18 206
Prawne aspekty ochrony jzyka polskiego
Art. 27 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 r., stanowi: „W Rzeczypospolitej Polskiej jzykiem urzdowym jest jzyk polski. Przepis ten nie narusza praw mniejszoci narodowych wynikajcych z ratyfikowanych umów midzynarodowych”.
Wprowadzenie po raz pierwszy do polskiej ustawy zasadniczej artykuu ustanawiajcego prawny status jzyka polskiego przyczynio si w znacznym stopniu do podniesienia kwestii ustawowej regulacji tego zagadnienia. Wspomniany przepis konstytucyjny wymaga bowiem przeoenia na jzyk praktyki. Wanym sygnaem takiej potrzeby by m.in. wniosek prezesa NIK, podnoszcy wtpliwoci dotyczce formalnego obowizywania „dekretu Bieruta” z 1945 r. Dodatkowym bodcem bya perspektywa wstpienia do Unii Europejskiej, a take istnienie podobnych ustaw w kilku innych krajach europejskich (m.in. Belgia, Litwa, otwa, Sowacja, Macedonia, Republika Irlandii ). rodowiska deklarujce przywizanie do tradycji i kultury narodowej wskazyway na zjawiska zagraajce pozycji jzyka polskiego w wielu dziedzinach ycia spoecznego, a zwaszcza na inwazj angielszczyzny w reklamie, mediach czy yciu gospodarczym.
Przeciwnicy prawnego uregulowania statusu jzyka polskiego twierdzili, e taka regulacja nie jest konieczna. Z jednej strony wyraali oni swe wtpliwoci co do mocy sprawczej przepisów prawa wobec norm jzykowych i kondycji mowy ojczystej, z drugiej za argumentowali, e wolny rynek sam wymusi na producentach i dystrybutorach zasad opatrywania towarów oraz usug napisami i instrukcjami w jzyku polskim. Byli te tacy (np. pos. P. Gadzinowski, przywoujcy jzyk J. Pisudskiego), którzy twierdzili, e prawny zakaz uywania wulgaryzmów w sferze publicznej wprowadzi swoist cenzur obyczajow, która uniemoliwi powstawanie takich dzie jak film Psy czy produkcje hip-hopowe .
Inicjatywa przygotowania ustawy o jzyku polskim wysza ze rodowiska polskich jzykoznawców, dla których przykadem dbaoci o jzyk narodowy staa si Francja. Podczas I Forum Kultury Sowa we Wrocawiu w padzierniku 1995 roku prof. Walery Pisarek zgosi postulat skierowania wniosku do Ministerstwa Kultury i Sztuki o podjcie prac nad tak ustaw i przedstawi zarys jej projektu. Ministerstwo odnioso si przychylnie do tej propozycji i od nastpnego roku rozpoczy si prace przygotowawcze. Do Sejmu wpyny dwa projekty - w 1997 r. PSL przedoy projekt ustawy Prawo o jzyku polskim (druk nr 10 ), a w roku nastepnym wpyn projekt rzdowy. Oba byy rozpatrywane przez komisje sejmowe , a take wyonion przez nie podkomisj nadzwyczajn.
Pracom nad ustaw towarzyszyy liczne dyskusje i spory w Sejmie oraz poza nim. Zastrzeenia zgosi m.in. Komitet Integracji Europejskiej (druk 1137). 22 lipca 1999 r. podczas III czytania Sejm RP przyj cz poprawek i wniosków mniejszoci, a nastpnie uchwali ca Ustaw o jzyku polskim . Senat zgosi 31 poprawek (druk 1306). Komitet Integracji Europejskiej przedstawi swe zastrzeenia do niektórych z nich. 7 padziernika Sejm przyj wikszo poprawek Senatu, a miesic póniej Prezydent RP podpisa Ustaw o jzyku polskim (DzU z 1999 r. nr 90, poz. 999). Wesza ona w ycie 9 maja 2000 r. W okresie 2000-2003 Sejm dokona jeszcze kilku drobnych zmian.
Ustawa z 7 padziernika 1999 r. nakada obowizek uywania jzyka polskiego w dziaalnoci publicznej i obrocie gospodarczym, chroni polszczyzn przed wpywami obcymi i wulgaryzacj, a take okrela kompetencje Rady Jzyka Polskiego.
19 wrzenia 2003 r. do Sejmu IV kadencji wpyn rzdowy projekt ustawy o zmianie ustawy o jzyku polskim (druk nr 2032). W Uzasadnieniu napisano, e ma on na celu „dostosowanie ustawy z dnia 7 padziernika 1999 r. o jzyku polskim (Dz. U. Nr 90, poz. 999, z pón. zm.) do wymogów prawa Unii Europejskiej (a nie jej caociow zmian), wynikajcych z art. 28 i nastpnego oraz art. 49 i nastpnego Traktatu ustanawiajcego Wspólnot Europejsk (swoboda przepywu towarów i usug) oraz z art. 39 i nastpnego tego Traktatu (swoboda przepywu osób)”. Projekt zosta skierowany do Komisji Europejskiej Sejmu RP.
Podczas I czytania w KE uczestnicy dyskusji, nie wyczajc posów SLD i PSL, wyraali uwagi krytyczne pod adresem projektu rzdowego. Gówne ich zaniepokojenie wzbudzia projektowana zmiana dopuszczajca moliwo ograniczenia nakazu uywania jzyka polskiego w obrocie prawnym i otwierajca furtk do tego, e „na rynku zaczn si pojawia artykuy i usugi niemajce nazwy, instrukcji obsugi czy skadu zawartoci w jzyku polskim” (pos. J. Byra). W wyniku gosowania powoano podkomisj nadzwyczajn do dalszych prac nad projektem ustawy. Warto doda, e ju na tym posiedzeniu KE ze strony opozycji (pos. R. Giertych z LPR) zgoszony zosta wniosek o odrzucenie projektu ustawy w caoci. Na kolejnych posiedzeniach wniosek ten ponawiali posowie PiS i RKN.
Podkomisja wprowadzia osiem zmian i 20 lutego 2004 r. przyja projekt (druk nr 2032). KE zaaprobowaa sprawozdanie podkomisji. W czasie dyskusji przedstawiciele strony rzdowej, a zwaszcza Urzdu Komitetu Integracji Europejskiej, zgaszali zastrzeenia do czci poprawek podkomisji, uwaajc je za niezgodne z prawem Unii Europejskiej.
3 marca 2004 r., podczas II czytania, Sejm wysucha sprawozdania KE (druk nr 2447) i ponownie skierowa projekt do Komisji. Ta zebraa si nastpnego dnia i przedyskutowaa zgoszone podczas II czytania poprawki oraz wniosek grupy posów, by odrzuci projekt ustawy w caoci. UKIE w pimie min. D. Hübner z 3 marca do przewodniczcego KE przedstawi opini koczc si konkluzj: „sprawozdanie komisji jest niezgodne z prawem Unii Europejskiej”. Gówne zastrzeenia dotyczyy tych rozwiza, które — wedug opiniodawcy — „wprowadzaj barier w swobodnym przepywie towarów oraz w swobodzie prowadzenia dziaalnoci gospodarczej i swobodzie wiadczenia usug”. UKIE zakwestionowa te „rozcignicie obowizku uywania jzyka polskiego na reklam” (druk 2447-x).
4 marca 2004 r., podczas III czytania, Sejm wysucha sprawozdania KE (druk nr 2447-A), a nastpnie uchwali ustaw . Senat RP wniós 10 poprawek (druk nr 2683). Sen. Jan Szafraniec w imieniu grupy senatorów zgosi wniosek o odrzucenie ustawy; wniosek ten jednak nie przeszed. 2 kwietnia, po wysuchaniu sprawozdania KE ustosunkowujcego si do poprawek Senatu (druk nr 2716), Sejm niektóre z nich przyj. Ustaw przekazano Prezydentowi RP, który podpisa j 26 kwietnia (DzU z 2004 r. nr 92, poz. 878). Wesza ona w ycie 1 maja 2004 r.
Tekst ujednolicony Ustawy o jzyku polskim z 7 padziernika 1999 r. skada si z 19 artykuów ujtych w piciu rozdziaach:
Rozdz. 1. Przepisy ogólne,
Rozdz. 2. Ochrona prawna jzyka polskiego w yciu publicznym,
Rozd. 3. Rada Jzyka Polskiego i jej kompetencje,
Rozd. 4. Przepisy karne,
Rozd. 5. Zmiany w przepisach obowizujcych i przepisy kocowe.
Art. 1. gosi, e przepisy ustawy „dotycz ochrony jzyka polskiego i uywania go w dziaalnoci publicznej oraz w obrocie prawnym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”.
W art. 3.1. ustawodawca podaje, e ochrona jzyka polskiego polega w szczególnoci na:
1) dbaniu o poprawne uywanie jzyka i doskonaleniu sprawnoci jzykowej jego uytkowników oraz na stwarzaniu warunków do waciwego rozwoju jzyka jako narzdzia midzyludzkiej komunikacji,
2) przeciwdziaaniu jego wulgaryzacji,
3) szerzeniu wiedzy o nim i jego roli w kulturze,
4) upowszechnianiu szacunku dla regionalizmów i gwar, a take przeciwdziaaniu ich zanikowi,
5) promocji jzyka polskiego w wiecie,
6) wspieraniu nauczania jzyka polskiego w kraju i za granic.
Art. 4. ustala, e jzyk polski jest jzykiem urzdowym:
1) konstytucyjnych organów pastwa,
2) organów jednostek samorzdu terytorialnego i podlegych im instytucji w zakresie, w jakim wykonuj zadania publiczne,
3) terenowych organów administracji publicznej,
4) instytucji powoanych do realizacji okrelonych zada publicznych,
5) organów, instytucji i urzdów podlegych organom wymienionym w pkt 1 i pkt 3, powoanych w celu realizacji zada tych organów, a take organów pastwowych osób prawnych w zakresie, w jakim wykonuj zadania publiczne,
6) organów samorzdu innego ni samorzd terytorialny oraz organów organizacji spoecznych, zawodowych, spódzielczych i innych podmiotów wykonujcych zadania publiczne.
W art. 7.1.3. czytamy: „Posugiwanie si w obrocie prawnym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wycznie obcojzycznymi okreleniami, z wyjtkiem nazw wasnych, jest zakazane”.
W art. 12.1. ustawodawca postanawia, e instytucj opiniodawczo-doradcz w sprawach uywania jzyka polskiego jest Rada Jzyka Polskiego.
Art. 18. gosi: „Traci moc dekret z dnia 30 listopada 1945 r. o jzyku pastwowym i jzyku urzdowania rzdowych i samorzdowych wadz administracyjnych (Dz. U. Nr 57, poz. 324)”.
* * *
Ustawa o jzyku polskim spotkaa si z krytycznym przyjciem rónych rodowisk. Wikszo uwag dotyczya aspektów prawnych . Na witrynie internetowej Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji, w dziale Komunikaty <archiwalny.piit.org.pl/>, 7 sierpnia 2000 r. opublikowana zostaa, sporzdzona przez Firm Prawnicz „Kuczek & Maruta”, Opinia prawna dotyczca wykadni okrelenia „obrót prawny” w wietle postanowie ustawy z dnia 7 padziernika 1999 roku o jzyku polskim. W 2001 r. Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis wydao komentarz prawny P. Mostowika i W. ukowskiego Ustawa o jzyku polskim. Komentarz. W konkluzji swego komentarza autorzy napisali: „Ustawodawca polski, idc za nienajlepszymi wzorami zagranicznymi, uchwali ustaw w zamierzeniu chronic jzyk polski, chocia nie ma zgody, czy faktycznie jzyk polski takiej ochrony potrzebuje. Przy okazji jednake wprowadzi do polskiego systemu prawnego wiele przepisów, które — by moe — jzyk polski chroni, ale jednoczenie utrudniaj swobod komunikacji midzy ludmi, co stawia pod znakiem zapytania sens tworzenia takiego rodzaju regulacji” [Mostowik 20001, s. 206]. Recenzent „Rzeczpospolitej” tak podsumowa t publikacj: „Nieczsto zdarza si, aby komentarz do ustawy by jej druzgocc krytyk” .
Bardzo drobiazgowej ocenie od strony jzykowej podda Ustaw o jzyku polskim mgr in. Mirosaw Naleziski, jzykoznawca-amator z Gdyni, który w licie wysanym 29 lipca 2001 do Rady Jzyka Polskiego omówi wszystkie mankamenty polszczyzny, jakie — jego zdaniem — znale mona w tym dokumencie <www.mirnal.neostrada.pl/>.
Komentarze prasowe byy róne. W „Polityce” (1999 r., nr 31) ukaza si artyku M. Wolny Przygryzanie jzyka, opatrzony ironicznym podtytuem: „Wszyscy mówi o ustawie, której nie czytali”. I dalej w podobnym tonie: „O tym akcie — majcym w wielu miejscach charakter kodeksu etycznego — wielu posów wypowiadao si jak o tekcie kabaretowym. miechom i artom nie byo koca. [...] Wyegzekwowanie jzykowej czystoci jest trudne - moe si okaza, e wikszo artykuów ustawy to piknie brzmice yczenia, dajce si elastycznie interpretowa. Najwiksz wad nowego aktu jest wanie nieprecyzyjno, która objawia si w peni podczas dyskusji o obco brzmicym nazewnictwie”. W konkluzji swego artykuu M. Wolny napisaa: „Ustawa o jzyku polskim wskazuje na jzyk jako na jedn z najwikszych wartoci. W tym sensie akt przypomina raczej ideowy manifest ni dokument prawniczy. Trudno bdzie z niego na co dzie korzysta. Jak pokazaa debata, tekstu ustawy nie rozumiej do koca i sami posowie. A przecie wszystko napisano po polsku”.
„Gazeta Wyborcza” z 1 padziernika 1999 r. nawizaa w tytule artykuu M. Supranowicz (wito Odrodzenia Polszczyzny) do dnia, w którym Sejm uchwali ustaw. W nastpnych latach niejednokrotnie informaa o jej nieprzestrzeganiu.
Jeszcze w trakcie przygotowywania ustawy w Magazynie Polskiego Bractwa Kawalerów Gutenberga (1999 r., nr 3) <http://www.ipolska.pl/druk/gutenberg/0003/08.htm> S. Krasucki pisa ironicznie: „ruda wóda na myszach (jako polska nazwa whisky), Szczur Wdrowny (nazwa wasna Johnny Walkera) czy Magoka Astor (firmowa nazwa kosmetyków) — to tylko niektóre propozycje posów, dyskutujcych o ochronie naszego jzyka. Ustawowa regulacja w sprawie ochrony jzyka polskiego [...] jest nieudoln prób zahamowania tego, co si z naszym jzykiem mniej wicej od lat dziesiciu dzieje”.
W artykule Plamy na jzyku („Polityka” 2000 r., nr 37) M. Wolny pisaa: „Jzyk polski jest zainfekowany wulgaryzmami, rubaszn potocznoci oraz nagminnym snobowaniem na zachodnio. Ustawa o jzyku polskim obowizuje ju na dobre, ale shopy, fast foody i markety nie znikny ani z naszych ulic, ani tym bardziej z codziennych rozmów”.
„Ustawa o jzyku polskim niczego nie zmienia — nie wyeliminowaa obcych sów z powszechnego uycia” — napisa w 2002 r. tygodnik „Newsweek” (M. Kacewicz, Bitwa o sowa, nr 27, s. 48) .
„Nasz Dziennik” z 18 padziernika 2003 r. poinformowa o pracach nad nowelizacj ustawy w artykule M. Goss pod znamiennym tytuem: Ustawa pod dyktando. Z treci tego artykuu wynika, e ustawa jest nowelizowana „pod dyktando” Unii Europejskiej. 17 marca 2004 r. gazeta ta opublikowaa na pierwszej i trzeciej stronie obszerny tekst: Koalicja przeciwko polszczynie, równie pióra M. Goss. Czytamy w nim m.in.: „Wszystkie kraje Europy bd chroni swój jzyk w sposób bardziej zasadniczy ni Polska — to efekt przyjtej przez Sejm nowelizacji ustawy o jzyku polskim. [...] Zmiany w dotychczas obowizujcej ustawie, nie zwaajc na sprzeciwy opozycji, rzdzca koalicja uchwalia cichaczem na ostatnim posiedzeniu Sejmu. Otwieraj one furtk do stopniowego eliminowania polszczyzny z obrotu prawnego i gospodarczego na terytorium naszego pastwa. Jzyk polski ma obowizywa wycznie w umowach, których stron jest konsument, pracownik albo przedsibiorstwo nalece do pastwa lub samorzdu”.
Wkrótce po wejciu w ycie Ustawy o jzyku polskim róne firmy doradcze przedstawiy oferty ekspertyz prawnych dotyczcych tej tematyki. W sprawie dotyczcej obowizku wypeniania dokumentów importowych w jzyku polskim wypowiedzia si 9 maja 2000 r. Gówny Urzdu Ce <ttp://www.psm.pl/ciekawostki/opinie/jpol_transp.html>
W Praktycznym Poradniku Konsumenta, dostpnym na serwerze Gównego Inspektoratu Inspekcji Handlowej <http://212.244.180.221/InspekcjaHandlowa.htm), umieszczono artyku: Obowizek oznaczania towarów i formuowania umów w jzyku polskim.
Biuro Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji zorganizowao 10 padziernika 2000 r. seminarium „Co naley wiedzie o Ustawie o jzyku polskim prowadzc biznes w brany IT”, adresowane do szefów firm i ich zastpców <archiwalny.piit.org.pl/cgi-bin/komunikaty/>.
Polski Portal Franchisingowy <www.franchising.info.pl/> zamieci na swej witrynie informacje o znowelizowanej w 2004 r. ustawie i jej konsekwencjach dla uczestników ycia gospodarczego, zastrzegajc si wszake, e „informacje te nie stanowi opinii prawnej ani porady”, w celu uzyskania której naley skontaktowa si z kancelari prawnicz.
22 lipca 2004 r. „Rzeczpospolita” zamiecia odpowied M. Chomiuka, menedera w dziale doradztwa podatkowego PwC, na pytanie czytelnika dotyczce jzyka faktur. „Zgodnie z przepisami o VAT — napisa ekspert — nie ma adnych przeciwwskaza, aby faktur na rzecz kontrahenta z innego kraju UE wystawi w innym jzyku ni polski, np. w jzyku angielskim. Nie sprzeciwia si temu równie ustawa o jzyku polskim. Na pewno nie jest natomiast godne polecenia takie rozwizanie, e podatnik wystawia dwie faktury VAT — jedn po angielsku, a drug po polsku (t drug tylko «dla celów ksigowych»). W takim bowiem wypadku mona narazi si na konieczno dwukrotnego zapacenia VAT — wykazanego na obu fakturach. Wystawianie faktury w obu jzykach jest jak najbardziej dopuszczalne, ale wtedy dla porzdku wszystkie jej elementy powinny mie opis dwujzyczny — polski i angielski. Mona te pozosta jedynie przy fakturze wystawionej w jzyku obcym. Przy ewentualnej kontroli urzdnik skarbowy moe poprosi o dostarczenie jej tumaczenia na jzyk polski”.
Ta sama gazeta w swym dodatku prawnym z 12 sierpnia 2004 r. opublikowaa artyku S. Wikariaka Wymagany jzyk polski, z podtytuem: Zamawiajcy musi wiedzie, co napisano w ofercie. Podano w nim, e „oferty wykonawców biorcych udzia w postpowaniu musz by w caoci napisane w jzyku polskim [...]. Take fragmenty, które nie dotycz bezporednio zamówienia, jeli s doczone do oferty”. Natomiast 2 wrzenia tego roku „Rzeczpospolita” poinformowaa: „Wojewódzki Sd Administracyjny w Warszawie uniewani decyzje Urzdu Patentowego wydane w jzyku francuskim”.
Zasady nadawania reklam w programach TVP SA zawieraj p. I.4.4: „Telewizja Polska odmówi emisji reklamy zawierajcej obcojzyczne, nie przetumaczone na jzyk polski treci reklamowe; z tym e dopuszcza si wystpowanie w reklamie oryginalnych nazw wasnych reklamowanych produktów i usug oraz piosenek w oryginalnej wersji jzykowej” <www.brtvp.pl/offer/zasady/prawo>.
Z informacji udzielonej mi przez Biuro Prawne i Ochrony Konsumentów Inspekcji Handlowej wynika, e w okresie od 1 stycznia 2001 do 30 czerwca 2003 r. kontrolerzy tej instytucji przeprowadzili 39 082 kontrole, w wyniku których wystosowano 1 552 wnioski o ukaranie z art. 15 ustawy o jzyku polskim.
W drugim póroczu 2003 r. NIK przeprowadzia kontrol pt. „Realizacja ustawy o jzyku polskim”, któr objto okres od 2001 r. Bezporedni przyczyn tej akcji byo natrafienie przez urzdników NIK na umowy dotyczce prywatyzacji spisywane po angielsku. Kontrolami, w których uczestniczyli te przedstawiciele Rady Jzyka Polskiego i Inspekcji Handlowej, objte zostay m.in. wybrane urzdy centralne (w tym resorty kultury i edukacji), Polskie Radio, TVP i dziesi urzdów wojewódzkich. IH skontrolowaa 48 hipermarketów i duych sklepów — w 40 znalaza nieprawidowoci (m.in. brak doczonych do produktów polskich instrukcji i gwarancji, polskojzycznej informacji o skadzie, terminach wanoci, warunkach przechowywania, a take bdne tumaczenia informacji). Kontrola nie obja brany reklamowej. W kwietniu 2004 r. NIK opublikowaa obszerne sprawozdanie z tej kontroli [Informacja] .