FUNKCJE:
zależność odpowiadająca warunkom analizy to funkcja, terminały funkcji to jej funktywy (przedmioty, które dana funkcja wiąże z innymi przedmiotami - ergo: funkcje mogą same być funktywami, ponieważ może zachodzić funkcja między funkcjami)
funktyw niebędący funkcją nazywamy obiektem
stała to funktyw, którego obecność jest warunkiem koniecznym obecności drugiego funktywu (analogicznie: zmienna - funktyw, którego obecność nie jest wrunkiem koniecznym obecności drugiego funktywu)
relacje między funkcjami |
funkcja |
relacja (koneksja: „i-i”) |
korelacja (ekwiwalencja: między członami paradygmatu - „albo-albo”) |
kohezja (przynajmniej jednym funktywem jest stała) wzajemność (brak stałego kierunku: albo stałe albo zmienne) |
determinacja (między stałą a zmienną) |
selekcja |
specyfikacja |
|
interdependencja (między dwiema stałymi) |
solidarność |
komplementarność |
|
konstelacja (między dwiema zmiennymi) |
kombinacja |
autonomia |
system = hierarchia korelacji
poces = hierarchia relacji
ZNAKI I FIGURY:
znak w planie wyrażania:
jest znakiem czegoś innego niż on sam
funkcjonuje, oznacza, denotuje
jest nośnikiem znaczenia (w przeciwieństwie do nieznaku)
znaczenia leksykalne pewnych znaków nie są niczym innym, jak tylko sztucznie wyizolowanymi znaczeniami kontekstowymi albo ich sztucznymi parafrazami
w całkowitej izolacji żaden znak nie ma znaczenia: każde znaczenie znaku powastaje w jakimś kontekście, obojętne czy sytuacyjnym, czy słownym
znakami nie są już sylaby ani fonemy - stanowią one jedynie części lub derywaty znaków
podstawowy dla H. termin „wyrażenie” oznacza w praktyce postrzegalny zmysłowo kształt składników języka (terminu tego jednak nie definiuje, co więcej nie widzi takiej możliwości)
język:
musi zawsze umożliwiać tworzenie nowych znaków, wyrazów, rdzeni
musi być prosty w użyciu, łatwy do przyswojenia i praktyczny
znaki buduje się z nieznaków, których liczba jest ograniczona - takie nieznaki wchodzące w skład systemu znaków jako ich części to figury
język jest tak zbudowany, że z niewielu figur dzięki coraz to nowym układom ich można tworzyć całe mnóstwo znaków - jest to istotna, podstawowa cecha struktury każdego znaku
języków nie można opisywać jako czystych systemów znakowych: ze względu na cel im przypisywany są one systemami znaków, ale ze względu na swoją wewnętrzną budowę są przede wszystkim systemami figur, których używa się do budowy znaków
WYRAŻENIE I TREŚĆ:
znak jest całością powstającą przez połączenie pewnego wyrażenia z pewną treścią
między funkcją a jej funktywami [i klasami funktywów] zachodzi zawsze solidarność: funkcja jest nie do pomyślenia bez swych terminałów, terminały zaś to jedynie krańcowe punkty funkcji; każdy poszczególny funktyw selekcjonuje funkcję
solidarność zachodzi też między funkcją znakową a jej dwoma funktywami: wyrażeniem i treścią
wyrażenie i treść są też solidarne wobec siebie: wzajemnie się zakładają w sposób konieczny - wyrażenie jest wyrażeniem tylko dlatego, że jest wyrażeniem jakiejś treści i odwrotnie
braku treści nie należy mieszać z brakiem sensu
nie ma powodu, żeby twierdzi, że substancja treści (myśl) i substancja wyrażania (ciąg dźwięków) poprzedzają język w czasie lub porządku hierarchicznym
meritum treści [poziom: uniwersalny, jednoznaczny, nietekstowy, nielinearny i pozbawiony struktury gramatycznej]= znaczenie, nie wchodzi w skład języka wg H., interesuje nas tylko ze względu na funkcje, jakie je łączą z „formą treści” [poziom: poszczególnojęzykowy, polisemiczny, tekstowy, linearny i złożony z określonych części mowy, zwany przez generatywistów „powierzchniową strukturą syntaktyczną”] = tekst
pomiędzy meritum treści a formą wyrażania generatywiści umieszczają jeszcze:
zapis semantyczny, czyli poziom wprawdzie uniwersalny, jednoznaczny i nielinearny, ale już stanowiący tekst (w specjalnie sztucznie skonstruowanym „języku semantycznym”
poziom zwany „strukturą głęboką” - poszczególnojęzykowy, ale jeszcze nielinearny
każdemu z poziomów przypisują też swoisty dla niego system części mowy
meritum wyrażania = czysto fizyczna (w tekście mówionym akustyczna lub artykulacyjna) strona wypowiedzi - materialny kształt tekstu („forma wyrażania” - obejmuje wyłącznie te cechy tej fizycznej strony, które są istotne w danym języku: fonologiczne, relewantne)
meritum (treści czy wyrażania) zostaje nazwane substancją z chwilą, gdy zaczyna być rozpatrywane jako funktyw powiązany funkcją z formą (treści czy wyrażania) - meritum treści jest substancją treści w stosunku do formy treści
znak jest znakiem pewnej substancji treści i znakiem pewnej substancji wyrażania - fonologiczna strona znaku jest znakiem jego strony fonetycznej, nie znakiem jakiejś treści [!]
plan treści = linia treści i strona treściowa [paradygmat systemu językowego
plan wyrażania = linia wyrażania i strona wyrażeniowa [j.w.]
WARIANTY I INWARIANTY:
zredukować = utożsamić [sprowadzić do najmniejszych niepodzielnych części]
jeśli będziemy dzielić tekst na coraz mniejsze jednostki [zd. całkowite na zd. składowe, te na wyrazy, etc.], to zauważymy, że w wielu miejscach mamy do czynienia z „tym samym” zd. składowym, wyrazem, etc. - tzn. że w tekście tym występuje wiele okazów każdego zd. składowego, wyrazu, etc.:
okazy = warianty
obiekty, których to są okazy = inwarianty
warianty mają też funkcje, zatem rozróżnienie wariantów i inwariantów dotyczny wszystkich funktywów w ogóle
warianty uzyskujemy bezpośrednio przez mechaniczny podział ciągu
inwarianty najwyższego poziomu w planie wyrażania = fonemy
jest t metoda dedukcyjna (do tej pory szkoły praska i londyńska stosowały indukcyjną)
konektyw = funktyw w pewnych warunkach solidarny z relacją konstytuującą jednostki złożone określonego stopnia - w planie wyrażania: konektyw = samogłoski łączące, wokoid [fishes]; w planie treści = spójniki
zdanie główne [selekcjonowane] i poboczne [selekcjonujące] nie są dwoma typami zdań składowych, lecz dwoma typami „funkcji zdaniowych” czy wariantów zdaniowych
podział funktywów na dwie kalsy [warianty i inwarianty] usuwa tradycyjne w językoznawstwie rozróżnienie morfologii i składni
komutacja = korelacja w jednym planie, która przez dystynktywność wchodzi w relację z korelacją w drugim planie
permutacja = korelacja i przestawienie w obrębie ciągu, powiązane relacją z odpowiednią korelacją i odpowiednim przestawieniem w drugim planie
mutacja = komutacja + permutacja
komutacja jest mutacją między członami paradygmatu, a permutacja - mutacją między częściami ciągu
substytucja = przeciwieństwo komutacji [brak mutacji między członami paradygmatu]
istnieją jednostki nie powiązane ani wzajemną komutacją, ani wzajemną substytucją - są to jednostki, które nie wchodzą w skład tego samego paradygmatu: np. samogłoska i spółgłoska, ergo: inwarianty - korelaty powiązane wzajemną komutacją, warianty - korelaty powiązane wzajemną substytucją
w tekście są dwa rodzaje wariantów: swobodne [wymienniki - występują niezależnie od otoczenia; manifestują się w znaczeniach niekontekstowych] i pozycyjne [odmianki - uwarunkowane, kombinatoryczne; manifestują się w znaczeniach kontekstowych]
odmianka zlokalizowana = odmianka, która nie da się już rozczłonkować na dalsze odmianki
wymiennik indywidualny = wymiennik, którego nie można już dalej rozczłonkować na wymienniki
wymienniki specyfikują odmianki [bo najpierw trzeba rozczłonkować inwariant na odmianki, a dopiero potem na wymienniki] = żaden wariant fakultatywny nie jest bezpośrednio wariantem inwariantu, lecz każdy jest wariantem jakiegoś wariantu kontekstowego
podmiot, orzecznik, dopełnienie, etc. są wariantami, czyli odmiankami [ponieważ w formie treści wykładnik roli syntaktycznej odcinka tekstu (konektyw) występuje oddzielnie od tego odcinka, więc sam ten odcinek ma tyle wariantów kontekstowych (omianek uwarunkowanych występowaniem konektywu), ile ról syntaktycznych odgrywa]
tradycyjna składnia (rozumiana jako badanie związków między wyrazami) jest przede wszystkim badaniem odmianek w planie treści
L. Hjelmslev, Prolegomena do teorii języka
1