TEMAT: WYCHOWANIE FIZYCZNE W POLSCE W DOBIE KEN-U
W Polsce panowały czasy Saskie. Mieli oni swoje państwo, nie obchodziło ich państwo polskie.
Powstanie Komisji Edukacji Narodowej
W Polsce system oświaty był zacofany. Wiele szkół parafialnych w XVII/XVIII wieku uległo likwidacji. Najlepsza sytuacja była w diecezji poznańskiej, gorsza na Mazowszu i na wschodzie. Zwolennicy reform głosili program naprawy Rzeczypospolitej. Wstrząsem dla Polaków był I rozbiór Polski.
Za zmianami polskiego systemu szkolnego byli: Andrzej Zamoyski i Feliks Oraczewski. Chcieli wprowadzić państwowy nadzór nad oświatą. Fizjokraci głosili konieczność upowszechnienia oświaty, bo tylko wykształcony chłop będzie pracował wydajnie i wzrośnie zamożność kraju. Realizację reform przyspieszyło „breve” papieża Klemensa XIV, znoszące zakon jezuicki. Władze musiały zareagować, bo należało przejąć majątek pojezuicki i zastąpić ich szkoły innymi. Sejm delegacyjny uchwalił ustawę, na mocy której 14 X 1773 roku powołano Komisję Edukacji Narodowej. Była to jedna z pierwszych w Europie świecka władza oświatowa. W jej skład weszło czterech senatorów i czterech posłów. Członkowie:
Biskup wileński Ignacy Massalski;
Brat króla, biskup płocki Michał Poniatowski;
Były kanclerz koronny Andrzej Zamoyski;
Senator z Litwy Joachim Chreptowicz;
Książę Adam Kazimierz Czartoryski;
Ignacy Potocki (znawca literatury pedagogicznej);
Julian Ursyn Niemcewicz (poeta).
Zarys działalności Komisji Edukacji Narodowej
Środki na działalność Komisja czerpała z majątków pojezuickich (32 mln zł.pl).
Komisja przyjęła III-stopniowy podział nauczania: szkoły parafialne, powiatowe i wojewódzkie. Studia wyższe zapewniały akademie. Nauczycielami byli jezuici, ale kształcono nową kadrę. Nauczanie według nowego programu zapewnić miało utworzony w 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Zreformowano też Akademię Krakowską. Zrobił to ks. dr Hugo Kołątaj (eks-jezuita). Studiował teologię, filozofię i prawo. Przekształcił on ją w Szkołę Główną Koronną, wprowadził wykłady w języku polskim. Podobne reformy przeprowadził w Wilnie Marcin Poczobutt-Odlanicki, tworząc Szkołę Główną Litewską. Przy Szkołach Głównych utworzono 4-letnie seminaria nauczycielskie.
Najważniejszym osiągnięciem KEN było zreformowanie i ujednolicenie programu nauczania, wprowadzenie wykładowego języka polskiego, nacisk na przedmioty matematyczno-przyrodnicze.
Nowością było nauczanie higieny, historii narodowej, historii kunsztów i rzemiosł, wychowanie fizyczne, podniesienie rangi społecznej nauczyciela oraz zainteresowanie się wychowanie dziewcząt. Komisja opracowała też przepisy oświatowe obowiązujące w szkolnictwie.
Działalność KEN-u w dziedzinie wychowania fizycznego
I - rok 1774 - dotyczył Szkół Elementarnych. Zalecał hartowanie dzieci i przestrzeganie higieny. Izby szkolne miały być suche, dobrze ogrzewane i wietrzone. Podkreślano też związek wychowania fizycznego z umysłowym.
II - rok 1781 i 1783 „Ustawy Komisji Edukacji Narodowej” - poświęcały uwagę wychowaniu fizycznemu, zalecały by dzieci dużo były na świeżym powietrzu, tam ćwiczyły i wykonywały prace pożyteczne.
Komisję bardziej interesowało wychowanie fizyczne w szkole średniej. Za zajęcia fizyczne, zwane rekreacjami odpowiedzialny był prefekt. Odbywano je we wtorki i czwartki.
Ostatni rozdział tego dokumentu zawiera mowę o wychowaniu fizycznym. Jego autorem był chyba Grzegorz Piramowicz. Eks-jezuita, sekretarz KEN, autor dzieła „Powinności nauczyciela”, w którym uzasadniał ważność higieny a ćwiczenia fizyczne rozpatrywał pod kątem pedagogicznym i zdrowotnym. Napisał też „Naukę moralną dla ludu” oraz podręcznik „Wymowa i poezja dla szkół narodowych” (Kraków 1792).
„Ustawy...” nie wprowadzały przedmiotu w-f, lecz utrzymywały zwyczaj organizowania młodzieży rekreacji. Polegała ona na grach i zabawach w piłkę, rzucaniu kamieniami na wodę, biegach, palcatach, jeździe konnej, musztrze. Wychowanie fizyczne było ściśle związane z wychowanie moralnym. Jan Konopnicki obliczył, że stanowiły one 25% czasu młodzieży uczącej się w szkole. Rekreację organizowali tzw. dyrektorowie (opiekunowie młodszych uczniów - często starsi uczniowie).
Czas rekreacji był czasem większy niż 25% (nauczyciele starej daty nie umieli prowadzić nowego programu). Nauczyciele realizowali zalecenie KEN by dzieci miały czas na rozrywkę. Ówczesna szkoła polska kładła duży nacisk na wyszkolenie wojskowe. Komisja Edukacji Narodowej zajmowała się też sprawami dziewcząt. Wydano przepisy regulujące działalność pensji dla dziewcząt (opracował je ks. Adam Czartoryski). Pensje zostały poddane kontroli KEN, zalecano w nich uczenie języka polskiego, niemieckiego, francuskiego, historii, początków arytmetyki (niezbędnej do prowadzenia gospodarstwa), wiadomości praktycznych. Było też wychowanie fizyczne i higiena, zalecano wietrzenie izb, wpajano uczennicom zamiłowanie do czystości, a podczas rekreacji organizację spacerów, gier i zabaw. Preferowano wolant i gry w piłkę, a niechętnie tańce. Dziewczęta miały być skromne i posłuszne. Na rekreację zalecano jedno popołudnie na tydzień i święta.
Hugo Kołłątaj
Był księdzem, studiował w Krakowie, co później miało wpływ na wychowanie fizyczne młodzieży. W czasach Kołłątaja młodzież uprawiała między innymi skoki przez kij, sznurek, obręcz, stołki i rowy, „biła się w kije” (chodziło o przystosowanie się do bicia szablą), grano w piłkę, która polegała na podbijaniu piłki 24 sposobami, biegano do mety, półmety i ekstramety, grano w „kaszę”, zabawiano się w gry ćwiczące cierpliwość jak „szubieniczka”, „kardynały”, czy „forteca”.
Kołłątaj skrytykował ograniczony zasięg wychowania fizycznego młodzieży szlacheckiej. Wychowanie fizyczne nie miał służyć kształceniu tylko ozdobie szlachciców, nie przydawały się do kształtowania. U podstawy tak ostrego sądu Kołłątaja leży fakt, że ćwiczenia nie były dostępne dla szerokiej rzeszy młodzieży, z uwagi na brak funduszy, jak i na brak wyszkolonych nauczycieli.
Wszystko to uwzględnił w swoich sformułowaniach programowych w 1803 roku (okres nowej organizacji Uniwersytetu Wileńskiego). Interesował się nowymi ustawami i zawsze miał do nich zastrzeżenia. W rozdziale „O podziale kolegiów w Szkole Głównej Wileńskiej i kursach nauk każdemu w szczególności służących”, że do Kolegiów Kunsztów oprócz podstawowych nauk powinny być lekcje gimnastyczne. Wśród nich wymienia m.in. szermierkę, tańce, jeździectwo, pływanie. Jednak, jeżeli chodzi o koszty to nie przeznaczyłby na ten cel funduszy, natomiast przekazałby je na wychowanie fizyczne w szkołach niższych, które miało służyć zdrowiu, wzmocnieniu sił i zręczności młodzieży. Formułował jasno: „Niech ćwiczenia te będą prowadzone na uniwersytecie, lecz metrów nich opłacają sami uczniowie”, czyli nie dotyczyło to biednych. W jego pismach była jedna stała idea - to troska o wychowanie fizyczne młodzieży, pokolenia zdolnego do odrodzenia ojczyzny. Związane to było z sytuacją polityczną Polski, której groziła utrata niepodległości a armia była zaniedbana, nieliczna i niewyszkolona. Nie mogło być podziału na wychowanie pańskie i pospolite. Uwagi i przestrogi zawarł w „Wyłożeniu nauk dla Szkół Nowodworskich”. Mówił tu o higienie osobistej, racjonalnym odżywianiu, czystości mieszkań, zasadach zdrowego trybu życia, dlatego w szkołach wprowadzono higienę (V klasa - 2 h/tydzień). W Szkołach Nowodworskich przewidziano wykłady z zakresu „Wiadomości o człowieku względem jego zdrowia”, nie miały to być nauki lekarskie, lecz młodzież miała poznać przez to swój stan zdrowia, skłonności do chorób, sposób zachowania zdrowia. Wyznaczono dni, w których miały odbywać się zajęcia rekreacyjne. W „Wyłożeniu nauk dla Szkół Nowodworskich” odnajdujemy opracowane przez Kołłątaja w okresie przeprowadzenia reformy tych szkół w roku 1777.
Stanisław Staszic (ksiądz)
Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli oświecenia. Wykształcony (teologia, nauki przyrodnicze). Był duchownym, ale nie wypełniał obowiązków kapłana. Poświęcił się służbie dla dobra kraju.
Wychowanie fizyczne:
„Jedynie nauka moralna jest ważniejsza od wychowania fizycznego”;
łączył edukację fizyczną z ówczesną sytuacją polityczną kraju, jego obroną;
„Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego” - w rozdziale „O edukacji”, głosił pogląd, że ćwiczenia fizyczne mają na celu przede wszystkim przygotowanie do służby wojskowej, był pionierem PO w Polsce;
Staszic interesował się górami nie w celu turystycznym, ale badawczo-naukowym. Podejmował wyprawy w tatry dla poznania ich struktury i zasobów.
Antoni Popławski (kapłan)
Napisał rozprawę „O rozporządzeniu i udoskonaleniu edukacji obywatelskiej”. Pisał o ogólnych założeniach edukacji oraz o programie i sposobie nauczania a także roli rodziców i organizacji życia szkolnego.
Wyróżnił 3 rodzaje edukacji: fizyczną, moralną, umysłową.
Dobro każdego człowieka fundamentuje się na zdrowym ciele, najpierw jest się człowiekiem przez ciało i jego potrzeby, a na drugim miejscu przez dusze i moralność.
Wychowanie fizyczne ludzi powinno być związane z wykonywaniem prac ręcznych.
Grzegorz Piramowicz (kapłan)
Był sekretarzem w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych;
Szczególną uwagę przywiązywał do higieny szkolnej i wychowania zdrowotnego;
Był rzecznikiem nauki pływania;
Dużą wagę przywiązywał do wychowania fizycznego kobiet;
Wprowadził ćwiczenia wojskowe;
Napisał książkę „Powinności nauczyciela”;
Pisał, że to nie sposób utrzymać dzieci w dobrym stanie, trzeba ich siłę wzmacniać i hartować. Uczniowie potrzebują sił do robót w roli i utrzymania całego gospodarstwa;
Wychowanie fizyczne poruszał jako problem pedagogiczny;
Wprowadził wizyty do szkół, podczas których sprawdzano ich działalność;
W „Powinnościach nauczyciela” dawał nowe zreformowane wskazówki dla nauczycieli.
1