W. Iser, Apelatywna struktura tekstów. Nieokreśloność jako warunek oddziaływania prozy literackiej;
Tekst literacki poprzez interpretację zyskuje gotowe znaczenia, ramy znaczeniowe. Nie można ograniczać literatury do znaczenia, musi ona mieć momenty stymulujące (niepokojące, wywołują nerwowość, czy też inne emocje) „Tekst dopiero budzi się do życia kiedy jest czytany.” Rozważania o tym jak rozwija się tekst w trakcie lektury. Proces czytania: tekst oddziałuje na czytelnika poprzez reakcje jakie w nim wywołuje. Jeżeli czytanie to proces aktualizacji tekstu przez każdego odbiorcę to znaczenie dla każdego z czytelników tworzy się w procesie czytania, za każdym razem to znaczenie jest indywidualne. Proces aktualizacji dokonuje się np. w różnym rozumieniu tekstów w różnych epokach. Wniosek: każdy tekst musi pozostawiać wolną przestrzeń dla różnych możliwości aktualizacji. Niedookreślenie jest podstawowym warunkiem oddziaływania; im teksty mają miej określone znaczenia tym bardziej czytelnik współrealizuje znaczenie w procesie czytania.
Jak opisać stosunek między tekstem a czytelnikiem? Trzy etapy:
Swoistość tekstu literackiego przez ograniczenie go do innych rodzajów tekstów
Język literacki to „langage of performance” , czyli język dokonania. Jeśli tekst literacki opisuje przedmiot to nie ma on dokładnego określenia w świecie rzeczywistym, jest z założenia fikcyjny, dopiero tworzy ten przedmiot przy pomocy pewnych elementów świata rzeczywistego, to tworzenie jest właśnie dokonaniem (nie tylko język literacki, ale też np. język ustaw prawnych wykorzystuje to zjawisko). Realność tekstu nie polega na odbiciu rzeczywistości, ale na możliwości wglądu w nią, rzeczywistość tekstu jest reakcją na rzeczywistość realną. Kwantum niedookreślenia posiada każdy tekst literacki, ponieważ jest fikcjonalny. Na reakcję odbiorcy na tekst wpływa jego doświadczenie. Jednak tekst lit. nie da się bezpośrednio przełożyć na te doświadczenia a tworzone przez niego przedmioty na przedmioty ze świata rzeczywistego. To niepokrywanie się wytwarza kwantum niedookreślenia.
Niedookreśloność może dać się znormalizować, np. gdy tekst jest odbiciem rzeczywistości, ale wtedy traci swoja literackość, bo nie ma znaczeń ukrytych. Swoistość tekstu literackiego to tworzenie znaczeń w trakcie lektury oraz odnoszenie do przedmiotów rzeczywistych i doświadczenia czytelnika.
Podstawowe warunki oddziaływania tekstów literackich
Żaden przedmiot literacki nie zostanie nigdy określony do końca. Ale odbiorca sukcesywnie sobie je wyobraża, aż tworzy sobie wyrazisty obraz przedmiotu, pod wpływem „uschematyzowanych wglądów” (Ingarden).
Gdy różne wątki akcji przebiegają jednocześnie, stosowana jest technika cięć. Powstają wtedy miejsca puste. Są ważne dla oddziaływania tekstu, czytelnik sam wypełnia lub usuwa miejsca puste. Często dzieje się to dopiero przy powtórnej lekturze. Gdy liczba miejsc pustych się zmniejsza, tekstowi grozi dookreśloność. Miejsca puste umożliwiają udział czytelnika we współrealizacji znaczeń w tekście i tworzeniu sensu akcji utworu. Przykładem tego drugiego jest sytuacja publikowania powieści w odcinkach (Dickens pisał powieści głównie we fragmentach z tygodnia na tydzień, starał się dowiedzieć jakiej kontynuacji czytelnicy oczekują). Powieść w odcinkach wykorzystuje technikę cięć, gdy wytwarza się napięcie, chcemy dowiedzieć się czegoś więcej, tekst się urywa. Przeciąganie napięcia, przerywanie narracji wywołuje efekt zawieszenia, wtedy czytelnik próbuje sobie wyobrazić dalszy ciąg. W tej sytuacji czytelnicy mogą się stać współautorami (tak jak u Dickiensa). Technika cieć działa również gdy czytelnik musi sam sobie wyobrazić niesformułowane związki między postaciami czy sytuacjami, np. w powieści wielowątkowej, czy nagłe wprowadzenie nowego bohatera, z wcześniejszym przerwaniem akcji.
Dlatego niedookreślenie jest niezbędnym aktem swobody czytelnika w trakcie obcowania z tekstem, w celu poznania wymowy utworu.
Uwagi komentujące narratora mogą usuwać miejsca puste, ale też zdystansować się wobec opowiadanej historii. Uwagi te kiedy nie oceniają wydarzeń jednoznacznie, mogą jedynie nakierowywać na interpretację, ale i tak czytelnik ma wolność w tej kwestii.
Narastanie niedookreślenia w tekstach literackich, obserwowane od XVIII wieku
Na przykładzie trzech powieści z XVIII, XIX, i XX wieku: Joseph Andrews Fieldinga, Targowisko próżności Thackeraya, Ulisses Joyca`a.
Nieookreśloność nasila się od XVII wieku, zmusza to czytelnika do coraz bardziej aktywnego poszukiwania sensu tekstu literackiego. Czytelnik musi to użyć swojej wyobraźni. Tekst im bardziej jednoznaczny, tym bardziej trywialny.
Wnioski:
Kwantum niedookreślenia - najważniejszy element przekaźnikowy miedzy teksem a czytelnikiem w prozie literackiej
Jest podstawą struktury tekstu literackiego
Dzięki niedookreśloności tekst literacki ma przewagę nad innymi tekstami, gdyż posiada realność nie w świecie ale w wyobraźni czytelnika
Tekst literacki, jest „odporny na historię”, ponadczasowy, bo czytelnik może wciąż na nowo włączać się w akcję, w różnych epokach będzie tekst rozumiał inaczej
Niedookreśloność wywołuje otwartość tekstów literackich, otwartość może mieć miejsce tylko w trakcie czytania, czyli kontaktu z czytelnikiem.