3. Wykład z językoznawstwa ogólnego - 28.10.2014

1. Języki sztuczne i naturalne

*Języki naturalne są przedmiotem badań lingwistyki, najważniejszy problem.

1) Języki sztuczne nie są domeną lingwistyki.

• Są to przede wszystkim języki różnych dyscyplin naukowych.

• W zakresie tego pojęcia mieszczą się takie wielkości jak:

1. języki formalne,

2. języki informacyjno-wyszukiwawcze,

3. języki programowania.

• Języki skonstruowane przez człowieka (w opozycji do języków naturalnych, które ukonstytuowały się bez ingerencji człowieka, drogą ewolucyjną).

a) Dla języków formalnych jest charakterystyczne to, że są to języki ściśle z góry określone i zdefiniowane.

• Należące do narzędzi takich dyscyplin jak: logika matematyczna, matematyka, informatyka i ich działy.

• Jednym z typowych tradycyjnych języków sztucznych jest język klasycznego rachunku zdań, stosowany przede wszystkim w logice formalnej.

b) Języki informacyjno-wyszukiwawcze

• To języki stosowane przede wszystkim w bibliotekoznawstwie i informacji naukowej.

• Zasadniczy cel operowania takimi językami jest taki, by opisać treść dokumentu (pliku, taśmy…)

c) Języki programowania stosowane są przede wszystkim w językoznawstwie komputerowym i korpusowym.

2) Często stosowane są także języki mieszane.

• Są to takie języki, w których aparat terminologiczny jest sztuczny.

• Gramatyka języków mieszanych i naturalnych jest spójna.

• Np. w językach licznych nauk humanistycznych, społecznych, przyrodniczych, których języki mają osobny słownik, elementy tego słownika łączy się za pomocą tego języka naturalnego, w którym opis zjawisk jest przedstawiany.

3) Różnice między językiem naturalnym i sztucznym

• Języki sztuczne są stworzone przez człowieka, a naturalne nie.

• Inna zbiorowość ludzka posługuje się językami naturalnymi, a inne zbiorowości językami sztucznymi.

• Wyodrębnienie kategorii narodu - podstawowe kryterium wyodrębniani języków naturalnych.

• Języki sztuczne - najróżniejsze zbiorowości ludzkie, których zakres jest węższy niż pojęcie narodu, a zakres jest pochodną funkcji i celu do jakiego język ma służyć.

Reszta różnic wynika z dwóch pierwszych:

• Języki naturalne służą do porozumiewania się ludzi bez żadnych ograniczeń.

• Znaczenia słów w językach naturalnych są niezależne od człowieka. Mamy do czynienia z konwencjonalnością, ale nie konwencjonalnością w rozumieniu, że konwencja to umowa, tylko chodzi o to, że znaczenia słów są nieumotywowane. W językach sztucznych znaczenia słów są przyjęte przez daną dyscyplinę na mocy decyzji, postanowień jakie dla języka tej a nie innej dyscypliny się przyjmuje.

• Ci którzy tworzą terminy dążą do tego, by terminy były ścisłe i odznaczały się jednoznacznością i używane w konkretnych sensach, czego nie da się powiedzieć o zwykłych słowach w języku naturalnym (sens jest dany poprzez kontekst).

• Dąży się do tego, by w językach sztucznych nie było tzw. okazjonalności -wyrażeń okazjonalnych, czyli takich, dla których jest charakterystyczna zmienność odniesienia, która wynika z sytuacji użycia czy z kontekstu, w jakim dane słowo ustępuje. Okazjonalność jest atrybutem języków naturalnych. Słowa okazjonalne w języku naturalnym: ja, ty, tu, tam… (mogą być zastąpione za pomocą gestu).

2. Określenia słowa „język”, których połączenie służy do charakterystyki jakiegoś zagadnienia językoznawczego

Oprócz określenia język naturalny, które wysuwa się na plan pierwszy, są liczne określenia o zakresie węższym:

1) Język etniczny

• Istota języka etnicznego jest taka, że języki etniczne wyodrębnia się w odniesieniu do takiej wielkości jak język ojczysty, język rodzimy.

• Język etniczny istnieje jeśli istnieje jakaś zbiorowość ludzka dla której ten właśnie język jest językiem ojczystym/ rodzimym.

• Nie o każdym języku etnicznym można powiedzieć, że istnieje w danym czasie (np. łacina, staro-cerkiewno-słowiański, połabski - są to języki martwe, nie ma takiego narodu, dla którego te języki funkcjonują jako języki ojczyste, czy rodzime).

• Wszystkie języki etniczne są albo żywe albo martwe. W zależności od tego, czy w danym czasie istnieje zbiorowość ludzka, dla której w danym czasie dany jeżyk jest językiem ojczystym.

2) Języki międzyetniczne

• To takie języki, które składają się z elementów naturalnych, ale nie wytworzyły się w naturalny sposób.

• Ich powstanie było konsekwencją różnych działań na tych właśnie językach.

• Jednym z takich typowych przykładów jest esperanto, dla którego jest charakterystyczne połączenie elementów języków germańskich i romańskich.

• Istota tego języka jest taka, że jest on oparty na gramatyce, dla której jest charakterystyczny brak wyjątków.

• Są różne inne tzw. języki miedzy etniczne, które były konsekwencją połączeń różnych języków etnicznych- wskutek działań kolonizacyjnych w XIX w. na obszarach Afryki, Australii i oceanii, np. języki kreolskie - dla których jest charakterystyczne połączenie pewnych cech języków ludności tubylczej, miejscowej z cechami języków kolonizatorów.

3) Język państwowy - jest to język tai język etniczny, który jest językiem oficjalnym obowiązującym w aktach prawnych z reguły w konstytucji określonego państwa.

4) Atrybuty zawężające język do pewnych grup użytkowników:

• języki środowiskowe

• języki regionalne

• gwara, gwara ludowa, gwara miejska, gwara zawodowa

Wszystkie te określenia odnoszą się do sposobu rozwarstwienia określonego języka etnicznego.

Cała reszta atrybutów ma taki charakter, że są one w bezpośredni sposób związane z opisami języka, z kryteriami jakie się przyjmuje, gdy chce się opisać dany język (kryterium genealogiczne - jak przebiegała ewolucja danego języka i języków pokrewnych i powinowatych)

5) Języki pokrewne - takie języki, które należą do tej samej rodziny albo do tej samej grupy języków, dla której to rodziny lub grupy charakterystyczne jest to , że wywodzą się od jednego hipotetycznego prajęzyka

6) Język powinowate - dwa języki mają wspólne cechy lecz nie takie, które byłyby konsekwencją ich wspólnego rozwoju, ale takie, które wynikają z sąsiedztwa geograficznego ludności posługujących się tymi językami

np. dla pewnych języków bałkańskich charakterystyczne jest posiadanie rodzajnika, języki południowo-słowniańśkie pod wpływem niektórych języków bałkańskich stały się językami rodzajnikowymi.

7) Atrybuty stojące na pograniczu określeń naukowych i nienaukowych:

One odnoszą się np. do takich określeń jak język autora, np. język Mickiewicza, język Żeromskiego (niezwykły stopień przybliżenia, nieobiektywizm, subiektywizm). Mówi się wtedy o języku osobniczym/ indywidualnym/ idiolekcie charakterystycznym dla danego autora. Tylko dana osoba jest w stanie zdać sprawę ze swojego ja.

Językoznawstwo i jego najróżniejsze atrybuty

Językoznawstwo jest jedną z nauk semiotycznych.

Czym różni się językoznawstwo od innych dyscyplin/ innych dziedzin nauk?

1. Znakowy/ znakotwórczy rodowód lingwistyki miał dwojaki charakter:

1. czysto lingwistyczny, wywodzący się od Ferdynanda de Saussure'a, który jest ojcem tezy, że językoznawstwo jest częścią semiologii

2. lub rodowód filozoficzny/ logiczno-filozoficzny, dla którego punktem wyjścia była typologia znaku Ch. Pierce'a,

Przełom XIX i XX w. odgrywał rolę zasadniczą

2. Ch. Morris (1938) - Podstawy teorii znaku - trójczłonowy podział semiotyki na semantykę, syntaktykę i pragmatykę

1) Semiotyka i semiologia - przyjmuje się, że są terminami o identycznym znaczeniu, a różnica między jedną a drugą nazwą jest różnicą środowisk naukowych, typów kultur, z którymi te nazwy są związane,

• semiotyka - nauka angloamerykańska,

• a semiologia - romańska,

w tradycji polskiej jest to wymieszane, ale „semiotyka” jest częściej używana

Obie nazwy wywodzą się od gr. słowa znak „semeion”

Z_j - Z (znak)składnia

Z_j - R (rzeczywistość do której znaki się odnoszą)semantyka lingwistyka fonologia

Z_j - U (użytkownicy znaków) pragmatyka leksykologia

Dla językoznawstwa jest charakterystyczne to, że w innym wymiarze te 3 dyscypliny do językoznawstwa wchodzą. W lingwistyce znak jest jednostką zredukowaną do pewnego typu jednostki językowej.

2) Co różni językoznawstwo od semiotyki? Czy istnieją dyscypliny charakterystyczne dla lingwistyki, których nie można by określić jako ogólno semiotyczne?

• Fonologiczny charakter jednostek językowych - fonologia

Nie ma takiej drugiej dyscypliny semiotycznej, która mogłaby mieć tak ukonstytuowany słownik który jest charakterystyczny dla języków naturalnych.

• Leksykologia

3) Są w językoznawstwie działy podstawowe i działy główne mniej istotne, które należą do zakresu tych pierwszych. Jeżeli się przyjmie tego rodzaju punkt widzenia, to można stwierdzić, że wszystkie inne dyscypliny językoznawcze mają taki zakres, że da się ten zakres zmieścić w tych 5 dyscyplinach podstawowych

4) Najszerszy zakres ma pragmatyka, bo wszystko to, co dotyczy relacji miedzy typami jednostek języka a mówiącym traktowanym jako jednostka i jako grupa w pragmatyce się mieści.

5) Każda z tych dyscyplin musiała mieć dla semiotyki wizję.

6) Sposób podejścia do fonologii (fonematyka, fonemika). Fonologii nie miesza się z fonetyką.

• Fonetyka opisuje mowę indywidualną.

• Przyjmuje się, że fonologia to taki dział językoznawstwa, którego celem jest opis semiotycznej funkcji dźwięków ludzkiej mowy. Charakteryzując rzecz w ten sposób podkreśla się, że fonemy są po to by odróżniać sensy, znaczenia.

7) Składnia wystarcza jako dział semiotyki, ale nie wystarcza jako dział językoznawstwa. Substytutem składni w rozumieniu semiologicznym byłaby gramatyka. Gramatyka bez składni nie może istnieć, ale gramatyka bez morfologii istnieć może.

Hierarchia na gruncie polszczyzny:

GRAMATYKA

morfologia składnia

fleksja derywacje

8) Jednostki językowe muszą być badane indywidualnie ze względu na przekazywanie treści.

Jeśli chodzi o postać, formę, nie muszą być badane indywidualnie.

• Gramatyka to taki dział językoznawstwa, który bada zbiór reguł określający sposoby odmiany i przekształcania jednostek słownikowych (morfologia) oraz sposoby łączenia jednostek słownikowych w konstrukcje (składnia).

• Składnia ustala relacje między jednostkami słownikowymi/ wyrazowymi w sposób niezależny od reguł jakim podlegają formy/ kształty tych jednostek.

• Semantyka - taki dział językoznawstwa który dąży do wyjaśnienia znaczeń wyrażeń językowych oraz relacji między znaczeniami

• Pragmatyka bada system reguł, które przyporządkowują znaki językowe klasom sytuacji komunikacyjnych.

• Sytuacja komunikacyjna to czyjeś zachowanie językowe (ktoś mówi do kogo w jakimś celu). Zachowania komunikacyjne ludzi nie są zachowaniami całkowicie nieuporządkowanymi, nie mają charakteru dowolnego, luźnego (inaczej ktoś się zachowuje, gdy się żegna, inaczej gdy kogoś przeprasza, gdy kogoś podziwia, gdy komuś grozi… - a każdym razem mamy do czynienia ze środkami językowymi służącymi do wytworzenia danej sytuacji językowej).

• Środki językowe służące określonym celom łączą się z rezultatem jakim jest wytworzenie sytuacji.

• Etnolingwistyka, socjolingwistyka, glottodydaktyka, kultura języka… - wszystko to się mieści w pragmatyce

---