REWOLUCJA PERSKA 1905-1911
Na przełomie XIX i XX wieku, Persja była całkowicie zależna od dwóch mocarstw Rosji i Anglii. Wpływy angielskie koncentrowały się w rejonie Zatoki Perskiej oraz w prowincjach południowych i południowo- wschodnich ( graniczących z Indiami). Rosja natomiast kontrolowała pod względem gospodarczym prawie całą Persję północną.
Rosnące uzależnienie Persji od obcego kapitału, anarchia wewnętrzna, niedopuszczanie przez szacha Nasir- ad- Dina do udziału w rządach nikogo spoza otaczającego go kręgu feudałów - zaczęło powodować już w 2 połowie XIX wieku poważniejsze wystąpienia na rzecz reformy ustroju państwowego i wprowadzenia monarchii konstytucyjnej. Wyrazicielem tych nowych tendencji w życiu społeczno- politycznym Persji, stała się w pierwszym rzędzie młoda burżuazja i inteligencja . Działalność swoją koła opozycyjne prowadziły początkowo na emigracji . W 1890 roku został założony , w Londynie, przez Malkoma Chana ( jednego z wybitniejszych przywódców obozu liberalnego ) dziennik „Kanun „ ( Prawo). Wokół tego pisma zgrupowała się większa część perskiej emigracji politycznej.
Równolegle działał także drugi nurt opozycji wobec szacha, wychodzący jednak z całkiem innych założeń . Był to panislamizm . Głosząc jedność wszystkich muzułmanów, dążył do zlikwidowania władzy duchowieństwa muzułmańskiego. Przywódcy tego ruchu , chcieli wykorzystać nienawiść społeczeństwa do cudzoziemców i uchwycić władzę w swoje ręce, w celu przeprowadzenia reform utwierdzających ustrój feudalny. W 1890 roku Dżamal ad- Din - przywódca perskich panislamistów- został wysiedlony do Turcji , a wielu jego zwolenników trafiło do więzienia . W odpowiedzi dokonano -1 V 1896 roku- zamachu stanu i Nasil ad- Din zginął, jego następcą został Mozaffar ad- Din.
Idee rewolucyjne znalazły najśmielszy oddźwięk w miastach perskiego Azerbejdżanu. Najbardziej rozwiniętej i przez to najbardziej eksploatowanej przez miejscowych i zagranicznych feudałów prowincji.
Ruina gospodarcza ludności spowodowała dużą emigrację z tej prowincji do Baku, Tyfilisu i innych prowincji w granicach imperium carskiego- miało to ogromny wpływ na przenikanie idei rewolucyjnych z Rosji do Persji; szczególnie do miast Tebriz i Reszt , gdzie był najbardziej rozwinięty przemysł, przez co i najliczniejsza klasa robotnicza oraz burżuazja podchwytująca prądy rewolucyjne.
Na początku XX wieku - to właśnie te dwie warstwy społeczne stały się głównymi czynnikami w dalszym rozwoju ruchu konstytucyjnego. Dużą rolę odegrał o tu także duchowieństwo- z jednej strony pragnące ograniczenia władzy szacha , z drugiej zachowania silnej pozycji w rozwijającym się ruchu.
Ogromny wpływ na rozwój sytuacji w Persji miała Rewolucja 1905-1907 w Rosji. Nadchodzące znad północnej granicy wieści stały się sygnałem dla masowych wystąpień ludności Teheranu. Bezpośrednim powodem tych wystąpień był rozkaz uwięzienia kilkunastu kupców, wydany przez Al. ed Doule ( gubernatora stolicy kraju) . Na znak protestu 14 grudnia 1905 roku teherańscy mudżitehidzi - seid Mohammed Tabatabai i seid Abdulla Behbehani - wyjechali do meczetu Szach Abdul Azim. Wkrótce zebrało się tu około 2000 ludzi protestujących przeciwko działaniom urzędników szacha. Zgromadzeni wysłali posłów do innych miast z prośbą o wsparcie- w większych ośrodkach np.: Tebrizie doszło do demonstracji solidaryzujących się z protestującymi.
Żądano dymisji wielkiego wezyra Ajn ed- Daule oraz gubernatora Teheranu Al. ed- Daule. Domagano się zwołania parlamentu. W styczniu 1906 roku Mozaffar ad - Din zgodził się na zwołanie parlamentu i uczestnicy zgromadzenia wrócili do Teheranu. Była to jednak tylko pozorna zgoda . W lipcu 1906 roku zaczęły się aresztowania przywódców ruchu konstytucyjnego , 10 VII żołnierze szacha otworzyli ogień przeciwko protestującym demonstrantom. Podczas tych krwawych wystąpień w Teheranie, w pierwszych szeregach demonstrantów znalazła się młoda inteligencja perska, ale obok niej kupcy, rzemieślnicy i inni. Pod koniec lipca, kiedy Ajn ed- Doule zagroził represjami wobec demonstrantów , ogromna liczba ludzi schroniła się w siedzibie misji angielskiej. Dyplomacja brytyjska popierała w tym momencie ruch konstytucyjny , licząc iż osłabi on pozycję carskiej Rosji w Persji. 5 sierpnia 1906 roku Mazaffar ad- Din podpisała akt o zwołaniu parlamentu ( Medżilisu), uprzednio zaś udzielił dymisji sedr-azamowi Aj ed- Doule.1 września 1906 roku opublikowano nowe prawo wyborcze . Wybory przeprowadzono jeszcze we wrześniu w następnym miesiącu parlament rozpoczął swoją działalność.
Charakterystyczne dla tego okresu Rewolucji perskiej jest to, że obóz konstytucyjny działał jako całość, nie było w nim zróżnicowań wewnętrznych mimo, że składał się on z przedstawicieli prawie wszystkich warstw społecznych.
30 grudnia 1906 roku szach i następca tronu podpisali konstytucję opracowaną przez parlament. Konstytucja oraz „ uzupełnienie praw zasadniczych” (1907), ustalały podział władzy na ustawodawcza, wykonawczą i sądowniczą . Ministrowie byli odpowiedzialni przed Madżilisem- parlamentem, proklamowano zasadę nietykalności osobistej. Poważnie ograniczono władzę szacha.
Elementy reakcyjne doszły do głosu w początkach 1907 roku, z chwila wstąpienia na tron Mohammeda Ali- zdecydowanego przeciwnika konstytucji. Wokół nowego szcha skupiła się opozycja wobec parlamentu, dążąca do obalenia konstytucji. W połowie grudnia 1907 roku Mohemmed Ali, rozpoczął przygotowania do siłowego obalenia Medżilisu i Konstytucji. Musiał jednak zrezygnować z zamachu , gdyż 15 grudnia 1907 roku , wokół parlamentu zebrał się 20 000 tłum gotowy bronić Medżilisu i Konstytucji.
W międzyczasie na mocy porozumienia angielsko- rosyjskiego ( 31 VIII 1907) Persja została podzielona na 3 strefy, północną- wpływów Rosji, środkową- „neutralną” oraz południową - wpływów angielskich.
Tymczasem sytuacja w perskim ruchu rewolucyjnym gwałtownie się zmieniła . Powstał rozdźwięk pomiędzy obozem radykalnym ( robotnicy, rzemieślnicy, studenci), a obozem zachowawczym (duchowieństwo i burżuazja , zbliżająca się do dworu szacha). Sytuację tę postanowił wykorzystać szach, ściągnąwszy z południa wierne mu oddziały rozkazał aresztować przywódców rewolucji.
23 czerwca 1908 roku- wojska szacha kierowane przez Lachowa, zdobyły gmach parlamentu i azerbejdżańskiego endiumenu- rozpoczęły się masowe aresztowania .Następnego dnia Mohammed Ali ogłosił rozwiązanie Medżilisu. Nie był to jednak koniec rewolucji. Odpowiedzią na zamach szacha, było zbrojne powstanie w Terbizie, które zapoczątkował drugi etap działań rewolucyjnych. Na początku 1909 roku rozwinął się ruch rewolucyjny w Gilanie, na jego czele stanął Sipahdar. Po opanowaniu Reszlu, armia powstańcza ruszyła na Kazwin, a później na Teheran., w tym samym czasie wybuchły powstania w Astrabadzie i Szirazie .Rozwój rewolucji w Persji zaniepokoił mocno Rosję i Anglię. W 1909 roku do Azerbejdżanu wkroczyła armia rosyjska. Na wybrzeżu Zatoki Perskiej wylądowały oddziały angielskie. W lipcu 1909 roku armie rewolucyjne zajęły stolicę , ogłoszono detronizację szacha, ogłoszono detronizację szacha, przywrócono konstytucję ; we wrzesniu tegoż roku rozpoczął działalność drugi Medżilis.
Po obsadzeniu Azerbejdżanu przez wojska rosyjskie Sathar Chan , został zmuszony do opuszczenia Tebrizu, w kwietniu 1910 roku przybył do Teheranu. Tutaj okrzepła już władza nowego rządu i bardzo niechętnie widziano w stolicy rewolucyjne wojska Tebrizu.
Kiedy Sathar Chan nie zgodził się na rozbrojenie i demobilizację , siły rządowe zaatakowały jego oddziały i rozbiły je, aresztowano Sathar Chana. W ślad za tym rozpoczęły się prześladowania działaczy konstytucyjnych. W grudniu 1911 roku rozwiązano drugi Medżilis . Rozwiązanie tego Medżilisu zakończyło ostatecznie okres rewolucji perskiej lat 1905-1911.