Podręczniki:
„Historia doktryn politycznych i prawnych” - H. Olszewski, M. Zmierczak
„Historia myśli politycznej i prawnej” - H. Izdebski
„Współczesne brytyjskie doktryny polityczne” - A. Zięba
„Historia doktryn politycznych i prawnych” - A. Sylwestrzak
H historia doktryn
politycznych i prawnych
Doktryna to usystematyzowany zbiór poglądów na pochodzenie, istotę oraz funkcje państwa i prawa. W obrębie owych zbiorów wyróżniamy dwie kategorie: doktryny autorów, które mają dziś charakter historyczny (np. Locke'a, Rousseau, Montesquieu), oraz doktryny masowe (ich autorami są zorganizowane grupy osób, zespoły ekspertów lub partie polityczne). Określenie „doktryna” jest często używane synonimicznie z określeniem „nauka” (np. „doktryna prawnicza stoi na stanowisku, że...”). Doktryna w potocznej terminologii kojarzy się z jakimś skostniałym systemem poglądów. To pejoratywne znaczenie doktryny przyjęte jest w krajach kultury anglosaskiej.
Doktryna autora na przykładzie doktryny Monteskjusza. W okresie absolutyzmu istniała we Francji grupa ludzi oświeconych, mających świadomość tego jak funkcjonuje państwo. Prawa polityczne posiadały osoby niewykształcone, których jedynym atutem było urodzenie. Monarchia Burbonów była uciążliwa głównie dla stanu trzeciego. Baron Charles Louis Montesquieu (1689-1755) jest arystokratą, który chce zachować swoje przywileje, ale zdaje sobie sprawę, iż niekontrolowana władza absolutna doprowadzi niedługo do rozpadu społecznego. Próbuje temu zapobiec poprzez zreformowanie władzy. Celem jego doktryny staje się osłabienie władzy absolutnej. Środkiem do tego staje się podział na trzy różne rodzaje władzy: ustawodawczą (legislatywa), wykonawczą (egzekutywa) i sądowniczą (judykatywa). Każda z nich zostaje powierzona trzem różnych grupom organów państwowych. Władza ustawodawcza zostaje powierzona dwuizbowemu parlamentowi, władzę wykonawczą Monteskjusz powierza monarsze, któremu zostaje dodany do pomocy rząd (później monarchę zastępuje prezydent). Władzę sądowniczą powierza niezawisłym sądom. Jeśli któraś z tych władz zacznie prowadzić politykę zbyt radykalną lub zbyt zachowawczą to pozostałe tę politykę skorygują. W swym dziele „O duchu praw” twierdzi, iż nawet, jeśli parlament uchwali tyrańskie prawo, to sądy przez sposób orzekania mogą złagodzić jego wymowę.
Dziś doktryna Monteskjusza ma za sobą ponad 200 lat praktyki. W naszej Konstytucji w art. 10 (gdzie sformułowano zasadę podziału władzy) jego zasada trójpodziału władzy została sprzężona z zasadą równowagi władz. Zgodnie z nią władze mają się nawzajem kontrolować by zachować równowagę. Na gruncie doktryny Monteskjusza wytworzyły się dwa systemy sprawowania rządów. Pierwszy to model amerykański, oparty na separacji władzy - dąży do zachowania równowagi między trzema władzami poprzez ich wzajemne odseparowanie. W Ameryce jedna władza nie wtrąca się w zakres działania drugiej (np. władza wykonawcza nie ma prawa inicjatywy ustawodawczej, a Kongres nie może uchwalić w stosunku do ministrów wotum nieufności). Drugi to model kolaboracji władz. Tu do osiągnięcia równowagi dąży się poprzez współpracę i wzajemne przenikanie się poszczególnych władz. Otrzymujemy w ten sposób „efekt naczyń połączonych”. Próba wystawienia przed szereg jednego z nich odbywałaby się kosztem pozostałych.
Jednak twórcą idei podziału władzy jest John Locke (1632-1704). Montesquieu natomiast jest autorem zasady trójpodziału władzy, która jest jedną z postaci podziału władzy. Inną jest np. podział władzy w państwie federacyjnym. Zostaje ona podzielona pomiędzy władzę szczebla federalnego i władze szczebla poszczególnych segmentów federacji. Istnieje również podział władzy między władze państwowe a samorządowe. Jest wreszcie polityczny podział władzy, jaki funkcjonuje np. w Wielkiej Brytanii. Dokonuje się on pomiędzy partię rządzącą a opozycyjną. Partia, która wygrała wybory obsadza rząd i dysponuje większością w Parlamencie. Ta, która zajęła drugie miejsce obsadza funkcje opozycji. Największa partia opozycyjna nosi nazwę Opozycji Jej Królewskiej Mości. Jej lider jest opłacany ze skarbu państwa. Grono czołowych polityków opozycji tworzy Gabinet Cieni i sprawują oni funkcje będące zwierciadlanym odbiciem funkcji rządowych. Minister spraw zagranicznych ma swój odpowiednik w Gabinecie Cieni w postaci rzecznika opozycji do spraw zagranicznych. Podział ten przyjmuje charakter polityczny i jest zdefiniowany przez system partyjny.
Doktryny masowe. W miarę jak się przybliżamy do naszych czasów doktryny autorów ustępują miejsca doktrynom masowym. Ich przykładem jest współczesny konserwatyzm, demokracja, liberalizm... Partie polityczne posiadają swoje gremia, których zadaniem jest studiowanie życia publicznego i przeprowadzanie pewnych uogólnień. Jest jednak różnica pomiędzy doktryną a ideologią. Ideologia wskazuje cele ostateczne, doktryna jedynie etapowe.
Szkoły interpretacji doktryn i nauki historii doktryn politycznych i prawnych. Istotną rolę odegrały szkoły: idealistyczna, materialistyczna i socjologiczna. Szkoła idealistyczna zakłada istnienie pewnego autonomicznego zespołu idei niezależnych od realiów życia społecznego i warunków materialnych. Nacisk położono na poznanie warunków kształtowania się osobowości przedstawiciela czy autora danej koncepcji. Zespół idei tworzących określoną doktrynę funkcjonuje niezależnie od warunków materialnych. Postacie doktryny są różnicowane jedynie poprzez osobowość jej autora. Podobna postać danej idei występuje natomiast w różnych częściach świata i w różnych warunkach kulturowych. Jest to tzw. typ integralny doktryny, (który można wyprowadzić przed nawias). Szkoła socjologiczna z kolei kładzie nacisk na wzajemne relacje dwóch kategorii pojęciowych: doktryny i instytucji. W takim kontekście szkoła ta rozpatruje treść doktryn politycznych i prawnych. Instytucja jest strukturą ustroju państwowego służącą realizacji określonej myśli. Między doktryną a instytucją występuje sprzężenie zwrotne. Na podstawie pewnego wyobrażenia o funkcjonowaniu społeczeństwa powołano do życia instytucję (np. parlament). Później w oparciu o obserwację funkcjonowania instytucji formułowana jest doktryna. Następnie pod wpływem doktryny dochodzi do zreformowania instytucji. Późniejsza obserwacja zreformowanej instytucji daje podstawę do sformułowania kolejnej doktryny itd. Instytucja jest traktowana jako ucieleśnienie określonych konceptów teoretycznych. Doktryna zaś budowana jest na gruncie obserwowania funkcjonowania instytucji. Kolejną szkołą jest szkoła materialistyczna związana z doktryną materializmu dialektycznego (doktryną marksistowską). Historia doktryn jest tu interpretowana w duchu dualistycznym, dwutorowym. Z jednej strony wyróżnia się materialne podstawy organizacji społeczeństwa, z drugiej nadbudowę polityczno-instytucjonalną. Pierwszemu z nich szkoła przypisuje prymat, gdyż uważa się, iż przesądza on o treści polityczno-instytucjonalnej nadbudowy. Do nadbudowy należą: aparat państwowy, partie polityczne... Natomiast do sfery materialnej należy sposób produkcji.
Funkcje doktryn politycznych i prawnych. Funkcja tłumacząca - z treści doktryn dowiadujemy się jak jest zbudowane państwo, jaka jest struktura prawa i jego źródła. Z treści doktryny jesteśmy w stanie zrekonstruować sobie obraz pewnych zjawisk społecznych. Funkcja krytyczna - np. w treści doktryn partii socjaldemokratycznych występuje krytyka państwa kapitalistycznego odnosząca się do określonej, istniejącej rzeczywistości. Partie krytykują zastaną rzeczywistość. Podobnie jest w przypadku programu partii liberalnych, które krytykują społeczeństwo stanowe za jego nierówność i ograniczenia przywilejów społecznych do określonych stanów. Funkcja prognostyczna - doktryny wskazują perspektywy. Np. doktryny socjalistyczne. Część ich treści wypełnia wizja przyszłego ustroju. Funkcja integracyjna - funkcja zespalająca postawy społeczne wokół jakiegoś programu przyjmującego pewne wartości. Przykładem jest tekst preambuły naszej Konstytucji. Doszło tam do porozumienia co do pewnych wartości (wolność, suwerenność, demokracja...). Dla jednych ich źródłem jest Bóg, dla drugich są to wartości, których źródłem jest doświadczenie rozwoju rodzaju ludzkiego.
Klasyfikacja doktryn. Jedną z typologii jest podział na doktryny rewolucyjne, konserwatywne i reakcyjne. Jest to jedna z możliwości podziału. Doktryny rewolucyjne - doktryny dotyczące epoki przełomu w myśleniu o społeczeństwie i prawie. Przykładem są doktryny oświeceniowe - zafascynowanie ogromnymi możliwościami rozumu ludzkiego. Był to również moment narodzin konstytucji w pojęciu nowożytnym. Doktryny komunistyczne są także doktrynami rewolucyjnymi. Doktryny konserwatywne - doktryny dążące do zachowania istniejącego stanu rzeczy, ale w taki sposób, by nie budziło to sprzeciwu społecznego. Przykładem jest doktryna Edmunda Burke'a (1729-1797) twórcy brytyjskiego konserwatyzmu. Stwierdził on m. in., że „decydować się na zmiany trzeba, ale zmieniając należy się zabezpieczać”. Dziś konserwatyści przedstawiają się jako zwolennicy demokracji. Ta zaś jest władzą ludu. Gdy jednak sięgniemy do pism konserwatystów sprzed ponad 100 lat okaże się, iż kiedyś nie byli jej zwolennikami. Mówili, że nie ma nic gorszego niż rządy nieoświeconych mas.„Wielka jest zaraza demokracji i od pewnego czasu nie mieliśmy innego wyjścia jak ją zaakceptować” stwierdził jeden z konserwatystów. Doktryny konserwatywne są więc nastawione na konserwowanie (nie utrzymanie za wszelką cenę) istniejącego stanu rzeczy. Doktryny reakcyjne - nastawione są na przywrócenie stanu poprzedniego. Krytykują to, co z punktu widzenia praw historii zostało uznane za obiektywny postęp. Przykładem jest doktryna faszystowska. Powstaje ona, gdy system demokracji parlamentarnej przeżywa kryzys, gdy ludzie są zniechęceni ciągłymi przetargami między partiami politycznymi i nieudolnością poczynań polityków. Motywem przewodnim faszyzmu jest krytyka demokracji parlamentarnej, skuteczne są tylko rządy silnej ręki.
Postawy zajmowane przy interpretacji doktryny. Może być albo dogmatyczna albo rewizjonistyczna - są to dwie skrajności. Postawa dogmatyczna - nie dopuszcza możliwości modyfikacji treści doktryny. Postawa rewizjonistyczna - zakłada tak dalece posuniętą dowolność interpretacji określonej doktryny, że prowadzi niekiedy do zaprzepaszczenia fundamentalnych wartości interpretowanej doktryny (często gubi się cel).
Konserwatyzm
Momentem narodzin doktryny konserwatywnej była Rewolucja Francuska. Ojcem konserwatyzmu jest brytyjski polityk i myśliciel Edmund Burke (1729-1797). Podstawy filozoficznej teorii konserwatyzmu zawarł w dziele „Rozważania o rewolucji we Francji”. Wydarzenie to budzi grozę w Anglii i skłania do refleksji. Brytyjczycy zadają sobie pytanie jak można tego uniknąć. Co należałoby zrobić, aby nie doszło do takiego wybuchu również w Anglii? Burke stwierdził zatem, że „trzeba zdecydować się na zmiany, ale zmieniając należy się zabezpieczać”. Przywileje wyższych sfer warto zachować, ale nie za cenę bezwzględnego tłamszenia reszty społeczeństwa, lecz pewnych ustępstw. Jedno z założeń konserwatyzmu głosi, że naród w swoim rozwoju potrzebuje elity przywódczej, która wypełni rolę przewodnika. Pierwotnie rolę taką powierzono arystokracji, która w prostej linii była pochodną rycerstwa. Jednak dzisiejszy konserwatyzm nie zajmuje postawy dogmatycznej, lecz raczej ewolucyjną: „Tak dla elity, nie dla arystokracji”. Historycznie ewoluowało to stopniowo - arystokracja wchłonęła do siebie elity pieniądza. Pojawiła się burżuazja i klasa średnia. W roku 1999 przeprowadzono reformę Izby Lordów na mocy której zapowiedziano pozbawienie prawa do głosowania i udziału w posiedzeniach lordów dziedzicznych (parów dziedzicznych). Dziś postuluje się by funkcję elity przejęła merytokracja, intelektualiści, ludzie wiedzy.
Konserwatyzm jest pojęciem obszernym. Dla jednych jest synonimem zacofania i ciasnoty umysłowej. Z kolei ktoś jest konserwatystą gdyż hołduje pewnym tradycjom. Konserwatyzm może być postawą społeczną, ruchem politycznym lub doktryną. Partie konserwatywne nazywane były przez komentatorów ich działalności partiami porządku z uwagi na wagę, jaką przywiązywały do zachowania ładu w organizacji społeczeństwa. Konserwatyzm jest usystematyzowanym zbiorem wartości mówiącym o tym jak zachować fundamentalne wartości dla jakiegoś kierunku myślowego i jednocześnie pogodzić to z częściowymi zmianami. Gdy z dzieł konserwatystów angielskich, amerykańskich, niemieckich i francuskich wyprowadzimy pewne wspólne wartości, które będzie można umieścić przed nawiasem otrzymamy zbiór wartości uniwersalnych, o wysokim stopniu uogólnienia i nazwiemy go typem integralnym doktryny. Składają się na niego:
Idea społeczeństwa organicznego - społeczeństwo porównane do organizmu żywego. Nie można na nim eksperymentować. Kierowanie im wymaga cierpliwości i dopomagania pewnym naturalnym procesom. Szczególną rolę odgrywa rodzina - podstawowa komórka społeczna. Istnieje tam pewna hierarchia i tam uczymy się ról społecznych. Poszczególni członkowie społeczeństwa pełnią zróżnicowane role. Istotne w państwie są wspólnoty (np. parafialna). To, co jest dobre dla całości organizmu, dobre jest również dla każdej jego części.
Zasada hierarchicznego porządku społecznego - konsekwencja zróżnicowanych ról społecznych. Zasada występuje w opozycji do egalitaryzmu (dążenia do równości), który jest kluczowym hasłem myśli socjalistycznej. Dla konserwatystów dążenie do równości jest nonsensem i kłóci się z poczuciem sprawiedliwości. Istnieje tylko równość szans startu życiowego. Jednak i tak szanse te nie zostaną jednakowo wykorzystane. Jest to kwestia indywidualnych uzdolnień. Konsekwencją tego są nierówności społeczne. Konserwatyści opowiadają się za teorią elit.
Solidaryzm społeczny - ścisła współzależność między członkami społeczeństwa wyklucza antagonizmy lub długotrwałe konflikty. Motyw pomyślnego rozwoju gospodarczego scala społeczeństwo. Bycie z kimś na stopie braterstwa wcale nie oznacza równości. Odrzucenie marksistowskiej koncepcji walki klas. Najważniejszym czynnikiem budującym solidaryzm jest pierwiastek narodowej jedności, patriotyzm. Czynnik ten jednoczy moralną siłę społeczeństwa. Partie konserwatywne z dużym upodobaniem odwołują się do narodowej symboliki. Jako swoje barwy partyjne traktują barwy narodowe i godło. Celem solidaryzmu jest osiągnięcie pokoju społecznego i harmonii.
Docenianie pozytywnej roli religii i kościoła - sceptyczna ocena natury ludzkiej. Jednostka została skażona piętnem grzechu pierworodnego. Człowiek jest mieszaniną dobra i zła. Bywają momenty, gdy biorą górę złe skłonności. Wówczas kościół je neutralizuje. Wszystko to podlega pewnej dynamice. Inaczej było 100 lat temu. Wówczas na pytanie, co to jest filozofia brytyjskiej partii konserwatywnej odpowiedź brzmiała „Liturgia kościoła Anglikańskiego”. Na pytanie, co to jest kościół anglikański odpowiedź brzmiała: „Kościół anglikański to jest partia konserwatywna w czasie nabożeństwa”. Jednak dzisiejszy konserwatyzm uległ częściowej laicyzacji. Religia jest traktowana bardziej jako synteza doświadczeń rodzaju ludzkiego, jako czynnik stabilizujący nastroje społeczne.
Gradualizm jako podstawa rozwoju społecznego - rozwój społeczny dokonuje się jako nieskończona ilość stopniowych zmian (poprzez stopniowe gradacje). Konserwatyści sprzeciwiają się zmianom nagłym i rewolucyjnym, popierają zmiany stopniowe, cząstkowe, niemal niezauważalne („nie od razu Kraków zbudowano”). Nienawidzą rewolucji, bo oznacza ona zerwanie ciągłości narodu, który jest organiczną całością. Rewolucja doprowadza do śmierci tego organizmu - zrywa wszystkie więzi. Dlatego konserwatyści byli wrogo nastawieni do ideologii marksistowskiej, która bazowała na postulacie rewolucji. Konserwatywny wzorzec postępu opiera się wyłącznie na wiedzy empirycznej (nabytej przez terminowanie). Postęp dokonuje się w zgodzie z prawami przyrody, a polityk może mu tylko ostrożnie dopomagać (jak ogrodnik).
Zasada stabilizacji instytucji ustrojowych - konserwatyści obdarzają szczególnym zaufaniem instytucje sprawdzone, które funkcjonują w społeczeństwie dłuższy czas. Stoi za nimi argument ciągłości, przeszły one próbę czasu i zostały ukształtowane poprzez naturalny, wieloletni proces dojrzewania. Konserwatyści opowiadają się za silnym państwem - zarówno zewnętrznie jak i wewnętrznie. Z biegiem lat partie konserwatywne dostrzegły potrzebę pozyskania dla siebie przedstawicieli niższych szczebli hierarchii społecznej. Zaaprobowano demokrację i przestano traktować ją jako „rządy motłochu”. Była to jedna z najistotniejszych przemian w myśleniu politycznym konserwatystów.
Rola państwa w gospodarce według konserwatystów
Stosunek konserwatystów do własności i gospodarki cechuje pragmatyzm. W dobie interwencjonizmu państwowego po II wojnie światowej (zgodnego z teorią angielskiego ekonomisty Johna Maynarda Keynesa) dopatrywano się możliwości rozwoju gospodarczego poprzez interwencję państwa. Konserwatyści wówczas przyjęli ów interwencjonizm do swych postulatów. Jednak, gdy w latach 60-tych doszło do załamania w gospodarkach rozwiniętych państw zachodnich zaproponowali oni powrót do gospodarki rynkowej, gdyż strategia interwencjonistyczna zawiodła. Położono nacisk na zredukowanie funkcji gospodarczej państwa. Zbyt wiele wzięło ono obowiązków na swoje barki, przeceniło swoje możliwości. Powinno się ono zająć obronnością, utrzymywaniem porządku i sprawami zagranicznymi. Nie powinno występować w roli przedsiębiorcy. Postulaty konserwatystów skierowane są zawsze na ochronę własności prywatnej. Jest to dla nich prawo święte. Gospodarka oparta na dominacji własności prywatnej jest najlepszym sposobem gospodarowania. Własność prywatna gwarantuje nam wolność - największą wartość naszego życia. Konserwatyści twierdzą, że związki zawodowe są bardzo potrzebne. Ich rolą jest walka o godziwą pracę i płacę. Niedopuszczalne jest by związki zawodowe zajmowały się polityką (np. Margaret Thatcher zredukowała do zera ich rolę polityczną w Wielkiej Brytanii). Zatem w sferze gospodarczej doktryna konserwatywna opowiada się dziś za redukcją interwencjonizmu państwowego i gospodarką wolnorynkową, choć nie zawsze tak było. Jednak zawsze model gospodarczy podporządkowany był ochronie własności prywatnej.
Konserwatywny model państwa wobec społeczeństwa
Konserwatyści są przeciwni idei Welfare State (państwa dobrobytu i opieki społecznej) będącej owocem pogranicza myśli liberalnej i socjaldemokratycznej. Według Welfare State obowiązkiem państwa jest nie tylko zachowanie porządku publicznego, obrona i prowadzenie polityki zagranicznej, ale także troszczenie się o pewną kategorię obywateli. Uznano, że osoby znajdujące się poniżej pewnego progu zamożności materialnej winny otrzymywać wsparcie ze strony państwa. Państwa takie rozwinęły się np. w Skandynawii. Konserwatyści odrzucają taką koncepcję. Wyznają natomiast zasadę subsydiaryzmu, według której jednostka będąca w trudnej sytuacji winna szukać wsparcia w pierwszym rzędzie u własnej rodziny, później powinna się zwrócić do wspólnoty, w której żyje (np. gminnej, parafialnej...), a w ostatecznej instancji do państwa. Konserwatyści nie twierdzą, że państwo ma nie pomagać, lecz pomoc taka ma mieć charakter incydentalny, jednostkowy. Opowiadają się za tym by udzielać pomocy ofiarom pożarów, plag, powodzi i osobom niepełnosprawnym. Nie uznają natomiast podziału społeczeństwa według kryterium progu minimum socjalnego. Twierdzą, że jedni w owej grupie znaleźli się dlatego, że istotnie dotknęły ich nieszczęścia a drudzy dlatego, że chcą tam być, gdyż chcą utrzymywać się z zasiłków i nie pracować. Rolą rodziny i wspólnoty jest stworzyć motywację do pracy tym ostatnim. Taki model państwa konserwatyści nazywają Opportiunity state - państwem szans i sposobności (by go przeciwstawić Welfare State).
Konserwatyści opowiadają się za budową społeczeństwa odpowiedzialnego. Inspiracją jest wczesnokapitalistyczne społeczeństwo oparte na zasadach etyki protestanckiej (oszczędność, zapobiegliwość, gospodarność, przedsiębiorczość). By to osiągnąć konieczna jest rewolucja purytańska, rewolucja postaw i stosunku do bliźnich. Tylko społeczeństwo odrodzone moralnie, liczące na siebie może osiągnąć sukces gospodarczy.
Odrodzenie konserwatyzmu
Poczynając od lat 70-tych konserwatyzm przeżywa nową falę popularności. Jednak z II wojny św. wyszedł osłabiony moralnie i zdewaluowany. Krytycy zarzucali mu, iż niezbyt stanowczo przeciwdziałał faszyzmowi. Po wojnie poszczególne partie należące do rodziny konserwatywnej niechętnie przyznawały się do nazwy „konserwatywna”. Taka sytuacja przetrwała do lat 70-tych. Wówczas pojawiło się kilka czynników mających wpływ na odrodzenie się wartości konserwatywnych. Wówczas następuje wejście w fazę kryzysu gospodarek rozwiniętych państw zachodnich. Zawodzi interwencjonizm państwowy. Na pytanie „Co robić?” konserwatyści dopowiadają: „Wrócić do gospodarki rynkowej”. Kolejnym nowym zjawiskiem jest terroryzm i zamachy na życie polityków. Społeczeństwa zwracają się do konserwatystów, którzy są za silnym państwem (silną władzą wykonawczą i policją, która sprawnie reaguje). Na całym świecie dostrzegalna byłą inwazyjność komunizmu, który terytorialnie posuwał się w kierunku centrum Europy. Kto był w stanie przeciwstawić się temu? Oczywiście konserwatyzm, który nienawidzi rewolucji od Burke'a.
DOKTRYNY KONTRREWOLUCJI
Teokraci francuscy
Teokraci francuscy to grupa myślicieli, która negatywnie zareagowała na epokowe przemiany, niesione przez Rewolucję Francuską. Ich poglądy były jednak przestarzałe i anachroniczne. Kontrrewolucjonizm szedł w parze z krytyką społecznej filozofii oświecenia, którą uważano za intelektualny fundament rewolucji. Obawa przed liberalizmem (który przyjmuje nową szatę po rewolucji) sąsiaduje u teokratów z wrogością do ideologii francuskiego socjalizmu utopijnego, który wówczas się pojawia. Poglądom teokratów przychylne są wąskie kręgi arystokracji, konserwatywna szlachta i hierarchia kościoła katolickiego. Najwybitniejsi przedstawiciele nurtu to: arystokrata Joseph de Maistre (1753-1829) i publicysta związany ze środowiskami klerykalnymi Louis de Bonald (1754-1840). Ich poglądy cechuje skrajny katolicyzm. Społeczeństwo ma swoje źródło w woli Boga i tworzy organiczną jedność grup o zróżnicowanym statusie. Mamy tu zatem 2 zasady: organicyzmu i zasadę hierarchicznego porządku społecznego. Społeczeństwo z istniejącym w nim podziałem na stany jest postrzegane jako twór opatrzności. Stwórca jest czynnym suwerenem - do niego należy władza i on z niej korzysta (również w doczesności). Joseph de Maistre ujmuje konstrukcję suwerenności monarchy jako odbicie nieomylności papieża. W sferze duchowej mamy nieomylność papieża natomiast w sferze politycznej jest suwerenność monarchy. Monarcha jest głosem Boga w sprawach życia publicznego jak papież w sprawach życia duchowego. Dlatego de Maistre postuluje powrót do absolutyzmu Burbonów podkreślając, że władza państwowa winna być podporządkowana zwierzchnictwu papieża. Natomiast Louis de Bonald ujmuje absolutyzm na wzór absolutnej władzy Boga. Posługuje się analogią państwa do dogmatu trójcy świętej. Państwo to jedność trzech czynników: władcy, ministrów i poddanych. Krytycznie oceniona jest teoria Monteskiusza. Nie może być mowy o jakimkolwiek podziale władzy skoro przysługuje ona bez reszty królowi, który reprezentuje władzę przekazaną mu przez Boga. Prawo realizuje się poprzez rozkaz władcy. Dlatego w cenie są prawa pozytywne.
Poglądy teokratów były wyraźną próbą powrotu do epoki absolutyzmu i uzasadnienia władzy monarchy delegacją autorytetu Boga. Była to próba powrotu od suwerenności narodu, do suwerenności monarchy w obliczu zmian dokonanych przez Rewolucję Francuską, próba tłumaczenia rzeczywistości społecznej, państwowej i prawnej przy pomocy konstruktów czerpanych z Biblii.
Szkoła historyczna w prawoznawstwie
To drugi przejaw konserwatyzmu, tym razem na gruncie prawa. Jest to również reakcja na postulaty czerpane z dorobku Rewolucji Francuskiej. Szkołę historyczną nazywa się także szkołą profesorską. Wszyscy jej prominentni przedstawiciele sprawowali funkcje profesorskie na uniwersytetach niemieckich. Była to jednocześnie szkoła konserwatyzmu niemieckiego. Najwybitniejsi jej przedstawiciele to: Gustaw von Hugo (1764-1844) profesor prawa na Uniwersytecie w Getyndze, Friedrich Karl von Savigny (1779-1861) profesor prawa rzymskiego na Uniwersytecie w Berlinie i Georg Friedrich Puchta (1798-1846) profesor w Monachium, Magdeburgu, Lipsku i Berlinie. Szkoła dąży do przezwyciężenia tradycji oświeceniowych, a zwłaszcza tych, które przyjęły się na gruncie ideologii niemieckiej. Konfrontuje swe postulaty z założeniami prawa natury, gdyż prawo to zrasta się z i ideologią rewolucji mieszczańskiej. Prawo rozpatrywane jest w szkole historycznej w kontekście dziejów narodu (naród dla konserwatystów jest wartością samą w sobie). Rewolucja natomiast zrywa ciągłość narodu i oznacza cywilną jego śmierć. Prawo jest owocem historii, powstaje w sposób samoczynny i niezależny od aktualnych potrzeb i decyzji człowieka. Później jest akceptowane, gdy ma za sobą długi okres dojrzewania. Zatem głównym źródłem reguł prawnych jest zwyczaj, który po czasie przeobraża się w prawo zwyczajowe.
Savigny twierdzi, że nauczycielką życia jest historia, cała teraźniejszość bowiem to organiczny wytwór historii. Tylko przez znajomość historii zachować można żywy związek z pierwotnym stanem narodu. Ostrzega jednak, że lekceważąc historię trwoni się ducha narodu. Naród to nie tylko suma jednostek, lecz także spójnia psychiczna i organiczna całość złożona z wielu grup (wspólnot). Tym, co łączy społeczeństwo w całość jest właśnie duch narodu. Dzięki temu ów organizm funkcjonuje bez zakłóceń. Duch narodu ujawnia się w takich zjawiskach, jak prawo, język, obyczaje i organizacja państwowa. Prawo jest jednym z produktów ducha narodu i rozwija się wraz z rozwojem tego ducha, nie jest kategorią statyczną. Początkowo, na tym młodzieńczym etapie rozwoju narodu prawo jest częścią ogólnej świadomości narodowej. Później ulega specjalizacji, staje się bardziej skomplikowane i wówczas prawa nie są w stanie rozumieć wszyscy obywatele, lecz tylko wykształceni w tym kierunku prawnicy. Savigny wyróżnia na tej podstawie 2 rodzaje prawa. Normy związane z życiem narodu, które jest on w stanie zrozumieć (nie wymagające do ich prawidłowej interpretacji specjalistycznego przygotowania) stanowią tzw. element polityczny prawa ogólnie dostępny i zrozumiały dla narodu. Natomiast te bardziej skomplikowane stanowią element techniczny prawa i są domeną prawników - reprezentantów funkcji prawnej narodu. Savigny wyróżnia: prawo zwyczajowe - dawniejsze i ważniejsze, które jest wyrazem świadomości prawnej narodu, oraz prawo fachowe (prawnicze) - ukształtowane przez uczonych w prawie w rezultacie nauki prawa. Zadaniem prawników, według szkoły historycznej, nie jest konstruowanie prawa, lecz jego odkrywanie. Stanowi ono bowiem naturalny składnik organizmu narodowego.
Ostatecznie systematyki prawa dokonał Georg Friedrich Puchta. Wyróżnił 3 drogi powstawania prawa: zwyczaj, ustawodawcza działalność państwa i nauka prawa. Ustalił też podział praw na zwyczajowe - powstające bezpośrednio w świadomości narodu, ustawodawcze - ogłoszone wskutek woli władzy ustawodawczej (jego moc obowiązująca ma charakter posiłkowy i jest słabsza od mocy obowiązującej prawa zwyczajowego) i prawnicze - prawo pochodzące od fachowców (obarczonych obowiązkiem dokonywania jego wykładni pod kontem zgodności prawa z duchem narodu).
Szkoła historyczna w prawoznawstwie jest szkołą myślenia konserwatywnego, ale przynosi pewne zasługi w postępie myśli prawniczej. Jedną z nich jest ujęcie prawa jako historycznego zjawiska społecznego. Wskazuje na konieczność wiązania prawa i świadomości prawnej z życiem społeczno-kulturalnym. Szkoła stwarzała klimat pogłębiania studiów prawno-dogmatycznych i historyczno-prawnych. W praktyce przyniosła pewne osiągnięcia na gruncie studiów prawa cywilnego i rzymskiego. W dużym stopniu wpłynęła na prawoznawstwo angielskie.
Liberalizm
John Locke (1632-1704) - doktryna liberalna wiele zawdzięcza jego postaci. Jednostka ludzka w jego ujęciu jest z natury dobra. Natomiast warunkiem wolności jest własność (tezę tą przejęli konserwatyści). Społeczeństwa, w których na skutek decyzji politycznych odstąpiono od zasady własności prywatnej bardzo szybko stały się społeczeństwami rządzonymi totalitarnie (państwa komunistyczne). Prawo do własności Locke uzasadnia pracą, własność jest pochodną pracy. To dzięki pracy człowiek przywłaszcza sobie produkty przez siebie wytworzone. Państwo jest dziełem rozumnego zachowania się człowieka, u podstaw państwa leży indywidualizm działań obywateli. Na pewnym etapie rozwoju ludzie doszli do wniosku, że jeśli się nie połączą w państwo to grozi im samounicestwienie. Państwo powstaje jako kontrakt, umowa społeczna, ludzie dokonują podziału ról. Locke jednak zaznaczył, że państwo nie powinno wkraczać do sfery produkcji, życia społecznego i religijnego. Miało zajmować się jedynie zabezpieczeniem własności indywidualnej i życia obywateli. Własność to podstawowe prawo naturalne, prawo święte. John Locke jest twórcą idei podziału władzy.
Jeremy Bentham (1748-1832) przechodzi do historii jako utylitarysta (wyznawca poglądów utylitaryzmu). Do myśli liberalnej wnosi pogląd by przy pomocy rozumu potęgować i utrwalać szczęśliwe, przyjemne strony życia. Jednostka, jeśli jej nikt nie będzie przeszkadzał, we współpracy z innymi jednostkami jest w stanie takie szczęście sobie zapewnić. Rolę państwa Bentham porównuje do roli lekarza - po pierwsze nie szkodzić.
Moneskjusz (1689-1755). Jest reprezentantem liberalizmu arystokratycznego (str. 1). Twierdzi, że wolność należy chronić poprzez nakładanie hamulców na władzę.
Adam Smith (1723-1790) podobnie jak jego poprzednicy podziela optymistyczny pogląd na naturę jednostki, jednak ostrzega by nie przeceniać jej roli w społeczeństwie zorganizowanym w państwo. Wiele przedsięwzięć przerasta możliwości jednostki (np. nie będzie ona budować dróg i mostów na zasadzie użyteczności publicznej). Smith wskazuje na pewne zobowiązania państwa do działalności wobec społeczeństwa. Ma ono podejmować działania wszędzie tam, gdzie poszczególne jednostki nie są dostatecznie motywowane, żeby taką działalność podejmować.
John Stuart Mill (1806-1873) - sztandarowa postać liberalizmu brytyjskiego. Kładzie nacisk na prawa jednostki: wolność. Jednak do korzystania z wolności trzeba dojrzeć. Posługuje się przykładem społeczeństw afrykańskich zamieszkałych w koloniach brytyjskich. Stwierdził, że „jeśli my Brytyjczycy w tej chwili wycofalibyśmy z tych posiadłości administrację kolonialną to tubylcy sami by się unicestwili” (problem jest aktualny do dziś). Na państwie spoczywa pozytywny obowiązek kształcenia obywateli, aby byli dojrzali do wolności.
Zbiegiem czasu pojawia się coraz więcej myślicieli, którzy zwracają uwagę nie tylko na sferę jednostki, wolności i optymistycznego postrzegania jej, ale i rolę państwa. Jednak w liberalizmie rola państwa zawsze jest ograniczona. Liberałowie boją się państwa scentralizowanego zbyt dalece ingerującego. Wolność jednak nie jest pojmowana jako prawo robienia wszystkiego, co się komu podoba. Naród musi być dojrzały do wolności.
Typ integralny doktryny liberalnej:
Wiara w postęp
Idea indywidualizmu
Preferencja liberałów dla wolności
Uznanie własności prywatnej za podstawę wolnego społeczeństwa
Postulat ograniczenia funkcji państwa - zagwarantowanie koncepcji państwa minimum
Postulat ograniczenia aparatu państwowego - koncepcja rządu ograniczonego
Typ integralny doktryny liberalnej - omówienie:
Wiara w postęp - liberalizm jest nurtem optymistycznym, przyjmuje możliwość doskonalenia się warunków, w których żyją ludzie. Stosunek liberalizmu do zastanej rzeczywistości jest empiryczny i pragmatyczny, opiera się na doświadczeniu. Uwidacznia się w skłonności do eksperymentowania i poszukiwania coraz to nowych rozwiązań w nadziei, że każde następne może się okazać lepszym. Z uwagi na ową skłonność siły polityczne będące nośnikami nurtów liberalnych od początku XIX w nazywano „patiami ruchu”. Liberałowie mają aprobujący stosunek do zmian (w przeciwieństwie do konserwatystów). Jednak nie każdą z nich aprobują równie chętnie. W opozycji do monarchii początkowo zaakceptowali rewolucję, gdyż jej postulaty stanowiły dla nich wartość. Jednak współcześnie, gdy nie zachodzi już potrzeba takich gwałtownych zmian liberałowie zdecydowanie odrzucają rewolucję.
Idea indywidualizmu - prymat jednostki nad społeczeństwem. Zajmuje ona miejsce pierwszoplanowe, jest autonomiczna, sama potrafi określić kierunek swojego postępowania. Jej pomyślność stanowi najwyższą wartość społeczną. Wszystkie inne struktury (łącznie z państwem) mają charakter pomocniczy, ich zadaniem jest zwielokrotnienie możliwości jednostki by uczynić jej życie łatwiejszym. Jednostka jest autonomiczna wobec wielkich struktur społecznych, takich jak państwo i kościół. Jest z natury dobra i rozumna i dlatego zasługuje na zaufanie. Gdy zostanie wyzwolona spod nadmiernej kontroli społecznych autorytetów potrafi z pomocą innych jednostek zorganizować sobie harmonijne, szczęśliwe życie. Liberalizm doby klasycznej był filozofią jednostek ufnych we własną siłę i możliwości. Wówczas społeczeństwo było postrzegane jako atomistyczna suma jednostek egoistycznie realizujących swoje interesy - atomistyczna koncepcja społeczeństwa. Odzwierciedla to okres narodzin kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Dzisiejsza myśl liberalna odrzuciła jednak taką koncepcję i przyjęła zupełnie nową postać liberalizmu wspólnotowego. Zgodnie z nim człowiek nie jest już postrzegany egoistycznie, lecz jako istota społeczna (homo socjus), która posiada skłonność do łączenia się z innymi ludźmi w celu rozumnego, godnego pożycia i wspólnego działania. Rozwój jednostki odbywa się zatem w obrębie wspólnoty. Życie w niej stwarza szanse na korzystanie z praw, ale wymaga poczucia odpowiedzialności wobec wspólnoty. Dzisiejsza jednostka nie tylko realizuje swe własne cele, ale jawi się jako podmiot nacechowany odpowiedzialnością i poczuciem więzi ze społeczeństwem.
Preferencja liberałów dla wolności - serce doktryny. Samorealizacja jednostki uwarunkowana jest uwolnieniem się od więzów krępujących jej inicjatywę. Liberalizm klasyczny zwrócił się przeciwko feudalizmowi, który swą strukturą krępował pomysły ówczesnych myślicieli na rozwój społeczny, organizację społeczeństwa i produkcji. W tym sensie był on nurtem wolnościowym. Chodziło o zapewnienie swobodnego rozwoju jednostek i umożliwienie im zrzeszania się w organizacje. Istniała potrzeba walki z absolutyzmem władzy świeckiej i kościelnej. Liberalizm zrodził się zatem jako filozofia polemiczna przedsiębiorczego mieszczaństwa. Isaac Berlin, wielki współczesny myśliciel liberalizmu wyróżnił dwa rodzaje wolności: negatywną i pozytywną. Wolność negatywna była charakterystyczna dla epoki klasycznej, w okresie walki liberalizmu z absolutyzmem. To wolność od przymusu ze strony państwa, kościoła i grup społecznych. Kierując się nią człowiek broni się przed ich „wścibstwem”. Postulat „wolności od” uzasadniał zerwanie ze skrępowaniami systemu feudalnego. Drugą jest wolność pozytywna, wolność czynna w sensie konstrukcyjnym. Była charakterystyczna dla ostatniego ćwierćwiecza XIX w. Pojawiły się wówczas postulaty wolności do. Wolność do godnego i bezpiecznego życia wyrażająca się w prawie do opieki zdrowotnej, do życia powyżej progu bezpieczeństwa socjalnego, prawie do elementarnej edukacji, wypoczynku itd. Na państwo nałożono obowiązek by dopomogło jednostce osiągnąć taką właśnie wolność. Taka wolność zmusza nas do przedsiębiorczości i zapobiegliwości.
Początkowo liberałowie preferowali wolności cywilne związane z zagwarantowaniem statusu prywatnego jednostki w państwie, jak wolność sumienia, wyznania. Później sformułowano katalog wolności politycznych, które ułatwiają jednostkom wpływanie na rozwój państwa, np. wolność słowa, stowarzyszania się, druku, zgromadzeń... Wolności polityczne związane były z zagwarantowaniem statusu publicznoprawnego jednostki w państwie. W ostatnim etapie postulaty wolnościowe przeobrażają się w prawo udziału we władzy określane również jako „prawo do rządzenia się swoimi prawami”. Wynika ono z zasady demokratyzmu. Na tym opiera się postulat decentralizacji władzy, czyli przesunięcia szczebla decydowania tak blisko obywatela, jak to tylko jest możliwe. Dziś jest to postulat bardzo popularny (np. dokumenty Unii Europejskiej). Gdy prawa wolnościowe obejmują coraz szersze kręgi liberalizm kojarzy się z demokracją i w jego obrębie wykształca się kierunek zwany demoliberalizmem.
Uznanie własności prywatnej za podstawę wolnego społeczeństwa. W okresie kiełkowania liberalizmu uznanie prawa własności było uważane za realizację praw wolnościowych jednostki. Wolność była wówczas wolnością własności (swobodnego nią dysponowania). Współcześnie własność jest nie tylko prawem podmiotowym, lecz także instytucją społeczną. Ma ona być pomocna do właściwej organizacji społeczeństwa. W niektórych okolicznościach więc własność może zostać ograniczona. Do jej naruszenia może dojść tam, gdzie prywatne władanie monopolem może być źródłem władzy nad drobniejszymi posiadaczami, gdzie np. własność monopolistyczna krępuje wolność wielu osób przez jedną wybitną jednostkę.
Inicjatywa indywidualna jest dla liberałów głównym czynnikiem osiągania rozwoju społecznego. Jednostki przedsiębiorcze, zapobiegliwe są siłą napędową społeczeństwa. Własność jest zatem środkiem do wolności. Jest to postulat uznany również przez konserwatystów.
Postulat ograniczenia funkcji państwa - zagwarantowanie koncepcji państwa minimum. Państwo minimum jest pomyślane jako przeciwwaga omnipotencji państwa. Jego celem jest dążenie do powstrzymywania wybujałego interwencjonizmu państwa w gospodarce i życiu społecznym. Liberałowie obawiają się zbyt szerokiego zasięgu interwencjonizmu by przez ową interwencję nie zniszczyć naturalnej zdolności społeczeństwa do samorozwoju. Państwo tej zdolności ma tylko dopomagać. Jednostka jest przecież z natury dobra i przedsiębiorcza. Liberałowie dążą do zachowania największej, jak to tylko możliwe, sfery wolnej od ingerencji państwa. Stało się to dogmatem myśli liberalnej. W okresie klasycznym opowiadano się za koncepcją „państwa - nocnego stróża”. Zgodnie z nią państwo działa tylko wówczas, gdy obywatele wyczerpią swoje możliwości i idą spać. Wtedy zachodzi potrzeba, żeby ktoś czuwał nad ich mieniem, pracowicie zdobytym przez cały dzień. W dzień obywatele mogą radzić sobie bez pomocy państwa. Niektórzy z tego wyciągnęli błędny wniosek, że liberałowie są za słabym państwem (zwłaszcza, gdy zestawiają to z konserwatystami, zwolennikami silnego państwa). Kto jednak powierzy złemu i słabemu stróżowi swój ciężko zapracowany majątek? Liberałowie, zatem zdają sobie sprawę, że państwo w pewnych sytuacjach musi interweniować i musi być silne, ale ma ono ograniczać swoją rozległość oddziaływania, by sfera jego interwencji utrzymana była na możliwie najwęższym poziomie. Ewentualna interwencja musi spełniać 3 warunki: powinna być stosowana ostrożnie, w najmniejszym z możliwych wymiarów i następować najpóźniej jak to tylko możliwe.
Postulat ograniczenia aparatu państwowego - koncepcja rządu ograniczonego. Postulat ma na celu pohamowanie arbitralności władzy państwowej. Scentralizowana i nieograniczona władza państwowa postrzegana jest jako główne zagrożenie autonomii jednostki. Aparat państwowy musi być skrępowany i poddany kontroli w taki sposób, by wykluczyć arbitralność aktów władzy. John Locke i Montesquieu zaproponowali podział władzy. Współcześnie stosowane są różne postacie podziału władzy. Stosuję się jej decentralizację. Istnieje np. podział władzy w państwie federacyjnym. Zostaje ona podzielona pomiędzy władzę szczebla federalnego i władze szczebla poszczególnych segmentów federacji (stanów w przypadku USA, kantonów w Szwajcarii, landów w Niemczech). Istnieje również podział władzy między władze państwowe a samorządowe. Jest wreszcie polityczny podział władzy, jaki funkcjonuje np. w Wielkiej Brytanii. Dokonuje się on pomiędzy partię rządzącą a opozycyjną. Te wszystkie sposoby są metodami zabezpieczenia się przed arbitralnością władzy. Według liberałów na władzę musi być nałożony pancerz lub gorset. W każdym cywilizowanym państwie rządy demokratyczne polegają na tym, że ci, którzy zdobyli większość i dzierżą władzę muszą się liczyć z poszanowaniem praw mniejszości. Drugim przejawem rządu ograniczonego są rządy odpowiedzialne. Odpowiedzialne przed suwerenem. Muszą być to rządy prawa (organy państwowe działają na podstawie prawa). ► Nie są to jedynie rządy prawa ustanowionego zgodnie z obowiązującymi procedurami, czyli rządy prawa w znaczeniu formalnym, (co postulował pozytywizm prawniczy), to także rządy prawa w znaczeniu praworządności materialnej, która interesuje się jakie to jest prawo, pyta o jego treść. Ma być to prawo sprawiedliwe, słuszne i odpowiadające aspiracjom społecznym. Ostatnim warunkiem rządu ograniczonego jest konstytucjonalizm. Jest to proces ograniczania aparatu państwowego poprzez dany zespół reguł, które obowiązują władzę państwową i nakładają na nią obowiązek postępowania zgodnie z przyjętymi procedurami demokratycznymi. Jest to gorset nałożony na władzę. Nie staje się ona przez to nieudolna. Zagwarantowany jest porządek konstytucyjny władzy oparty na konstytucji (pisanej lub niepisanej).
Konstytucja w znaczeniu formalnym to zespół reguł ustanawiających porządek państwowy. Jest skodyfikowana, ujęta w jednym akcie normatywnym. Prawnicy powiedzą, że jest to ustawa zasadnicza w państwie zawierająca normy wyposażone w najwyższą moc prawną, które regulują podstawy ustroju państwa. Jest to wiec ustawa, ale i akt szczególny. Wyróżnia ją nazwa, treść i forma. Treść dotyczy podstaw ustroju państwa - kwestii fundamentalnych. Są to rozstrzygnięcia dotyczące źródła władzy, (do kogo należy władza), jakie są wzajemne relacje między władzami i pomiędzy władzą a obywatelem. Przez szczególną formę rozumiemy szczególny tryb uchwalenia i zmiany konstytucji. Szczególna jest również wewnętrzna struktura (budowa) konstytucji i porządek przedstawianych zagadnień.
Konstytucja w znaczeniu materialnym również określa źródło konstytucji, stosunki między władzami i status obywatela. Jednak różnica polega na tym, że konstytucja w znaczeniu materialnym nie jest skodyfikowana, lecz rozproszona po różnych źródłach. Wyróżniamy kilka modeli takiej konstytucji. Historycznym przykładem był ustrój III Republiki Francuskiej (1875-1940), gdzie podstawy ustroju normowały 3 akty prawne o tej samej randze (ustawy konstytucyjne O organizacji senatu, O organizacji władz publicznych, O stosunkach między władzami publicznymi - wszystkie z roku 1875). Również w Polsce do 1997 r była konstytucja w znaczeniu materialnym. Tworzyły ja: utrzymane w mocy przepisy konstytucji z 1952 r., Mała Konstytucja z 17.10.1992 i ustawa konstytucyjna o trybie uchwalania konstytucji z 23.04.1992 r. Również w Wielkiej Brytanii występuje konstytucja w znaczeniu materialnym ale ta bardzo się różni od powyższych przykładów. Normy konstytucyjne są tu rozproszone w blisko 170 ustawach. W państwie tym obowiązuje system common law. Sądy nie tylko sądzą (stosują prawo), ale również stanowią prawo (prawo precedensowe). Źródło konstytucji jest zatem orzecznicze. Istnieją również konwenanse konstytucyjne. Jest to norma konstytucji, która nie jest normą prawa, lecz normą kultury i moralności politycznej (np. królowa mianuje premierem lidera partii, która wygrała wybory). Normy konstytucji brytyjskiej mają taką samą moc jak normy ustaw zwykłych, co oznacza, że można ją zmienić ustawą zwykłą.
Ferdinand Lassalle (1825-1864) prekursor socjalizmu reformistycznego w 1862 r opublikował studium zatytułowane „O istocie konstytucji”, w którym stwierdził, że konstytucja musi „odzwierciedlać rzeczywisty układ sił w społeczeństwie”. Zawdzięczamy mu ostatni warunek, jaki musi spełniać konstytucja by mogła nosić miano „konstytucji rzeczywistej”. Chodzi o to by w jej treści widoczny był kompromis i porozumienie między tymi siłami. Przykładem jest tekst preambuły naszej Konstytucji. Doszło tam do porozumienia co do pewnych wartości (wolność, suwerenność, demokracja...). Dla jednych ich źródłem jest Bóg, dla drugich są to wartości, których źródłem jest doświadczenie rozwoju rodzaju ludzkiego. Jest to odzwierciedlenie układu sił politycznych między orientacją wyznaniową a drugą, bardziej zlaicyzowaną. To jest „konstytucja rzeczywista”.
Od jakiego momentu możemy mówić o konstytucji w znaczeniu nowożytnym? Pojawia się ona w następstwie dwóch wydarzeń. Jedno lokuje się w sferze zjawisk intelektualnych (oświecenie), drugie politycznych (rewolucja mieszczańska, której najbardziej spektakularnym przykładem jest Rewolucja Francuska). Oświecenie to przełom myślowy, któremu towarzyszy zafascynowanie możliwościami odkrywczymi rozumu ludzkiego. Autorytet teologiczny zastępuje się autorytetem rozumu. Odkryte prawa rządzące społeczeństwem pragnie się skatalogować dla następnych pokoleń. To jest moment narodzin konstytucji pisanej. Thomas Paine (1737-1809) nazwał ją „biblią narodu”. Prawa zapisane w niej zostają wywalczone w drodze rewolucji. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26.08.1789 r jest drugim momentem powstania konstytucji. W ten sposób później zostaje wydana Konstytucja Francuska z 3.09.1791 r i inne (w tym i polska).
Liberalizm a konserwatyzm
Zasadnicze cele obu nurtów są bardzo podobne do siebie. Obie siły opowiadają się za wolnością i demokracją. Są to jednak bardzo ogólne wartości. Od wielu lat nurty działają obok siebie i dlatego dochodzi do wzajemnych przenikań i oddziaływania na siebie. W dobie klasycznej (XVIII w) konserwatyzm był wyrazem interesów arystokracji - klasy uprzywilejowanej w starym ustroju feudalnym, ale arystokracji na tyle mądrej, że zdawała sobie sprawę z tego, iż kurczowa próba zachowania tego, co jest musi się skończyć niepowodzeniem. Dlatego poszła na pewne ustępstwa. W tym samym czasie liberalizm jest filozofią społeczną awansującego politycznie mieszczaństwa (elit burżuazyjnych). Obie są siłami konkurencyjnymi do II poł. XIX stulecia. Wówczas pojawia się zorganizowany ruch robotniczy. Świat pracy zaczyna organizować się najpierw w związki zawodowe, a potem w partie polityczne, które próbują zreformować istniejący system. Jak kiedyś mieszczaństwo oburzało się na rządy, że nie ma wpływu na politykę państwa tak w II poł. XIX stulecia narasta zbiorowa świadomość, że nowa klasa, która pojawiła się w miastach jako siła robocza jest pozostawiona sama sobie (praca kobiet i dzieci w fabrykach, 14-godzinny dzień pracy). Później próbuje się rozwiązać ten problem nie tylko w skali zakładu pracy, ale i całego państwa. Liberałowie muszą dokonać wyboru: Kto nam bardziej zagraża? Czy ten nowy nurt socjalistyczny, czy konserwatyzm (który powoli zaczyna się godzić z różnymi nowinkami gdyż jest filozofią przetrwania). Od tej chwili liberalizm i konserwatyzm zaczynają egzystować w obrębie jednego obozu, dzielące je ściany nie są już takie szczelne. Stąd właśnie biorą się podobieństwa między nimi. Pewne wartości przenikają - dochodzi do zjawisk osmotycznych. Konserwatyzm pod wpływem liberalizmu staje się bardziej indywidualistyczny, zaś liberalizm pod wpływem konserwatyzmu staje się bardziej wspólnotowy, paternalistyczny.
Socjalizm
Socjalizm utopijny
Kierunek pojawił się w I poł XIX w jako reakcja na umacnianie się pozycji burżuazji, wyzysk kapitalistyczny i pogarszanie się sytuacji klasy robotniczej. Postulaty: Krytyka rewolucji, kapitalistycznego wyzysku, zgubnego wpływu konkurencji i egalitaryzmu. Idea demokracji politycznej i społecznej, powszechności pracy i centralnego planowania. Relatywizacja prawa własności. Poglądy przeplatały elementy fantazji i utopii. Socjaliści utopijni nie potrafili stworzyć obrazu przyszłego społeczeństwa. O szczęściu ludzkości decydują możni tego świata. Państwo powinno stwarzać równe szanse rozwoju.
Powstania: tkaczy śląskich (1831) i czartystów w Anglii (1838), którzy domagali się: powszechnego prawa wyborczego, tajności głosowania, zniesienia cenzusu majątkowego, równych okręgów wyborczych i rocznej kadencji parlamentu. Przedstawiciele:
Claude Henri Saint-Simon (1760-1825) autor dzieł O systemie industrialnym, Katechizm industrialistów, Nowe chrześcijaństwo. Podkreślał wielką rolę nauki i techniki, konieczność roztoczenia opieki nad ludem, gardził prawnikami, filozofami. Społeczeństwo dzieli na ludzi pracy i próżniaków. Krytyka kapitalizmu i liberalizmu (jego programu gospodarczego, który prowadzi do chaosu). Trybami napędowymi historii są materialne siły produkcji, własności i intelektualne siły nauki. Konieczność przebudowania istniejącego ustroju społecznego, wprowadzenie reorganizacji produkcji. W ustroju industrialnym nastąpi: likwidacja przywilejów feudalnych, praca będzie podstawą bytu, wolność, problemy polityki podporządkowane wymaganiom produkcji, modyfikacja prawa własności; naczelną nauką będzie ekonomia polityczna, społeczeństwo zorganizowane na wzór warsztatu przemysłowego, centralne planowanie postępu gospodarczego, znikną antagonizmy między klasami. Odrzucał zasadę równości jako hamującą postęp społeczny. Zasada hierarchii pracy, zdolności i wiedzy (równe szanse rozwoju). Przeciwny koncepcji rewolucyjnych przeobrażeń.
Charles Fourier (1772-1837) autor dzieła Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy. Krytykuje słabości kapitalizmu: anarchię produkcji, pasożytnictwo handlu i wolną konkurencję. Najlepszy będzie ustrój, gdzie środki produkcji są uspołecznione. Przedstawił wizję ustroju idealnego, którego podstawową komórką jest falanga (1600 osób). Każdy jej członek ma prawo do pracy i wolności. Dochody proporcjonalne do wkładu pracy i talentu jednostki. W społeczeństwie dominuje harmonia, nie ma przymusu. Ustrój taki powstać ma nie przez rewolucję, lecz rozsądne decyzje możnych tego świata. Fourier uznaje hierarchiczny porządek społeczny, prawo do dziedziczenia i trwałość majątku.
Robert Owen (1771-1858) angielski pisarz i działacz polityczny, socjalista utopijny, autor dzieła Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru. Krytyka wolnej konkurencji, własności prywatnej, wadliwego podziału pracy, struktury klasowej, ubóstwa robotników i kapitalizmu, który jest tylko etapem przejściowym w rozwoju ludzkości. Człowiek jest wytworem środowiska, w którym żyje. Trzeba przebudować środowisko, by zmienił się człowiek. Należy stworzyć ustrój komunistyczny (ale nie drogą rewolucji), uspołecznić środki produkcji, scentralizować zarządzanie produkcją i zatrudnieniem. Wychowaniem i kształceniem powinno zajmować się państwo. Postulat emancypacji kobiet.
Marksizm
Marksizm, czyli socjalizm rewolucyjny (II poł XIX w), nazywany przez twórców socjalizmem naukowym. W 1848 Karol Marks (1818-1883) organizator I Międzynarodówki (1864) i Fryderyk Engels (1820-1885) ułożyli Manifest Komunistyczny. Materializm dialektyczny - metoda badawcza zjawisk, społecznych. Marks wyróżnił 3 sfery życia społecznego: bazę (stosunki ekonomiczne), nadbudowę polityczno prawną i formy świadomości społecznej. W strukturze społecznej ciągle zachodzą zmiany. Pojawia się klasa robotnicza, której interesy są antagonistyczne do klasy kapitalistycznej (niezgodność sił wytwórczych ze starymi stosunkami produkcji). Ma miejsce walka klasowa. Doprowadza to do rewolucji (przeobrażenie struktury własnościowej, likwidacja starego systemu), po której następuje dyktatura proletariatu, (narzędzie zlikwidowania podziału klasowego i wprowadzenia komunizmu).
SOCJALIZM REFORMISTYCZNY
Po II Międzynarodówce doktryna socjalistyczna poszukuje płaszczyzny porozumienia świata pracy z państwem burżuazyjnym. W granicach tego państwa dąży do polepszenia sytuacji świata pracy (nie w drodze rewolucji, lecz przez reformy). Podważenie tezy marksizmu o rewolucji. Dalej socjalizm reformistyczny rozwija się w kierunku socjaldemokracji.
Ferdinand Lassalle (1825-1864) prekursor socjalizmu reformistycznego, twórca pierwszej niemieckiej partii robotniczej. Domaga się powszechnego prawa wyborczego (które doprowadzi do przekształcenia kapitalizmu), odrzuca teorię rewolucji Marksa. Państwo powinno posiadać zobowiązania opiekuńcze wobec jednostek, posłannictwem państwa jest służenie wszystkim warstwom społecznym. To organizacja wspólna dla całego narodu, która powoła stowarzyszenia wytwórcze z kredytem państwowym w miejsce przedsiębiorstw kapitalistycznych.
Socjalizm fabiański - ruch socjalistyczny w Anglii, któremu początek dało Towarzystwo Fabianów (1884). Złagodzenie i ucywilizowanie postulatów socjalistycznych, odejście od radykalnych założeń marksizmu (odrzucenie rewolucji). Nurt oparty na tradycji chrześcijańskiej reprezentowany dziś przez brytyjską Labour Party. Postulaty: poprawa warunków życia robotników, pokojowo i stopniowo wprowadzane reformy socjalne w dziedzinie oświaty, zdrowia, zarządzania przedsiębiorstwami.
Rewizjonizm
Na przełomie XIX i XX w burżuazja stwierdziła, że korzystne będą kompromisy z klasą robotniczą. Ustępstwa socjalne i namiastki koncesji politycznych - chodziło o zahamowanie rewolucyjnych tendencji proletariatu. Otoczono opieką i przekupiono górne warstwy robotników (burżuazja zyskała sojusznika). Bazą społeczną rewizjonizmu był element drobnomieszczański w partiach robotniczych.
Eduard Bernstein (1850-1932) przywódca prawego skrzydła niemieckiej socjaldemokracji, autor dzieła Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji. Krytyka głównych założeń marksizmu. Rozwój formacji kapitalistycznych przynosi wzrost zamożności i wpływy polityczne robotnikom. Wzrost płac doprowadzi do wzrostu zamożności i ograniczenia kapitalistycznego wyzysku jeszcze w ramach ustroju kapitalistycznego. Sfera politycznych przywilejów burżuazji się kurczy. Należy znieść stosunki pieniężne. Podział dóbr ma się odbywać za pomocą bezpłatnego użytkowania. Ruch robotniczy musi podjąć walkę wyborczą o miejsce w parlamencie, rozbudowę spółdzielczości i komunalnych form własności.
KOMUNIZM
Włodzimierz Iljicz Ulianow (1870-1924) przybrał pseudonim Lenin. Podkreślał, że jest wierny rewolucyjnej teorii Karola Marksa, jego interpretacja marksizmu jest jedynie słuszna.
Leninowska koncepcja partii - sama klasa robotnicza nie może wytworzyć świadomości proletariackiej i rewolucyjnej. Klasowa świadomość nie może rodzić się spontanicznie, musi być wniesiona do mas proletariackich przez tych którzy znają teoretycznie założenia marksizmu. Partia to ruch zdeterminowanych rewolucjonistów poddanych dyscyplinie i gotowych do poświęceń. Członkiem nie może być ktoś nie włączony w struktury organizacyjne, te zaś nie mogą być oparte na zasadach demokracji, ale na ścisłej dyscyplinie.
Nastąpił rozłam na: Mienszewików - demokracja wewnątrzpartyjna, partia jest służebna wobec dążeń proletariackich. Bolszewików - opierali się na rewolucyjnej teorii, reprezentowali obiektywny interes proletariacki, którego sam proletariat mógł nie rozumieć.
Rewolucja proletariacka nieuchronna i nieunikniona, program agrarny partii, zniesienie ucisku narodowościowego, należy zwalczać wojnę imperialistyczną - jednak nie hasłami pacyfistycznymi, ale wznieceniem rewolucji.
O dyktaturze proletariatu, państwie i prawie. Każde państwo jest dyktaturą, bez względu na formę sprawowania władzy. Komunizm oznacza zniesienie państwa, nie będzie odrębnych organów władzy i prawa, gdyż przestrzeganie norm zostanie wymuszone przez spontaniczny przymus społeczny. Dyktatura proletariatu to konieczny etap między komunizmem a kapitalizmem - nie może posłużyć się starą formą państwa, nie może być pogodzona z parlamentaryzmem, z zasadą podziału władzy, z powszechnym prawem wyborczym i z równością wobec prawa: są to wszystko burżuazyjne parawany. Zastąpienie armii siłą zbrojną ludu. Jak długo istnieje kapitalizm, tak długo potrzebna jest dyktatura proletariatu. Uznanie zasady centralizmu i podporządkowanie członków partii ścisłej partyjnej dyscyplinie.
Stalin i Trocki - walka o władzę po śmierci Lenina, wygrał Stalin. Według Trockiego rewolucja proletariacka nie miała szans zwycięstwa bez przerodzenia się w rewolucję światową. Opowiadał się za dyktaturą partii i za prawem państwa do stosowania pracy przymusowej w celu przyspieszenia industrializacji.
Stalinizm - totalitarny system rządzenia, w którym państwo i rządząca, jedyna partia kontrolowała gospodarkę i wszystkie aspekty życia umysłowego - od sztuki po naukę i filozofii. Stalin sformułował tezę, że w miarę postępów socjalizmu zaostrza się walka klasowa.
SOCJALDEMOKRACJA
Kierunek skupił wszystkich niezadowolonych z systemu gospodarki wolnorynkowej. Jego podstawę stanowiły założenia reformizmu i rewizjonizmu. Partie początkowo były wrogie Międzynarodówce Komunistycznej. Socjaldemokracja wyznaczyła swe zadania w 1951 r. na Międzynarodówce Socjalistycznej - krytyka komunizmu, który jest narzędziem nowego imperializmu i zaostrza sprzeczności klasowe. Sztywna jedność poglądów nie jest konieczna, należy zmierzać do demokracji, wolności poglądów. Rezygnacja z celu ostatecznego (kryje w sobie niebezpieczeństwo totalitaryzmu). Istotny jest katalog praw jednostki i praw obywatelskich - wolność osobista, prasy i równość wobec prawa, równe prawa opozycji. Celem są: pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, sprawiedliwy podział dochodów, podnoszenie dobrobytu, niedopuszczenie do wyzysku ludzi przez kapitalistyczne monopole, gospodarka planowa (która jednak nie wymaga uspołecznienia wszystkich środków produkcji ale wyrównania niedomagań kapitalizmu), interwencjonizm państwowy (po wojnie). Socjalizm parlamentarny - parlament ma sprawować kontrolę nad gospodarką. Prawa socjalne: do pracy, pomocy lekarskiej, ochrony macierzyństwa, wypoczynku, zabezpieczenia na starość, do dachu nad głową.
Socjalizm rynkowy - program gospodarczy dzisiejszej socjaldemokracji. Tu nurt przeszedł największą ewolucję - rezygnacja z interwencjonizmu państwowego, dopuszcza się współdecydowanie ze strony różnych środowisk. Akceptacja gospodarki rynkowej, ale państwo powinno korygować jej negatywne skutki (troska o pokrzywdzonych).
Partie: niemiecka SPD, brytyjska Labour Party (Partia Pracy).
Typ integralny doktryny socjalistycznej
kolektywizm (zbiorowe działanie),
solidaryzm społeczny (przeciwieństwo wolnej konkurencji),
egalitaryzm (równościowanie, lub współcześnie: wyrównywanie najjaskrawszych nierówności),
gradualizm (stopniowość zmian - reformizm),
sformułowanie celu ostatecznego (u komunistów),
lub rezygnacja z niego (socjaldemokracja).
_________________________________________________________________________________________DOKTRYNY
1