PYTANIA JAKO FORMA AKTYWNOŚCI POZNAWCZEJ DZIECKA

Aktywność poznawcza

Formy aktywności poznawczej dziecka są różne w zależności od wieku (podlegają prawom rozwojowym). Jednym z takich praw jest interioryzacja (uwewnętrznienie czynności). Dziecko poznaje rzeczywistość najpierw w toku bezpośredniego działania na przedmiotach, a dopiero potem tworzy obrazy umysłowe i pojęcia oraz wykonuje pewne czynności w wyobraźni i myślach.

Rozwój pytań dziecka

Pytania - to spontaniczna forma aktywności poznawczej, która nabiera szczególnego znaczenia w wieku przedszkolnym.

Pytania dzieci oraz odpowiedzi, jakie na nie uzyskują od dorosłych, są ważnym źródłem informacji o świecie. Dziecko zadaje pytania samo z siebie, spontanicznie - jest wówczas aktywne i bardziej zainteresowane danym problemem i jego rozwiązaniem, niż wówczas, gdy dorośli chcą je koniecznie o czymś pouczyć.

Liczba pytań dzieci wzrasta wraz z wiekiem, a największy ich procent w stosunku do ogółu wypowiedzi przypada zwykle na wiek 5 do 6 lat. Okres ten często nazywany jest „wiekiem pytań”.

Pytania dzieci były przedmiotem wielu prac psychologicznych, wśród nich także S. Szumana.

Zdaniem Szumana pytania dzieci łącznie z odpowiedzią dorosłego tworzą szereg ogniw w procesie myślenia (analogicznie do etapów wyróżnionych przez Johna Deweya w pełnym akcie myślenia.) Tak więc dziecko:

• odczuwa trudność, przeżywa aktualnie jakąś niejasność myślową;

• wykrywa i określa tę niejasność formułując pytanie (czasem dziecko daje w pytaniu wyraz pewnym hipotetycznym rozwiązaniom),

• ostatecznym rozstrzygnięciem problemu jest odpowiedź dorosłego przyjmowana zwykle przez dziecko z przekonaniem o jej prawdziwości.

Logiczne i psychologiczne podziały pytań

Klasyfikacja psychologiczna przyjmuje za kryterium:

• przyczynę (czemu dziecko pyta) albo

• cel pytania (o co dziecko pyta).

Do przyczyn skłaniających dziecko do zadawania pytań można zaliczyć:

• potrzebę odkrywania świata, zaspokojenie ciekawości poznania tego, co je otacza,

• u starszych dzieci przedszkolnych pytania rodzą się na tle krytycznej refleksji wobec faktów i zjawisk, poczucia niezgodności uzyskanych informacji z zaobserwowanym stanem rzeczy.

Ze względu na cel poznania Szuman wyróżnia trzy grupy pytań:

• dążące do wiedzy o rzeczach i ich własnościach, np. zmierzających do poznania przedmiotu: „Co to jest?” lub poznania i określenia różnych cech przedmiotów „Jaki jest X?”.

• dążące do wiedzy o odmianach i zmianach, zmierzające do poznania faz, przemian i gatunków przedmiotów oraz ich właściwości przestrzennych i czasowych,

• dążące do wiedzy o zależnościach przedmiotów, których celem jest ustalenie przyczyn i okoliczności, skutku, warunków, tworzywa, sposobu i funkcji oraz celu i efektu czynności.

Podsumowując koncepcję Szumana można stwierdzić, że zdaniem autora funkcja poznawcza pytań, będących przejawem aktywności umysłowej dziecka, polega zarówno na tym, że dziecko prowokuje dorosłego rozmówcę do zaspokojenia jego ciekawości jak też na tym, że forma językowa pytań sprzyja kategoryzacji wiedzy o rzeczywistości, uzupełniając i wzbogacając doświadczenie dziecka w pewien uporządkowany sposób. W rezultacie pytania te dotyczą niemal wszystkich podstawowych aspektów rzeczywistości: substancji, czynności, miejsca i czasu, jakości i sposobu, celu i przyczyny (co?, czemu?, po co?, dlaczego?, gdzie?, kiedy?, skąd? ....)

Związek pytań z rodzajem czynności (związek między formą i treścią pytań, a rodzajem aktywności dziecka)

Zadając pytanie, dziecko dąży do rozwiązania jakiegoś problemu, zrozumienia rzeczywistości w której działa. Pytania wplatają się więc w rozmaite czynności dziecka, podejmowane tak na płaszczyźnie działań konkretnych (na przedmiotach) jak też percepcyjnej i wyobrażeniowej oraz pojęciowej.

Wyodrębnienie tych trzech płaszczyzn czynności przyjęto za podstawę klasyfikacji pytań ze względu na ich funkcję poznawczą rozpatrywaną w aspekcie rozwojowym.

Klasyfikacja pytań:

1. pytania towarzyszące działaniu na przedmiotach (od 2 do 4 r.ż. wzrasta ich liczba)

Jak się to robi, bo Jasiu nie umie?

Na tym zeszycie można pytać?

Mamo, ładnie się uczesałam?

Gdybym wyszedł na ulicę porwałby mnie wiatr?

Informacje uzyskane z odpowiedzi na te pytania ułatwiają dziecku ujęcie związków między elementami struktury działania, planowanie racjonalnych sposobów czynności dostosowanych do warunków w jakich one przebiegają itp.

2. pytania związane z czynnościami percepcyjnymi (przez cały okres przedszkolny)

Źródłem tych pytań jest obserwacja przez dziecko rozmaitych przedmiotów, zjawisk i zdarzeń oraz czynności innych osób.

Co tam buczy?

Kto to przyniósł?

A dlaczego jak jest lato i świeci słońce, to w górach jest śnieg?

Informacje dorosłych porządkują dziecku dane spostrzeżeniowe, ułatwiają zrozumienie genezy i przebiegu obserwowanych procesów oraz wykrycie rozmaitych zależności.

3. pytania zmierzające do ustalenia ogólnych praw i zasad. (pojawiają się w 4 r.ż., a ich liczba wzrasta w wieku 5 lat).

Dziecko szuka ogólniejszych prawidłowości interesujących je zjawisk. Pytania te nie są więc związane bezpośrednio z aktualną sytuacją, lecz ich źródłem są wyobrażenia i refleksje, prowadzące dziecko do postawienia nurtującego je problemu, którego samo nie potrafi rozwiązać.

Gdzie się robi pieniążki?

Dlaczego samolot nie rusza skrzydłami, a gołąb rusza?

Skąd się biorą dzieci?

Czy mole, muchy i ćmy myślą?

Pytania tej grupy dowodzą interioryzacji czynności i generalizacji konkretnych doświadczeń, który dziecko chce zintegrować w bardziej uogólniony i swoisty obraz świata.

Dziecko wraz z wiekiem stawia jednak dorosłym również szereg kolejnych pytań (serie pytań), które mając na celu bardziej wielostronną eksplorację jakiegoś zagadnienia. Uzyskane odpowiedzi wzmagają zainteresowanie dziecka danym tematem, ukierunkowując jednocześnie tok jego myślenia, stąd dziecko pyta dalej.

Funkcje pytań

• Funkcja poznawcza

• Funkcja interpersonalna - nie wszystkie pytania zadawane przez dziecko pełnią funkcje poznawcze. Wszystkie natomiast pełnią funkcję interpersonalną, rozumianą jako ustalenie wzajemnych relacji między osobami. Następuje wymiana uczuć, zwrócenie na siebie uwagi

Rodzaje pytań realizujących funkcję interpersonalną:

• pytania służące wymianie informacji (zaspokajają potrzeby praktyczne). Jak to się robi? Co to znaczy fatygować się?

• pytania służące wymianie uczuć i postaw - pełnią funkcję oceniającą, gdy dziecko oczekuje akceptacji lub odrzucenia jego zachowań, postaw itp. ucząc się w ten sposób społecznych kategorii oceny własnego i cudzego postępowania (Poskarżyłam Pani, czy zrobiłam dobrze?) albo też funkcję ekspresyjną (Kochasz mnie?)

• pytania mające na celu nawiązanie i podtrzymanie kontaktu społecznego poprzez włączenie partnera w sferę własnego działania lub zainteresowanie go tym, co jest przedmiotem obserwacji dziecka lub obiektem jego myśli (Słyszysz, jak ptak pięknie śpiewa?). Należą tu również pytania o pozwolenie (Mogę zabrać te kwiatki z okna?)

Odpowiedzi dorosłych na pytania dzieci

Postawy dorosłych wobec pytań dzieci

Od tego jak dorośli zareagują na pytania dziecka zależy w dużej mierze to, czy chętnie i często będzie się zwracało do nich ze swoimi problemami.

• Dziecko nie może na siłę wyciągać odpowiedzi od dorosłego, ma to być swobodna wymiana myśli, interesująca rozmowa (dziecko tylko wtedy zazna przyjemność zadawania pytań, gdy zasmakuje w odpowiedziach).

• Ważna jest nie tylko treść odpowiedzi, ale także ton i sposób odpowiedzi, postawa ciała, mimika, decyduje o tym, czy dziecko będzie chętnie pytać.

• Nie wolno dawać odpowiedzi opryskliwie, sucho, lakonicznie.

• Nie można strofować dziecka za to, że pyta, czy za dużo pyta.

Sposoby odpowiadania na pytania dzieci

Rodzice różnie podchodzą do udzielania dziecku odpowiedzi, uważają oni, że:

• dziecko powinno otrzymać odpowiedź możliwie ścisłą i wyczerpującą,

• na pytania drażliwe (zwłaszcza o pochodzenie człowieka) nie powinno się w ogóle odpowiadać,

• najlepiej opowiadać dzieciom różne zmyślone historyjki.

Żadne z tych stanowisk z psychologiczne i pedagogicznego punktu widzenia nie jest właściwe. Dziecko nie lubi długich wykładów i pouczania - zbyt obszerne i zbyt trudne odpowiedzi nużą je i nudzą, nie rozumie ich, przestaje słuchać i zadawać kolejne pytania. Podobnie przesuwanie odpowiedzi w nieokreśloną przyszłość nie zadowala dziecka (ono chce wiedzieć w tej chwili) ...nie czarować też zmyślonymi historyjkami.

Pożądane cechy odpowiedzi rodziców:

• nawiązanie swobodnej i żywej rozmowy podczas której może wysuwać swoje wątpliwości i stawiać kolejne pytania,

• odpowiedzi powinny być treściwe, rzeczowe, prawdziwe, zwięzłe,

• interesująca forma odpowiedzi i język dostosowany do rozwoju umysłowego dziecka (nie można używać zbyt abstrakcyjnych naukowych, terminów, bo to znudzi i zniechęci)

• stwarzanie okazji do zadawania pytań.

Wiek przedszkolny to wiek pytań. W tym okresie dziecko żywo interesuje się wszystkim tym, co je otacza. Pojawiają się wtedy pierwsze pytania typu "skąd się biorą dzieci?". Nie należy ich lekceważyć, unikać czy zbywać dziecko odpowiedziami: "jak dorośniesz...", "dzieci przynosi bocian". Odpowiedź powinna być fachowa, słownictwem oraz poziomem dostosowana do wieku dziecka. Rodzic nie musi wdawać się w szczegóły, wystarczy zaspokoić w danej chwili ciekawość dziecka, powiedzieć tyle, o ile dziecko pyta. Na przykład, na pytanie "skąd ja się wzięłam?" wystarczy odpowiedzieć "urodziła cię mama" i poczekać, czy padną następne pytania, czy może właśnie to zaspokoiło ciekawość dziecka i w danej chwili nie czuje ono potrzeby wiedzieć więcej. Najważniejsze jest by mówić dziecku prawdę.

• Między dziećmi istnieją znaczne różnice w tempie rozwoju języka. Uzależnione jest to z jednej strony genetycznie zaś z drugiej wpływem otoczenia.

• Wyniki badań pokazują, że dzieci, których rodzice dużo do nich mówią, czytają i używają bogatego słownictwa - szybciej zaczynają mówić, ich słownik jest bogatszy i są lepiej przygotowane do nauki pisania i czytania, gdy osiągają wiek szkolny.

• Znaczenie ma tu dominujący w rodzinie styl komunikacji: otwarty lub zamknięty.

• styl otwarty - odpowiedzi rzadko sprowadzają się do krótkiego tak lub nie. Pytania traktuje się jako okazję do rozwinięcia wypowiedzi i zachęcenia dziecka do dialogu. Częściej niż pytania zamknięte zadaje się dziecku pytania otwarte (czyli pozwalające na udzielenie wielu różnych wypowiedzi). Zamiast pytać, Czy podobał ci się spacer? ;lepiej Co ciekawego zobaczyłeś na spacerze? Czytanie książeczek stanowi przyczynek do rozmowy, okazję do zadawania pytań (nie tylko takich, których odpowiedzi można udzielić poprzez wskazanie odpowiedniego elementu na rysunku, ale takich, które wymagają wyjścia poza to, co jest dostępne na rysunku - (czytanie dialogowe.). Różne sytuacje, w których uczestniczy się z dzieckiem stanowią okazję do rozmowy (spacer, sklep, autobus ...).

---