Rozwój neoplatonizmu i koniec starożytnej filozofii grecko-pogańskiej
Całościowe spojrzenie na szkoły, przedstawicieli i kierunki w neoplatonizmie
Uwagi metodologiczne dotyczące rekonstrukcji dziejów neoplatonizmu
Trudno jest pisać historię neoplatonizmu po Plotynie. Wkład kolejnych myślicieli polega głównie na rozwijaniu systemu plotyńskiego, najczęściej poprzez nieokiełznane mnożenie hipostaz. Poza tym, poczynając od Jamblicha, neoplatonizm staje się obrońcą politeizmu, z drugiej zaś strony, wykorzystują go chrześcijanie.
Szkoły i przedstawiciele neoplatonizmu
Wyróżnić można następujące szkoły neoplatońskie:
pierwszą szkołę aleksandryjską Ammoniosa Sakkasa (III wiek)
rzymską szkołę Plotyna (druga połowa III wieku)
syryjską szkołę Jamblicha (pierwsza połowa IV wieku)
pergamońską szkołę Aidesiosa (IV wiek)
ateńską szkołę Plutarcha i Proklosa (IV i V wiek)
drugą szkołę aleksandryjską (V - VII wiek)
krąg neoplatoników łacińskiego, chrześcijańskiego Zachodu (IV i V wiek)
Plotyn i Ammonios reprezentują orientację metafizyczno-spekulatywną. Jamblich oraz szkoła ateńska reprezentują zestawienie orientacji spekulatywnej i mistyczno-religijno-teurgicznej. Szkoła w Pergamonie reprezentuje moment ograniczenia się do praktyk religijno-teurgicznych i wyraźnego zaniku składnika metafizyczno-spekulatywnego. U neoplatoników aleksandryjskich i u neoplatoników łacińskich przeważał składnik erudycyjny, a elementy metafizyczne zostały zredukowane w kierunku medioplatońskim.
Bezpośredni uczniowie Plotyna
Ameliusz
Ameliusz wahał się pomiędzy filozofią Plotyna a filozofią Numeniosa. Uznał, że Umysł, drugą plotyńską hipostazę, należy podzielić na trzy części - królów: istniejącego, posiadającego i kontemplującego. Kładł nacisk, z kolei, na jedność i niepodzielność Duszy.
Porfiriusz
Porfiriusz umieścił na szczycie swojej teologii enneadę - trzy hipostazy, z których każda podzielona jest na triadę momentów. Triady różniły się nie samymi składnikami, ale kolejnością ich usytuowania. Na poziomie Ojca (Jednego) Umysł sprowadza się do czystego bytowania; życie i umysł mieszają się z pierwszym składnikiem. Wychodząc z bytu, Umysł staje się życiem. Naprawdę sobą jest dopiero w trzeciej triadzie, w której dominuje nad życiem i nad bytowaniem.
Porfiriusz pojął filozofię jako zbawienie duszy. Cnoty podzielił na cztery rodzaje: polityczne (polegające na miarkowaniu namiętności), katarktyczne (polegające na odrywaniu się od ciała), cnoty duszy działającej umysłowo oraz cnoty paradygmatyczne. Na każdym z poziomów mądrość, umiarkowanie, męstwo i sprawiedliwość mają inny sens.
Jamblich i szkoła syryjska
Jamblich i nowy kurs filozofii neoplatońskiej
Jamblich nie poprzestał na krytyce chrześcijan, ale dążył do uzasadnienia na poziomie pojęciowym politeizmu świata greckiego.
Metafizyka i teologia Jamblicha
Spekulatywne uzasadnienie politeizmu wiąże się ze złożonym zabiegiem mnożenia hipostaz. Jamblich uznał, że pomiędzy Jednym a kosmosem inteligibilnym należy wprowadzić jeszcze drugie Jedno. Chciał w ten sposób pogodzić absolutną transcendencję Jednego z jego funkcją mocy wytwarzającej. Dalej: przekształcił plotyński Umysł w enigmatyczny kompleks hipostaz i momentów, rozgraniczając to, co inteligibilne od tego, co umysłowe i wprowadzając sferę pośrednią (również podzielną). Następnie poziom inteligibilny został podzielony jeszcze na trzy triady. Również sfera Duszy podzielona została na trzy porządki.
Jamblich a teologia
Według Jamblicha, teurgia miała być praktyką pozaracjonalną i wynikającą bardziej z inicjatywy bogów niż z inicjatywy ludzi. Eksponowanie teurgii nieuchronnie pociąga za sobą deprecjonowanie filozofii.
Reguły interpretowania tekstów klasycznych
Zasługą Jamblicha miało być jeszcze wprowadzenie kanonów i reguł interpretowania tekstów klasycznych. Po śmierci filozofa, jego szkoła rozpadła się.
Szkoła pergamońska
Cechy i przedstawiciele szkoły pergamońskiej
Po śmierci Jamblicha Aidesios, jeden z jego uczniów, osiadł w Pergamonie i założył tam szkołę, która szybko zyskała ogromny rozgłos i poważanie. Wśród uczniów Aidesiosa wyróżnili się: Maksymos, Chrysanthios, Priskos i Euzebiusz z Myndos. Przybył do Pergamonu także cesarz Julian.
Szkołę pergamońską charakteryzuje silne ograniczenie składnika metafizyczno-spekulatywnego, a wyakcentowanie składnika religijno-mistyczno-teurgicznego. Myśliciele z Pergamonu nie interesowali się też specjalnie dziełami Platona ani Arystotelesa
Julian Apostata
Julian znany jest ze swych desperackich usiłowań odrodzenia ducha i religii hellenizmu. W związku z tym poszukiwał nie logosu, ale mętnych sztuczek teurgicznych, w których bardzo biegły był Maksymos.
Proklos i szkoła ateńska
Powstanie szkoły ateńskiej
Na przełomie V i VI wieku odżyła w Atenach formalnie zorganizowana szkoła ateńska. Istniała przez wiek, do roku 529, kiedy to cesarz Justynian zabronił poganom publicznego nauczania. W tej właśnie szkole ostatnie owoce wydał neoplatonizm pogański. W 430 roku przybył do niej Proklos, który wraz z Plutarchem oraz Syrianosem podjął ostatnią, desperacką próbę przywrócenia do życia świata, należącego już do przeszłości.
Proklos i synteza filozoficzno-religijna
Proklos urodził się w Konstantynopolu w 412 roku, zmarł w roku 485. Studiował w Aleksandrii, po czym przeniósł się do Aten, gdzie pozostał całe życie. Napisał w tym czasie około pięćdziesięciu dzieł.
W swojej syntezie Proklos zamierzał w sposób systematyczny objąć całe życie duchowe Greków. Był przekonany, że do prawdy i do Boga prowadzi nie tylko filozofia za pośrednictwem rozumu, ale i mit za pośrednictwem wyobraźni i wiara poprzez bezpośrednie i transcendentne zjednoczenie z Absolutem (wiara utożsamia się z mocą teurgiczną).
Struktura tego, co niecielesne, czyli Proklosa system hipostaz
Proklos doprowadza do skrajności neoplatońską tendencję do wprowadzania podziałów i mnożenia plotyńskich hipostaz. Przekonany jest przede wszystkim, że niezbędny jest pośrednik pomiędzy Zasadą a hipostazami świata inteligibilnego. Tam, gdzie Jamblich proponował drugie Jedno, Proklos „wstawia” szereg Henad, utożsamionych z najwyższymi bogami. Naukę o Henadach dałoby się wydobyć z filozofii samego Plotyna, który mówił o liczbie, że „istniała przed bytami” i „nie była bytami”.
Po Henadach idą hipostazy świata Umysłu, które Proklos dzieli na sferę tego, co inteligibilne, sferę tego, co inteligibilno-intelektualne oraz sferę tego, co intelektualne. W gruncie rzeczy odpowiadają one bytowi, życiu i myśli. Każdą z tych hipostaz dzieli Proklos jeszcze dalej, a powstałe części łączy ze sobą w skomplikowany sposób, w myśl neoplatońskiej zasady, że „wszystko jest we wszystkim”. Wszystkie wyżej wymienione hipostazy są bogami; Proklos przydaje im czasem nawet imiona bogów greckich.
Wreszcie, jako wielość hipostaz pojęta zostaje także sfera Duszy. Proklos wyróżnia w niej dusze boskie, dusze demoniczne i dusze „cząstkowe”. W kręgu dusz boskich wyróżnia Proklos triady bogów, w kręgu dusz demonicznych - aniołów, demonów i herosów. Duszami „cząstkowymi” są te, które „dopuszczają zamianę inteligencji na głupotę” - do tych należą dusze ludzkie.
4. Prawa kierujące wyjściem rzeczywistości z Jednego u Proklosa
Wielkość Proklosa ujawnia się w pogłębieniu praw rządzących powstawaniem rzeczywistości. Prawo rządzące powstawaniem wszystkich rzeczy pojął Proklos jako proces kołowy, ustanowiony przez trzy momenty: trwanie zasady w sobie, wychodzenie z zasady oraz powrót do zasady. Należy zauważyć, że tych trzech momentów nie rozpatruje się przez pryzmat czasu - każdy proces jest wiecznym trwaniem, wiecznym wychodzeniem i wiecznym powrotem.
Drugim prawem jest „prawo troistości”. Proklos utrzymuje, że każda rzeczywistość, na wszystkich poziomach (od niecielesnego do cielesnego) jest ustanowiona przez granicę oraz bezkres. Każdy byt (Jedno jest ponad bytem) jest ich mieszaniną (ustanowiony jest przez kres, bezkres i różne ich wymieszanie). Bezkres odpowiada momentowi pochodzenia, a kres - nawróceniu i powrotowi.
W hipostazie wyższej niższa bytuje przyczynowo, w niższej wyższa - przez partycypację. Stąd neoplatońska reguła „wszystko we wszystkim”.
Cnota teurgiczna
Ponad wszelką ludzką mądrością i wiarą umieszczał Proklos cnotę teurgiczną, utożsamioną ze zdolnością do połączenia się z tym, co boskie. Nie powinien dziwić więc fakt, że Proklos był całkowicie pewny skuteczności praktyk teurgicznych.
Człowiek i jego ponowne zjednoczenie się z Absolutem
Proklos rozwija doktrynę wehikułu, w który wyposażona jest każda ludzka dusza. Jest ono niezniszczalne i wieczne jak sama dusza, która nigdy się go nie pozbywa. Proklos zwraca też uwagę na stałą obecność w duszy czegoś boskiego, co jest jakby „partycypacją w Jednym” i które umożliwia mistyczne się z Jednym zjednoczenie.
Następcy Proklosa
Następcami Proklosa byli Marinos, Izydor, Damaskios i Simplikos.
Druga szkoła neoplatońska w Aleksandrii
Cechy ostatniej fazy rozwoju neoplatonizmu aleksandryjskiego
Po rozpadzie szkoły Ammoniosa Sakkasa nie było w Aleksandrii warunków do spekulatywnego rozwijania neoplatonizmu, gdyż szybko zapuściła tam korzenie myśl chrześcijańska, której przedstawicielami byli Klemens i Orygenes.
W związku z powyższym, w V i VI wieku spotyka się wielu neoplatoników, którzy przyjmują idee chrześcijańskie. Inni zajmują się przede wszystkim komentowaniem egzegetycznym dzieł, których autorem najczęściej jest Arystoteles. U jednych i drugich zaznacza się tendencja do upraszczania neoplatonizmu.
Neoplatońscy myśliciele aleksandryjscy
Szkoła aleksandryjska odżyła na przełomie IV i V wieku pod wpływem Hypatii. Jej uczniem został Synesios. Wśród innych Aleksandryjczyków wymienić należy: Hieroklesa, Teosebiosa, Eneasza z Gazy, Nemesiosa.
Wzmianka o neoplatonikach łacińskiego Zachodu
Nie stanowią oni szkoły w ścisłym sensie, choć u wszystkich niemal erudycja góruje nad spekulacją. Wszyscy byli chrześcijanami lub nawrócili się na chrześcijaństwo. Wymienić należy Chalcydiusza, Mariusza Wiktoryna, Makrobiusza, Martianusa Capellę.
Koniec starożytnej filozofii pogańskiej
W 529 roku naszej ery cesarz Justynian zakazał poganom sprawowania urzędów publicznych, a więc i prowadzenia szkół oraz nauczania. Dekret ów faktycznie tylko przyspieszył i usankcjonował prawnie koniec, ku któremu starożytna filozofia grecko-pogańska nieuchronnie zmierzała.
Wydaje się, że szkoła w Atenach nie została zamknięta od razu po wydaniu edyktu, lecz trwała jeszcze kilka lat, po upływie których kilku filozofów przeniosło się do Persji. Po kolejnych kilku latach powrócili oni do Imperium. Niektórzy badacze szacują, że koniec działalności neoplatoników w Atenach wiązać się może dopiero z inwazją Słowian w 580 roku.
HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ