Starożytność w poezji współczesnej

Poezję współczesną cechuje ogromna różnorodność form i tematów, co pozwala na uznanie jej za narzędzie do poznania naszej skomplikowanej epoki w całym jej bogactwie. To zróżnicowanie jest konsekwencją przejęcia przez literaturę naszych czasów całego obfitego dorobku twórczego poprzednich stuleci, zarówno jeśli chodzi o pomysły dotyczące artystycznego ukształtowania dzieł, jak i opracowania podstawowych toposów kultury czy też przekazywania osiągnięć myśli filozoficznej i światopoglądowej. Często twórca, podejmując te tradycje wprost, odwołuje się do kręgów kultury, z których czerpie. Jednym z takich ważniejszych kręgów dla poezji współczesnej jest kultura starożytna.

Z jej ogromnego znaczenia zdaje sobie doskonale sprawę Jan Bolesław Ożóg, autor wiersza Homer. Podmiotem lirycznym swojego utworu uczynił on człowieka ze wsi, wychowanego w prostocie i poszanowaniu chłopskiej tradycji, nie mającego pozornie nic wspólnego z kulturą wysoką, do której należy twórczość Homera. Świat oglądany jego oczyma jawi się jako pewna całość, choć elementy, jakie się na nią składają, są różnego pochodzenia. Świadczy o tym początek utworu:

„O poeto z ciepłych krajów, gdzie cytryny dojrzewają, najpiękniejszy mój Homerze! Kiedy ranne wstają zorze, tobie ziemia, tobie morze, poryk cieląt, stajnia nieba, miska barszczu, kromka chleba”.

Jest to świat bliski, swojski, dobrze znany, dlatego ukazany za pomocą znanych z codziennego doświadczenia obrazów nieba, stajni, chleba. Na ten naturalny krajobraz składa się perspektywa ludowej religijności, przywołana przez cytat z popularnej pieśni kościelnej. Do kultury wysokiej nawiązuje sformułowanie „Kraj, gdzie cytryny dojrzewają”, będące zarazem nawiązaniem do poezji romantycznej. I wreszcie Homer, który ukazany jest jako mistrz potrafiący oddać w literaturze ciepło prawdziwego życia, które jest takie samo zarówno na polskiej wsi, jak i w starożytnej Helladzie. Ten synkretyzm podkreśla jeszcze budowa utworu, w którym obok wyrazistego rytmu cechującego poezję ludową mamy do czynienia z klasyczną apostrofą, charakterystyczną dla antycznego eposu bohaterskiego, którego twórcą był Homer.

Problem relacji między mitem a codziennym życiem, połączony z rozważaniem zagadnienia dystansu dzielącego dzień dzisiejszy od starożytności, pojawia się w wierszu Stanisława Grochowiaka Ikar. Twórca zastosował tu metodę paralelizmu treściowego:

„Oto Ikar wzlatuje. Kobieta nad balią zanurza ręce. Oto Ikar upada. Kobieta nad balią napręża kark. Oto Ikar wzlatuje. Kobieta czuje kręgosłup jak łunę. Oto Ikar upada. W kobiecie jest ból i spoczynek”.

Ten chwyt artystyczny prowadzi do ukazania ścisłego związku sztuki, do której należy Ikar, i życia, którego przedstawicielką jest kobieta. Między kunsztem artysty a ciężką pracą nie ma wielkiej różnicy, gdyż piękno jest obecne wszędzie, nawet w rzeczach codziennych i - wydawałoby się - pozbawionych blasku. Jeżeli to piękno zostanie oderwane od najważniejszych spraw ludzkich, straci swą poruszającą moc i stanie się pustym bezwartościowym ornamentem. Będzie jak Ikar na obrazie Breughla, który

„omiatał nieboskłon Cukrzaną chmurką na lepkim patyku!”.

Rozdźwięku między życiem a sztuką nie dostrzega Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, autorka liryku Nike. Wiąże się to z podjęciem tematu miłości, która jest wieczna i wszechobecna - zarówno w życiu, jak i w literaturze, we współczesnym świecie i w starożytnej Grecji jest tak samo potężna:

„Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki, o miłości nieuciszona! Choć zabita, lecz biegniesz z zapałem jednakim wyciągając odcięte ramiona...”.

Do postaci Nike odwołuje się także Zbigniew Herbert w wierszu Nike, która się waha. U niego Nike jest przede wszystkim boginią zwycięstwa, a domeną jej działania jest wojna. Mimo to jest ona ukazana jako wrażliwa kobieta, co zdradza chwila wahania, kiedy

„prawa ręka piękna jak rozkaz opiera się o powietrze ale skrzydła drżą”.

Przyczyną tego wzruszenia jest młodzieniec, którego bogini dostrzega na polu bitwy. Nike jako bogini zwycięstwa rezygnuje z pocałowania chłopca, gdyż wie, że mogłoby się to stać przyczyną jego ucieczki, która byłaby oznaką tchórzostwa. Jej pragnienie jest wyrazem współczucia dla ludzkiego losu, a rezygnacja z niego - ocaleniem moralnym dla chłopca-żołnierza. Człowiek idzie na wojnę i na śmierć, gdyż musi wypełnić swój los. Kieruje nim jednocześnie konieczność walki i niemożność wycofania się z niej. Nike w wierszu Herberta jest nie tyle boginią wojny, ile zwycięstwa moralnego, które jest najważniejsze w zetknięciu ze sprawą ostateczną - ze śmiercią.

Problem śmierci i wojny podejmuje też Urszula Kozioł, autorka wiersza Larum, odwołując się do znanej z mitologii i tragedii Sofoklesa postaci Antygony. Wymiar antycznej tragedii nadaje autorka wydarzeniom współczesnym, dowodząc w ten sposób, że wobec cierpienia i śmierci bez znaczenia jest upływ czasu i przemijanie epok, gdyż ludzkie emocje, podobnie jak i etyczne zasady, których ucieleśnieniem jest Antygona - są takie same:

„A przecież w śmierci nic - jak dotąd - w śmierci nic dotąd oprócz biada”.

Obok śmierci nie można przejść obojętnie, gdyż godność człowieka jest zbyt wielka, aby jego odejścia nie opłakiwać. Dlatego na każdym miejscu i w każdym czasie potrzebne będą Antygony, które oddadzą cześć pamięci tych, co już odeszli.

W poezji współczesnej starożytność obecna jest na wiele sposobów. Związek z nią może się wyrażać poprzez przyjęcie odpowiedniego kształtu artystycznego, korzystanie z tych samych metafor i toposów czy wreszcie przywoływanie postaci i zdarzeń odsyłających wprost do konkretnego dzieła literackiego. Pielęgnowanie tych powiązań sprawia, że literatura współczesna jawi się czytelnikowi jako pewna całość mocno zakorzeniona w najdawniejszych tradycjach kultury.

---