Zbiorowa - Slownik terminow i pojec filozoficznych, SŁOWNIK TERMINÓW I POJĘĆ FILOZOFICZNYCH

SŁOWNIK TERMINÓW I POJĘĆ FILOZOFICZNYCH

FILOZOFICZNYCH

Instytut Wydawniczy Pax Warszawa 2001

Projekt okładki, wyklejki i karty tytułowej

Beata Kulesza-Damaziak

Opracowanie leksykograficzne, indeksy

Antoni Podsiad

Instytut Wydawniczy Pax Warszawa 2001

ISBN 83-211-1305-2

PRZEDMOWA

Słownik terminów i pojęć filozoficznych jest w swym zamierzeniu twórczą kontynuacją Małego słownika terminów i pojęć filozoficznych z 1983 roku^. Jest kontynuacją przede wszystkim w tym sensie, że przyświecające mu także obecnie założenia ideowe, koncepcyjne i edytorskie, które przedstawiłem przed siedemnastu laty we Wprowadzeniu do Małego słownika^, nie uległy w zasadzie zmianie. Jedynie liczba i jakość innowacji pozwoliły mi na zrezygnowanie z przymiotnika „mały", nowość zaś polega nie tylko na wprowadzeniu wielu nowych haseł czy na rozbudowaniu lub przeredagowaniu większości dotychczasowych, lecz także, a może nawet przede wszystkim, na rozwinięciu lub uzupełnieniu ujęć historycznych w tych hasłach, które mniej lub bardziej widomie tego wymagały.

Niniejszy Słownik próbuje więc określić podstawowe znaczenia wybranych pojęć, głównie z zakresu filozofii klasycznej'', starając się uwypuklić taki ich sens, w jakim posługiwali się nimi wielcy filozofowie należący do tradycji myśli europejskiej. Poza tym próbuje też wyjaśnić związane z owymi pojęciami specjalistyczne terminy — ontologiczne, epistemologiczne, logiczne, metodologiczne, a także psychologiczne, socjologiczne etc, penetrując w ten sposób również pogranicza filozofii i nauk szczegółowych.

PRZEDMOWA V

Oprócz filozofii klasycznej, której dziedzictwo jest dla Słownika podstawą, stara się on przybliżyć także późniejszą kulturę filozoficzną, uwzględniając przy tym dorobek myśli polskiej (np. kierunek logiczno-anali-tyczny szkoły Iwowsko-warszawskiej czy ontyczno-egzystencjalny tzw. szkoły lubelskiej). W porównaniu z Małym słownikiem więcej jest w rum haseł i charakterystyk np. z zakresu strukturalizmu, filozofii języka i analizy lingwistycznej czy też z zakresu hermeneutyki i filozofii kultury, więcej terminów i pojęć właściwych fenomenologii, egzystencjali-zmowi; a przy tym wszystkim — również terminów z filozofii starożytnej jako kolebki myśli europejskiej (dołączone zostały jako nowe hasła nawet pewne terminy greckie — mam tu na myśli zwłaszcza te, które się jeszcze nie zleksykalizowały w języku polskim; podobnie ma się rzecz z wieloma terminami łacińskimi i nowołacińskimi, które, choć i dziś stosowane, możemy odnieść wprost do średniowiecza).

Jeśli chodzi o kontekst historyczny prezentowanych pojęć i terminów, starałem się w miarę swych możliwości, aby był on bogatszy niż w Małym słowniku. Niemniej wypadało mi nieraz ograiuczyć się tylko do wskazania na ów kontekst, i to częstokroć w sposób schematyczny — tak jak na to pozwalały rozmiary dzieła i sam jego charakter. Historia filozofii występuje w Słowniku przeważnie w postaci przykładów, ilustracji sposobów posługiwania się przez filozofów danym pojęciem, przy czym przeważają przykłady z historii filozofii starożytnej i nowożytnej. W porównaniu z Małym słownikiem omówienia hasłowe są bardziej nasycone charakterystycznymi wyrażeniami i zwrotami z pism filozofów w swym brzmieniu oryginalnym.

Nagłówki haseł opatrzone zostały — w takim zakresie, w jakim udało się to ustalić — odpowiednikami polskich terminów w dwóch językach klasycznych: greckim i łacińskim, oraz w trzech nowożytnych: angielskim, francuskim i niemieckim, a ponadto, w przypadku terminów obcego pochodzenia, objaśnieniami etymologicznymi. Pełniejsze korzystanie ze Słownika umożliwia wpleciony w treść artykułów hasłowych system odsyłaczy (tworzących niejako —by nawiązać tu do alegorii przedstawionej na okładce — nitkę Ariadny, pomocną w poruszaniu się po labiryncie terminów i pojęć poukładanych w Słowniku). Temu samemu celowi służyć ma pięć indeksów: 1) terminów łacińskich (z rozróżnieniem na klasyczne i nowołacińskie), 2) angielskich, 3) francuskich, 4) niemieckich — wszystkie skorelowane z terminami hasłowymi polskimi, oraz 5) indeks osób, w którym rozwinięte zostały inicjały imion, a nadto podane graniczne daty biograficzne.

PRZEDMOWA

Miło mi móc podziękować w tym miejscu obydwu recenzentom naukowym obecnego Słownika, do którycłi zwrócił się był Instytut Wydawniczy „Pax" z prośbą o recenzje: Panu Juliuszowi Domańskiemu, Profesorowi Uniwersytetu Warszawskiego, i Księdzu Docentowi Janowi Sochoniowi z Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Pierwszemu z nich, pomijając już samą recenzję, zawdzięczam wiele jako redaktor Słownika: to, że w ciągu lat pracy nad tym dziełem zawsze mogłem liczyć na jego pomoc filologa i historyka idei, bo zawsze gotów był służyć swoją wiedzą, dzielić się swoim doświadczeniem; drugiemu — zupełnie niespodziewane dla mnie świadectwo intelektualne jego promieniującej osobowości, zawarte w recenzji.

Antoni Podsiad w październiku 1999

WYKAZ SKRÓTÓW

Wykaz obejmuje skróty wyrazów występujące w tekstach haseł, z pominięciem tzw. skrótów konwencjonalnych. Skróty podane kursywą dotyczą kwalifikatorów i odsyłaczy.

ang.	— angielski	metod.	w metodologii
arab.	— arabski	nłc.	nowołaciński
biol.	— w biologii	nm.	niemiecki
czyt.	— czytaj	pot.	znaczenie potoczne
estet.	— w estetyce	przeł.	przełożył, przełożyła
et.	— w etyce	psych.	w psychologii
filoz. przyr.	— w filozofii przyrody	sanskr.	sanskrycki
fiz.	— w fizyce	soc.	w socjologii
fr.	— francuski	st.-crk.-sł.	staro-cerkiewno-słowiański
fragm.	— fragment	syn.	synorum
gr-	— grecki	teol.	w teologii
hebr.	— hebrajski	tłum.	tłumaczenie
log.	— w logice	t. pozn.	w teorii poznania
łc.	— łaciński	vs	versus
mat.	— w matematyce	wł.	włoski
metaf.	— w metafizyce

SYMBOLE REDAKCYJNE

(...) -

-> —

si/n.->

nawiasy ostre — obejmują etymologiczne objaśnienie tytułu hasła nawiasy prostokątne — w objaśnieniach et3Tnologicznych obejmują wyrazy dodane przez redakcję

„żabki" pojedyncze — ujmują poszczególne słowa wyróżnione jako terminy w Kontekście objaśnienia etymologicznego

znak równości, stosowany m. in. w objaśnieniach etymologicznych znak znaczeniowego przybliżenia, poprzedzający wyrażenie uznane za niedokładny odpowiednik innego wskazywanego wyrażenia

strzałka odsyłaczowa, poprzedzająca wyrażenie, do którego kieruje jako do osobnego hasła, często z podaniem wskaźnika cyfrowego lub literowego dotyczącego wyodrębnionych znaczeń

odsyła do wyrażeń synonimicznych odsyła do wyrażeń antonimicznych

vni

A POSTERIORI (nłc. <a posteriorb = od tego, co późniejsze; z następstw)

t. pozn. W scholastyce — określenie rozumowania, którego punktem wyjścia jest „to, co późniejsze" i które prowadzi od skutku do przyczyny, a więc w kierunku odwrotnym do kierunku ontycznej zależności przyczynowej {demonstratio quia).
t. pozn. Określenie zależności poznania od doświadczenia (jako relacji logicznej, nie zaś czasowej).
t. pozn. Określenie sądów będących rezultatem doświadczenia zmysłowego i zarazem apriorycznych form poznania (I. Kant).

vs-^ A priori. -^ Indukcja.

A PRIORI (nłc. <a priori> = od pierwszego, uprzednio, z góry; z założenia)

i. pozn. W scholastyce — określenie rozumowania, którego punktem wyjścia jest „to, co wcześniejsze" i które zgodnie z kierunkiem ontycznej zależności przyczynowej przechodzi od przyczyny do skutku, od zasady do następstwa {demonstratio propter quid).
t. pozn. Określenie twierdzeń uznanych za prawdziwe niezależnie od doświadczenia, przy czym niezależność ta oznacza relację logiczną, nie zaś czasową.
t. pozn. Określenie tego, co wyprzedza i warunkuje wszelkie doświadczenie (I. Kant).
pot. Bez podstaw, bezzasadnie, arbitralnie.

vs-^ A posteriori. -^ Dedukcja,

ABSOLUT

ABALIETAS (nłc. <abalietas> = zależność w istnieniu od czegoś innego, z łc. ab alio = od innego) ang. ahaliety; iv. abaliete; nm. Abalietat metaf. to—> Aseifas.

ABIOGENEZA (gr. przeczenie a- + bios = życie + genesis - pochodzenie) ang. abioge-nesis, spontaneous generation; fr. abiogenese, generation spontanee; rmi. Abiogenese, Abio-genesis, Urzeugung

Termin wprowadzony prawdopodobnie przez Th. H. HuxLEYA (1870), użyty przez niego na określenie powstania życia z sub-stratu nieorgarucznego lub organicznego nieożywionego.

biol. Określenie procesu powstawania życia lub ogólna nazwa teorii wyjaśniających ów proces. Ogólnie teoria abiogenezy, zapoczątkowana przez A. I. Oparina, stara się wyjaśnić, biorąc pod uwagę jedynie czynniki naturalne, proces ewolucyjnego, stopniowego przekształcania się materii nieoŻ5m''ionej w pierwsze biosystemy; według tej teorii życie na Ziemi pojawiło się w wyniku spontanicznego i bezpośredniego ukształtowania się materii żywej ze związków chemicznych nieożywionych.
filoz. przyr. Założenie, że życie organiczne pojawiło się na Ziemi w pewnym okresie jej dziejów jako wynik rozwoju materii, a nie zostało przyniesione z innych planet. Tłumaczenie genezy życia na gruncie filozoficznym nie ogranicza się do uogólniającej interpretacji właściwych naukom przyrodniczym ujęć ilościowo-zja-wiskowych procesu abiogenezy, lecz poszukuje ostatecznych racji powstania bytów ożywionych.

Dość często określenie „abiogeneza" odnoszone jest do teorii —^ samorództwa w jego ujęciu naiwnym.

ABSOLUT (nłc. <absolutum [sc. ens]> = nie przywiązany, niezwiązany, nieograniczony, niezależny, doskonały (byt)) ang. ihe Absolute; fr. 1'absolu; nm. das Absolute

ABSOLUTNY

ABSTRACTIO FORMAUS

Od czasów VoLTAiRE'A ogólnie przyjęty termin na określenie -^ Boga (I), który, de-istycznie przeciwstawiony światu, po dokonaniu stworzenia nie ma z nim żadnych kontaktów. Za pierwszego filozofa, który nazwę „absolut" zastosował do Boga, uważa się Mikołaja z Kuzy; w jego ujęciu Bóg jako Byt absolutny jest doskonałą zbieżnością przeciwieństw (coincidentia op-positorum), wobec czego drogą do jego poznania jest „uczona niewiedza" {docta ig-norantia) i formalnologiczna analiza tego pojęcia.

metaf. To, co zawiera rację własnego bytu, co nie zakłada istnienia niczego innego (-^ aseitas); ostateczna racja bytu: absolut jako byt konieczny i niezłożony jest racją istnienia bytów przygodnych i złożonych. Koniecznością istnienia Absolutu, jakim jest Bóg, i związkiem z nim bytów przygodnych zajmuje się teologia naturalna, przez niektórych włączana do metafizyki ogólnej.
To, co w danym układzie nie jest zre-latywizowane do niczego innego, to, co jest w nim zupełne.

ABSOLUTNY (łc. <absolutus> = wyzwolony (ze związków), bezwzględny, zupełny) ang. absolute; fr. absolu; nm. absolut, unbedingt

metaf. Należący do -^ absolutu (1) lub go dotyczący.
Bezwzględny, niezrelatywizowany, w przeciwstawieniu do „względnego", „relatywnego", np. absolutna prawda, absolutny czas, absolutna przestrzeń.
Oznaczający pewne graniczne stany fizyczne, np. absolutne zero, absolutna próżnia.

ABSOLUTYZM (nłc. <absolutismus> (5), od łc. absolutus = bezwzględny) ang. abso-lutism; fr. absolutisme; nm. Absolutismus

1. t. pozn. Przeciwstawny us-^ relatywizmowi (1) epistemologicznemu pogląd, według którego prawdziwość (zdania) jest

cechą niestopniowalną, niezmienną, niezależną od tego, kto i w jakich okolicznościach uznaje (wypowiada) dane zdanie (sąd),

Pogląd w aksjologii ogólnej, przeciwstawny i;s-> relatywizmowi (1, 2,3), przyjmujący, że prawda, dobro i piękno stanowią odrębne kategorie rzeczywistości, niezależne od subiekt3rwnych nastawień jednostek, od interesów grup społecznych czy od procesów historycznych, i dlatego niezmienne i stałe.
et. Zastosowanie powyższego poglądu aksjologicznego (2) do świata wartości moralnych. Ogół kierunków etycznych przyjmujących ten pogląd bywa też nazy-wany„etyką absolutystyczną".
metaf. Termin uźjm^^any w języku angielskim na określenie teorii -^Absolutu (1), a w szczególności w odniesieruu do —> idealizmu (I IB) absolutnego F. H. Brad-

LEYA.

5. Jako ustrój polityczny: system nieogra-
luczonej władzy jednostki nad państwem.
Wyróżnia się m. in. absolutyzm oświecony,
ukształtowany w epoce Oświecenia pod
wpływem ówczesnego rozwoju filozofii
i nauk przyrodniczych (deizm, mechani-
cyzm). Współcześnie, w następstwie upad
ku monarchii, można mówić o absoluty
zmie państwa, przybierającym formy mo
narchii konstytucyjnej lub republiki. Teo
retycznie suwerenność przysługuje całe
mu narodowi, lecz w praktyce decydują
o niej przedstawiciele narodu: prezydent,
parlament, sądy. Bliskoznaczniki: —> de
spotyzm (B), autokratyzm.

ABSTRACTIO FORMAE A MATERIA

(nłc. <abstractio formae a mateńa> = oddzielanie formy od materii) metaf. -> Abstrakcja (1-IB') składnikowa.

ABSTRACTIO FORMALIS (nłc. <abstra~ ctio formaUs> = wyodrębnianie jakiegoś aspektu formalnego) t. pozn. —> Abstrakcja (1-IB) formalna.

ABSTRACTIO TOTAUS

ABSTRAKCJA

ABSTRACTIO TOTALIS <nłc. <abstractio totalis> = wyodrębnianie całkowite) t pozn. —> Abstrakcja (1-IA) zakresowa.

ABSTRACTIO TOTIUS {rńc. <abstractio to-tius> = wyciągnięcie wszystkiego) metaf. -^ Abstrakcja (l-IA') istotowa.

ABSTRAKCJA (nłc. <abstractio> = wyciąganie, odrywanie) gr. aphairesis; ang. abs-traction, abstractness; fr. abstraction; nm. Abstraktion, Begrijfsbildung

1. t. pozn., metaf. W tradycji arystotele-sowsko-scholastycznej:

I. Abstrakcja jako czynność (abstrahowanie) — proces tworzenia —> pojęć (Ib), polegający na intelektualnej obróbce wyobrażeń, czyli tworzywa dostarczanego przez zmysfy. W procesie abstrahowania -> intelekt (3) czynny wydobywa („wyciąga") z materiału wyobrażeniowego elementy zmienne i jednostkowe, aby je w dalszej obróbce pominąć (aspekt negatywny procesu abstrakcji), a zatrzymuje elementy trwałe i konieczne, tzn. takie, bez których dany przedmiot nie byłby tym, czjon jest pod rozpatrywanym względem, i przekazuje je —> intelektowi (la) możnościowemu, ten zaś przyjmuje owe elementy i wyraża je jako pojęcie (aspekt pozytywny procesu abstrakcji).

Podział abstrakcji w tradycji scholasty-cznej (według Kajetana):

Abstrakcja zakresowa (całkowita, ekstensywna) {abstractio totalis) — taka, w której chodzi nie tyle o treść wypracowywanego pojęcia, ile raczej o jego zakres; polega ona na wyodrębnianiu tego, co ogólne, z jego postaci szczegółowych, a więc gatunku z jednostek, a rodzaju z gatunków.
Abstrakcja formalna (intensywna) {abstractio formalis) — taka, w której chodzi o treść wypracowywanego pojęcia; polega ona na wyodrębniaruu w jakiejś rzeczy jednego z jej aspektów formalnych. Za Arystotelesem wyróżnia się trzy

stopnie abstrakcji formalnej; kolejno jest to zatem:

abstrakcja fizyczna — uogólnienie polegające na abstrahowaniu w rozpatrywanej rzeczy od materii jednostkowej, a zachowywatuu w niej materii poznawalnej zmysłowo. Jest to at)strakcja właściwa naukom przyrodniczym;
abstrakcja matematyczna (w dawniejszym rozumieniu matematyki jako nauki dotyczącej ilości) — pomijanie w rozpatrywanej rzeczy zarówno materii jednostkowej, jak i materii poznawalnej zmysłowo, a zachow5rwanie w niej materii poznawalnej intelektualnie jako podłoża określeń ilościowych. Jest to abstrakcja właściwa matematyce stosowanej jako wiedzy o rzeczywistości w ujęciu kwanty-tatywnym (arytmetyka i geometria euklidesowa);
tzw. abstrakcja metafizyczna — pomijanie w rozpatrywanej rzeczy wszelkiej materii: jej własności jednostkowych, elenientów jakościowych i ilościowych, a branie pod uwagę jedynie jej byto-wości. Zabieg taki miałby prowadzić do utworzenia transcendentalnego pojęcia bytu przez pomijanie wszelkich jego określeń — zarówno jednostkowych, jak i ka-tegorialnych, dosłowne jednak wykonanie tej operacji dałoby w rezultacie pojęcie bytu niczym nie różruącego się od nicości. Współcześnie w tomizmie — na podstawie odczytywanych na nowo tekstów Tomasza z Akwinu — tzw. abstrakcję metafizyczną zastępuje się -> separacją, czyli neutralizacją konkretnej treści za pomocą negatywnych sądów orzecznikowych.

Podział pojęcia abstrakcji według Tomasza z Akwinu:

A') Abstrakcja istotowa {abs
tractio totius) > ujęcie w przedmiocie

cech istotowych, a pominięcie jego cech przypadłościowych; jest to procedura pozwalająca wypracować przedmiot dla każdej nauki, zwłaszcza dla fizyki, a także dla matematyki jako nauki formalnej.

ABSTRAKCJA

ABSTRAKCJONIZM

B') Abstrakcja składnikowa(fli[)-stractio formae a materia) — oddzielanie w danym bycie formy od materii, dotyczące wyłącznie ilości.

Ponadto przyjmuje się w tomizmie także typ abstrakcji mogącej zachodzić w poznaniu zmysłowym (zwierzęcym), w związku z czym rozróżnia się 1) abstrakcję izolującą i 2) abstrakcję uogólniającą.

1-n. Abstrakcja jako przedmiot (syn.-^ abstrakt) — wynik abstrahowania.

2. t. pozn., psych. Czynność umysłu po
legająca na wyodrębnianiu i ujawnianiu
ogólnych strukturalnych i koniecznościo-
wych elementów rzeczywistości. Różne
poziomy abstrakcji w hierarchii zawiera
nia się klas rue są przypadkowe i wybór
wyższego lub niższego poziomu uogól
nienia nie jest czymś arbitralnym. W za
leżności od rodzaju badań i dyscypliny
naukowej można uzyskać poziom abstra
kcji, który jest bardziej przydatny w dąże
niu do określonego celu od innych, gdyż
pozwala wyodrębnić grupę przedmiotów
w taki sposób, że unaocznia bogactwo ich
korelacji z najmniejszym obciążeniem pa
mięciowym.

Może tu występować:

abstrakcja przedrefleksyj-n a — dokonywana spontanicznie; wyod-rębniając z różnych poznanych zmysłowo, konkretnych przedmiotów cechy wspólne, umysł je uogólrua;
abstrakcja refleksyjna—dokonywana w sposób metodyczny i kierowany; służy do precyzowania treści pojęć.

3. log. Logiczne pojęcie abstrakcji jest
charakteryzowane przez twierdzenie do
tyczące wzajemnego powiązarua pojęcia
-^ podziału z pojęciem -> relacji (2) rów
noważnościowej. Głosi ono, że jeżeli A jest
niepustym zbiorem, R — relacją równo
ważnościową, której polem jest zbiór A, to
istnieje podział zbioru A na podzbiory
rozłączne i w sumie wyczerpujące zbiór A,
zwane klasami abstrakcji relacji R. Podział

ten spełnia przy tym warunek, że dla x, y ze zbioru A: R{x, y) = \x\ = [y] (czyt.: między xay zachodzi relacja R wtedy i tylko wtedy, gdy klasa abstrakcji relacji R wyznaczona przez X jest identyczna z klasą abstrakcji wyznaczoną przez y), gdzie [x], {y\ oznaczają odpowiednio klasy abstrakcji relacji R. Warunek ten głosi, że relacja R zachodzi między dwoma przedmiotami wówczas, gdy należą one do tej samej klasy abstrakcji. Podział na klasy abstrakcji relacji równoważnościowej nazywa się klasą klas abstrakcji tej relacji. Zasada abstrakcji jest bardzo ważnym twierdzeniem logiki, algebry abstrakcyjnej i teorii mnogości, stanowiącym m. Łn. podstawę -^ definicji przez abstrakcję.

4. log. Przekształcenie formuły określającej pewien zbiór, np. „x się porusza", na nazwę zbioru przedmiotów spełniających tę formułę, tj. — w naszym przykładzie — zbioru przedmiotów poruszających się. Ogólrue, jeżeli formułą jest F(x), to nazwa zbioru przedmiotów spełniających tę formułę jest zapis5?wana na jeden z następujących sposobów: xF{x), {rF(x)}, {xlF(x)}. Symbol poprzedzający formułę zdaniową w powyższych wyrażeiuach nazywa, się znakiem abstrakcji {abstraction sign).

T. CzEżowsKi rozróżnia operacje: abstrakcji — przejście od nazwy czegoś do nazwy własności tego czegoś, np. „zielony" =» „zieleń"; generalizacji — przejście od nazwy podrzędnej do nazwy nadrzędnej, od gatunku do rodzaju, np. „kwadrat" =»„prostokąt"; formalizacji — przekształcenie zdania czy nazwy w funkcję zdaniową czy nazwową, np. „2<3"=^„xRf.

ABSTRAKCJONIZM ang. abstractionism; fr. abstractionnisme; nm. abstrakte Kunst (1)

Termin utworzony przypuszczalnie przez W. Jamesa.

1. estet. Kierunek lub program artystyczny propagujący sztukę abstrakcyjną, a więc sztukę nieprzedstawiającą, bez-

ABSTRAKT

ADAPTACJA

przedmiotową, niefiguratywną, tzn. taką, która prezentuje odbiorcom (np. w plastyce, w filmie) jedynie układ plam barwnych, linii, brył, świateł, ich sekwencji — nie prowadzący do ukoristytuowania się w dziele sztuki świata przedstawionego.

2. Utożsamianie w jakimś aspekcie abs
traktów z kor\kretami.

3, pot. Przesadne stosowanie abstrakcji.

ABSTRAKT (łc. abstractus = odciągnięty, oddzielony, odłączony, oderwany) gr. ta eks aphaireseos legómena = abstrakty (Arystoteles); ang. abstract

Rezultat -» abstrakcji (I-I) jako czyrmo-ści intelektu, np. pojęcie. W natikach opartych na teorii nmogości wszystkie przedmioty abstrakcyjne dadzą się sprowadzić do pojęcia -> zbioru (1), tzn. można je poj-niować jako zbiory pewnego rodzaju.

ABSURD (te. absurdus = rażący uszy, niezgodny; niedorzeczny, sprzeczny) gr. alogos (Arystoteles); ang. self-contmdictwn, d)surd, absurdity, absurdness, meaninglessness; fr. l'ab-surde; nm. Absurditiit, Ungereimtheit I. log. Coś, co nie jest zgodne z logiką.

Wyrażenie (nazwa lub zdanie) sprzeczne wewnętrziue, tzn. takie, którego składniki są między sobą sprzeczne, np.: „kwadratowe koło", „Piotr jest synem z bezdzietnego małżeństwa" (ze zdania tego wynika koniimkcja dwóch zdań ze sobą sprzecznych: „Pewne małżeństwo jest dzietne i to samo małżeństwo jest bezdzietne"). Absurd jako wyrażenie sensowne, choć wewnętrznie sprzeczne, należy odróżniać od -> nonsensu (1) jako wyrażeiua niespójnego syntaktycznie (propozycja terminologiczna T. Kotarbińskiego), choć w języku potocznym obu tych wyrażeń używa się często zamiennie.
Zdanie jawnie fałszywe, np. „2 nie jest większe od 1".

W logice tradycyjnej znane jest —> dowodzenie nie wprost, polegające na sprowadzaniu do absurdu, gdzie absurd to tyle.

co -> sprzeczność wewnętrzna lub jawny fałsz.

II. W egzystencjalizmie: często spotykane, zwłaszcza u J.-P. Sartrea, określenie egzystencji ludzkiej jako absurdalnej, tzn. nie znajdującej dla siebie absolutnego uzasadnienia.

ACTUS HOMINIS (nłc. <actus homims> = akt człowieka) et. ^Akt(3).

ACniS miMANUS {tUlc. <actus humanus> = akt ludzki) et. ->Akt(3).

ACTUS INYOLUNTARIUS (PRWATI-VUS) (nłc. <actus involuntarius> (privati-vus) = akt mimowolny (nie mający pozytywnej treści)) et. ->Akt(3).

ACTUS YOLUNTARIUS (nłc. <actus vo-luntarius> = akt dobrowolny) et. -^Akt(3).

ADAPTACJA (nłc. <adaptatio> = dostosowanie, przystosowanie) ang. adaptation; fr. adaptation; nm. Adaption, Adaptation, An-passung

Termin pochodzenia darwinowskiego, używany w biologii, psychologii, naukach społecznych i pedagogice na określenie zjawiska przystosowania. G. de Tarde np. posługiwał się nim (1898) w odniesieniu do stanu elementów, organicznych lub nieorganicznych, które są wzajenmie do siebie dostosowane i podporządkowane swemu środowisku.

1. biol. Przystosowanie organizmu do zmieniających się warimków środowiska, przejawiające się w jego budowie lub w zachowaniu. Zachodząca zmiana może być traktowana jako identyczna z adaptacją lub jako jej wskaźnik. Trwała adaptacja bywa uważana za jeden z czynników -^ ewolucji (II). Adaptacja wyraża się naj-

ADAPTACJOGENEZA

ADEKWATNOŚĆ

pełniej w zdolności organizmu do zapewnienia potomstwu możliwości przetrwania. Proces ewolucyjnego powstawania przystosowań pod wpływem -> mutaqi i pod kontrolą doboru naturalnego, a także przez -> modyfikacje (2), nazwano a d -aptacjogenezą. Z pojęciem adaptacji łączy się pojęcie ^preadaptacji (L. C. Cućnot) jako przystosowania do życia w nowym środowisku istniejącego już uprzednio, a dotyczącego realizacji określonych funkcji organizmu.

psych. Niezbędny warunek harmonijnych relacji zarówno jednostki, jak i grupy (ludzkiej, zwierzęcej) z otoczeniem, zapewniający możliwość zaspokajania większości jej potrzeb i realizacji stawianych jej wymagań. Funkcją inteligencji jest zapewnienie adaptacji człowieka do otoczenia fizycznego i społecznego. Pojęcie podstawowe w psychologii funkcjonalnej.
soc. syn.-^ Akomodacja (3). Terminy bliskoznaczne: —> asymilacja (3), akultu-racja.

ADAPTACJOGENEZA (nłc. adaptatio = przystosowanie + gr. genesis = pochodzenie) biol. -> Adaptacja (1).

ADEKWACJA (tłum. nłc. <adaequatio> = odpowiedniość, zgodność) ang. adeąua-tion; iv. adeąuation; nm. Adaquation

metaf., t. pozn. Termin będący zleksyka-lizowaną kalką językową wyrażenia adae-quatio z klasycznej definicji prawdy, przedstawiającej jej teorię korespondencyjną. W szczególności odnoszony on jest do określenia:

zgodności tego, co rzeczjrwiste, z intelektem: adaequatio rei et intelledus (tzw. —> prawda /II/ ontyczna);
zgodności poznania z jego przedmiotem: adaequatio intellectus et rei (-> prawda /I/ poznawcza).

W nowożytnej teorii poznania poddawano analizie relację oznaczoną słowem adaequatio, zastanawiając się, czy o pra-

wdzie stanowi zgodność poznania z rzeczą (b), czy też, jak utrzymywał np. I. Kant, dostosowanie się rzeczy do poznania (a). Według M. Heideggera sama idea adaequa-tio jest wątpliwa wobec tego, że próbując określić prawdę na gruncie jej koncepcji korespondencyjnej trudno jest ostateczrue wskazać, co z czym ma być zgodne i na jakiej zasadzie, ponieważ istotna zawartość obu członów relacji jest właściwie nieporównywalna. Rezygnując z transcenden-talizmu zawartego w określeniu adekwa-cji zarówno w sensie (a), jak i w sensie (b), koherencj^jna teoria prawdy (-> prawda /I-2a/) ogranicza się do przyjęcia za kryterium prawdy jedynie zgodności myśli z myślą na danym poziomie wiedzy. —> Adekwatność (1) poznania.

ADEKWATNOŚĆ (nłc. <adaequatio> = zrównanie, współmierność, odpowiedniość) ang. adeąuacy, adequateness; iv. ade-quation; nm. Addąuatheit

Dorównanie — relacja proporcjonalności, np. między poznaniem i rzeczywistością, przyczyną i skutkiem, środkiem i celem. Ogólnometodologiczny postulat adekwatności jest odnoszony w filozofii do dwóch członów relacji: poznanie - rzeczywistość (—> prawda / I-I /), w logice — do terminu defiruowanego i definicji, itp.

1. t. pozn. Adekwatność poznania — pełna zgodność poznania z jego przedmiotem; pełna — tzn. występująca we wszystkich odnoszonych do owego przedmiotu aspektach (—> prawdziwość /!/ absolutna). Według absolutyzmu epi-stemologicznego zgodność ta jest niesto-pniowalna, niezmienna, niezależna od okoliczności, w jakich dokonuje się akt poznawczy. Od absolutnej adekwatności poznania, będącej jego adekwatnością w sensie właściwym, odróżniać należy adekwatność tylko pod pewnym względem (w określonym -^ aspekcie).

Według fenomenologów adekwatność

ADIAFORA

AGNOSTYCYZM

poznania może się realizować w aktach spostrzeżenia immanentnego i oglądu ej-detycznego, a więc wtedy, gdy przedmiot jest cały odsłonięty (nie ma on niedostępnych w jednym akcie stron i aspektów) dla świadomości poznającej lub gdy wszystkie intencje aktu poznania mogą być wy-pełruone naocznością podczas zachodzenia tego aktu.

metod. Adekwatność definicji — właściwość prawidłowej —> definicji normalnej polegająca na pokrywaniu się zakresów wyrażenia definiującego i wyrażenia definiowanego.
metod. Adekwatność podziału — właściwość poprawnego —> podziału logicznego polegająca na tym, że suma zakresów cząstkowych równa się zakresowi dzielonemu. Podział adekwatny nazywa się też zupełnym lub wyczerpującym; podziałem adekwatnym zbioru liczb całkowitych jest np. podział na liczby parzyste i nieparzyste.

ADIAFORA (gr. <tó adidphora> = rzeczy obojętne—ani dobre, ani złe) an^.adiaphom Termin występujący w starożytnej logice i etyce (Zenon z Ktiion, Epikur) jako określenie przedmiotów niezróżnicowanych oraz spraw i czynów moralnie obojętnych.

log. Przedmioty indjrwidualne, które nie mają cech odrębnych pod względem logicznym.
et. Czyny obojętne moralnie, odróżniane od czynów dobrych i złych. Dzielą się one na: a) ta proegmena — godne raczej wyboru, np. zdrowie, uroda, sława; b) te apoproegmena — zasługujące na odrzucenie, np. choroba, niedostatek; c) ta oudetera — zupełrue obojętne, np. pieniądze, wygody. Teorię etyczną opartą na powyższej klasyfikacji rozwinęli stoicy.

AFEKT (łc. <ajfectus> = uczucie, skłonność, namiętność) gr. pdthos; łc. affectio, passio; ang. ajfection; fr. affection; run. Affekt, Ajfektion, Gefuhl

psych. Krótkotrwałe intensywne —> uczucie (2), któremu towarzyszy, oprócz wyraźnych zmian fizjologicznych, obniżenie samokontroli nad świadomymi formami zachowania.

AFIRMACJA (łc. <ajfirmatio> = potwierdzenie) gr. katdphasis; ang. affirmation; fr. affirmation; nm. Affirmation, Bejahung

t. pozn. Moment stwierdzenia lub uznania czegoś—pozytywnie (—> asercja /1 /) lub negatywnie (—> negacja /3/); może być interpretowany przedmiotowo lub metajęzykowo. W porównaniu z negacją afirmacja jest aktem pierwotnym, tamta zaś — wtórnym.
W logice tradycyjnej: affirmatio — elementarna funkcja zdaniowa, jaką jest orzekanie czegoś o czymś (Tomasz z Akwinu).
pot. Niekiedy: osobowo zaangażowane uznanie czegoś, zajęcie pewnego stanowiska, podjęcie decyzji. -> Samoafirmacja.

AGNOSTYCYZM <gr. dgnostos = nieznany; niepoznawalny) ang. agnosticism; fr. agnosticisme; ivm. Agnostizismus

Nazwa wprowadzona przez Th. H. Hux-LEYA (1869, agnostic = 'agnostyk') na określenie doktryny H. Spencera, według której poza zjawiskami istnieje jeszcze rzeczywistość absolutna, lecz niepoznawalna.

1. t. pozn. Stanowisko oparte na założeniu o niepoznawalności czegokolwiek w świecie (agnostycyzm powszechny) lub, częściej, tylko pewnej kategorii przedmiotów (agnostycyzm częściowy) bądź też powołujące się wprost na niemożność wykazania prawdziwości poznania czy wręcz na nierozpozna-walność prawdy. Zasadniczo agnostycyzm odnosi się do tego, co pozazjawiskowe, pozadoświadczalne, włączając częstokroć do tej sfery także to wszystko, co się znajduje poza kręgiem świadomości, jak np. w przypadku -> idealizmu /I 2A/ immanentnego. I tak D. HuME odmawiał podmiotowi zdolności wykraczania w aktach

AGREGAT

AKOMODACJA

poznawczych poza własne wrażenia, tak że ów podmiot nie może w żaden sposób stwierdzić, czy poza jego własną sferą psychiczną istnieje jeszcze jakaś transcendentna rzeczywistość, a gdyby nawet istniała, to i tak on nigdy by jej nie poznał. Twórcą agnostycyzmu krytycznego i zarazem klasycznym przedstawicielem agnostycyzmu częściowego jest I. Kant, który przeczył poznawalności „rzeczy samej w sobie" {Ding an sich), czyli sfery pozazjawiskowej.

2. Agnostycyzm religijny lub teologiczny — stanowisko negujące możliwość poznania Boga (Jego istnienia lub natury), jak i całej sfery nadprzyrodzoności.

Mimo historycznych związków agnostycyzmu ze —> sceptycyzmem (1) nie należy tych stanowisk ze sobą utożsamiać.

AGREGAT (łc. aggregatus = skupiony, zgromadzony) gr. syndesmos (Arystoteles); ang. aggregate, aggregation; fr. agregat; nm. Aggregat

-^ Całość (2) powstała w wyniku łącznego ujęcia lub skupienia różnorodnych -> części.
log. syn.^> Zbiór (2) (w sensie kolektywnym).
soc. Agregat społeczny — pewna liczba osób ujmowanych jako całość ze względu na jakąś wspólną cechę, z tym jednak, że całość ta nie stanowi jeszcze —> grupy, a to ze względu na brak więzi i interakcji między jednostkami.

AGRESJA (łc. aggressio = napad) ang. aggression; fr. agression; nm. Aggression

psych. Zachowanie napastliwe, polegające na fizycznym lub słownym atakowaniu kogoś lub czegoś. Według S. Freuda agresywność wiąże się z -^ popędem (2) agresji, pochodnym od instynktu śmierci (Tanatos). Według niektórych psychologów (J. DoLLARD, S. Rosenzweig) agresja należy do —> mechanizmów obronnych.

AKCEPTACJA (łc. acceptatio = przyjmowanie) ang. acceptance; fr. acceptation; nm. Akzeptierung

psych. Postawa pozytywnego odniesienia się do innych lub do własnej osoby. Akceptację należy odróżniać od —> aprobaty, która jest przede wszystkim pojęciem moralnym i wiąże się z ocenami.

AKCYDENS (nłc. <accidens> = przypadłość, z łc. accidens = przypadkowy, uboczny) ang. accident; fr. accident; nm. Akzi-denz, Akzidens metaf. syn.—> Przypadłość.

AKOMODACJA (łc. accomodatio = przystosowanie, przyzwyczajenie) ang. accom-modation; fr. accommodation; nm. Akkomoda-tion, Anpassung

Mol. Zespół procesów fizjologicznych powodujących modyfikację funkcjonalną w organizmie pod wpływem warunków środowiska biologicznego; może obejmować funkcje zarówno pojedynczego narządu (np. akomodacja oka), jak i całego zespołu.
psych. Modyfikacja schematów spostrzegania i myślenia pod wpływem nowych doświadczeń. W aspekcie dynamicznym — nabywanie lub przekształcanie funkcji osobowościowych w procesie przystosowywania się do środowiska psychologicznego; w aspekcie statycznym—stan będący wynikiem takiego przystosowywania. W tym. właśnie znaczeniu termin accommodation zaproponowany został przez J. M. Baldwina i C. Lloyda Morgana, aby odróżnić nazwane tak przez nich przystosowywanie się osobnicze od określanego mianem adaptation (—> adaptacja /!/) utrwalania się cech nabytych, w szczególności zaś nabytych przez dziedziczenie.
soc. Przystosowywanie się jednostki do środowiska społecznego przez modyfikację nawyków i zwyczajów oraz przez wymianę z nim systemu wartości. Termin wprowadzony do socjologii dla odróżnie-

AKOSMIZM

AKSJOMATYKA

nia przystosowania społecznego od przystosowania biologicznego, określanego początkowo mianem —> adaptacji (1).

AKOSMIZM (gr. przeczenie a- + kosmos = porządek) ang. acosmism; ix. acosmisme; nm. Akosmismus

Szczególna postać -^ immaterializmu, będąca jedną z konsekwencji -^ pantei-zmu, wyrażająca się mianowicie w poglądzie, że świat zewnętrzny nie istnieje realnie, lecz jest tylko złudzeniem i w gruncie rzeczy stanowi atrybut Boga. Akosmizm przejawił się w poglądach eleatów, w pan-teizmie B. Spinozy, w immaterializmie G. Berkeleya i u idealistów niemieckich.

AKSJOLOGIA (filozofia wartości, ogólna teoria wartości) (gr. dksios = godny, cenny + logos = słowo, nauka) ang. axiolo-gy; fr. axiologie; nm. Axiologie

Nazwa wprowadzona przez P. Lapirego (1902) na określenie nauki o wartościach moralnych.

Nauka o —> wartościach (1,2, 3), rozpa
trująca zagadnienia nadrzędne w stosun
ku do przedmiotów takich dyscyplin
szczegółowych, jak etyka, estetyka, a tak
że ekonomia i — według niektórych my
ślicieli — teoria poznania. Dotyczy ona
wszelkich wartości: zarówno moralnych
i estetycznych, jak i poznawczych czy
utylitarnych. Do najważniejszych jej za
gadnień należą: interpretacja samego po
jęcia wartości, sposób istnienia wartości,
stosunek wartości do bytu (—> obiekty
wizm /3/ —> subiektywizm /3/), poglą
dy dotyczące poznawczego ujmowania
wartości {-^ absolutyzm /2/ > relaty
wizm /2/). Inną grupę zagadnień aksjolo
gii stanowi klasyfikacja i hierarchizacja
wartości, ustalanie kryteriów i zasad do
konywania ich podziału, rozstrzyganie,
którą z przyjmowanych wartości uznać za
wartość najwyższą — i to zarówno w od
niesieniu do jednej dziedziny, jak i do róż
nych dziedzin.

Ogólną problematyką wartości zajmowano się od czasów Arystotelesa, ale wyłącznie w ramach nauki o dobru. Jako odrębna dyscyplina filozofia wartości pojawiła się dopiero w XIX w. Nazwą „aksjologia" posłużył się po raz pierwszy, ale tylko w odniesieniu do nauki o wartościach moralnych, F. Łapie, natomiast w szerszym znaczeniu używał jej E. VON Hartmann. Istotny wpływ na skrystalizowanie się tej dyscypliny wywarł R. H. Lotze, a następnie rozwijali ją m. in. W. Windelband, H. Rickert, F. Brentano, M. ScHELER, N. Hartmann, G. E. Moore, R. B. Perry, A. J. Ayer, J. Dewey, myśliciele ci jednak reprezentują bardzo odmienne koncepcje wartości. W Polsce zagadnieniami filozofii wartości zajmowali się m. in.: T. CzEżowsKi, H. Elzenberg, R. Ingarden, W. Tatarkiewicz, M. Wallis, Cz. Znamierowski.

-> Dobro; -^ piękno; —> prawda.

AKSJOMAT (gr. <aksioma>, -atos = to, co wiarygodne, niewątpliwe; zasada, założenie, postulat) nłc. propositio per se nota; ang. axiom; fr. axiome; nm. Axiom

metod. syn.—> Pewnik (1) — twierdzenie nie wymagające uzasadnienia, samo przez się oczywiste (—> oczywistość /3/) — dla tego, kto rozumie wyrażające je terminy.
metod., log. Zdanie przyjmowane w naukach dedukc3^nych bez dowodu i wyraźnie wymienione; na podstawie takich zdań uzasadnia się wszystkie inne twierdzenia. Aksjomaty są zdaniami formułowanymi za pomocą —> terminów (2) pierwotnych. Gwarancję prawdziwości aksjomatów upatruje się w ich oczywistości lub w wykazaniu ich niesprzeczności.
U1. Kanta: aksjomaty intuicyjne {Axiomen der Anschauung) — zasady a priori czystego intelektu, dotyczące kategorii ilości.

AKSJOMATYKA (nm. <Axiomatih z gr. aksiomatikós = odnoszący się do aksjoma-

2 — Słownik filozoficzny

AKT

AKT I MOZNOSC

tu) ang. ariomatics; fr. l'axiomatique; nm. Axiomatik

metod. Układ wszystkich zdań przyjętych jako —> aksjomaty (2) —> systemu dedukcyjnego.

AKT (łc. <actus> = czyn, działanie, urzeczywistnienie; nłc. tłum. wyrażeń Arystotelesa: <energeia> - <entelecheia>) ang. act, action; fr. acte; nm. Akt

1. metaf. U Arystotelesa: znaczenie użytych przez niego terminów energeia i ente-lecheia, odniesionych do poszczególnych faz procesu -> zmiany (1). We wszelkiej zmianie, ujmowanej jako proces, można wyróżnić trzy fazy: a) możliwość zmiany, b) dokonywanie się zmiany, c) dokonanie się zmiany; biorąc to pod uwagę należy stwierdzić, że W5^ażenie „w akcie" dotyczy głównie fazy środkowej (fo), w przeciwstawieniu z jednej strony do fazy pierwszej {a), którą określa wyrażenie „w możności" (dynamis), z drugiej zaś strony — do fazy końcowej (c), tzn. do bytu urzeczywistnionego i trwającego, który jest wynikiem zmiany. Arystoteles oznacza często, choć nie zawsze, fazę środkową (b) terminem energeia, a fazę końcową (c) — terminem entelecheia. Termin „akt" odnosi się nie tylko do fazy środkowej (b), lecz także do fazy końcowej (c), i używa się go jako odpowiednika słów energeia i entelecheia w znaczeniu, jakie jest im wspólne: oznacza on to, co faktycznie istnieje, co stanowi obecną determinację lub jakąś konkretną własność, którą można przyjąć jako daną. Akt więc nie oznacza sainego ruchu czy przejścia, lecz zastaną rzeczywistość.

W tradycji arystotelesowsko-tomistycz-nej przez akt rozumie się zasadniczo to, co w danym porządku bytowym stanowi fa-ktyczność i co jest w nim doskonałością, dokonaniem, spełnieniem. Akt może być czynnikiem ontycznym zapoczątkowującym dany byt (akt i s t n i e n i a), ale może też być faktyczną, zaktualizowaną w tym bycie jego specyficzną treścią (akt

f o r m y). W teorii poznania „akt" jest pojęciem pierwotnym, prostym i tym samym niedefiniowalnym. -4 Akt i możność.

psych. Termin używany w psychologii arystotelesowsko-tomistycznej; w psychologii nowożytnej występuje rzadko, zazwyczaj na oznaczenie jakiegoś procesu życiowego albo czynności psychicznej, np. u F. Brentany i E. Husserla oznacza czynność intencjonalną podmiotu, u innych (E. Spranger, M. Scheler) — duchowe działanie jaźni. We współczesnej psychologii termin prawie nie używany, poza takimi kontekstami, jak określenie jednostki działania czy zachowania. Wyróżnia się: akt woli, akt myślenia, akt oceny, itp.
et. Wszelkie działanie, które pochodzi sprawczo od człowieka. Jeżeli spraw-czość bierze się z woli człowieka zmierzającego świadomie do poznanego celu, zwie się je aktem ludzkim (actus hu-manus) lub aktem rozumnym {actus voluntarius); jeżeli dokonuje się ono w sposób nieświadomy, należy do kategorii aktów człowieka {actus hotni-nis),czyli aktównierozumnych{actus involuntarius privativus).

AKT CZYSTY (tłum. wyrażenia Arystotelesa: <energeia he kath'auten>) nłc. actus purus; ang. pure act, pure actuality; fr. acte pur; nm. rein Akt

metaf. Należące do tradycji arystotelesowsko-tomistycznej określenie Boga jako bytu, który jest samym -> aktem (1), bez domieszki możności. Znaczy to w tjntn ujęciu, że Bóg — zgodnie z najgłębszym sensem terminu „akf' — jest pełnym urzeczjrwist-nieniem, pdnią dokonania, i nie ma w Nim żadnej możności. —> Akt i możność.

AKT I MOŻNOŚĆ (akt i potencja)

(tłum. nłc. <actus et potentia>)

metaf. Para pojęć korelatyTvnych, wprowadzonych, częściowo rozłącznie (dotyczy to aktu), przez Arystotelesa. Są one korelatywne w tym sensie, że do określe-

AKT I POTENCJA

AKTUALIZM

nia „możności" niezbędny jest „akt", ale nie odwrotnie, gdyż „akt" jest pojęciem pierwotnym i prostym. Pierwsze z nicłi — energeia wraz z zactiodzącym na nie, lecz niezupełnie synonimicznym terminem en-telecheia oznacza to, co stanowi w danym porządku bytowym faktyczność, dokonanie, wreszcie doskonałość, drugie zaś — dynamis — to, co jest w tym samym porządku dopiero do dokonania, co stanowi rację zmiermości danego bytu. W dalszycł\ rozwinięciach, podejmowanych na gruncie metafizyki arystotelesowskiej, zwykło się stwierdzać, że tak jak akt do możności, mają się do siebie także: —> forma (1) do —> materii (1) pierwszej — w porządku esencjalnym, —> istnienie (1) do —> istoty (1) —w porządku egzystencjalnym.

W tomizmie akt i możność uważa się za realnie różne, choć niesamodzielne ontycznie elementy bytu przygodnego, z tym, że ostateczną racją bytu jest akt istnienia, który jednak w konkretnym bycie jest proporcjonalny do zachodzącej w nim możności. Akt nie musi występować w bycie wraz z możnością; byt będący wyłącznie aktem, bez domieszki możności, jest bytem doskonałym — Bogiem, określanym jako akt czysty {actus purus). W bycie stworzonym, przygodnym akt i możność nigdy nie występują z osobna, gdyż byt jest zawsze aktem, kiedy zaś jest bytem przygodnym, zawiera także ograniczającą go możność, która wraz z owym aktem współstanowi ten właśnie byt.

Teoria aktu i możności, tłumacząca faktyczną wielość bytów, stała się podstawą —> pluraliznau metafizycznego w jego klasycznym ujęciu.

AKT I POTENCJA

metaf. syn.—> Akt i możność.

AKTUALIZACJA <nłc. <actmlisatio>, tłum. z gr. entelecheia einai (Arystoteles)) ang. ac-tualizing, actualization; fr. actuation, actuali-sation; nm. Aktualisierung

metaf. W tradycji arystotelesowsko-to-mistycznej: ukonstytuowanie się treści w obrębie istniejącego bytu, rozumiane jako swoiste pojawienie się skutku dzięki przyczynie, jako urzeczywistnienie przez akt ograniczającej go możności. —> Akt i możność.

AKTUALIZM (nłc. actualis = czynny) ang. actualism; fr. actualisme; nm. Aktualis-mus, Aktualitdtstheorie

1. filoz. przyr. Termin zaczerpnięty z ge
ologii (J. HuTTON 1785, Ch. Lyell 1830) na
oznaczenie poglądu, że zachodzące sto
pniowo w dziejach Ziemi procesy natural
ne były powodowane tymi samymi czyn
nikami, które działają także obecnie (uni-
formitaryzm).

Zasadę aktualizmuw aspekcie kauzalnym {-^ przyczynowość /2/) można sformułować następująco: te same przyczyny, jeśli działają na takie same układy materialne, wywołują obecnie takie same skutki, jakie wywoływały w przeszłości. Zasada ta, w wersji umiarkowanej (m. in. G. G. Simpson, M. G. Rut-TEN, A. Urbanek), rozszerzona na dziedzinę ewolucji biologicznej, wyraża myśl, że w rozwoju życia na Ziemi mimo zmienności jego form pojawiają się właściwości względnie niezmienne i że czynniki oraz prawa, które kierują i rządzą systemami żywymi obecnie, występowały także w przeszłości. Współcześnie daje się zauważyć odchodzenie nie tylko od aktuali-zmu skrajnego, ale też od aktualizmu klasycznego, choć docenia się nadal, niezależnie od trwających dyskusji, jego walor poznawczy i heurystyczny w historyczno- -genetycznym wj^aśnianiu powstania i ewolucji życia, a w antropogenezie — nawet życia psychicznego człowieka.

2. psych. Kierunek XIX-wiecznej psy
chologii odrzucający filozoficzne pojęcie
substancji jako czegoś trwałego i stałego,
a co za tym idzie — także duszy, procesy
psychiczne zaś traktujący jako jedno, ciąg-

AKTUALNY

ALEGORIA

łe, wciąż rozwijające się pasmo zdarzeń, tożsame z aktualnymi przeżyciami (W. Wundt). Metoda zapoczątkowana przez Wundta, uznająca za przedmiot badań psychologicznych tylko dostępne empirycznie przeżycia, została podjęta przez szkołę psychologii eksperymentalnej (E. B.

TiTCHENER, J. WaRD).

mełaf. Ogólna nazwa doktryn, które całą rzeczywistość sprowadzają do jej zmiennych i przemijających przejawów, traktowanych jako akty czystego stawania się. Skrajnym przedstawicielem aktuali-zmu metafizycznego jest G. Gentile, który ujmował rzeczywistość jako ciąg aktów duchowych. Aktualizm przejawił się w idealizmie anglosaskim, włoskim i niemieckim, a także w szkole marburskiej. Wypracowaną w tej ostatniej metodę transcendentalną zastosowano w nawiązujących do aktuali-stycznej koncepcji osoby ludzkiej badaniach nad moralnością, religią, sztuką, mitami, językiem (m. in. E. Brunner, F. Go-garten).
W epistemologii aktualizm zaznaczył się jako odmiana psychologizmu, ujmującego naukę jako szereg psychicznych aktów posiadania wiedzy (G. Gentile) (aktualizm epistemologicz-ny).

AKTUALNY (nłc. <actualis> = działający) ang. acłual; fr. actuel; nm. aktuell

metaf. Pozostający w —> akcie (1) lub nim będący.
pot. Istniejący w teraźniejszości.

AKTYWIZM (łc. activus = czynny, działający) ang. activism; fr. acłivisme; nm. Aktivismus

1. metaf. W przeciwstawieniu do us->sub-stancjalizmu (1): pogląd, według którego rzeczywistość jest natury dynamicznej, a będące tego wyrazem działanie jest pierwotniejsze od substancji i niezależne od niej, substancja zaś jest jego wytworem (J. G. Fichte). Aktywizm uznaje

w szczególności pierwszeństwo działania przed poznaniem i kontemplacją (M. Blondel), woli przed rozumem (-> woluntaryzm /2/), a w działaniu dopatruje się kryterium prawdy (-> pragmatyzm 11,21). Wiąże się on z -^ indywidualizmem (2,4), decydującą rolę w historii i życiu społecznym przypisując czynom jednostki ludzkiej (Th. Carlyle).

Teoria R. Euckena, według którego prawda, chociaż nie daje się sprowadzić, jak w pragmatyzmie, do kategorii użyteczności, to jednak bardziej niż z czystym rozumem wiąże się z praktyką życiową i działaniem.
System wychowania lub rządzenia rezygnujący ze środków przymusu na rzecz wyzwalania w jednostce jej własnej inicjatywy, zachęcania jej do wysiłku, pobudzania do współzawodnictwa, wreszcie aktywizowania za pomocą takich bodźców, jeJk publiczna podiwała i nagroda materialna.
pot. Jednostronna postawa wobec rzeczywistości manifestująca się w stawianiu wyżej praktyki aniżeli teorii, w przyznawaniu pierwszeństwa działaniu przed myśleniem, w cenieniu działań bezpośrednio i doraźnie skutecznych, a niedocenianiu twórczości umysłowej, artystycznej, życia kontemplacyjnego.

AKTYWNOŚĆ gr. poietn (2); łc. actio (2); nłc. activitas; ang. actwity, action (2); fr. actwite, action (2); run. Aktivitat, Tun (2)

Realizowanie zdolności działania; cecha tego, co jest czynne.
metaf. -Działanie (1) jako jedna z dziesięciu wymienionych przez Arystotelesa —> kategorii (1) bytu.

Przeciwieństwo z;s—> bierności.

ALEGORIA (gr. <allegońa> od dllos = inny + agoreuo = przemawiam; allegorein = mówić obrazowo) ang. allegory; fr. allegorie; nm. Allegorie

Obrazowanie za pomocą figur (słownych, plastycznych), które poza swoim

ALŹTHEIA

ALGEBRA

znaczeniem dosłownym mają także znaczenie przenośne; także same owe figury. Alegoria jest rodzajem pseudosymbolu, gdyż w przeciwieństwie do —> symbolu (2) ustanawia czysto zewnętrzny stosunek między znaczeniem dosłownym a znaczeniem przenośnym, określany zawsze pewną konwencją, która umożliwia przekład pierwszego znaczenia na drugie. Alegoria jest raczej sposobem interpretowania znaków, symboli i mitów niż tworzeniem znaków o podwójnym sensie, raczej bezwiedną operacją hermeneutyki aniżeli jej przedmiotem. Służy przede wszystkim konkretyzacji pojęć abstrakcyjnych, wyrażaniu pouczeń moralnych; np. platońska alegoria jaskini obrazuje niedoskonałość ludzkiego poznania.

ALETHEIA (gr. aletheia = to, co nie zakryte, nie ukryte; prawdziwość, szczerość)

W języku wczesnogreckim słowo aletheia wyrażało w swym archaicznym tiżyciu nie tyle relację między wypowiedzią o stanie rzeczy a samym owym stanem czy też relację między podmiotem a tym, co ów pod-rraot odbiera ze świata, Ue raczej postawę szczerości podmiotu, manifestującą się wówczas, kiedy mówi on do drugiego otwarcie, bez jakichś ukrytych zamiarów.

M. Heidegger interpretując to słowo (w Sein und Zeit, 1927) zauważa, że pierwotnym miejscem prawdy nie jest bynaj-nmiej logos, pojęty jako wypowiedź {Aus-sage) lub jako sąd (Urteil), jakkolwiek myśl filozoficzna w swoim rozwoju związała prawdę przede wszystkim z -^ sądem (1) i jego adekwatnością wobec rzeczy. Zjawisko prawdy jest według Heideggera związane z szeroko pojętą percepcją, z otwarciem, które jest podstawową cechą —> Da-sein (II): ludzkie bytowanie otwierając się może spotkać „bycie-w-świecie" {In-der--Welt-Sein), a zatem aletheia oznaczałaby prawdę jako otwartość, odkrywanie i od-krytość. Heideggerowska interpretacja wskazuje na ontologiczne zakorzenienie

prawdy, na jej powiązanie nie z sądem, lecz z samym byciem myśli, a nawet ogólniej — z byciem ludzkiego bytowania, którego autentyczność jest dopiero jej miarą. Dla Dasein istotne w tej interpretacji jest to, żeby bytowało w prawdzie — żeby się na prawdę otwierało i ją odsłaniało, otwieranie zaś i odsłanianie to nie jakieś czysto zewnętrzne czynności, lecz dokonywanie percepcji i komunikowanie się: widzenie, sfyszenie, dotykanie, mówienie, pisanie, wskazjm^^anie. Poprzez wszystkie te czynności odsłaniana lub udzielana jest aletheia; brzenuenne nią relacje i stany faktyczne same z siebie zawierają prawdę i tylko „czekają" na jej otwarcie przez człowieka.

W takim ujęciu aletheia bliższa byłaby ukształtowanemu w tradycji filozoficznej pojęciu tzw. -^ prawdy (II) ontycznej aniżeli pojęciu —> prawdy (I) poznawczej (logicznej). Do Heideggerowskiej interpretacji prawdy jako ontologicznego środowiska myśli ludzkiej, nie zaś celu, do którego ta myśl miałaby zmierzać, nawiązuje P. Ri-

COEUR.

ALFABET JĘZYKA {alfa i beta — nazwy dwóch pierwszych liter alfabetu greckiego) ang. alphabet = vocabulary {in formal grammar and logical syntax), lexicon; nm. Le-xikon

metod. Zbiór wyrażeń prostych —> języka sformalizowanego, z których utworzone są wyrażenia złożone tego języka. Do alfabetu języka należą -^ zmienne oraz —> stałe (a) logiczne i ewentualnie pozalo-giczne, a także znaki interpimkcyjne, np. nawiasy, kropki. -> Leksykon (2).

ALGEBRA (arab. al-dżabar = przenoszenie wyrażeń z jednej strony równania na drugą; wyraz użyty w tytule jednego z dzieł matematyka arabskiego Muhammada ibn Musa al-Chwarizmego vel al-Chorezmiego) ang. algebra; fr. algebrę; nm. Algebra

Nauka o własnościach systemów algebraicznych, czyli zbiorów przedmiotów.

ALGEBRA BOOLE'A

ALGORYTM

dla których określone zostały działania spełniające pewne warunki; nauka ta jest jednym z podstawowych działów matematyki. A oto ważniejsze spośród systemów algebraicznych: półgrupy, grupy, pierścienie, ciała, struktury, przestrzenie liniowe, moduły. Zagadruenia algebry klasycznej, dla której podstawowym tematem badań było rozwiązywanie równań, współczesna algebra, mająca charakter wysoce abstrakcyjny, ujmuje w sposób ogólniejszy i bardziej jednolity, aniżeli czyniła to tamta. Ważniejsze działy współczesnej algebry to teoria półgrup, teoria grup, teoria Galois, algebra liniowa, algebra homologiczna.

ALGEBRA BOOLE'A ang. Boolean algebra; fr. algebrę de Boole; nm. Boolesche Algebra

Niepusty zbiór, w którym wyróżnione zostały dwa elementy (0,1) i określone trzy operacje spełniające pewne proste warunki, zwane aksjomatami algebry Bo-ole'a (może być ona oparta na różnych układach aksjomatycznych).
Teoria matematyczna mająca za przedmiot wymienioną wyżej (!) strukturę. Teoria ta odgrywa współcześrue doniosłą rolę ze względu na swe różnorodne interpretacje (np. logiczną, teoriomnogościo-wą, probabilistyczną, elektrotechniczną). Jej inicjatorem był G. Boole, a rozwijali ją m. in. P. S. PoRiECKi, L. Couturat, E. Schro-DER. Współczesny stan algebry Boole'a został przedstawiony m. in. w Boolean Alge-bras R. Sikorskiego.

Interpretacją logiczną teorii jest klasyczny -> rachunek zdań, w którym elementami wyróżnionymi są dwie wartości logiczne (prawda, fałsz), a trzy operacje interpretowane są jako: -> ko-niunkcja, —> alternatywa (1) i —>nega-cja (1). W i n t er p r e t a c j i teorio-mnogościowej elementami wyróżnionymi są: zbiór pusty, zbiór uniwersalny, operacje zaś — mnożenie, dodawanie

i dopełnianie — określa się na zbiorach (w sensie dystrybutywnym).

ALGEBRA LOGIKI ang. algebra of logie, logical algebra; fr. algebrę de la logiąue; nm. Algebra der Logik

Termin utworzony przez G. Boole'a, upowszechniony przez E. Schrodera (1890-96) i L. Couturata (1905); obecnie używany w znaczeniu historycznym.

Logika formalna uprawiana metodami algebry w 2. poł. XIX i na początku XX w. Początkowo algebra logiki nie odróżniała -^ rachunku zdań od —> rachunku zbiorów, potem odróżniała je nie dość wyraźnie, do obu stosując tę samą notację. Wybitni przedstawiciele algebry logiki to: G. Boole, A. De Morgan, W. S. Jeyons, L. Couturat.

ALGEBRA ZBIORÓW ang. algebra of classes log. syn.—> Rachunek zbiorów.

ALGORYTM (zlatynizowana forma imienia matematyka arabskiego Muhammada

IBN MuSA AL-ChWARIZMIEGO veł AL-ChOREZMIE-

GO, którego jedno z dzieł (824) otrzymało w łacińskim przekładzie tytuł: Algorithmi de numero Indorum) ang. algorithm; fr. algo-rithme; nm. Algorithmus

metod. Ściśle określony zespół reguł pozwalający rozwiązywać efektywnie, tzn. w skończonej liczbie względnie prostych, opisywalnych i powtarzalnych kroków, pewną klasę zagadnień; takim zespołem reguł jest np. algorytm dodawania, mnożenia, znajdowania największego wspólnego dzielnika (NWD) dwóch Uczb całkowitych (algorytm Euklidesa), metoda zero-jedjmkowa sprawdzania formtił rachunku zdań. A oto dla przykładu zapis algorytmu Euklidesa: dla dwóch liczb całkowitych Oj i fl2 tworzy się dąg ay 02/ «3/..., fl^ w którym a,- dla i > 3 uzyskuje się jako resztę z dzielenia fl;_2 przez fl;_i; dla pewnego k musi się okazać, że hj. = O, wtedy fljt-i = NWD (fli, fl2)-

Każdy program algorytmiczny, ażeby

ALIENACJA

mógł efektywnie spełniać swoje zadania, powinien się charakteryzować następującymi cechami: musi być a) dyskretny, czyli nieciągły (krokowy), tzn. taki, który może przyjmować wartości tylko z pewnego zbioru skończonego lub nieskończonego przeliczalnego; b) finistyczny, czyli wyznaczający pewną skończoną liczbę kroków od punktu wyjścia do punktu dojścia; c) jednoznaczny w określaniu poszczególnych kroków, a więc zapewniający ich powtarzalność przy każdorazowym wyko-naruu; d) zupełny, czyli pozwalający przewidzieć wszelkie możliwe sytuacje i jednocześnie określić odpowiednie do nich sposoby postępowania; e) uniwersalny, tj. dający się zastosować do całej określonej grupy zagadnień. Maszyny cyfrowe mogą być wykorzystywane do rozwiązywania tylko takich zagadnień, dla których programujący potrafi podać odpowiedni algorytm; zastosowanie algorytmów do pracy komputerów narzuciło w odniesieniu do programów algorytmicznych zwiększone wymagania, takie jak potrzeba ich realizacji w możliwie krótkim przedziale czasu.

Teorię algorytmu rozwijali A. M. Tu-RiNG, E. Post, A. A. Marków i in. Istnieje bliskie pokrewieństwo między teorią algorytmu a teorią -^ funkcji (1) rekurencyj-nych (obliczalnych).

ALIENACJA (łc. alienatio = zrzeczenie się, pozbycie się czegoś, utrata jakichś praw, przeniesienie na irmą osobę jakiegoś prawa, zwłaszcza prawa własności; oddalenie, zerwanie, niechęć; nieobecność duchowa) ang. alienation; fr. alienation; nm. Entfremdung, Entaufierung, Yemuflerung

Termin zaczerpnięty z języka prawniczego, stosowany także w psychosocjolo-gii („wyobcowanie"), wprowadzony do filozofii przez G. W. F. Hegla (Entfremdung, Entaufierung) i przejęty przez K. Marksa.

1. U G. W. F. Hegla: akt stawania się innym lub po prostu akt stawania się. Pojęcie to wiąże się z ogólniejszą koncepcją sa-

morozwoju idei absolutnej, która realizuje się w przyrodzie (będącej właśnie alienacją ducha) i ją z kolei poddaje dialektycznej negacji w procesie dziejów ludzkich; przezwyciężenie tak pojętej alienacji dokonuje się poprzez rozwój świadomości, samo wiedzy ludzkiej.

UL.A.Feuerbacha: alienacja religijna — wyzb5rwanie się przez człowieka jako istotę materialno-zmysłową własnych cech gatunkowych, aby obdarzyć nimi ideę Boga, a zubożyć w ten sposób siebie samego.
U K. Marksa: urzeczowienie stosunków międzyludzkich w ustroju kapitalisty-cznjon, wyjaśniane przez niego jako wyobcowanie. Wyobcowaniem jest sytuacja, w której wytwory społecznego współdziałania ludzi odrywają się od swych twórców i występują odtąd jako rzeczywistość samodzielna, nie kontrolowana przez nich. Rze-czjm^^istość taka staje się dla nich obca, przeciwstawia się im i zaczyna nad nimi panować. Marks rozróżnia trzy formy alienacji przez pracę; są to:

alienacja produktu pracy — gdy robotnik traci prawo do władania wytworzonym w procesie pracy przedmiotem, który staje się środkiem jego zniewolenia. Skutkiem alienacji produktu pracy jest odrzeczy wistnienie robotnika;
alienacja procesu pracy — proces, w którym działanie robotnika staje się aktywnością nie należącą do niego, zwróconą przeciwko niemu. Wtedy praca przestaje być dobrowolna, staje się przymusem;
alienacja człowieka — konsekwencja alienacji produktu pracy i procesu pracy, przejawiająca się w urzeczowie-niu stosunków międzyludzkich, w narastającej obcości między ludźmi, a także w narastającej obcości jednostki w stosunku do siebie samej.

W rozwinięciach antropologicznych nawiązujących do koncepcji marksistowskiej wskazuje się zwykle na rolę człowieka

ALTERNATYWA

AMFIBOLIA

W historii jako tego, który w toku przezwyciężania alienaqi stwarza swe własne istnienie, a kształtując swe otoczenie podejmuje odpowiedzialność za stworzony przez siebie porządek. Problematykę alienacji, rozumianej zasadniczo jako wyzbywanie się przez człowieka swojego człowieczeństwa, podejmują w tej samej co marksizm lub nieco odmiennej szacie słownej {das Man u M. Heideggera, „reifi-kacja" u G. LukAcsa) pozostające w jego orbicie lub tylko nawiązujące do niego różne nurty myślowe (np. szkoła frankfurcka, egzystencjalizm /G. Marcel/, a nawet personalizm /E. Mounier/).

4. soc. Wszelkie ujemne skutki cywilizacji nakładające się na zjawisko nieprzystosowania jednostek i grup do środowiska społecznego. Źródeł alienacji szuka się np. w systemie biurokracji czy też w zmechanizowanym i cząstkowym charakterze pracy w przemyśle. Precyzuje się i operacjona-lizuje pojęcie alienacji sprowadzając je do odczuwanej przez jednostkę niemożności wpływania na sytuację społeczną, w jaką jest uwikłana, niemożności zrozumienia przez nią sensu swych działań i wydarzeń własnego życia, do braku wartości ukierunkowujących działania, do zerwania z celami i wartościami społecznymi.

ALTERNATYWA <nłc. altematwus = zmieniający się jeden za drugim, od łc. alterno = czynię coś na przemian, waham się, alter = jeden z dwóch) gr. tó diedzeugmenon; ang. disjunction, alternation; fr. alternative; nm. Alternatwe

1. log. Zdanie złożone będące połączeniem dwóch zdań za pomocą symbolu v z -^ rachunku zdań, mające postać p ^ q, gdzie litery p, q są symbolami zmiennymi reprezentującymi zdania (w irmych notacjach: p + q, Apq); czyt.: p lub q. Alternatywa jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy przynajmniej jeden z jej składników jest zdaniem prawdziwym. Alternatywa jest fałszywa, gdy oba jej

składniki są fałszywe. Symbol alternatywy jest -^ funktorem ekstensjonalnym, tzn. że jej wartość logiczna (tj. prawdziwość lub fałszywość) zależy wyłącznie od wartości logicznej zdań składowych, a nie np. od ich treści.

2. pot. Sytuacja wymagająca dokonania wyboru jednej z dwóch wykluczających się możliwości.

ALTRUIZM (łc. alter = (ktoś) drugi, inny) ang. altruism; fr. altruisme; nm. Altruis-mus

Termin utworzony przez A. Comte'a na określenie postawy przeciwstawnej z jednej strony vs—> egoizmowi (egoisme), z drugiej zaś —> miłosierdziu (charite), i w tym znaczeniu przyswojony przez H. Spencera.

Teoria, według której w naturze ludzkiej tkwi stała skłonność do współprzeży-wania i współdziałania z iimymi ludźmi ze względu na ich dobro; skłonność ta miałaby być W5n:azem instynktów społecznych człowieka (A. Comte, H. Spencer).
et. Doktryna, według której człowiek powinien działać głównie dla dobra innych, nawet za cenę poświęcenia swojego dobra; także: odpowiadająca tej doktrynie postawa.
psych. Dyspozycja do bezinteresownego działania dla dobra innych, łącząca się z chęcią niesienia im pomocy. W procesie rozwoju osobowości następuje przechodzenie od dziecięcego egoizmu do altruizmu.

AMFIBOLIA (gr. <amphibolta> = dwuznaczność) ang. amphiboly; fr. amphibolie; nm. Amphibolie

metod. Szczególny przypadek —> wieloznaczności aktualnej, polegający na niejednoznacznej strukturze wypowiedzi. Na przykład sformułowanie: „podporządkowywanie filozofii psychologii" można rozumieć jako: a) nadrzędność filozofii wobec psychologii, b) nadrzędność psychologii wobec filozofii, c) podrzędność fi-

AMFIBOLOGIA

ANALIZA

lozofii psychologii wobec czegoś, d) nadrzędność filozofii psychologii wobec czegoś. Przez amfibolię rozumie się zazwyczaj, choć nie wyłącznie, dwuznaczność aktualną, tzn, niejasność budowy składniowej dopuszczającą dwojaką interpretację semantyczną danej wypowiedzi. Amfibolia może być zamierzona jako chwyt stylistyczny, np. w poezji, lub zabieg semantyczny, np. w wypowiedziach Pytii delfickiej.

AMFIBOLOGIA <gr. amphibolia = dwuznaczność + logos = słowo, nauka) ang. amphibology, amphibologism; fr. amphibologie; nm. Amphibologie

W tekstach filozoficznych niemieckich i zwłaszcza francuskich spotyka się raczej formy Amphibolie, amphibolie, formy zaś Amphibologie, amphibologie uważane są za niewłaściwe.

metod, syn.-^ Amfibolia.

AMORALIZM (gr. przeczenie a- + łc. mo-ralis = obyczajny; obyczajowy, dotyczący obyczaju) fr. amoralisme; nm. Amoralismus

1. et. Pogląd odrzucający obowiązujące bądź powszechnie, bądź w określonym czasie i kręgu kulturowym wartości moralne albo też uznający pewne dziedziny działalności ludzkiej za luezależne od norm moralnych, np. politykę (makiawelizm), ekonomię (liberalizm ekonomiczny), sztukę itp. Rozróżnia się:

amoralizm sceptyczny — pogląd podający w wątpliwość samą możliwość poznarua obiektywnej różnicy między dobrem a złem (E. Renan);
amoralizm absolutny — pogląd odrzucający całkowicie różnicę między dobrem a złem (M. Stirner) — różnicę, która by się opierała na innych podstawach aniżeli własny egoizm jednostki i jej moc działania. —> Immoralizm (2);
amoralizm egzystencjalisty-c z n y — pogląd, według którego nie ma takiej obiektywnej instancji, która by okre-

ślała, jaka jest ludzka natura, wobec czego brak jest podstawy dla ogólnie obowiązu-jących norm moralnych (J.-P. Sartre). W tej sytuacji człowiek jest sam dla siebie prawodawcą moralnym, a zgodność czynu z ustanowioną przez niego samego normą może być uznana za jedyną rację i kryterium moralnej wartości owego czynu (—> autentyczność /2c/).

2. pot. Amoralność, brak poczucia moralnego.

AMORYZACJA (fr. <amorisation> od łc. amor = miłość)

Termin P. Teilharda de Chardin oznaczający opisywany przez niego proces nieustannego przyrostu i uaktywruenia energii miłości — od partykularnej, łączącej dwoje ludzi, aż po wysublimowaną, pełną i czynną miłość powszechną. Amoryzacja jest według Teilharda głównym czynnikiem ewolucji doskonalącej, dokonującej się pod wpływem kierowniczego oddziaływania Chrystusa.

ANALITYKA (gr. <he analytike [sc. techne]> = umiejętność analizowania) ang. analy-tics; fr. l'analytique; nm. Analytik

U Arystotelesa: w przeciwstawieniu do -> dialektyki (3) — dział logiki poświęcony dowodzeniu apodyktycznemu.
U I. Kanta: dział -> krytyki (2) mający za przedmiot badanie form intelektu; ze względu na to, iż formy te mają charakter aprioryczny i warunkują proces myślenia, analityka nosi miano transcendentalnej.
Analityka egzystencjalna u M. Heideggera > ontologia (1) fundamentalna.

ANALIZA (gr. <analysis> = rozkładanie, rozbiór) ang. analysis; fr. analyse; nm. Analyse

1. W przeciwstawieniu do os—> syntezy (którą analiza często dopełnia w operacjach badawczych): rozkładanie jakiejś całości na elementy, zazwyczaj niejednorodne; zmierza ono do wyróżnienia składników pierwotnych, wykrycia czynników

ANALIZA

ANALIZA EGZYSTENCJALNA

konstytutywnych lub warunkujących, wskazania przyczyn, zasad, ustalenia praw. Także: rezultat takich czynności lub nawet nazwa niektórych dyscyplin czy też wyspecjalizowanych metod naukowych, np. analiza logiczna, lingwistyczna, matematyczna, czynnikowa, psychoanaliza. Analiza może być dokon5m'ana a) w myśli i b) w rzeczywistości pozapodmiotowej.

Analiza myślowa (zwana też niekiedy analizą teoretyczną) — dotyczy rozbioru pojęć, prawd, zagadnień, zjawisk z uwzględnieniem ich genezy (analiza genetyczna), przyczyny (analiza przyczynowa), struktury (analiza strukturalna), funkcjonowania (analiza funkcjonalna), wytworów ludzkich, np. tekstów. Jako metoda analiza myślowa charakteryzuje się tym, że postępuje od złożonej całości do jej prostszych składników i następnie od szczegółu do ogółu (-^ indukcja), od skutku do przyczyny, od twierdzeń do ich przesłanek. Procedurami i typologią analizy myślowej, jej poprawnością i efektywnością, prawidłowością przebiegów zajmuje się ogólna metodologia nauk.
Analiza manipulacyjna (zwana też niekiedy analizą praktyczną) — stosowana jest głównie w naukach przyrodniczych odpowiednio do swoistego charaicteru każdej z nich, np. analiza fizyczna (i w jej obrębie analiza spektralna), chemiczna, fizykochemiczna, biologiczna, biochemiczna. Analizy te mogą być ilościowe lub jakościowe.

Metoda rozwiązywania jakiegoś problemu polegająca na założeniu, że jest on już rozwiązany, i prowadzeniu rozumowania „od końca do początku"; analiza ta, rozpo-wszecłmiona w dawnej algebrze, obecnie jest stosowana w -> heurystyce (1).
metod. Analiza logiczna {lo-gical analysis) — metoda wymagająca stosowania języka logicznego; za jej pomocą

bada się -> sensowność (1) twierdzeń,
sprawdza się poprawność rozumowań,

c) daje się —> eksplikację pojęć. —> Filozofia
analityczna.

Analiza matematyczna — dział matematyki wyższej, obejmujący m. in. rachunek różniczkowy i całkowy, rachunek wariacyjny, równania różniczkowe; analiza opiera się tu przede wszystkim na pojęciach funkcji i granicy.
psych. Analiza czynnikowa (fac-torliall analysis) — metoda statystyczna mająca na celu wykrycie i —> pomiar (1) czynników wyjaśniających występowanie korelacji wyników (tzw. macierz korelacji) osiąganych przez badanych w różnych zadaniach (testach). Metodę tę wprowadził do psychologii Ch. E. Sfearmann; stosowana jest w badaniach struktury intelektu, w szczególności — uzdolrueń, i ogólniej — w badaniach osobowości.
Analiza ejdetyczna — w fenomenologii: wyróżnianie intelektualne tego, co konieczne, tego, co możliwe i tego, co niemożliwe — w obliczu naocznie danej istoty (struktury) czegoś.

ANALIZA CZYNNIKOWA eaig. factor/iall analysis; fr. analyse factorielle; mn. Faktoren-analyse psych. -^ Analiza (5).

ANALIZA EGZYSTENCJALNA ang. ex-istential analysis; fr. analyse existentielle; nm. Daseinsanalyse (2), Existentialanalyse

1. W szerszym znaczeniu: psychologia analityczna istnienia (da-seinsanalytische Psychologie) — ogólna nazwa tych kierunków psychologii głębi, które nawiązując do -^ filozofii egzystencji, a zwłaszcza do fenomenologii E. Hus-SERLA i M. Heideggera, interpretują zaburzenia psychiczne jako zakłócenia struktury istnienia. Reprezentowane przez te kierunki metody terapeutyczne ujmują zaburzenia psychiczne w aspekcie antropologicznym, przeciwstawiając się z jednej strony opartemu na diagnostyce podejściu psychiatrii klasycznej (abstrahowanie od osoby chorej i przedstawianie symptomów choroby według apriorycznych tabel

ANALIZA EGZYSTENCJI

ANALOGIA

nozologicznych), z drugiej zaś — podejściu psychoanalizy, która szuka wyjaśnienia historycznego i odwołuje się do meta-psychologii mechanistycznej. Do psychologii analitycznej istnienia należą: analiza egzystencji (V. E. Frankl), analiza istnienia (L. Binswanger), —> psychoanaliza (4) egzystencjalna i in.

2. W węższym znaczeniu: analiza istnienia (Daseinsanalyse) — nazwa wywiedzionej z fenomenologii E. Husserla i M. Heideggera, a opracowanej przez L. Bins-WANGERA (1927) metody psychoterapeutycznej, która polega na rozumiejącym zbliżeniu się do istoty ludzkiej. W analizie istnienia chodzi nie o przeżycie (Erlebnis), lecz o „wgląd w istotę" (Wesensschau): w „apriorycznym rzucie" {apriorisch Ent-wurf) i we „właściwym horyzoncie rozumienia" {eigentlich Yerstehenshorizont) stara się ona dotrzeć do „strukturalnego porządku istnienia" (GefUgeordnung des Da-seins), ukrytego za tym, co jest widoczne poprzez objawy. Analiza istnierua w swym zastosowaniu psychoterapeutyczn}^!! próbuje sprowadzić osobowość schizofreniczną do poziomu bytu człowieczego jako istnienia, jako „bycia-w-świecie" {In-der--Welt-Sein), wyprowadzając ją z pojęciowych systemów psychopatologii i psychiatrii klinicznej. Traktując chorobę jako „egzystencjalną modalność", jako właściwy osobie istniejącej „sposób bycia-w-świecie", analiza stara się wniknąć w świat znaczeń osoby chorej, aby odtworzyć jej pierwotną strukturę wewnętrzną.

ANALIZA EGZYSTENCJI nm. Existenz-analyse

Nazwa metody psychoterapeutycznej V. E. Frankla, opracowanej na gruncie psychologii głębi, a należącej do psychologii analitycznej istnienia (—> analiza egzystencjalna III). Metoda ta polega na roz-patrywaniu przebiegu czyjegoś życia w świetle danych, które w swym wzajemnym powiązaniu mają określony sens

i wartość dla osoby badanej. Zamiast „woli mocy" (Wille zur Macht) A. Adlera czy „woli rozkoszy" (Wille zur Lust) S. Freuda pojawia się tu „wola sensu" (Wille zum Sinn). Punktem wyjścia dla terapii jest egzystencjalna frustracja — fałszywie wypełnione poczucie sensu (logoterapia); w dalszej analizie egzystencjalnej nośnikiem sensu staje się nie tylko to, co w naszym przeżywaniu, dążeniach, zamiłowaniach nie uległo zakłóceniu, lecz również choroba i cierpienie; na koniec też i śmierć nie odbiera życiu sensu.

ANALIZA IC ang. IC analysis (immediate constituent analysis); nm. IC-Analyse —> Gramatyka struktur frazowych.

ANALIZA ISTNIENIA nm. Daseinsanalyse syn.—> Analiza egzystencjalna (2).

ANALOGAT (nłc. analoga, -orum = słowa zbieżne, odpowiadające sobie, oddające tę samą myśl, z gr. andlogos = proporcjonalny, podobny) ang. analogat; nm. Analogat Desygnat określonego terminu -> analogicznego (1), jeden z podmiotów realizowania się wspólnej takim podmiotom proporcjonalnej treści, tj. -> analogonu. Rozróżnia się: analogat główny — realizujący analogon w sposób właściwy, ianalogaty wtórne(mruejsze,pochodne) — realizujące analogon w sposób niepełny.

ANALOGIA <gr. <analogia> = odpowie-dniość, podobieństwo) łc. proportio, analogia; ang. analogy; fr. analogie; nm. Analogie

1. metod. Podobieństwo zachodzące między przynajmniej dwoma przedmiotami A i B, będące podstawą rozumowania, które stwierdza, że B ma określoną cechę, ponieważ ma ją A, pod jakimś względem podobne do B; rozumowanie takie nazywa się wnioskowaniem przez analogię. Na przykład ktoś, kto zwiedziwszy za granicą wielkie miasto zauwa-

ANALOGIA

Żył, że znajduje się w nim wiele zakładów przemysłowych, i stąd wnioskuje, że w następnym wielkim mieście, które zamierza w tym kraju odwiedzić, będą również liczne fabryki — stosuje takie właśnie wnioskowanie. Często jednak okazuje się ono zawodne; jego wartość zależy od tego, czy cechy, które bierze się w nim pod uwagę (np. wielkość miasta i obecność wielkiego przemysłu), dostatecznie często występują łącznie. Ze względu na tego rodzaju zawodność wnioskowanie przez analogię przypomina -^ indukcję (1) enumeracyj-ną, od której różni się jednak tym, że jego wniosek jest zdaniem jednostkowym, a rue ogólnym, i że między wnioskiem i prze-słarikami nie zachodzi stosunek —> wynikania logicznego.

Arystoteles wnioskowanie przez analogię nazywał rozumowaniem za pomocą przykładu, wzorca (paradeigma); stąd używane niekiedy określenie: „rozumowanie paradygmatyczne". Według Arystotelesa, ażeby dowieść, że przedmiot A ma cechę y, ponieważ ma cechę x, jaką odznaczają się przedmioty B, C, D..., wyposażone ponadto w cechę y, najpierw tworzymy (na podstawie indukcji) uogólnienie, stwierdzając, że przedmioty A,B,C,D... należą do klasy przedmiotów, której wszystkie elementy mają cechy x, y (wzór), a następnie wnioskujemy, że jeżeli A jest podporządkowane wzorowi, to ma te same cechy, co i inne elementy, a więc ma cechę y.

Rozróżnia się dwa stanowiska w odniesieniu do wnioskowania przez analogię:

pierwsze umieszcza je w sylogistyce (m. in. W. Wundt);
drugie nawiązuje do proporcji matematycznych (Arystoteles, I. Kant, M. W. Drobisch, J. St. Mill, H. Spencer, w Polsce — W. Biegański).

Drobisch rozróżnia jeszcze rozumowanie przez analogię niezawodne i zawodne; niezawodne jest np. następujące rozumowanie „z proporcjonalności": jeżeli człowiek ma rozum, a zwierzę — instynkt, to

zachowanie człowieka jest rozumne, a zwierzęcia — instynktowne.

II. W filozofii klasycznej: zachodzenie podobieństwa i zarazem niepodobieństwa elementów w strukturze ontycznej lub sama taka struktura. W tradycji filozoficznej rozróżnia się: 1) analogię w bytowaniu i — w związku ze sposobem poznania jakiejś rzeczjrwistości — 2) analogię w orzekaniu.

1. metaf. Analogia bytowa {analogia entis) — złożenie bytu z różnych elementów, które powiązane są ze sobą przez konstytuujące ów byt relacje transcendentalne, tak że tworzą dzięki temu powiązaniu jedność.

A) Analogia wewnątrzbytowa

— relacja urzeczywistniająca się wewnątrz
bytu, zachodząca pomiędzy jego różniący
mi się między sobą realnie, lecz niesamo
dzielnymi bytowo elementami. Relacja ta
stanowi o jedności danego bytu; jest ona
podstawą bytowego pluralizmu i między-
bytowej analogii (II-IB). Analogię we
wnątrzbytowa realizują elementy bytu, ta
kie jak istnienie i istota, forma substancjalna
i materia pierwsza; mają się one wzajemnie
do siebie tak, jak ma się akt do możności.

B) Analogia międzybytowa —
proporcjonalna jedność, wiążąca poszcze
gólne byty pomiędzy sobą. Może ona obej
mować bądź a) cały zakres bytowania, bądź
b) ograniczony zakres bytów, i zależnie od
tego rozróżnia się dwa jej typy. Są to:

analogia transcendentalna {analogia transcendentalis) — oparta na relacjach koniecznych, konstytuujących byto-wość rzeczy. Wyraża się ona w pojęciach transcendentalnych, takich jak „byt", „akt", „istnienie", np.: zwierzę ma się tak do swego istnienia, jak ma się do swego istnienia człowiek;
analogia proporcjonalności ogólnej {analogia proportionalitatis)

— oparta na relacjach kategorialnych, nie
koniecznych; występuje ona wówczas,
gdy we wzajemnych odniesieniach analo-
gatów każdemu z nich przysługują podo
bne relacje, realizujące się między nimi

ANALOGIA ENTIS

ANARCHIZM

Z wewnętrzną lub tylko zewnętrzną proporcjonalnością. Analogia ta wyraża się w pojęciach ogólnych, takich jak „poznanie", „człowiek", „zwierzę", np.: zwierzę ma się tak do swego poznania, jak ma się do swego poznania człowiek. 2. Analogia w orzekaniu:

analogia -^ atrybucjł, czyli przyporządkowania (analogia attributionis), zachodząca wówczas, gdy analogiczna treść pojęcia jakiegoś analogatu zostaje odniesiona do analogatu pochodnego;
analogia pojęciowo-bytowa, czyli analogia proporcjonalności właściwej, która podobnie jak analogia bytowa dzieli się na ogólną i transcendentalną;
-> metafora. Atrybucja i metafora, będące także odmianami analogii pojęcio-wo-bytowej, stanowią typy analogii proporcjonalności niewłaściwej.

Poznanie analogiczne, dzięki przezwyciężaniu różnoznaczności zasadzającej się na fakcie pluralizmu bytowego, umożliwia dojście do stwierdzenia istnienia Absolutu i do określenia jego atrybutów. Poznanie to odgrywa ważną metodologicznie rolę w klasycznej metafizyce i w filozofii Boga. W Polsce teorię i metodologię analogii bytu rozwija M. A. Krąpiec.

ANALOGIA ENTIS (nłc. <analogia entis> = analogia bytu) metaf. -^ Analogia (II-I) bytowa.

ANALOGICZNY (gr. <analogikós> = oparty na proporcji matematycznej) nłc. analogicus; ang. analogous; fr. analogue; nm. analog

Orzekający o przedmiotach, do których się odnosi, nie jednoznacznie, lecz na zasadzie podobieństwa, jakie zachodzi między tymi przedmiotami. Podstawą podobieństwa może być np. związek przyczyno-wo-skutkowy (analogia —> atrybucji) lub proporcjonalna realizacja jakiejś doskonałości w poszczególnych przedmiotach (analogia proporcjonalności).
metaf. W odniesieniu do bytu — bę-

dący proporcjonalną realizacją egzystencjalną określonej treści (istoty).

ANALOGON (gr. <tó analogom = to, co proporcjonalne, analogiczne, podobne) nm. Analogon

To, co przysługuje proporcjonalnie poszczególnym -ł analogatom, proporcjonalnie wspólna im doskonałość, analogiczna treść, racja analogicznego orzekania.

ANAMNEZA (gr. <andmnesis> = przypominanie sobie, pamięć) ang. anamnesis; fr. anamnese; nm. Anamnese

U Platona: poznanie przez przypominanie sobie idei, z którymi dusza obcowała przed połączeniem się z ciałem. Koncepcja poznania przez anamnezę zakłada wędrówkę dusz (-> metempsychoza).
psych. Metodyczne przypominanie sobie danych z przeszłości; stosowane zwłaszcza w psychoanalizie jako uświadomienie sobie tego, co zostało zapomniane.

ANARCHIA (gr. <anarchta> = brak władzy, bezprawie) ang. anarchy; fr. anarchie; nm. Anarchie

Stan bezładu w społeczeństwie bez rządu lub w którym władze polityczne nie mają autorytetu; stan taki oznacza, że nie obowiązuje wówczas żadne prawo stanowione. Termin „anarchia" w tym znaczeniu wprowadzony został przez P. J. Proudhona (1840).
Idealny ustrój społeczny hipotetycznego społeczeństwa bez ośrodków władzy — taki, w którym jednostka nie podlegałaby żadnym nakładanym na nią prawom stanowionym i mogłaby się rozwijać zgodnie ze swą naturą. —> Anarchizm.
pot. Lekceważenie przez obywateli praworządności, dyscypliny i porządku społecznego.

ANARCHIZM ang. anarchism; fr. anarchie, anarchistne; nm. Anarchismus

Doktryna społeczno-polityczna negująca prawo państwa do interweniowania w ży-

ANARCHOINDYWIDUALIZM

ANGELOLOGIA

de jednostki i postulująca zniesienie wszelkiej władzy politycznej i organizacji państwowej. Idee anarchistyczne głosili już starożytni sofiści, cynicy i stoicy. Jako kierunek filozofii społecznej i politycznej anarchizm ukształtował się w XIX w. Rozróżtua się:

Anarchizm indywidualistyczny (anarchoind3rwidualizm) — postulujący uwolnienie się człowieka od wszelkich norm i obowiązków (W. Godwin, M. Stirner).
Anarchizm kolektywistycz-n y (anarchokolektywizm) — postulujący zniesienie własności prywatnej (P. J. Prou-dhon) i władzy państwowej poprzez rewolucję (M. A. Bakunin).
Anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm)—łączący poglądy anarchizmu ind)m'idualistycznego i kolektywistycznego, tzn. postulujący połączenie zasady bezwzględnej wolności jednostki z zasadą komunizmu gospodarczego (wspólna własność) (P. A. Kropotkin, J. Grave, E. Reclus).
Anarchizm syndykalistycz-ny (anarchosyndykalizm) — postulujący ustrój bezpaństwowy oraz przekazanie środków produkcji i kontroli nad nią związkom zawodowym; neguje potrzebę rewolucji (G. Sorel).

Oprócz różnych odmian anarchizmu jako doktryny społeczno-politycznej wyróżnić naożna postacie anarchizmu o charakterze fQozoficzn5nn, takie jak: anarchizm metafizyczny (M. Stirner); anarchizm aksjologiczny — który się opowiada za całkowitą dowolnością w wyborze jakichkolwiek wartości, wynikającą z płynności ich hierarchii; czy wreszcie zajmujący odrębną pozycję anarchizm metodologiczny P. K. Feyerabenda, który w imię rozwoju wiedzy postuluje odrzucanie obowiązujących powszechnie reguł metodologicznych, ponieważ mogą one krępować ów rozwój.

ANARCHOINDYWIDUALIZM

syn.^ Anarchizm (a) indywidualistyczny.

ANARCHOKOLEKTYWIZM

syn.^ Anarchizm (b) kolekt5rwistyczny.

ANARCHOKOMUNIZM

syn.^ Anarchizm (c) komunistyczny.

ANARCHOSYNDYKALIZM

si/n.-> Anarchizm (d) syndykalistyczny.

ANCILLA THEOLOGIAE (nłc. <ancilla the-ologiae> = służebnica teologii)

Określenie dialektycznej funkcji filozofii w sytuacji, gdy jest ona podporządkowana teologii, charakterystyczne dla niektórych kierunków filozofii średniowiecznej (np. Jan Szkot Eriugena, Anzelm z Canterbury l-^fides quaerens intellectum /, Bonawentura); filozofią naz)rwano wówczas szeroko pojętą logikę.
Pogląd, według którego niezbędnym warunkiem uprawiania teologii jest filozofia. Na przykład zdaniem P. Tillicha teologia i filozofia są wzajemnie ze sobą jak najściślej powiązane, jakkolwiek teologiczna metoda korelacji, odpowiadając na pytania ostateczne na podstawie Objawienia, wykracza już poza możliwości filozofii.

ANGELOLOGIA (gr. dggelos = zwiastun, posłaniec, anioł + logos = słowo, nauka) run. Angelologie

W scholastyce arabskiej i chrześcijańskiej (Awicenna, Tomasz z Akwinu, Jan Duns Szkot): wjrwiedzione z przesłanek biblijnych i dogmatycznych spekulacje filozoficzne dotyczące natury i sposobu istnienia duchów czystych {spiritus puri), określanych też w różnych odniesieniach jako: formy samoistne (formae subsistentes), substancje oddzielone od innych (substantiae separatae), itp. —> Anioł (2).
Jeden z działów teologii systematycznej, której przedmiotem jest określenie, na podstawie danych Objawienia, roli aniołów w dziejach zbawienia. -> Anioł

ANIHILACJA

ANIOŁ

ANIHILACJA (nłc. annihilatio = unicestwienie) ang. annihilation; fr. annihilation; nm. Annihilation, Yernichtung, Zerstorung

fiz. Zjawisko zacłiodzące podczas zderzenia się cząstki z antycząstką, polegające na ich przekształceniu się w kwanty promieniowania elektromagnetycznego i/lub w inne cząstki, przy czym zderzające się cząstki całkowicie znikają. Na przykład para: proton - antyproton, ani-hiluje przekształcając się z reguły w mezony, para: elektron - pozyton — w fotony (kwanty gamma). Anihilacja polegająca na przekształceniu się materii kor-puskularnej w fotony bywa czasem nazywana „dematerializacją". Anihilacja jest fundamentalną własnością cząstek i antycząstek i jednocześnie ważną cechą przyrody. Zjawiskiem w pewnym sensie odwrotnym do anihilacji jest —> krea-cja (2).

ANIMA (łc. anima = wiatr, powietrze, tchnienie; dech, siła witalna, życie, dusza)

—> Dusza.
U C. G. Junga: nieświadoma część osobowości męskiej składająca się z cech żeńskich. Łącznie z częścią osobowości kobiecej, nazwaną -»animus, ma ona świadczyć o biseksualności psychiki ludzkiej, ta zaś według Junga wynika z biseksualności samej istoty człowieka.

ANIMAL METAPHYSICUM (nłc. <animal metaphysicum> = zwierzę (stworzenie) metafizyczne) -> Antropologia (3B).

ANIMAL RATIONALE (łc. <animal ratio-nale> = zwierzę rozumne, tłum. z gr. <dz6on logikom)

-^ Rodzaj (2) najbliższy i —> różnica (3) gatunkowa w definicji człowieka (—> definicja klasyczna): „Człowiek jest to zwierzę rozumne" (określenie przekazane przez Senekę, przypisywane Arystotelesowi).

ANIMAL SYMBOLICUM{rńc.<animalsym-bolicum> = zwierzę (stworzenie) symboliczne) —> Antropologia (3B).

ANIMUS (łc. animus = duch żywotny, dusza (w sensie biologicznym); dusza jako właściwa ludziom zdolność myślenia i czucia, z gr. dnemos)

U C. G. Junga: uosobierue cech natury męskiej stanowiące nieuświadomioną część osobowości kobiecej. Termin przeciwstawny: TO—> anima (2).

ANIOŁ (gr. dggelos = zwiastun, posłaniec) nłc. angelus; ang. angel; fr. ange; nm. Engel

W teologii dogmatycznej: duch czysty stworzony przez Boga, w hierarchii bytów zajmujący miejsce pośrednie między Bogiem a ludźmi. Na podstawie danych biblijnych podkreśla się, że nazwa „anioł" (odpowiednik hebr. mafak, gr. dggelos) oznacza nie naturę, lecz funkcję, polegającą przede wszystkim na tym, że anioł jest wysłannikiem Boga i że jego działanie jest całkowicie zgodne z działaniem Bożym. Jedną z funkcji powierzanych przez Boga aniołom jest nadzorcza opieka nad stworzeniami niższymi od nich w hierarchii bytów.
metaf. Odpowiedruk -^ inteligencji (2) oddzielonej (Awicenna), -^ formy (IB) oderwanej (Tomasz z Akwinu). Według tomi-zmu: hipotetyczny byt stworzony czysto duchowy {spiritus purus) i zarazem konkretny, złożony jedynie z istoty, którą jest bycie czystą formą, i z istnienia. Poza tym złożeniem (a ściślej — zespoleniem I com-paratiol, tzn. związkiem formy i istnienia, będącym połączeniem możności i aktu) nie cechuje go żadna inna złożoność ontyczna. Nie cechuje go też jednostkowość, gdyż nie ma w nim materii ani możności bycia czymś rozciągłym, i jako taki stanowi sam dla siebie gatunek: każdy z aniołów jest uosobionym w jednym egzemplarzu gatunkiem, a między aniołami zacho-

ANOMIA

ANTROPOCENTRYZM

dzą różnice nie jednostkowe, lecz tylko gatunkowe. Charakteryzuje anioły nie zaciemniona niczym rozumność i niczym nie osłabiona wolitywność. Przysługuje im najwyższy stopień poznania (jaki Platon przypisywał człowiekowi) — oglądanie istoty rzeczy. Owo oglądowo-intuicyjne poznanie dokonuje się za pomocą pojęć wlanych (notiones infusae), których treści mogą być przekazywane („przelewane") od jednego anioła do drugiego.

ANOMIA (gr. <anomta> = bezprawie, zaprzeczenie prawa) ang. anomia; fr. anomie; nm. Anomie

et. Zaprzeczenie zarówno ->hetero-nomii (1), jak i —> autonomii (1), biorące się z przekonania, że moralność może się obejść bez praw, obowiązków i sankcji, gdyż wystarczającą podstawą ludzkiego działania jest jego biologiczne uwanmkowanie i ukie-runkowarue (—>biologizm 151). Tego rodzaju pogląd, reprezentowany przez J. M. GuYAU, zwykło się nazywać a n o m i -z m e m.
soc. Ekstremalna sytuacja społeczna będąca przeciwieństwem „społeczeństwa", tak jak „anarchia" jest przeciwieństwem „rządu". Termin wprowadzony przez ^. DuRKHEiMA na określenie:

osobowości zdezorganizowanej i zdezorientowanej, ujmowanej w konfrontacji ze strukturami i normami społecznymi;
sytuacji, w której występuje konflikt norm społecznych, stwarzający trudności jednostkom próbującym się do nich dostosować;
stanu charakteryzującego się rozpadem systemu norm społecznych lub też ich zanikiem.

ANOMIZM et. syn.^ Anomia (1).

ANTROPOCENTRYZM <gr. dnthropos = człowiek + nłc. centrum (z gr. kentron) -pimkt środkowy) ang. anthropocentrism; fr. anthropocentrisme; nm. Anthropozentrismus

Uznawanie człowieka za ośrodek i ceł całej rzeczywistości, szczególnie zaś przypisywanie ludzkiej świadomości autonomicznej roli w poznaniu. Pogląd taki albo szerzej — postawa może się zaznaczać zarówno w dziedzinie filozofii, jak i religii, i bywa przeciwstawiana kosmocentryzmowi oraz w—> teo-centryzmowi (1). „Środkowe" miejsce człowieka w układzie całości bytu jest istotną przedanką do określenia jego —> godnośd.

Rozróżnia się:

antropocentryzm kosmologiczny — dopatrujący się w człowieku końcowego ogniwa ewolucji przyrody (Th. H. Huxley), centrum obserwacyjnego we Wszechświecie, ośrodka i szczytu Wszechświata, tego, który poprzez rozwój swojej psychiki nadaje sens całej rzeczywistości (P. Teilhard de Chardin). w antropocentry-zmie kosmologicznym można dostrzec reakcję na wspierający się na geocentryzmie antropocentryzm naiwny (XVT--XVII w.), według którego człowiek stanowi środek świata ze względu na centralne położenie Ziemi we Wszechświecie;
antropocentryzm ontologi-c z n y — stanowisko, według którego człowiek jest wyłącznym przedmiotem i zarazem perspektyTvą filozoficznego poznania (S. KiERKEGAARD, F. Nietzsche). Przedstawicielem tego rodzaju antropocentryzmu jest M. Scheler, który ujmuje człowieka jako osobowość duchową, zwracającą się ku samej sobie i transcendującą świat. Antro-pocentryczny charakter ma także filozofia egzystencjalistyczna, wyodrębniająca człowieka ze świata rzeczy i eksponująca go w jego jednostkowośd i konkretności (M. Heidegger, J.-P. Sartre);
antropocentryzm teoriopo-znawczy — stanowisko, według którego wyłącznym przedmiotem analiz filozoficznych oraz jedynym źródłem wiedzy jest ludzka świadomość, wobec czego krytykę poznania należy zaczynać od analizy świadomości (I. Kant, a także J. G. Fichte, G. W. F. Hegel);

ANTROPOGENEZA

ANTROPOLOGIA

d) antropocentryzm aksjologiczny — pogląd, według którego człowiek jest sam w sobie wartością bezwzględną, a zatem stanowi punkt wyjścia lub też punkt odniesienia dla wszelkich innych wartości (L. A. Feuerbach, N. G. Czer-

NYSZEWSKl).

ANTROPOGENEZA <gr. dnthropos = człowiek + genesis = pochodzenie) ang. anthro-pogenesis; fr. anthropogenese; nm. Anthro-pogenese

biol. Antropogeneza przyrodnicza — ewolucyjny proces stopniowego powstawania i rozwoju gatunku Homo sapiens lub dział —> antropologu (1) zajmujący się pochodzeniem gatunku ludzkiego. Nie-filozoficzna, nie wnikająca w sferę tzw. przy-czyn ostatecznych antropogeneza przyrodnicza opisuje proces pojawiania się Człowieka w ramach metody zakreślonej przez neo-darwinowskie ujęcie teorii ewolucji.
Antropogeneza filozoficzna — różne teorie, w których traktuje się o możliwości (lub niemożliwości) wywie-dzenia duszy ludzkiej czy też specyficznie ludzkich zjawisk psychicznych z materii (—> ewolucjonizm, —> kreacjonizm /2/). Wśród tomistów podejmowano próby reinterpretacji stanowiska kreacjonistycznego w odniesieniu do stanowiska ewolu-cjonistycznego i uzgadniania tych stanowisk na podstawie nowych założeń metodologicznych (m. in. P. M. Pćrier, A.-D. Sertillanegs, K. Rahner, K. Kłósak).

ANTROPOLOGIA (gr. anthropológos = mówiący o ludziach, od dnthropos = człowiek + logos = słowo, nauka) ang. anthro-pology; fr. anthropologie; nm. Anthropologie

1. Antropologia przyrodnicza — natika badająca człowieka jako biologiczne podłoże zjawisk społecznych (J. Czeka-NOWSKi). Antropologia fizyczna (biologia porównawcza człowieka) — analizuje zoologiczną osobliwość gatunku Człowiek i jego wewnątrzgatunkowe zróż-

nicowanie (bada zmienność cech fizycznych człowieka w czasie i przestrzeni, zwłaszcza zróżnicowanie rasowe, zmienność i rozwój osobniczy oraz rozwój gatunkowy).

Antropologia kulturowa (społeczna) — analizuje sposoby zachowania człowieka oraz wytwory jego działalności; jest nauką o kulturach różnych ludów, dążącą do wyjaśnienia różnorodności kulturowej poprzez porównawczą analizę obyczajów, norm, instytucji i uwarunkowań życia społeczności (zwłaszcza ludów pierwotnych, choć współcześnie odchodzi się od tego zawężenia). W USA antropologią kulturową, a w Wielkiej Brytanii antropologią społeczną nazywano naukę, której obiegowym odpowiednikiem na starym kontynencie była etnologia. Do bardziej znanych kierunków antropologii kulturowej należą: ewolucjonizm kulturowy (L. H. Morgan w Ameryce, E. B. Tylor w Anglii, L. Krzywicki w Polsce), -> funkcjonalizm (5) (B. Malinowski, A. R. Radcliffe-Brown), kierunek historyczno-dyfuzjonistyczny (F. Boas, C. Wissler) ze szkołą etnopsyctiolo-giczną (R. Linton, A. Kardiner, R. F. Bene-dict). Współcześnie, wraz z koncepcją antropologii strukturalnej C. Lćvi-Straussa, zarysowuje się tendencja do nazywania antropologią nauki, która poprzez badanie kultury, zwłaszcza ludów pierwotnych, dąży do określenia podstaw życia społecznego.
Antropologia filozoficzna (filozofia człowieka) — dociekaiua dotyczące istoty i natury człowieka, jego roli i po-wołarua, sensu jego istnienia i działania, stosunku do wytworów własnych działań, do społeczeństwa, do dziejów. W szerokim ujęciu antropologia filozoficzna obejmuje również teorię wartości i całą filozofię kultury. W zależności od tego, co stanowi punkt wyjścia danej orientacji antropologicznej, rozróżnia się dwa zasadnicze typy antropologii filozoficznej; są to:

a) antropologia empiryczna^—

3 — Słownik filozoficzny

ANTROPOLOGIZM

ANTROPONOETYZM

opiera się na rezultatach badawczych szczegółowych nauk przyrodniczych (m. in. A. Gehlen, K. z. Lorenz, J. Monod, H. Plessner, A. Portmann, P. Teilhard de chardin);

b) antropologia nietafizyczna — opiera się na określonym systemie filozoficznym (np. A. Dempf, M. Heidegger, H.-E. Hengstenberg, K. Jaspers, G. Marcel, H. Marcuse, J.-P. Sartre).

W zależności od odpowiedzi udzielonej na pytanie: „Kim jest człowiek?" rozróżnia się dwa zasadrucze stanowiska w tej kwestii:

antropologiczny pozytywizm, który neguje istnienie niezmiermej natury człowieka, jego istoty (W. Dilthey);
antropologiczny obiektywizm, który na gruncie określonych poglądów filozoficznych formułuje koncepcję człowieka (chrześcijańską, egzy-stencjalistyczną, idealistyczną itp.) i usiłuje zdefiniować istotę człowieka (Arystoteles: animal rationale, A. Schopenhauer: animal metaphysicum, B. Franklin: toolma-king animal, E. Cassirer: animal symboli-cum, itp.)-

W nawiązaniu do filozofii klasycznej rozwijana jest antropologia ukonstytuowana jako odrębna dyscyplina filozoficzna, której przedmiotem jest człowiek. Należy ona do tzw. metafizyki szczegółowej i docieka ostatecznych racji bytu ludzkiego oraz jego działania (M. A. Krą-piec).

4. Antropologia teologiczna^— nauka o człowieku jako istocie stworzonej, oparta na danych Objawienia.

ANTROPOLOGIZM ang. anthrapologism; fr. anthropologisme; nm. Anthropologismus, Humanismus

Pogląd, według którego osobniczy rozwój człowieka wyznaczony jest w większej mierze przez biologiczne cechy jednostki aniżeli przez jej historyczno-społeczne związki ze środowiskiem (L. A. Feuerbach,

N. G. CZERNYSZEWSKI).

ANTROPOMORFIZM <gr. anthropómor-phos = mający kształt ludzki, od dnthropos = człowiek + morphe = kształt, wygląd) ang. anthropomorphism; fr. anthropomorphi-sme; nm. Anthropomorphismus

Termin tworzący wraz z terminami pokrewnymi, takimi jak „antroponoetyzm" czy „antropopatyzm", grupę charakterystyczną dla scjentystycznie nastawionej XIX--wiecznej teorii poznania. E. Haeckel ukuł jeszcze jeden termin na określenie antropo-morfizmu: „homoteizm" (Homotheismus).

Przypisywanie temu, co otacza człowieka, zwłaszcza zwierzętom, cech ludzkich, i to zarówno fizycznych, jak i umysłowych; bardzo często: wyobrażanie sobie Boga na kształt i miarę człowieka, zwłaszcza zaś przypisywanie Bogu niedoskonałości czy ułomności cechujących człowieka.

Antropomorfizm psychologiczny — ogólna nazwa doktryn, poglądów, sposobów rozumowania, wyobrażeń itp., rzutujących na zjawiska przyrody, zwłaszcza ożywionej, cechy właściwe zasadniczo tylko naturze człowieka i jego postępowaniu, i w konsekwencji wyjaśniających to, co nie jest swoiście ludzkie, za pomocą pojęć antropologicznych. Przykładem takiego antropomorfizmu jest stosowanie do danych zoopsychologii, szczególnie zaś —> etiologii (2) wrażeń zmysłowych i zachowań instynktowych — terminów właściwych tylko dla określania stanów i procesów psychicznych u człowieka, takich jak miłość i nienawiść, mściwość, przebiegłość, dokonjm^anie abstrakcji.

ANTROPOMORFIZM PSYCHICZNY

syn.^ Antropopatyzm.

ANTROPONOETYZM <gr. dnthropos = człowiek + noetós = dający się pojąć rozumem, intelektualny, myślowy)

Jedna z postaci —> antropomorfizmu, według której świat jako stworzony przez Boga stanowi racjonalną całość ze względu na podobieństwo rozumu boskiego

ANTROPOPATYZM

ANTYINDUKCJONIZM

i ludzkiego. Według tego poglądu Bóg miałby rządzić światem kierując się takinni samymi zasadami, jakimi kierują się ludzie.

ANTROPOPATYZM (antropomorfizm psychiczny) (gr. anthropopathes = mający ludzkie uczucia, od dnthropos = człowiek + pdihos — czucie, doznawanie) ang. anthro-popathism; nm. Anthropopathismus Jedna z postaci -^ antropomorfizmu.

Przj^isywanie zwierzętom, roślinom, a nawet przedmiotom martwym uczuciowości właściwej człowiekowi.
Pogląd przypisujący bóstwu doznawanie uczuć ludzkich.

ANTROPOTEIZM <gr. dnthropos = człowiek + theós = Bóg) fr. anthropotheisme; nm. Anthropotheisntus

Termin użyty przez L. Prata na określenie dążności rozumnej natury ludzkiej do uduchowienia i przebóstwienia. Dążność ta jego zdaniem wzrasta w toku dziejów.

Skrajna postać -> antropocentryzmu, sprowadzająca się do twierdzenia, że człowiek sam tworzy rzeczywistość transcendentną poprzez —> alienację (2) siebie i umieszcza w tej rzeczywistości swoje własne pragnienia, stając się w ten sposób przedmiotem religijnego kultu („homo homini deus"). Przedstawicielem takiego stanowiska, będącego odmianą —> atei-zmu (a), był L. A. Feuerbach.

ANTROPOZOFIA (gr. dnthropos = człowiek -I- sophia = mądrość) ang. anthroposo-phy; fr. anthroposophie; run. Anthroposophie

Nazwa użyta po raz pierwszy przez Th. Yaughana (1650).

Doktryna postulująca nawiązanie kontaktu z Bogiem nie za pośrednictwem poznania zmysłowego lub roztimowego, lecz poprzez wiedzę osiągalną dzięki szczególnej intuicji (—> gnoza /3/); jeden z kierunków -^ teozofii (2) zainicjowany przez R. Steinera (1913), opierający się na ezote-

rycznej interpretacji chrystianizmu. Według antropozofii dusze ludzkie, „wypro-mieniowane" z boskiej Istoty, obciążone zostały cielesnością wskutek grzechu, toteż człowiek, aby powrócić do pierwotnej czystości, powinien rozwijać swoje władze duchowe wykonując odpowiednie ćwiczenia i praktyki.

ANTYCYPACJA (łc. <anticipatio> = wstępne pojęcie, pierwotne wyobrażenie o czymś) gr. prólepsis (1); ang. anticipation; fr. anticipation; nm. Antizipation, Yorwegnahme

U stoików i epikurejczyków: spontaniczne przechodzenie od szczegółowych spostrzeżeń do sądu ogólnego.
U F. Bacona: przedwczesne uogólnienie oparte na niewielkiej liczbie faktów, niemal nie nasuwające wątpliwości.
U I. Kanta: poznanie, przez które można a priori określić dane doświadczenia aposteriorycznego.
U niektórych fenomenologów i w egzy-stencjalizmie (E. Husserl, M. Heidegger, J.--P. Sartre, M. Merleau-Ponty), a także już u I. Kanta: projektujący sposób bytowania.
psyc?z. Zdolność do przewidywania przyszłych faktów, przebiegu zdarzeń, działań, na podstawie uprzednich doświadczeń (w tym sensie mówi się często o intuicji).
psych. Przystosowanie ruchowe do -> bodźców.
metod. Przyjęcie -^ hipotezy; także twierdzenia jeszcze nie udowodnionego na danym etapie rozwoju wiedzy, a które może być w przyszłości zweryfikowane lub sfalsyfikowane.
W prakseologii — działanie zapobiegające zdarzeniom niepożądanym lub przygotowujące zawczasu warunki do powstania zdarzeń pożądanych; pojęcie przeciwstawne: kunktacja.

ANTYINDUKCJONIZM (gr. antz'= przeciw + łc. inductio = wprowadzenie) metod. Pogląd przeciwstawny os—> in-

ANTYLOGIA

ANTYNATURALIZM

dukcjonizmowi, zwany też niekiedy d e-dukcjonizmem (z powodu podkreślania roli metody dedukcyjnej w naukach empirycznych), odrzucający tezę o niezależności języka obserwacyjnego od języka teoretycznego (P. K. Feyera-BEND, J. Giedymin) oraz o rueodwoływalno-ści zdań empirycznych, stwierdzający natomiast twórczy charakter zdań teoretycznych, które choć wykraczają poza doświadczenie, nie są tylko konwencjami lub narzędziami poznania, lecz najprostszym i najbardziej wyjaśniającym ze wszystkich możliwych opisów świata. Głównymi przedstawicielami antyindukcjonizmu są: K. R. PoppER, S. F. Barker. syn.—> Hipotetyzm.

ANTYLOGIA (gr. <antilogia> = zaprzeczenie, spór, kontrargument) ang. antilo-gy; fr. antilogie; nm. Antilogie

U sceptyków greckich: przeciwstaw-ność zdań w dyskusji, a zwłaszcza przeciwne sobie argumenty (w tym ostatnim znaczeruu termin grecki występuje w liczbie mnogiej).
W biblistyce: sprzeczność — rzeczywista lub pozorna — między różnymi tekstami Pisma Świętego dotyczącymi tych samych faktów, zdarzeń, wypowiedzi.
Stosunek między dwoma przeciwstawnymi sobie znaczeniowo wyrażeniami prostymi, które wchodzą w skład jakiegoś wyrażenia złożonego, polegający na tym, że każde z wyrażeń składowych jest tylko pozornym zaprzeczeniem drugiego lub tylko zdaje się pociągać w pewien sposób zaprzeczenie drugiego, a to wskutek metaforycznego przekształcenia znaczeń obu tych składników, np. w wyrażeniu „wymowne milczenie". Anty logia jest chwytem stylistycznym (środkiem wyrazu, stosowanym szczególnie w poezji) i należy ją odróżniać od -^ contradictio in adiecto; o tym, czy dane wyrażenie jest antylogią, czy po prostu contradictio in terminis, przesą-

dza intencja autorska i kontekst, w jakim zostało użyte.

ANTYLOGIZM <gr. he antilogike [sc. techne] = umiejętność dysputowania) ang. antilogism

W logice tradycyjnej: takie zestawienie trzech zdań, że z każdej pary wynika zdanie sprzeczne z pozostałym zdaniem.

ANTYMATERIA <gr. anti = przeciw + łc. materia) ang. antimatter; fr. antimatiere; nm. Antimaterie

fiz. Postać materii, którą przyjmowano do niedawna jedynie hipotetycznie, mianowicie na zasadzie podstawowego w teorii cząstek prawa symetrii (P. A. M. Dirac, 1928). Antymateria zbudowana jest z — poznanych już dziś empirycznie, bo uzyskiwanych w warunkach laboratoryjnych —• antycząstek i antyatomów, których zderzenia z cząstkami elementarnymi i atomami powodują -^ anihilację.

—> Antyświat.

ANTYNATURALIZM <gr. anti = przeciw + łc. naturalis = przyrodzony, naturalny) ang. anti-naturalism

Kierunek w filozofii nauki przeciwstawny vs^ naturalizmowi (4), postulujący epi-stemologiczną i metodologiczną odmienność nauk społecznych i humanistycznych w stosunku do nauk przyrodniczych; odnuenność ta ma wynikać z irme-go typu poznania w pierwszych, a innego w drugich. W naukach społecznych i humanistycznych nie jest możliwe formułowanie praw i teorii tego rodzaju, co w naukach przyrodniczych, nie jest też w nich możliwa wiedza równie obiektywna jak ta, która dotyczy zjawisk przyrodniczych. Wiąże się to m. in. z występowaniem wartości i znaczeń (przypisywanych np. czynom ludzkim, dziełom sztuki, procesom historycznym) jako cech zjawisk badanych przez nauki humanistyczne, toteż uważa się, że ta sfera rzeczywistości jest

ANTYNOMIA

ANTYSWIAT

dostępna tylko poznaniu o charakterze intuicyjnym. Główni przedstawiciele tego kierunku: W. Dilthey, E. Spranger, E. Cas-siRER, M. Weber. Do teorii humanistycznych realizujących postulaty antynaturali-zmu należy m. in. tzw. socjologia rozumiejąca (F. W. Znaniecki), a także histo-ryzm hermeneutyczny, tzn. rozumiejąca interpretacja zjawisk kulturowych jako elementów całościowych struktur historycznych (E. Troeltsch).

ANTYNOMIA (gr. <antinomta> = wzajemna sprzeczność praw) ang. antinomy; fr. antinomie; nm. Antinomie

1. log. -^ Sprzeczność (1) między dwoma zdaniami należącymi do tego samego rozumowania, powstała mimo respektowania obowiązujących reguł formułowania i uzasadniania twierdzeń; stąd rozwiązanie antynomii pociąga za sobą reformę tych reguł. Antynomialna sprzeczność przybiera w szczególności postać negacji którejś z przesłanek lub koniur:kcji dwóch zdań sprzecznych. Antynomie dzieli się na a) semantyczne i b) logiczne.

Antynomie semantyczne polegają na pomieszaniu języka przedmiotowego z metajęzykiem. Przykładem takiej antynomii jest antynomia wyrazów —> hete-rologicznych; innym przykładem jest antynomia kłamcy: pewien Kreteńczyk powiedział, że wszyscy Kreteńczycy kłamią, z czego wynika zarówno to, że mówił on prawdę, jak i to, że kłamał (jest to klasyczna wersja antynomii kłamcy; istnieją także inne jej wersje, np. taka: to, co w tej chwili mówię, nie jest prawdziwe).
Antynomie logiczne (np. tzw. antynomia klas I antinomy of classes I), wiążące się z pojęciem —> zbioru (1), były rozwiązywane poprzez uściślenie teorii mnogości, a to bądź za pomocą ograniczeń nałożonych na składnię (B. A. Russell), bądź za pomocą aksjomatyzacji (E. Żermelo).

Zagadnierue antynomii i ich rozwiązy-

wanie stało się jednym z czynników przełomu we współczesnej logice i matematyce. Powiększyło ono nieufność do języka potocznego i zwróciło uwagę na występowanie wyrażeń antynomicznych w metafizyce i w teorii poznania.

2. U I. Kanta: antynomie czystego rozumu {Antinomien der reinen Yernunft) — sprzeczności, w jakich pogrąża się rozum, gdy usiłuje przekroczyć porządek zjawisk i dotrzeć do rzeczy samych w sobie. Kant wskazuje również na antynomie rozumu praktycznego — w dziedzinie etyki, a także na antynomie w dziedzinie estetyki.

ANTYPSYCHOLOGIZM (gr. anfz'= przeciw + —> 'psychologizm') ang. antipsycho-logism; nm. Antipsychologismus

Stanowisko zaznaczające się w niektórych nowszych kierunkach filozoficznych i w humanistyce, przeciwstawiające się psychologizmowi.

metaf., t. pozn. Stanowisko sprzeciwiające się sprowadzaniu rzeczj^wistości transcendentnej do treści podmiotowych (jak w idealizmie metafizycznym i teoriopo-znawczym), reprezentowane główrue przez neokantyzm i fenomenologię.
metod. Stanowisko sprzeciwiające się sprowadzaniu przedmiotów badanych przez jakąś naukę do klasy przedmiotów, którymi zajmuje się psychologia. Na przykład w odniesieniu do logiki manifestacją stanowiska antypsychologistycznego jest sprzeciw wobec sprowadzania jej do nauki o sądach, pojęciach itp. pojmowanych jako zjawiska psychiczne.

Przezwyciężenie psychologizmu dokonało się m. in. na gruncie logiki (G. Frege, E. Husserl, J. Łukasiewicz, K. Ajdukiewicz /w środkowym okresie swej działalności/, K. R. Popper), językoznawstwa (F. de Saussure, N. Chomsky), teorii sztuki.

ANTYSWIAT (gr. antt = przeciw H—> 'świat') ang. antiwońd; nm. Antiwelt Hipotetyczna rzeczywistość utworzona

ANTYTEZA

APERCEPCJA

z -^ antymaterii, o strukturze analogicznej do struktury Wszechświata. Według współczesnych teorii kosmologicznych na samym początku istnienia świata powinny były istnieć, zgodnie z założeniami relatywistycznej mechaniki kwantowej, zarówno materia, jak i antymateria, które w wyniku wielkiej eksplozji zamieniły się w promieniowanie i anihilowaly (-> ariihilacja); naaterii musiało jednak być więcej, skoro wypełnia dziś ona Wszechświat. Z filozoficznego pimktu widzenia antyświat też byłby światem lub sferą czy aspektem świata.

ANTYTEZA (gr. <antithesis> = przeciwstawienie zdań) ang. antithesis; fr. anti-these; nm. Antithese, Gegensatz

Twierdzenie przeciwstawne danej tezie, tzn. określonemu twierdzeniu dotyczącemu istoty jakiegoś zagadnienia czy rozumowania.
W dialektyce transcendentalnej 1. Kanta — twierdzenie przeciwstawne tezie i równie uzasadnione jak ona, tak iż nie można rozwikłać powstałej wówczas sprzeczności. —> Antynomia (2).
Drugi człon —> triady Heglowskiej (pomiędzy -^ tezą /2/ a —> syntezą /4/), jako kolejny dialektyczny etap w myśli lub w naturze, oznaczający, że każde pojęcie lub doświadczenie ma swe przeciwieństwo, które następuje po nim i działa w odwrotnym kierunku.

APATIA (gr. <apdtheia> = niewrażliwość, niezdolność do doznawania cierpienia; rue-wzruszoność, wolność od wzruszeń; brak cierpienia, niedoznawanie cierpienia) ang. apaihy; fr. apathie; nm. Apathie

W starożytnej etyce greckiej: stan wewnętrznego opanowania i równowagi ducha (—> ataraksja), osiągany dzięki obojętności na dobra pozorne (cynicy) lub niedostępne (stoicy). W ujęciu niektórych m.yślicieli starożytnych i średniowiecznych apatia stanowiła również ideał moralny.
psych. Stan, w którym podmiot re-

aguje słabo i z opóźnieniem albo nie reaguje wcale na bodźce wywołujące zazwyczaj określoną reakcję; niezdolność do przeżywania silniejszych stanów uczuciowych, brak energii i ochoty do działania. W psychologii klinicznej stan taki diagnozuje się jako odchylenie w sferze emocjo-nalno-dążeniowej.

APEIRON (gr. <tó apeirom = to, co bezkresne, nieskończone, nieskończoność)

W nauce Anaksymandra z Miletu — nazwa zasady, z której powstały wszystkie rzeczy spostrzegane zmysłowo. Apeiron — to coś nieokreślonego i zarazem bezkresnego, a zatem nie podpadającego pod zmysły; przeciwstawne jest ono temu, co właśnie określone — tó peperasmenon, mające kres (peras), czyli granice, a tym samym podpada pod zmysły. Apeiron jest pojęciem „rzeczywistości niejawnej" {ta ddeld, ta aphane), odmiennej od tego, co fenomenalne, co podlega obserwacji. W ujęciu Anaksymandra było to jakieś dało subtelne, nie mające początku ni końca, nie podlegające zmienności ani zniszczalności, a zarazem dynamiczne i „boskie". Dynamiczność owa {dynamis) polega na wyłanianiu się z dpeiron przeciwieństw, które istnieją w nim jak gdyby pierwiastkowe i wydzielają się czy też oddzielają od niego. Czynnikiem, który przeciwieństwa wyzwala, tj. pozwala im się oddzielać, jest czas. Oddzielanie to {apókrisis) czy wydzielanie (ekkrisis) nie jest bowiem jednorazowe: ruch przeciwieństw jest ciągły w tym sensie, że się one nawzajem niszczą.

Pitagorejczycy wyróżniali parę przeciwieństw: kres (peras) i bezkres (tó dpeiron).

APERCEPCJA (riłc. <apperceptio> z łc. ad = do + perceptio = spostrzeżenie) ang. apper-ception; fr. aperception; nm. Apperzeption

1. Akt świadomości różnie określany (termin ten występuje już u R. Descartes'a).

U G. W. Leibniza: refleksyjne (wyraźne) poznanie wewnętrznego stanu monady (duszy), czyli samoświadomość, w prze-

APERCEPCJA

APOFANTYCZNY

ciwstawieniu do z^s—> percepcji (1) jako poznania spontanicznego.

U Maine de Birana: bezpośrednie uświadamianie sobie przez jaźń własnej aktywności wewnętrznej.

U I. Kanta: świadomość własnego „ja". Świadomość ta jest w swojej strukturze dwustopniowa, w związku z czym Kant rozróżnia:

apercepcję empiryczną — świadomość siebie towarzyszącą wszelkiej intuicji rzeczywistości;
apercepcję transcendentalną lub czystą — aktywność jaźru jako najwyższą zasadę jedności, przewyższającą wszelkie możliwe doświadczenie, a przy tym je konstytuującą.

U J. F. Herbarta: proces adaptacji nabywanego aktualnie przez jednostkę doświadczenia, które zostaje wówczas dostosowane do całości doświadczenia nabytego uprzednio; jest to więc proces polegający na tworzeniu nowej całości.

U A. G. Baumgartena: poznanie racjonalne w przeciwstawieniu do percepcji zmysłowej. Apercepcjami, czyli sądami jasnymi i racjonalnymi zajmuje się według niego logika, percepcjami zaś — estetyka.

2. psych. Pojęcie przeniesione z filozofii (teorii poznania) do psychologii przez W. WuNDTA (tzw. psychologia apercepcyj-na). Występuje ono u niego w dwojakim znaczeniu:

koncentracji uwagi na oddziaływaniu jakiegoś bodźca, dzięki czemu określona treść świadomości staje się bardziej wyraźna;
dowolnie zamierzonego i osiągniętego w myśleniu czynnym ujęcia jakiejś treści; ujęcie takie stanowi wyższą formę życia umysłowego i wykracza poza prawa asocjacji.

W psychologii przyjęło się pojęcie aper-cepcji w znaczeniu pierwszym («); do znaczenia drugiego (b) nawiązuje traktowanie apercepcji jako aktywnej obróbki spostrzeżeń, dokonywanej przez ich zestawienie

z nagromadzoną wiedzą — tzw. masą apercepcyjną.

APODYKTYCZNY <gr. <apodeiktikós> = przekonywający, dowodzący, od apódei-ksis = dowodzenie dedukcyjne za pomocą sylogizmu) nłc. apodicticus; ang. apodeictic, apodictic (1), apodictical (2); fr. apodictique; nm. apodiktisch

1. log. Koniecznościowy, tzn. dotyczą
cy tego, co konieczne — bądź jako wypro
wadzonego z przesłanek (jeżeli jest a, to
musi być b), bądź jako uznanego za takie
na mocy jego oczywistości, przy czym oczy
wistość owa jest formalnoprawna, a nie
tylko faktyczna. Epistemologicznymi poję
ciami konieczności i możliwości oraz za
chodzącymi pomiędzy nimi stosunkami
zajmuje się —> logika modalna.

W logice tradyc}^'nej: określenie jednego z trzech rodzajów sądów — obok sądów asertorycznych i sądów problematycznych — w ich podziale według —> mo-dalności (2b). Sądy apodyktyczne mają strukturę zdań o następującej postaci: „A musi być B", i wyrażają konieczność przysługiwania orzecznika podmiotowi.
U I. Kanta: określenie sądów wyrażających jedną z trzech kategorii -^ mo-dalności (1), mianowicie konieczność {Not-wendigkeit), która w jego zestawie apriorycznych kategorii umysłu przeciwstawia się kategoriom rzeczywistości (sądy asertory-czne) i możliwości (sądy problematyczne). Sądami apodyktycznymi {apodiktische Ur-teile) nazywa Kant takie sądy, w których stwierdzenie czegoś lub zaprzeczenie czemuś uważa się za konieczne.

2. pot. Nie znoszący sprzeciwu, narzuca
jący własne zdanie; bezsporny, stanowczy.

APOFANTYCZNY <gr. <apophantikós> = twierdzący, od apóphansis = okazanie, oświadczenie; twierdzenie) ang. apophan-tic; fr. apophantique; nm. apophantisch

1. Określenie zdania, które może być zarówno twierdzące (kataphatikós), jak

APOFANTYKA

APOREMAT

i przeczące (apophatikós). Zdanie apofanty-czne jest zdaniem orzekającym (u Arystotelesa: logos apophantikós) w odróżnieniu od zdania pytajnego i zdania wyrażającego życzenie lub rozkaz.

2. W interpretacji M. Heideggera; określenie charakteru wypowiedzi (Aussage), której reguły, stosownie do rozumienia napotykanego, odsłanianego i ukazjm^^anego w niej bytu, są przede wszystkim zgodne z gramatyką myślerua ontologicznego, nie zaś z regułami metodologicznymi, obowiązującymi w dziedzinie teoretycznych rozważań i naukowych dociekań. —> Aletheia.

APOFANTYKA (gr. apophantikós = twierdzący) ix. 1'apophantiąue; nm. Apophantik

Nazwa stosowana niekiedy na określenie tej części logiki Arystotelesa, która traktuje o zdaniach.

E. Husserl wyróżnia w obrębie logiki formalnej logikę apofantyczną(AMS-sagenlogik).

APOFATYZM (gr. apophatikós = przeczący, negatywny) fr. apophatisme

-> Metoda apofatyczna, do IV w. po Chr. zwana —> metodą aferetyczną.
syn.—^ Teologia apofatyczna.

APOFAZA (gr. <apóphasis> = zaprzeczenie, negacja) syn.-^ Teologia apofatyczna.

APOKATASTAZA <gr. <apokatdstasis> = przywrócenie do poprzedniego stanu, powrót do czegoś) łc. restitutio; ang. apocata-stasis; fr. restitution; nm. Apokatastasis

U pitagorejczyków i u Heraklita z Efezu: powrót wszystkiego, co było, do stanu pierwotnego. Idea ta znalazła wyraz w stoickiej teorii -^ wiecznego powrotu (Id) zdarzeń (^ cykl /1 /).
Przywrócenie ludzkiej natury do pierwotnego stanu doskonałości; termin występujący przede wszystkim u Orygenesa oraz w gnostycyzmie. W późniejszej teolo-

gii apokatastaza rozciąga się na całe stworzenie, obejmując także potępionych, i oznacza odzyskanie stanu doskonałej szczęśliwości (Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Jan Szkot Eriugena).

APOLLINSKI (od imienia greckiego boga Apollina) ang. Apollinian/Apollonian; fr. apollinien I apollonien; nm. apollinisch

estet. Przymiotnik mający określać jeden z dwóch głównych nurtów kultury greckiej: zintelektualizowany i obiektywny, pełen ładu, harmonijny — w przeciwstawieniu do vs^ dionizyjskiego. Twórcą pary pojęć „apolliński - dionizyjski" {apollinisch - dionysisch) był F. W. J. Schelling, później posłużył się nimi G. W. F. Hegel, a pod koniec XIX w. rozwinął je, w nawiązaniu do dramatu muzycznego Ryszarda Wagnera, F. W. Nietzsche (1872). -^ Postawa (2) apollińska.

APOLOGETYKA (nłc. <apologetica>, -ae = pismo obrorme, nauka obronna, od gr. apo-logetikós - obrończy) ang. apologetics; fr. l'apologetique; nm. Apologetik

Dawniej: dział teologii, mający na celu wykazanie wiarygodności Objawienia i obronę wiary chrześcijańskiej, a następnie — synonimiczne określenie -^ teologii fundamentalnej.
Współcześnie: samodzielna nauka religiologiczna zajmująca się uzasadnianiem prawdziwości twierdzeń religijnych, a w szczególności — uzasadnianiem nadprzyrodzonego charakteru Objawienia chrześcijańskiego.

APOREMAT (gr. <apórema>, -atos = kwestia sporna, trudne zagadnienie, zagadka) ang. aporema; fr. aporeme; nm. Aporema

Kwestia sporna, dopuszczająca dwa przeciwne sobie rozstrzygnięcia.
W dialektyce Arystotelesa: zarzut postawiony dialektycznemu wnioskowaniu (—> dialektyka /3/) — epicheirema; dowodzenie przeciwne.

APORETYKA

APROBATA

APORETYKA (gr. aporetikós = skłonny do powątpiewania, sceptyczny; wątpliwy, sporny) ang. aporetics; fr. l'aporetique; rim. Aporetik Wynajdywanie i analiza —> aporii.

APORIA (zleksykalizowana forma greckiego słowa <aporia> = bezdroże, bezradność; trudność, kwestia sporna) ang. apo-ria; fr. aporie; nm. Aporie

Problem, który pomimo poprawnego rozumowania trudno jest rozwiązać przy aktualnym stanie wiedzy.

U Arystotelesa aporie można pojmować dwojako:

w aspekcie rozwiązarua, jakie ona zapowiada albo jakiego się domaga;
w niej samej, tzn. jako tę, która pozostaje aporią dopóty, dopóki nie zostanie przezwyciężona.

Rozwiązywanie tak rozumianej aporii przebiega w trzech etapach:

postawienie aporii,
jej rozwinięcie (diapóresis)
i wreszcie rozwiązanie (euporia) — co w sumie jest możliwe głównie dzięki znajomości historycznego aspektu danego problemu.

Próby rozwiązywania aporii niejednokrotnie nie dawały wyników i wówczas aporie pozostawały w sferze paradoksów i antynomii. W starożytności konstruowaniem aporii zajmowali się szczególnie eleaci (znane są aporie Zenona mające dowodzić niemożliwości ruchu w jego korelacji z czasem — „Achilles i żółw" lub z miejscem — „strzała") i megarejczycy. W średniowieczu apo-rematyczny etap rozważań, śladem Arystotelesa, przyjmowali scholastycy (m. in. Tomasz z Akwinu), wysuwając pytania {quaestiones) i formułując aporie na podstawie lektury dysputowanych tekstów. W przekonaniu niektórych filozofów współczesnych (N. Hartmann, F. Gonseth, G. Martin) filozofia, a zwłaszcza metafizyka, ma w istocie charakter aporetyczny, i filo-

zofowie ci sami ją jako taką właśnie programowo uprawiają (np. Gonsetha „filozofia otwarta").

APOSTERIORYZM <łc. a posteriori = od następnego)

t. pozn. Stanowisko przeciwstawne ps—> aprioryzmowi, zwane niekiedy empiry-zmem epistemologicznym, niekiedy empi-ryzmem metodologicznym, albo też jedn5rm i drugim łącznie. Według aposterioryzmu prawdziwość poznania może być uzasadniona — bezpośrednio lub pośrednio — je-djmie na podstawie doświadczenia.

APRIORYZM (łc. a priori = uprzednio, z góry) ang. apriorism; fr. apriorisme; nm. Apriorismus

1. t. pozn. Stanowisko przeciwstawne
vs-^ aposterioryzmowi, zwane także ra
cjonalizmem metodologicznym, przyzna
jące rozumowi, nie zaś doświadczeniu
główną rolę w poznaniu. Rozróżnia się:

aprioryzm skrajny — pogląd, według którego jedynie wiedza zdobyta niezależnie od doświadczenia, np. wyłącznie dzięki rozumowi, może być wartościowa (Parmenides, w pewnej mierze Platon).;
aprioryzm umiarkowany — pogląd, według którego oprócz twierdzeń opartych na doświadczeniu uprawnione poznawczo są także twierdzenia nie wynikające z doświadczenia, czyli aprioryczne, i to nie tylko twierdzenia analityczne, ale i syntetyczne (m. in. R. Descartes, G. W. Leibniz, I. Kant, J. Mill, H. Spencer, W. WuNDT, F. Brentano, fenomenologowie, szkoła marburska).

2. t pozn. Aprioryzm genetyczny — po
gląd, według którego sądy mogą powsta
wać w umyśle niezależnie od uprzedniego
doświadczenia; syn.—> natywizm (1).

APROBATA (łc. approbata = rzeczy zatwierdzone) ang. appróbation, approval, ~ san-ction; fr. appróbation; nm. Billigung, Beifall 1. Sąd zawierający poz5^tywną pod wzglę-

ARCHŹ

ARCHAEUS

dem moralnym, estetycznym lub utylitarnym ocenę czegoś.

2. Elementarna reakcja emocjonalna dodatnia, stanowiąca podstawę i zarazem rzeczywiste tworzywo pojęcia dobra odnoszonego do zjawisk moralnych (E. A. Wes-termarck); -^ emotywizm.

ARCHE <gr. <arche> = zaczęcie czegoś, początek; (pierwsza) zasada, element; suma, rekapitulacja, całość) łc. principium

metaf. Pojęciowy relikt tradycji mitologicznej występujący w początkach filozofii greckiej, głównie u jońskich filozofów przyrody, mający oznaczać pierwotnie pra-źródło, prapodstawę, prapoczątek, a w póź-niejszydi wersjach interpretacyjnych — początek, pierwiastek. Arche można tu rozumieć dwojako: a) w znaczeniu czasowym — jako źródło czegoś, początek; b) w znaczeniu przyczynowym — jako to, co stanowi rację dostateczną czegoś.

Greckie kosmogonie mitologiczne i poetyckie szukały „początku", związanego nierozłącznie z kategorią czasu, z czasowym następstwem przyczyny i skutku, nie w rzeczach, lecz poza nimi, utożsamiając go ze sprawczością uprzednią w stosunku do kosmosu, który opisują jako wynik porządkującego działania bogów. Natomiast w pierwocinach filozoficznego myślenia „początku" zaczęto szukać poza jednorazowym aktem powołującym rzeczy do tej postaci, jaką mają one aktualnie, a więc pośród samych rzeczy, a nawet wewnątrz nich, i utożsamiać ów „początek" z którymś ze stanów, w jakich rzeczy są dostępne potocznej obserwacji.

W filozoficznym poszukiwaniu arche chodziło o taką postać rzeczy, która byłaby ich zasadą nie tylko w znaczeniu genetycznym, ale też diachronicznym, a więc aktualnie i trwale. Dla Talesa z Miletu taką właśnie zasadą, nie noszącą jednak jeszcze miana arche, była woda (hydor); dla Anaksymandra z Miletu, który — według Teofrasta — pierwszy użył nazwy arche jako określenia

początku i zarazem składnika wszystkich rzeczy, było nią —> dpeiron; dla Anaksymenesa z Miletu — doskonale wyrównane powietrze (aer homalótatos); dla Pitagorasa — nierozciągła liczba — jedynka (hends, to hen); dla Ksenofanesa z Kolofontu — wraz z wodą ziemia (gaia) jako zasada powstawania istot żyjących; dla Heraklita z Efezu — ogień (pyr) jako światotworcza siła nierozciągła, a także—jedność przeciwieństw; dla Platona wreszcie — idee (-> archetyp /1 /).

ARCHESTETYZM ang. archaesthetism; ix. archesthetisme —> Archaeus.

ARCHETYP (gr. <tó archetypon> = pierwowzór, prawzór) nłc. archetypus; ang. archetyp; fr. archetype; nm. Archetyp, Archetypus, Urbild

Najwyższy wzór, którego jedynie odbiciami są przedmioty znane z doświadczenia; np. w platonizmie archetypami rzeczy materialnych są -4 idee (la).
U C. G. Junga: archetypy — symbole stanowiące treść —> rueświadomości (1) zbiorowej, będące syntetycznym wytworem doświadczeń ludzkości, a przejawiające się w snach, sztuce, mitach, religiach. Występują one w życiu psychicznym każdego człowieka niezależnie od jego poziomu kulturalnego i są czynnikami normatywnymi wpływającymi na ukształtowanie struktur światopoglądowych (np. archetyp ojca u podłoża pojęcia Boga).

ARCHAEUS (nłc. <archaeus>, od gr. archa-ios = pierwotny, prosty, dawny) ang. ar-cheus; fr. archee; nm. Archeus I Archaeus

U Paracelsusa i J. B. van Helmonta: zasada życia, życiodajna siła, dla każdej istoty żywej odrębna i decydująca o jej rozwoju. Stąd utworzona przez E. D. Cope'a nazwa „archestetyz m" na określenie doktryny, według której życie jako zasada zjawisk organicznych jest wcześniejsze od nich; dotyczy to także zmysłowości, wcze-

ARCHITEKTONIKA

przy-

śniejszej od swych narządów i będącej czyną ich rozwoju. —> Witalizm.

ARCHITEKTONIKA <gr. he architekto-nike [sc. techne] = sztuka budowlana) ang. architectonics; fr. l'architectoniąue; nm. Ar-chitektonik

Według Arystotelesa: architektoniczną nazywa się wiedzę, umiejętność, porównując ją z jakąś inną wiedzą, umiejętnością i stwierdzając, że cele tej drugiej są podporządkowane pierwszej, a więc są dla niej środkami. Na przykład polityka jako umiejętność kierowania państwem jest architektoniczna w stosunku do strategii, ekonomiki, retoryki, a także w stosunku do etyki; z kolei strategia — w stosunku do umiejętności jazdy konno, a ta — w stosunku do umiejętności sporządzania wędzideł.
U I. Kanta i innych filozofów niemieckich: sztuka tworzenia konstrukcji myślowych, budowania systemów filozoficznych — jako pewnego rodzaju metodologia.

ARETOLOGIA <gr. arete' = dzielność, cnota + logos = słowo, nauka) ang. aretology; nm. Aretologie

Nauka o cnotach — dział —> filozofii praktycznej (2) dotyczący zarówno sprawności moralnych (cnoty etyczne), jak i sprawności poznawczych (cnoty dianoetyczne).

ARGUMENT (łc. <argumentum> = dowód) ang. argument; fr. argument; nm. Argument, Beweis

W logice tradycyjnej — zdanie użyte jako przesłanika w uzasadnieniu, w dowodzie.
log. Wyrażenie lub wyrażenia, z którymi dany funktor tworzy jakieś nowe wyrażenie: predykat — formułę zdaniową, a symbol funkcyjny — formułę nazwową.
mat. Argument funkcji — zmienna niezależna -^ funkcji (1), czyli element -^ relacji (2) jednoznacznej; np. w równaniu y =f{x) zmienną niezależną, a więc argumentem funkcji, jest x.

ARGUMENT

4. Środek a) przekonywania (-> przekonanie) lub b) nakłaniania kogoś. Znaczenie to, zwłaszcza drugie {h), jest prawie że potoczne; obydwa znaczenia, {a i h), są rozpatrywane w prakseologii.

W pierwszym przypadku jest to zazwyczaj jakieś sensowne wyrażenie słowne, np. twierdzenie użyte na poparcie lub obalenie czyjejś tezy, powołanie się na jakiś fakt, podanie racji, dowodu. W tym znaczeniu mówi się np. o — znanym w historii filozofii raczej pod mianem dowodu ontologicznego — argumencie ontologicz-nym za istnieniem Boga, o argumentach Zenona z Elei przeciwko ruchowi.
W drugim przypadku bywa to również, oprócz argumentów słownych w powyższym znaczeniu («), stworzenie sytuacji nęcącej lub przymusowej, nawet z użyciem — w przenośni albo dosłownie — przedmiotów materialnych (argument „brzęczący").

Zależnie od sposobu oddziaływania przez argumenty można je wszystkie podzielić na: a) racjonalne lub (jMflsi-racjonal-ne (^ sofizmat) — takie, za pomocą których ktoś stara się przemówić komuś do rozumu, i b) nieracjonalne czy pozaracjo-nalne — skierowane np. do uczuć.

W tradycji miano argumentów zyskały różnego rodzaju zabiegi erystyczne (-^ ery-styka), które mimo że zachowują nieraz pozory racjonalności, nie są w gruncie rzeczy chwytami lojalnymi w dyskusji. Do bardziej znanych typów argumentów o charakterze erystycznym należą:

argumentum ad auditorem — „argument odwołujący się do słuchacza", kierowany nie do partnera dyskusji, lecz do przysłuchujących się osób, obliczony na pozyskanie ich przychylności. Odbywa się to zazwyczaj nie przez próbę uzasadnienia głoszonej tezy, lecz np. przez wywoł)nvanie emocji;
argumentum ad baculum lub argumentum haculinum — „argument odwołujący się do kija", obliczony na wymuszenie zgody samą groźbą zastosowania przemocy lub też jej aktualnym użyciem;

ARGUMENT

ARTEFAKT

argumentum ad crumenam — „argument odwołujący się do sakiewki", obliczony na uzyskanie czyjejś zgody przez stworzenie sytuacji nęcącej, często sprowadzającej się do przekupstwa. Pokrewny on jest argumentowi ad baculum, a skrzyżowanie ich obu to tzw. argument „kija i marchewki";
argumentum ad kominem (gr. kath' dnthropon) — „argument dostosowany do człowieka", czyli taki, który, jak można by się w danej sytuacji spodziewać, zostanie przyjęty przez partnera dyskusji niezależnie od tego, czy jest nim sąd prawdziwy lub powszechnie uznany. W przypadku, gdy osoba wysuwająca taki argument jest sama przekonana o prawdziwości lub słuszności podsuwanej tezy, argument taki nie jest chwytem nielojalnym. Argumenty typu ad kominem zwane są również ex concesso — „argumentami z uznanego przez stronę przeciwną";

E) argumentum ad ignorantiam — „argu
ment odwołujący się do niewiedzy", obli
czony na wykorzystanie faktu niewiedzy
u dyskutanta lub jego nieumiejętności od
parcia narzucanej tezy;

F) argumentum ad misericordiam — „ar
gument odwołujący się do litości", tj. ape
lujący do uczucia litości wzbudzanego
u osoby przekonywanej;

G) argumentum ad personam — „argu
ment skierowany do osoby", taki, który
w przeciwieństwie do argumentu rzeczo
wego {argumentum ad rem) usiłuje użyć
osobistych cech tego, kto daną tezę głosi
lub odrzuca, jako środka do jej uzasadnie
nia lub obalenia;

H) argumentum ad populum — „argument odwołujący się do upodobań ludu", np. do egoizmu (narodowego, klasowego, rasowego itp.) i przesądów słuchaczy, do instynktów tłumu, w celu pozyskania owego „ludu" dla propagowanych poglądów lub postaw. Inaczej: demagogia (z gr. demagogia = przywództwo ludu);

I) argumentum ad vanitatem — „argument odwołujący się do próżności", tj.

zmierzający do wykorzystania ewentualnej próżności u osoby przekonywanej, próba zjednywania jej komplementami;

J) argumentum ad verecundiam — „argument odwołujący się do nieśmiałości", tj. wykorzystujący żywione przez drugą stronę uczucia rueśmiałości, czci i szacunku wobec jakiegoś autorytetu do narzucenia tezy, za którą stoi ów autorytet.

ARGUMENT KOSMOLOGICZNY

ang. cosmological argument; fr. argument cos-mologique syn.^ Dowód kosmologiczny.

ARGUMENT ONTOLOGICZNY

ang. ontological argument syn.^ Dowód ontologiczny.

ARGUMENTACJA <łc. <argumentatio> = dowodzenie, uzasadnienie) ang. argumen-tation; fr. argumentation; nm. Beweisfiik-rung, Argumentation

Użycie —> argumentów (4a) (= argumentowanie) lub sam ich zestaw, zazwyczaj w postaci jakiegoś ciągu twierdzeń, tak lub inaczej uporządkowanych zależnie od zastosowanej taktyki przekonywania. Przez argumentację rozumie się w zasadzie środek przekonywania racjonalnego, posługującego się wypowiedziami słownymi; różne teorie argumentacji rozwijane są w obrębie logiki (—> logika epistemicz-na). Od —> dowodzenia argumentacja różni się przede wszystkim uwzględnianiem potrzeb pragmatycznych, a także tym, że nie opiera się wyłącznie na —> dedukcji (1) formalnej; chociaż nie ma jako taka rangi dowodu, to jednak, ponieważ korzysta z praw logiki formalnej, jest czymś więcej niż tylko perswazją. W starożytności sposobami skutecznej argumentacji, ignorującymi jej racjonalny charakter, zajmowała się —> erystyka.

ARTEFAKT (łc. arte factum = sztucznie wytworzone, od ars = sztuka i facio = czy-

ARTYZM

ARYTMETYZACJA

nię, wytwarzam) ang. artefact, artifact, ar-ticraft; fr. artefact, artifait; nm. Artefakt

Wytwór człowieka imitujący lub zastępujący nieorganiczny albo organiczny twór natury; może to być przedmiot materialny (np. proteza, tworzywo sztuczne) lub czynność (np. onomatopeiczne odtworzenie przez artystę akustycznych zjawisk przyrody). K. Twardowski proponował termin „p e t r e f a k t" na oznaczenie rzeczy materialnej, w której zostały utrwalone przemijające formy wytwórczej działalności człowieka (np. płyta gramofonowa). Terminu „artefakt" używa się również w prakseologii, gdzie uzyskuje on nieco szersze znaczenie, obejmując całość elementów działania człowieka łącznie z aparaturą służącą do wytwarzania przedmiotów, wyjąwszy samego sprawcę oraz dobrane przez niego materiały naturalne.

ARTYZM (łc. ars, artis = sztuka) ang. ar-tistry; fr. art; nm. das Kunstlerische

Pojęcie pochodne od pojęcia -^ sztuki i wraz z nim przybierające różne sensy. Można je mianowicie odnieść do: a) artysty (twórcy) — oznacza wówczas zdolność (umiejętność) wytwarzania dzieł doskonałych, oryginalnych itd.; b) wytworu (dzieła sztuki) — oznacza wówczas własność dzieła doskonałego, oryginalnego itd., świadczącą o zdolnościach (umiejętnościach) jego twórcy.

S. Ossowski rozróżnia wartościowanie dzieła sztuki ze względu na piękno i wartościowanie go ze względu na artyzm. R. Ingarden rozróżnia wartość artystyczną samego dzieła sztuki i wartość estetyczną przedmiotu estetycznego nadbudowywanego nad dziełem sztuki; przez pierwszą rozumie wartość instrumentalną wytworu, który mą być sprawnym środkiem i współczynnikiem pojawienia się wartości estetycznej, przez drugą — wartość estetycznej konkretyzacji dzieła, uzyskiwanej dzięki jego estetycznemu ujęciu przez odbiorcę.

ARYSTOKRACJA <gr. <aristokratta> = rządy dobrze urodzonych; rządy najlepszych, idealny ustrój społeczny) ang. aristocracy; fr. aristocratie; nm. Aristokratie

Ukształtowany w starożytności ustrój społeczny przeciwstawny z jednej strony monarchii, z drugiej zaś > demokracji, polegający na sprawowaniu rządów przez społeczną mniejszość, jaką stanowią przedstawiciele możnych rodów. W archaicznej Grecji (VI1I-VII w. p.n.e.) była to grupa wyodrębniana początkowo na zasadzie szczególnych walorów osobistych, następnie zaś dziedzicznie, z powoływaniem się na legendarnych przodków.
Najwyższa warstwa społeczna korzystająca z przywilejów stanowych, posługująca się też dziedzicznymi tytułami rodowymi.

Platon nazywa arystokracją formę rządów sprawowanych przez nmiejszość w interesie całego społeczeństwa, oligarchią zaś — rządy mniejszości sprawowane tylko w jej własnym interesie. W arystokracji rozumianej jako rządy najlepszych Arystoteles upatrywał idealny ustrój społeczny.

ARYTMETYKA (gr. <he arithmetike> [sc. techne] = umiejętność liczenia, od arithmós = liczba) ang. arithmetics; fr. l'arithmetique; nm. Arithmetik

Najstarszy i zarazem podstawowy dział matematyki, u swych początków zajmujący się właściwościami —> liczb i regułami wykonywania na nich działań, współcześnie zaś — teorią rachimków w ustalonych tworach algebraicznych (np. arytmetyka liczb naturalnych, liczb całkowitych, liczb rzeczywistych /wymiernych i ruewymiernych/, liczb zespolonych, ale też liczb kardynalnych). Jako teoria liczb, szczególnie liczb naturalnych, arytmetyka jest stosowana i rozwijana w badaniach z zakresu podstaw matematyki i logiki (—> arytmetyzacja).

ARYTMETYZACJA <gr. arithmetikós = umiejący Uczyć, dotyczący liczenia) ang.

ASCETYKA

ASERCJA

arithmetization; fr. arithmetisation; nm. Arithmetisierung

metod., log. Metoda badania —> języków sformalizowanych stosowana w -> meta-logice, polegająca na wzajemnie jednoznacznym przyporządkowaniu liczb naturalnych wyrażeniom jakiegoś języka lub teorii. W ten sposób wszystkie wyrażenia otrzymują numery, a wszelkie operacje na wyrażeniach zostają zastąpione przez operacje na liczbach. Metodę tę wprowadził K. GODEL.

ASCETYKA (gr. asketikós = pracowity, mozolny, od asketós = wyćwiczony) nłc. theologia ascetica

Dział etyki traktujący o —> ascezie, zaliczany najczęściej do teologii moralnej, tradycyjnie związany z —> mistyką (2).

ASCETYZM (gr. askeo = ćwiczę, praktykuję) ang. ascetism, asceticism; fr. ascetisme; nm. Asketik

Teoria -^ ascezy i zasady jej uprawiania, niekiedy także samo jej praktykowanie.

ASCEZA (gr. <dskesis> = ćwiczenie, praktykowanie; tryb życia) nłc. ascesis; ang. ascetics; fr. ascese; nm. Askese, Aszese

Dobrowolne i metodyczne stosowanie surowych praktyk życiowych, takich jak umartwianie ciała, różnorakie ograniczenia i wyrzeczenia, podejmowane w przekonaniu, że warunkują one rozwój uzdolnień intelektualnych lub moralnych, a nadto służą zachowaniu zdrowia; celem tych praktyk jest nie samo przestrzeganie jakichś reguł, lecz dążenie poprzez nie do doskonałości. Zarówno teoria, jak i praktyka ascezy ma za sobą starą tradycję, sięgającą filozofii indyjskiej i greckiej. W ciągu wieków praktyka ta ulegała w pewnych kręgach, również chrześcijańskich, różnym dewiacjom, które spowodowały, że termin „asceza", a zwłaszcza pokrewny mu „ascetyzm", jest obciążony negatywnymi skojarzeniami.

ASEITAS (nłc. (aseitas> = niezależność w istnieniu od czegokolwiek innego, z łc. ase = przez siebie, od siebie) ang. aseity; fr. aseite; nm. Aseitat

Jako polski odpowiednik terminu aseitas proponowany był niegdyś neologizm 'od-siebność', który się jednak nie przyjął.

metaf. Stan bytu, który ma sam w sobie rację własnego istnienia, czyli istnieje z samej swej istoty. Termin scholastyczny; stosowany też przez A. Schopenhauera w odniesieniu do woli (~> wola życia).
teol. Atrybut Boży określający doskonałość, która polega na samoistnym istnieniu.

Termin przeciwstawny: abalietas — zależność w istnieniu od czegoś innego.

ASERCJA (łc. <assertio> = uznanie, twierdzenie) ang. assertion; fr. assertion; mn. As-sertion, Behauptungsatz

1. log. Uznanie jakiegoś zdania za prawdziwe lub własność sądów wydanych z przekonaniem o ich prawdziwości (w odróżnieniu od sądów tylko pomyślanych lub przedstawionych, czyli —> supozycji /2/). Asercja może mieć charakter:

funkcji pragmatyczno-semantycznej, kiedy jest zaliczeniem danego wyrażenia do wyrażeń uznanych za prawdziwe;
funkcji czysto pragmatycznej, kiedy jest uznaniem jakiegoś zdania za prawdziwe w języku danego systemu.

W przypadku pierwszym («) asercja przyjmuje postać funktora metajęzykowego, w przypadku drugim {b) — funktora wewnątrzjęzykowego.

W dwuwartościowym (klasycznym) rachunku zdań asercja jest jednym z czterech (obok np. negacji) funktorów zdanio-twórczych od jednego argumentu zdaniowego, zdefiniowanym: as(p) = p, co można czytać: przyjmuje się p wtedy i tylko wtedy, gdy p. W rachunku tym tzw. prawo asercji ma postać modus ponendo ponens: (p —> g) A p ^ g, w notacji anglosaskiej: p 3 [[p^q]^q]. W logice formalnej asercję wyraża się znakiem h- (assertion sign),

ASERCJA

ASERTORYCZNY

wprowadzonym przez G. Fregego (1879), przyjętym następnie przez B. A. Russella i A. N. Whiteheada. Stosownie do powyższych rozróżnień bywa on interpretowany bądź a) semantycznie (m. in. A. Mostowski), i wówczas odczytuje się go jako metajęzykowy predykat, którego argumentem jest poprzedzana przez niego nazwa wyrażenia, bądź b) czysto pragmatycznie (H. Reichenbach), jako wyrażający tylko czyjeś przekonanie, a nie jako pełniący jakąś funkcję denotacyjną. Znak asercji lub inny wskaźnik uznawania normalnie się pomija, przyjmując milcząco, że w określonej sytuacji nie będzie się wygłaszać zdań, których się nie uznaje za prawdziwe. Tak właśnie dzieje się najczęściej w mowie potocznej, w której dla zwrócenia uwagi na zdania wypowiadane w innej intencji niż prawdziwościowa stosuje się specjalną intonację lub bezpośrednie zastrzeżenia („jakoby", „rzekomo" itp.). Przeciwieństwem asercji jest odrzucanie, dla którego J. Łukasiewicz zaproponował odwrócony znak asercjiH.

2. metod. —> Twierdzenie (1) przyjęte bez przeprowadzenia dowodu. W praktyce przyjęcie jakiegoś twierdzenia wyraża gotowość podjęcia określonego działania, które — jak można wówczas przewidywać — w razie fałszywości przyjętego teoretycznie twierdzenia przyniesie stratę, a w razie jego prawdziwości — zysk. Im większą stratę można przewidywać i im mniejszego zysku się spodziewać, tym silniejsza musi być asercja (1) przed zdecydowaniem się na działanie.

W świetle współczesnych badań językoznawczych pierwotną i podstawową funkcją zdań oznajmujących jest wyrażanie kategorycznego twierdzenia (Ch. H. Kahn), a więc funkcja asercji; z semantycznego punktu widzenia każde takie zdanie zawiera -> roszczenie prawdziwościowe, którego obecność w samej strukturze języka sprawia, że asercja i negacja są w ogóle możliwe. Według P. Th. Geacha podsta-

wowym pojęciem zdania jest sąd bez asercji; byłby to sąd bądź przedstawieniowy, bądź taki, wobec którego wydający ów sąd zawiesza rozstrzygnięcie o jego prawdziwości, bądź wreszde odrzucony jako fałszywy (chyba że odrzucenie potraktuje się również jako asercję). Wyraźnym natomiast przykładem sądu z asercją jest podtrzymjrwane z całkowitą pewnością przekonanie o jego prawdziwośd. Pomiędzy sądami bez asercji a sądami z asercją może istnieć cała gama towarzyszących im stanów umysłu, takich jak wabienie, niepewność, przypuszczanie, wobec czego nieraz nie sposób stwierdzić, czy dany sąd należy do sądów wydanych, czy przedstawionych. Analizy tego rodiaju sądów pośrednich, podejmowane m. in. przez A. Meinonga, K. Twardowskiego, W. WiTwiCKiEGO, R. Ingardena w związku z badaniami nad asercją, prowadzą na teren psychologii i estetyki.

ASERTORYCZNY (nłc. <assertorius> = stwierdzający) ang. assertoric; fr. assertori-que; nm. assertorisch

log. Stwierdzający zachodzenie czegoś w rzeczywistości, jako faktu, bez przytaczania na to dowodów.

W logice tradycyjnej: określenie zdania mającego którąś z następujących postaci: Każde S jest P; Niektóre S są P; Żadne S nie jest P; Niektóre S nie są P. Zdanie asertory-czne jedynie stwierdza związek podmiotu z orzeczeniem, w odróżnieniu od zdania modalnego, które wyraża również sposób tego stwierdzenia (-^ modalność /2a/).
U I. Kanta: określenie sądów wyrażających jedną z trzech kategorii —> modakio-ści (1), mianowicie rzeczywistość (Dasein), która w jego zestawie apriorycznych kategorii umysłu przedwstawia się kategoriom konieczności (sądy apodyktyczne) i możliwości (sądy problematyczne). Sądami aser-torycznymi (assertorische Urteile) nazywa Kant takie sądy, w których stwierdzenie czegoś lub zaprzeczenie czemuś uważa się za rzeczyTviste (prawdziwe).

ASOCJACJA

ATARAKSJA

ASOCJACJA (nłc. associatio = towarzyszenie) ang. association; b:..association; nm. Assoziation

Termin wprowadzony przez J. Locke'a.

Tpsych. syn. -^ Kojarzenie / skoj arzenie.

ASOCJACJONIZM ang. associationism; fr. associationnisme; nm. Assoziations-Psy-chologie

Kierunek w psychotogii empirycznej (m. in. D. Hartley, H. Ebbinghaus, Th.-A. RiBOT, Th. Ziehen) wywodzący się z teorii poznania (m. in. D. Hume, J. Mill, J. St. MiLL, A. Bain, J. F. Herbart, H. Spencer), wyjaśniający życie psychiczne człowieka prawami —> kojarzenia (asocjacji), uznanego przez ten kierunek za podstawowy proces psycłiiczny (—> atomizm /3/). Dzięki jego wykrydu i opisowi zaczęto traktować świadomość jako przedmiot badań psychologii, a nie tylko filozofii. Kojarzenie dotyczy prostych elementów życia psychicznego — wrażeń i wyobrażeń, i dokonuje się zasadniczo według trzech praw: styczności, podobieństwa i kontrastu. Współczesny aso-cjacjonizm (neoasocjacjonizm) wyjaśnia kojarzenie za pomocą mechanizmu -^ uczenia się, przyjmując za jego podstawę asocjację: bodziec - reakcja,

ASPEKT (łc. aspedus = spojrzenie; widok, wygląd, obraz; możność widzenia kogoś lub czegoś) ang. aspect; fr. aspect; nm. Aspekt

metod. Strona przedmiotu, z której ów przedmiot jest ujmowany:

w znaczeniu podmiotowym — punkt widzenia;
w znaczeniu przedmiotowym — to, co ujęte z jakiegoś punktu widzenia.

U E. Husserla: wygląd spostrzeganego przedmiotu, będący jego przejawem.

Ludzkie poznanie, oprócz innych swych cech istotnych, ma zawsze charakter aspektowy, tzn. we wszelkich aktach poznawczych przedmiot jest ujmowany tylko pod pewnym kątem. Adekwatne poznanie ja-

kiegoś przedmiotu, praktycznie nieosiągalne, byłoby jego ujęciem wszechstronnym — ujęciem we wszystkich jego możliwych, właściwych mu aspektach.

ASUMPCJA (łc. <assumptio> = przyjęcie, wybór) ang. assumption; fr. assumption; nm. Annahme, Yoraussetzung

metod. Przyjęcie jakiegoś twierdzenia do czasu udowodnienia twierdzenia przeciwnego; także: samo prz5^ęte w ten sposób twierdzenie. —> Supozycja (2).

U Boecjusza: -^ przesłanka mniejsza sylogizmu.
U J. St. Milla: twierdzenie matematyczne służące za punkt wyjścia w dowodzeniu; niekiedy ogólniej: si/n.-> aksjomat (2) lub syn.-^ postulat (2).
U A. Meinonga: Annahme — treść sądu rozpatrywanego bez wypowiadania się co do jego prawdziwości lub fałszywości.

ASYMILACJA (łc. assimilatio = upodobnienie) ang. assimilation; fr. assimilation; nm. Assimilation, Angleichung, Yerahnlichung

biol. Asymilacja biologiczna— przyswajanie przez żywy organizm, dokonujące się dzięki przemianie materii, składników środowiska zewnętrznego, takich jak związki organiczne i nieorganiczne, i wytwarzanie z nich nowej żywej substancji; w szerszym znaczeniu: oddziaływanie środowiska biologicznego na żyde organizmu.
psych. Asymilacja psychologiczna — włączanie nowych treści poznawczych do zasobu własnego doświadczenia i systemu wiedzy. —> Internalizacja.
soc. Asymilacja socjologiczna — zespół procesów integracyjnych, przez które jednostka zostaje włączona do określonej grupy społecznej i przyswaja sobie charakterystyczne dla tej grupy postawy i zachowania. —> Integracja (4).

ATARAKSJA (gr. <ataraksia> = brak zamętu, niepokoju; obojętność, spokój) ang. ataraxia; fr. ataraxie; nm. Ataraxie

ATEIZM

ATOMISTYKA

W starożytnej etyce greckiej — określenie stanu ducha charakteryzującego się spokojem wewnętrznym, osiąganym przez wyzbycie się nadmiernych pragnień oraz lęku przed śmiercią i cierpieniem, a znajdowanie radości duchowych, których źródłem jest cnota i rozum. Termin wprowadzony przez Demokryta, występujący u Epikura (umiar w poszukiwaniu przyjemności), stoików (w powiązaniu z —> apatią /1 /) i sceptyków (zawieszenie sądów, —> izostenia).

ATEIZM (gr. dtheos = bezbożny, odrzucający bogów, od przeczenia a- + theós = Bóg) gr. atheia, atheótes; nłc. atheismus; ang. atheism; fr. atheisme; nm. Atheismus

Negacja —> Boga, rozumiana bądź jako zaprzeczerue Jego istnienia, bądź jako odrzucenie wiary religijnej. Odrzucenie wiary może się okazać jedynie zaprzeczeniem sposobów jej wyrażania i tym samym — odrzuceniem niektórych przedstawień Boga, jakich dostarczają m. in. antropomor-fizm, fideizm, gnostyczny teizm i gnosty-czny monoteizm, deizm, panteizm, polite-izm. Rozróżnia się m. in.:

a) ateizm teoretyczny — pogląd odrzucający wiarę w istnienie Boga jako niezgodną z rozumem i nauką; wiąże się on z refleksją filozoficzną, jak np. w materializmie czy w egzystencjalizmie ateistycznym. Ateizm teoretyczny może być negatywny — gdy akcentuje zaprzeczenie istnienia Boga, lub pozytywny — gdy afir-muje określone wartości humanistyczne, które jego zdaniem człowiek wierzący traci przez -> alienację (2, 3) religijną (L. A. Feuerbach, K. Marks). Ateizm radykalny, nazywany także absolutnym, różni się od ateizmu relatywnego, który zaprzecza jedynie transcendencji i osobowemu bytowi Boga (deizm, panteizm). Odmianą ateizmu teoretycznego jest tzw. ateizm naukowy, uznawany w marksizmie za jeden ze składników naukowego poglądu na świat, oraz ateizm metodycz-

n y, który nie przyjmuje Boga jako zasady tłumaczącej powstanie i istnienie świata (ten typ ateizmu pojawił się w XIX w. jako reakcja na teleologiczną interpretację zjawisk przyrody). Niekiedy za ateizm metodyczny uznaje się agnostyczne stanowisko pozytywizmu i neopozytywizmu, które twierdzenie metafizyki o istnieniu Boga uważają za pozbawione sensu, ponieważ nie można go ani sfalsyfikować, ani zweryfikować. Podobne stanowisko występuje w psychoanalizie ateistycznej, która w wierze religijnej upatruje źródło psychicznej i moralnej degradacji człowieka;

b) ateizm praktyczny — postawa życiowa będąca konsekwencją bądź ateizmu teoretycznego, bądź negatywnych stanów emocjonalnych wobec rzeczywistości Boga i religii, bądź wreszcie indyferentyzmu.

ATOM (gr. <tó atomom (1) = to, co niepodzielne) łc. elementum, atomus (1. mn. „atomy" = principia, semina rerum, minima natu-rae, corpuscula, prima corpora, elementa); ang. atom; fr. atome; nm. Atom

W starożytnej filozofii greckiej — niepodzielna cząstka materii (Leukippos, De-MOKRYT, Epikur).
psych. Elementarny układ psychiczny interpretowany analogicznie do atomu materii 0. Locke, H.-A. Taine).
fiz. Względnie trwały układ —> cząstek elementarnych złożony z jądra (protony, neutrony) i elektronów, należący do jednego z pierwiastków chemicznych.

ATOMISTYKA ang. atomistic theory (1), molecular physics (2); fr. l'atomistique; nm. Atomistik

filoz. przyr. Doktryna przyjmująca założenie, że materia ma budowę nieciągłą (m. in. Leukippos, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz, P. Gassendi).
Ogólna nazwa działu fizyki mającego za przedmiot badań budowę i właściwo-

4 — Słownik filozoficzny

ATOMIZM

ATRYBUT

ści atomu. Atomistyka obejmuje np. mechanikę kwantową, mechanikę falową itp.

ATOMIZM ang. atomism; fr. atomisme; nm. Atomismus

Termin wprowadzony w XVII w. przez R. BoYLE'A {atomist = 'atomista'), zastosowany do określenia poglądu, według którego każda rozpatrywana całość składa się z pierwotnych elementów — atomów.

1. filoz. przyr. Doktryna przyjmująca nie
ciągłą budowę materii; syn.^ atomistyka
(1). Rozróżnia się:

atomizm mechanicystyczny — doktryna, według której zjawiska świata materialnego tłumaczą się przez połączenia i ruchy atomów, samych przez się bezwładnych (Leukippos, Epikur);
atomizm dynamiczny — doktryna, według której każda odmiana atomów jest obdarzona swoistą energią (R. J.

BOŚKOYIĆ, S. TONGIORGi).

metaf. Atomizm metafizyczny — syn.-^ monadyzm (1) G. W. Leibniza.
psych. Atomizm psychologiczny (psy-chological atomism) — pogląd zakładający, że życie psychiczne daje się sprowadzić do pewnych składników elementarnych, a wszystkie złożone zjawiska psychiczne stanowią ich kombinacje. Do atomizmu psychologicznego zalicza się —> asocjacjo-nizm i wczesny -^ behawioryzm. Poprzednikami atomizmu w psychologii byli m. in.: J. Locke, D. Hume, D. Hartley, J. MLl, J. St. Mill, H. Spencer.
Atomizm logiczny (logical atomism) — teoria, według której każde zdanie w sensie logicznym jest zdaniem jednostkowym lub daje się przedstawić jako połączenie zdań jednostkowych za pomocą —> fun-ktorów prawdziwościowych; zdania jednostkowe pełnią tu rolę „atomów" językowych. W ujęciu B. A. Russella i L. Witt-gensteina atomizm logiczny jest nie tylko teorią dotyczącą języka, lecz również metodą mającą rozwiązywać problemy onto-logiczne. Według Russella wyrażenia po-

prawnego logicznie języka mają tę samą strukturę, co fragmenty rzeczywistości, do których się odnoszą.

5. soc. Atomizm społeczny — traktowanie społeczeństwa jako luźnego -^ agregatu (3) jednostek, przy czym agregatowi temu przypisuje się rzeczywistość wtórną w stosunku do owych jednostek. Atomizm społeczny wiąże się z -^ indywidualizmem (4), —> utylitaryzmem, —> liberalizmem.

ATRYBUCJA <łc. <attributio> = przydzielanie, przyporządkowywanie) ang. attri-bution; fr. attribution; nm. Attribution

W filozofii bytu — określenie jednej z odmian -> analogii (II-2b) pojęciowo-by-towej, wyrażającej pewną strukturę pojęć. Odmiana ta występuje wówczas, gdy -> relacje (lA) przyczynowo-skutkowe weryfikują się tylko w pewnym ograniczonym zakresie przyczynowania; przyporządkowuje się wówczas szereg pojęć jakiemuś pojęciu naczelnemu, ażeby je zrozumieć jako pojęcia związane z tym właśnie pojęciem. Analogia atrybucji polega na tym, że nazwę przysługującą naczelnemu elementowi analogii (analo-gatowi głównemu) przydziela się {attribui-tur) pozostałym elementom tej analogii (analogatom mniejszym), powiązanym treściowo z elementem naczelnym; np.: „zdrowie" (analogat główny) — „zdrowa żywność", „zdrowy klimat" (analogaty mniejsze). Analogię atrybucji, ujętą od strony poznawczej jako sprzężenie wielu pojęć uniwersalnych, odróżnia się od analogii proporcjonalności właśdwej i od analogii transcendentalnej.

ATRYBUT (przymiot) <nłc. <attributum> = (to, co) przyłączone, dodane, włączone) gr. idion kath'autó, ta hypdrchonta; ang. attńbute; fr. attribut; nm. Attribut

1. metaf. —> Cecha (2) jakiegoś bytu nieodłączna od niego, czyli taka, bez której nie mógłby on istnieć, której zatem nie

AUTARKIA

AUTOGONIA

można od niego pojęciowo oderwać bez zniekształcenia pojęcia o jego istocie. Atrybut jest ^ właściwością (1), która choć wynika z istoty jakiegoś bytu, to jednak nie należy do niej samej i nie jest przedmiotem definicji. Pojęcie atrybutu w tym znaczeniu występuje m. in. u Arystotelesa, Tomasza z Akwinu, B. Spinozy.

2. teol. Atrybut Boży — przymiot przypisywany Bogu na zasadzie analogii do doskonałości stworzeń, poprzez negację tycłi doskonałości (—> teologia apofatyczna) lub ich afirmację (^ teologia katafatyczna).

AUTARKIA (gr. <autdrkeia> = samowystarczalność, niezawisłość) ang. autarky; ix. autarcieIautarchie; nm. Autarkie

et. Zalecane w starożytnej etyce greckiej (Sokrates, cynicy, stoicy) wewnętrzne uniezależnienie się człowieka od świata zewnętrznego, tj. od innych ludzi, a przede wszystkim od rzeczy. Ideał autarkii znalazł swoiste uzasadnienie w filozofii Plotyna.
pot. Samowystarczalność gospodarcza, polityczna, kulturalna jakiejś społeczności.

AUTENTYCZNOŚĆ (gr. authentikos = własnoręcznie, autorytatywnie, od authentes = morderca, sprawca, władca) ang. authenti-city; fr. authenticite; nm. Authentizitdt, Ei-gentlichkeit (2c)

W odniesieniu do dokumentów lub innych wytworów: pochodzenie od autora lub z epoki, którym są one przypisywane.
W odniesieniu do osób:

psych., soc. To, co wypływa z samej osobowości (np. z czyjejś myśli, uczucia, przeżycia, zachowania) i tym samym uchodzi za prawdziwe lub szczere, a nie to, co jest w przeważającej mierze naśladownictwem i wynikiem dostosowania się do środowiska, odbiciem panujących w nim schematów postępowania. W tym znaczeniu termin „autentyczność" zbliża się do pojęcia —> spontaniczności (1).
et. Postępowanie zgodne z sumieniem, własnymi przekonanianni (w prze-

ciwieństwie do zakłamania i obłudy), będące potwierdzeniem wierności samemu sobie i charakteryzujące się szczerością. O autentyczności działań moralnych decyduje tkwiące u ich podłoża osobowościowe „ja"; obecność „ja" świadczy o interioryzacji zasad i norm, które w postępowaniu moralnie nieautentycznym są wobec owego „ja" czymś zewnętrznym, schematycznym, nawykowym.

c) Ogólnie w egzystencjalizmie: egzystencja człowieka w pełnej świadomości własnego człowieczeństwa, polegająca na wzięciu odpowiedzialności za swoje „ja" (J.-P. Sartre, M. Merleau-Ponty i in.).

W egzystencjalizmie chrześcijańskim: świadomość teocentrycznego charakteru egzystencji i odkrycie w niej pierwiastka boskiego (G. Marcel, N. A. Bierdiajew, H. Barth).

U M. Heideggera: Eigentlichkeit — ontolo-giczna kategoria autentyczności, wraz z nie-autentycznością charakteryzująca podmiotowość ludzką w jej niestabilnej wciąż sytuacji „bycia sobą". W ujęciu Heideggera autentyczność jest charakterystyką samego procesu ludzkiego sposobu bycia, nie ma ona zatem znaczenia wartościującego, można więc powiedzieć, że Heidegger zastąpił etykę koncepcją autentyczności. W jego definicji autentyczność egzystencji to wyraźne przewidjm^anie śmierci.

3. pot. Prawdziwość.

AUTOGENEZA (gr. autós = sam + gene-sis = pochodzenie) ang. autogenesis, auto-geny; fr. autogenese; nm. Autogenese

filoz. przyr. syn.—> Samorództwo.
biol. Teoria, według której ewolucja w świecie organicznym przebiega niezależnie od warunków środowiska, a jej wewnętrznym, czynnikiem jest zdolność organizmów do docelowego samorozwoju.

AUTOGONIA (gr. autógonos = samorodny, z autós = sam + gónos = rodzenie) ang. autogony

AUTOKREACJA

AUTOMATYZM

filoz. przyr. Termin wprowadzony przez E. Haeckla (1866) na oznaczenie sa-morództwa rozumianego ewolucyjnie, ale interpretowanego mechanistycznie. Według hipotezy autogonii prymitywne organizmy, nazwane monerami, tworzą się z połączenia różnych pierwiastków chemicznych i substancji nieorganicznych w taki sposób, w jaki np. powstają kryształy.
filoz. przyr. syn.—> Abiogeneza (2).

AUTOKREACJA (gr. autós = sam + łc. creatio = stwarzanie) ang. ~ self-actualiza-tion (a)

Samostwarzanie się człowieka przez realizowanie w sobie (samoaktuali-zację) pełnego człowieczeństwa, które jest mu dane jedynie potencjalnie. Realizacja taka może polegać np. na kształtowaniu władz duchowych (W. H. Sheldon), na rozwijaniu boskich zadatków w duszy dzięki coraz doskonalszemu żydu (B. Tren-TOwsKi). Postulat autokreacji stawiał m. in. J. M. Hoene-Wroński. Zbliżone do „autokreacji" jest współczesne pojęcie —> samo-urzeczywistnienia.
W tradycji myśli chrześcijańskiej można mówić o autokreatywności człowieka w odniesieniu do jego potencjalnej —> godności (1). Podstawę autokreat}rwności stanowią charakteryzujące ludzką naturę niezdeterminowanie i wolność; możność ich aktualizacji i realizacji jest wyjątkowym przywilejem człowieka, przysługującym tylko jemu spośród wszystkich bytów stworzonych, a to na mocy samej struktury ontycznej.

AUTOLOGICZNY <gr. autós = sam + logos = słowo, nauka) ang. autological; nm. autologisch

log. Określenie orzecznika, który ma sam opisywaną przez siebie własność, np. słowo „drukowany" jest orzecznikiem autologicznym wówczas, gdy jest wydrukowane; TO-> heterologiczny.

AUTOMAT (gr. autómatos = sam przez się; tó autómaton = przypadek) ang. auto-maton; ix. automate; nm. Automat

Urządzenie techniczne wykonujące w zastępstwie człowieka — samoczynnie lub półsamoczynnie — określone działania w sposób zaplanowany przez konstruktora.
Pojęcie abstrakcyjne, wprowadzone przez A. M. Turinga (1936) w związku z precyzowaniem pojęcia efektywności w matematyce (^ algorytm; —> funkcje /1 / rekurencyjne). Oznacza ono samoczynne wykonywanie pewnych prostych operacji na symbolach, jak np. ich przepisywanie, eliminowanie, zastępowanie jednych drugimi, umożliwiające w praktyce rozwiązywanie wszelkich zagadnień matematycznych, pod tym jednak warunkiem, że są one efektywnie rozwiązywalne. Pojęcie to okazało się owocne w badaniach nad podstawami matematyki i zostało następnie podjęte, pod nazwą maszyn Turinga, w teorii współczesnych maszyn matematycznych, których jest poniekąd uproszczonym modelem. Szczególną odmianą maszyn Turinga są automaty skończone, konstruowane z uwzględnieniem —> algebry Boole'a i —> rachunku zdań; badania z zakresu teorii automatów skończonych mają istotne znaczenie dla teorii maszyn matematycznych, a ponadto znajdują zastosowania praktyczne, m. in. w logice (w związku z problemami -^ rozstrzygal-ności Ul),'W językoznawstwie (w związku z analizowaniem i naśladowaniem takich procesów organicznych lub psychicznych, jak praca układu nerwowego, rozmnażanie się, uczenie się itp.). Różne pojęcia automatu i ich wzajemne związki są przedmiotem badań teorii automatów.

AUTOMATYZM (gr. automatismós = przypadek, przypadkowość) ang. automatism; ix. automatisme; nm. Automatismus 1. Zasada działania urządzeń technicz-

AUTONOMIA

AUTORYTARYZM

nych funkcjonujących samoczynnie bez udziału człowieka.

W fizjologii: zasada samoczynnego i autonomicznego funkcjonowania niektórych ośrodków nerwowych i narządów, najczęściej związana z —> homeostazą (2).
psych. Zachowanie się całkowicie lub częściowo bezwiedne, tj. bez udziału świadomości i angażowania uwagi, podczas wykonywania jakiejś czynności, np. nawykowe powtarzanie czynności wyuczonych.
Teoria R. Descartes'a całkowicie odmawiająca zwierzętom życia psychicznego i dostrzegająca w nich jedynie maszyny.

AUTONOMIA (gr. <autonomta> = rueza-wisłość) ang. autonomy; fr. autonomie; nm. Autonomie

et. Stanowisko, zgodnie z którym człowiek sam jest twórcą prawa moralnego i jego treści, lub szerzej: pogląd, według którego dla poznania dobra moralnego nie trzeba odwoływać się do Boga — twórcy moralności i zarazem jej transcendentnej podstawy; etykę opartą na takim poglądzie zwykło się nazywać etyką laicką.
U I. Kanta: autonomia woli — cecha woli kierującej się wyłącznie motywem posłuszeństwa względem rozumu praktycznego {-^ imperatyw kategoryczny), niezależnie od korzyści, jakie może przedstawiać to, co nakazuje prawo.
Autonomia bytowa — u R. Ingardena: -> moment (1) bytowy, zwany samoistnością bytową; charakteryzuje on to, co ma samo w sobie fundament bytowy, tzn. jest immanentnie określone. z;s—> Heteronomia (3).
soc. Rządzenie się społeczności mniejszej w obrębie nadrzędnej struktury danego społeczeństwa prawami ustanowionymi przez nią samą; absolutna autonomia to tyle, co suwerenność, niezależność polityczna.
metod. W metanauce lub metodologii nauk — stanowisko przeciwne —> redukcjo-

nizmowi, broniące — przynajmniej w pewnym aspekcie — odrębności danej dyscj^li-ny naukowej. Na przykład w biologii — pogląd, według którego nauka ta dzięki posługiwaniu się przez nią swoistymi dla siebie pojęciami (politypicznymi, historycznymi, teleologicznymi itp.) i prawanu jest samodzielna w stosunku do fizyki i chemii; jej pojęcia są nieredukowalne, tzn. nie dają się zdefiniować w terminach fizykochemii, a prawa biologiczne nie dają się wyprowadzić z praw fizyki i chemii. Za autonomicznością biologii najwyraźniej opowiadają się koncepcje holistyczne, organizmalne, systemowe (—> holizm; -^ organizmalŁzm; —> ogólna teoria systemów).

AUTORYTARYZM fr. autoritarisme

psych., soc. Postawa charakterystyczna dla osobowości zasadniczo niedemokratycznej, skłonnej do ulegania wąsko pojmowanemu —> autorytetowi lub — rzadziej — do przeciwstawiania się mu, a jednocześnie usiłującej być samą tak pojętym autorytetem i podporządkowywać sobie innych. W układach autorytarnych stosunek do autorytetu jest dogmatyczny (w sensie braku samodzielnego wartościowania) i bezkrytyczny (w sensie krytyki imma-nentnej). Do typowych postaci autorytaryzmu, przejawiających się w życiu społecznym, należą:

-^ legalizm (2) i absolutyzowanie przepisów prawa, traktowanych wówczas jako jedyny autorytet moralny;
instytucjonalizm — uznawanie przede wszystkim autorytetu instytucji i autorytetów formalnych, określonych przez sprawowaną funkcję i zajmowaną pozycję społeczną.

Autorytaryzm, który ceni nade wszystko silną władzę i organizacyjną dyscyplinę, cechuje układy niesprawiedliwości społecznej, utrzymujące się zwłaszcza w systemach totalitarnych; wiąże się on z antyliberalizmem, konserwatyzmem, tradycjonalizmem.

AUTORYTET

AUTORYTET <łc. <auctoritas>, -atis = rada, namowa, wola, wyrok, uchwała, rozkaz; przykład, wzór, powaga, wpływ, znaczenie) ang. authority; fr. authorite; nm. Autoritat

Interdyscyplinarny termin teoretyczny z zakresu nauk o człowieku, definiowany głównie na gruncie psychosocjologicz-nym, etyczno-pedagogicznym, polityczno-prawnym.

Określenie charakteryzujące międzyosobową relację asymetryczną (dominacji - podporządkowania się), w której przedmiotem odniesienia jest osoba wyróżniona ze względu na jakieś oceniane dodatnio cechy, rzeczywiście przez nią reprezentowane lub tylko jej przypisywane. Racja uznawania kogoś za autorytet, czyli to, ze względu na co dokonuje się międzyosobowe przyporządkowanie, zawiera czynnik wartościujący, zależny od założeń światopoglądowych i wyznaczany częstokroć postawą religijną, co utrudnia naukową obiektywizację zjawiska autorytetu. W socjologii i naukach politycznych autorytet definiowany jest w kategoriach wpływu i wiązany z pojęciem —> władzy (4).
Sam przedmiot charakteryzowanego wyżej (1) odniesienia, a więc dana osoba lub jej różne substytuty: wyabstrahowany element osobowości (np. rozum, sumienie, wola), pełniona funkcja, instytucja, grupa społeczna, dzieło, symbol.

Od autorytetu osobistego,uznawanego ze względu na rodzaj cech, jakimi odznacza się osoba będąca przedmiotem odniesienia, odróżnia się autorytet formalny (ex legę), związany z posiadaną przez jednostkę lub organizację władzą czy też ze sprawowaną przez tę jednostkę funkcją. Relacja międzyosobowa określająca autorytet wyraża się w uznaniu, zawierzeniu, zaufaniu — odniesieniach opartych zazwyczaj na wartościach cenionych w danym społeczeństwie (mówi się np. o autorytecie tradycji, religii, wiedzy, nauki...) i pociąga za sobą — w przypadku

autorytetu osobistego — akceptowanie i podzielanie sądów i postaw emocjonal-no-dążeniowych przedmiotu odniesienia, a w przypadku autorytetu formalnego — respektowanie jego arbitralnych orzeczeń i decyzji. Optymalna społecznie jest sytuacja, gdy autorytet formalny pokrywa się z autorytetem osobistym; im zaś większa między nimi rozbieżność, tym większy stopień autorytarno-ści cechującej organizację danego społeczeństwa (—> autorytaryzm). Oprócz wymienionych wyżej typów autorytetu wyróżnia się m. in.:

autorytet osobowy, nazywany też często autorytetem moralnym — przyznawany jakiejś osobie zwykle na podstawie całego zespołu pozytywnych cech osobowości, takich jak prawość, dobroć, życzliwość, zgodność postępowania z głoszonymi poglądami, doświadczenie życiowe, mądrość, dojrzałość;
autorytet sumienia — szczególna postać autorytetu moralnego: jest to autorytet własnego wewnętrznego przekonania o tym, co jest dobre, a co złe. Autorytet sumienia przewyższa autorytet prawa, które opiera się na ustalonych w danym społeczeństwie normach postępowania i podlega krytyce, okresowym rewizjom i nowelizacjom;
autorytet Boga (nazywany też autorytetem absolutnym) — najwyższy autorytet osobowy dla przyjmujących istnienie Boga i pojmujących go teistycz-nie; w szczególności dla chrześcijan — autorytet objawiający pełnię prawdy religijnej i moralnej, ucieleśniony w osobie Jezusa Chrystusa;
autorytet racjonalny — przyznawany osobie odznaczającej się zaletami umysłu, takimi jak wiedza i sprawność intelektualna, a ponadto wyróżniającej się osiągnięciami w pracy naukowej, dydaktycznej itp.;
autorytet kompetencji — wiążący się zazwyczaj z autorytetem racjonal-

AUTORYTET

nym, wynikający z uznania dla wiedzy i umiejętności fachowych danej osoby lub zespołu osób, które są zazwyczaj specjalistami w jakiejś określonej dziedzinie;

autorytet instytucji — opierający się bądź na przepisach prawa, które nadają orzeczeniom tej instytucji moc obowiązującą, bądź na osobistym autorytecie działających w niej ludzi, którzy zdobyli społeczne zaufanie dzięki swej rzetelności i fachowości;
za M. Weberem wymienia się różnie interpretowany autorytet charyzmatyczny {-^ charyzmat), przyznawany osobie będącej u władzy i jednocześnie odznaczającej się niezwyczajnymi zaletami osobistymi, uchwytnymi jednakże tylko intuicyjnie. Do warunków określających sytuację, w jakiej ujawnia się autorytet charyzmatyczny, należą: 1) by osoba posiadająca władzę była autorytetem moralnym i zarazem autorytetem kompetencji; 2) by zajmowała ona pozycję najwyższego autorytetu w uosabianej przez siebie organizacji; 3) by wypowiadała się w sprawach tak zasadniczych, jak braterstwo pomiędzy ludźmi, wolność, słuszność, sprawiedliwość itp.; 4) by z poszczególnymi członkami organizacji, a także ze wszystkimi innymi osobami kontaktowała się bezpośrednio, z pominięciem hierarchicznych instancji pośrednich; 5) by członkowie organizacji utożsamiali się w mniejszym

lub większym stopniu z wartościami reprezentowanymi przez tę organizację, a głoszonymi przez charyzmatycznego przywódcę.

W podejściu naturalistycznym zasadniczo każdy autorytet, szczególnie zaś autorytet religijny, postrzegany jest jako rzeczywistość zastępcza i wtórna, a zatem może podlegać redukcji, do której powinna prowadzić racjonalizacja autorytetu. Racjonalizacja taka, rozpatrywana w swym rzeczywistym przebiegu, polega jednak nie tylko na uwalnianiu się od dotychczasowych autorytetów — przede wszystkim zewnętrznych, opartych na przymusie, lecz także na zastępowaniu ich autorytetami obiektywnymi, uznawanymi za kompetentne. Rewaloryzacja dawnych autorytetów czy dobieranie sobie nowych jest życiową koniecznością (ze względu na ograniczoność człowieka i choćby na to, że żyje on w różnych układach społecznych, różnych współzależnościach). Proces racjonalizacji autorytetu jest istotnym czyrmi-kiem rozwoju i dojrzewania osobowości, zakreślającym dosyć wyraźnie granice autonomii osoby ludzkiej. W ujęciu perso-nalistycznym właściwy autorytet kształtu-je się w relacjach międzyosobowych, w których i po zastosowaniu redukcji na-turalistycznej ostaje się to, co dalszej redukcji już nie podlega. Do takich relacji należą przede wszystkim odniesienia religijne wolne od irracjonalistycznych lub fideistycznych obciążeń.

BEZINTERESOWNOŚĆ

BAZA (gr. bdsis = podstawa) ang. the ba-se, basis, substructure; fr. base, structure; nm. Bflsis

1. Termin wprowadzony przez K. Mar
ksa (1859) do materializmu historycznego.

Baza społeczna — jedno z głównych pojęć marksistowskiej teorii formacji społecznych, oznaczające ogół stosunków produkcji, które w danym okresie historycznym tworzą ustrój ekonomiczny społeczeństwa. Z bazą danej formacji społecznej sprzężona jest —> nadbudowa (społeczna).

2. W generatywnej gramatyce transfor
macyjnej (N. Chomsky, 1965): przedstawio
ny graficznie abstrakcyjny system wzaje
mnych relacji syntaktycznych między po
szczególnymi składnikami zdań, znajdujący
się u podstaw ich konkretnej —> struktu
ry (1) powierzchniowej. Stanowi on sjmta-
ktyczną „bazę" struktury głębokiej zdań,
a jego diagramy składają się na oznaczenie
bazy frazowej {basis phrase marker).

BEHAWIORYZM (psychologia zachowania) (ang. hehauiour = zachowanie się) ang. behaviorism, behaviourism; fr. behaviorisme, behaviourisme; nm. Behaviorismus

psych. Wywodzący się od J. B. Watsona kierunek, który za przedmiot psychologii przyjmuje obserwowalne bezpośrednio lub pośrednio (za pomocą specjalnych przyrządów) —> zachowanie człowieka (łącznie z jego zachowaniem werbalnym) i zwierzęcia bez odwoływania się do treści

świadomości. Behawioryzm odrzuca -^ metodę introspekcyjną, nie uznając introspe-kcji za źródło naukowej wiedzy. Postuluje redukcję języka psychologii do języka fizyki, a teorii zjawisk psychicznych lub społecznych do opisu zjawisk zachowa-niowych. Za podstawowy cel badań przyj-muje wykrywanie związków między bodźcami i reakcjami (schemat S —> R) i z tej racji b5rwa niekiedy określany jako psychologia S-R(behawioryzmklasyczny). Długotrwałe spory introspekcjo-nistów z behawiorystami przyczyniły się do rozwoju obiektywnych metod badawczych we współczesnej psychologii. Po wielu przekształceniach behawioryzm rozpowszechnił się szczególnie w psychologii rozwijanej na Zachodzie i wywarł pewien wpływ na filozofię analityczną (m. in. na G. Ryle'a), która zajmuje się wypowiedziami intersubiektywnymi, nie zaś im-manentnymi stanami świadomości. Jest obecnie znany pod postacią neobehawio-ryzmu, w którym można wyróżnić kilka odnnian: behawioryzm teleologiczny (E. C. Tolman), logikalny (C. G. Hempel), opera-cjonistyczny (B. F. Skinner), fizjologiczny (D. O. Hebb).

BEZINTERESOWNOŚĆ <'bez' + łc. inter-esse = być obecnym przy czymś, brać udział, uczestruczyć w czymś) ang. disin-terestedness; fr. desinteressement; nm. Un-eigenniitzigkeit

et. Cecha działania, którego celem jest nie własna korzyść podmiotu, lecz dobro drugiej osoby; działanie takie łączy się z postawą altruistyczną (—> altruizm /2/) jako koniecznym elementem motywacji moralnej.
U I. Kanta: niezbędny element postawy estetycznej zasadzającej się na upodobaniu, które nie wypływa z osobistych motywów, i nie mającej nic wspólnego ze względami praktycznymi i poznawczymi (bezinteresowna kontemplacja).

BEZPOŚREDNIOŚĆ

BIOLOGIA

BEZPOŚREDNIOŚĆ nłc. immedietas; ang. immediacy, immediateness; fr. immediation, immediatete; nm. Unmittelbarkeit

Określenie charakteryzujące relację, w której między dwoma wyróżnionymi członami nie ma (nie uwzględnia się) członu trzeciego — pośredniego.

tpozn. Bezpośredniość poznawcza — poznawcze ujęcie czegoś, dokonane bez udziału pośrednika nieprzezroczystego, tj. bez odniesienia do sądów, bez rozumowania, dyskursywnego namysłu itp., a ponadto całościowe. —> Poznanie (1) bezpośrednie.

BIERNOŚĆ (pasywność) nłc. passivitas; ang. passiveness, passwity; fr. passivite; nm. Passivitat

metaf. Cecha tego, co podlega -^ działaniu (1) lub może mu podlegać. ^Doznawanie (1).
Postawa charakteryzująca się brakiem inicjatywy w działaniu, uleganiem cudzym wpływom, zadowalaniem się zastanymi warunkami (-^ pasywizm). Podłożem bierności mogą być nie tylko cechy psychofizyczne, lecz również określone poglądy filozoficzne, np. postulujące nie-sprzeciwianie się złu.

BIOCYBERNETYKA <gr. bios = życie + kybernetike [sc. techne] = sztuka sterowania statkiem, umiejętność rządzenia) ang. bio-cybernetics; fr. biocybernetique; nm. Biokyber-netik syn.^ Bionika.

BIOETYKA <gr. btos = życie + ethikós = dotyczący obyczajów) ang. bioethics; fr. la btoethique; nm. Bioethik

et. Kształtująca się od kilkudziesięciu lat w związku z rozwojem nauk biologicznych i medycyny nowa dyscyplina normatywna, która obejmuje wynikającą stąd problematykę moralną. Oprócz zagadnień wchodzących tradycyjnie w zakres -^ de-ontologii (1) medycznej oraz wybranych

zagadnień ekologicznych (moralne aspekty ochrony środowiska i stosunek człowieka do zwierząt i roślin) przedmiotem zainteresowań bioetyki są zagadnienia związane z ingerencją poznawczą lub terapeutyczną w przebieg naturalnych procesów biologicznych, a więc: zagadnienia biogenetyczne (antykoncepcja, banki spermy, zapładnianie pozaustrojowe, inżynieria genetyczna, klonowanie, sterylizacja dla celów eugenicznych, aborcja, eksperymentowanie na embrionach, determinowanie płci itp.); zagadnienia bioterapeutyczne związane z nowymi technikami w medycynie (badania prenatalne z zastosowaniem technik inwazyjnych, transplantacje narządów, elektryczna stymulacja mózgu, psychochirurgia, psychofarmakologia itp.); zagadnienia tanatologiczne (eutanazja).

BIOGENEZA (gr. bios = życie + genesis = pochodzenie) ang. biogenesis; fr. biogenese; nm. Biogenese

biol. Powstanie żywych organizmów i ich rozwój.
filoz. przyr. Teorie dotyczące pochodzenia życia na Ziemi; należą do nich: —> kreacjonizm, teoria -^ panspermii, teoria —> samorództwa.

Obecnie pojęcia biogenezy niemal powszechnie używa się w pierwszym znaczeniu (I), rozumiejąc przez nią ontogene-tyczny rozwój organizmów, natomiast na oznaczenie pochodzenia życia używa się raczej terminu —> abiogeneza (1).

BIOLOGIA (gr. bios = życie + logos = słowo, nauka) ang. biology; fr. biologie; nm. Biologie

Termin zaproponowany przez G. R. Tre-YiRANUSA, a upowszechniony przez J. B. DE Lamarcka, jako określenie nauki o -^ życiu (1), jego formach i cechach. Problematyka biologii należała początkowo do filozofii i dopiero w czasach nowożytnych wyodrębniła się jako jedna z podstawo-

BIOLOGIA KOSMICZNA

BIOLOGIZM

wych nauk przyrodniczych. Refleksję filozoficzną nad problematyką biologiczną można dziś odnaleźć w —> filozofii przyrody ożywionej. Związana z biologią problematyka epistemologiczna i logłczno--metodologiczna jest przedmiotem badania —> filozofii biologii, należącej do ogólnej filozofii nauk przyrodniczych.

BIOLOGIA KOSMICZNA

syn.-^ Egzobiologia.

BIOLOGIA OGÓLNA ang. generał bio-logy; ix. biologie generale; nm. allgemeine Biologie Termin wprowadzony przez O. von Her-

TWIGA (1905).

W tradycyjnym rozumieniu: propedeu-tyczne ujęde głównych działów biologii, poprzedzone ogólną charakterystyką istot żywych i ich ewolucji; swoista synteza aktualnego stanu wiedzy biologicznej, dokonana głównie dla potrzeb dydaktycznych.
Odrębna nauka, dla której przedmiotem badań empiryczno-teoretycznych są nie mieszczące się w zakresie badań szczegółowych nauk biologicznych powszechne wła-śdwoścł żywych organizmów, tzn. ich wspólne cechy istotne, przysługujące im wszystkim i tylko im. Zadaniem biologii ogólnej jest wykrywanie, opis i klasyfikacja prawidłowości ich funkcjonowania i rozwoju oraz formułowanie podstawowych praw dotyczących żywej materii w aspektach jej właściwości (jedność biochemiczna, geneza, ewolucja). Pod względem metodologicznym biologia ogólna nie została dotychczas gruntownie opracowana.

BIOLOGIA ORGANIZMALNA

syn.-^ Organizmalizm.

BIOLOGIA TEORETYCZNA nm. theo-retische Biologie Termin wprowadzony przez L. von Ber-

TALANFFY'EGO (1951).

Nazwa niezbyt ostra, używana nie tyle

w przeciwstawieniu do „biologii praktycznej", ile na oznaczenie nauki, która w szerszym niż tamta zakresie stosuje pojęcia teoretyczne oraz rozumowanie dedukcyjne jako narzędzia rozwiązywania problemów i dochodzenia do nowych twierdzeń. Biologia teoretyczna rozwija się na pograniczu biologii z jednej strony i matematyki, fizyki, chemii, cybernetyki z drugiej. Za przykład takiego rozwoju może obecnie służyć biofizyka. Wychodząc od obserwacji systemów Ż5rwych i od uzyskanych w innych naukach biologicznych analiz fizykochemicznych dotyczących struktury i funkcji tych systemów, biologia teoretyczna zajmuje się komputeryzacją badań biologicznych, zastosowaniami fizyki teoretycznej w biologii i obejmuje teorię systemów żywych oraz biologię matematyczną. Dzięki zapoczątkowanej ilościowej analizie systemów żywych otwiera ona realne możliwości sformalizowanego opisu organizacji biologicznej na różnych jej poziomach i wyrażania v\?y-ników badań w jednostkach informacji. Z tego względu, jednocząc różne szczegółowe nauki biologiczne, zaczyna pełnić obecnie rolę przewodnią w biologii.

BIOLOGIZM ang. biologism; fr. biologi-sme; nm. Biologismus

Ujmowanie ogółu zagadnień filozoficznych (gnozeologicznych, etycznych, estetycznych itd.) z punktu widzenia biologii; stanowisko reprezentowane przez Ch. Darwina i H. Spencera. Według biologi-zmu prawo —> ewolucji jest prawem powszechnym, rządzącym nie tylko organizmami, ale i całą przyrodą, a co za tym idzie — i umysłem ludzkim.
Ogólna nazwa tych kierunków filozoficznych, które koncentrują swe zainteresowania na problemach -^ życia (1, 2) w najrozmaitszych jego przejawach, modyfikując w różny sposób pierwotne sformułowanie biologizmu (1) Ch. Darwina i H. Spencera. Biologizmemjestm. in. -> wi-

100

BIOMORFIZM

BŁĄD

talizm, -^ organizmalizm; elementy biolo-gizmu można wyśledzić np. u „filozofów życia", takich jak F. W. Nietzsche, H. Bergson, oraz w niektórych kierunkach psychologicznych, takich jak —> behawioryzm, freudyzm.

W teorii poznania — pragmatysty-czne wyjaśnianie jej przedmiotu: zjawiska psychiczne stanowią ogniwo ogólnego rozwoju przyrody organicznej, ogólnego postępu; formy umysłu powstały przez dostosowanie się do warunków życia; umysł jest jedynie narzędziem potrzebnym człowiekowi do zachowania życia; poznanie jest zależne od poznającego umysłu, od procesów psychicznych, które są następstwem procesów biologicznych (relatywizm biologiczny).
W psychologii — pogląd wyjaśniający zjawiska psychiczne głównie za pomocą pojęć z dziedziny biologii, nie doceniający przy tym danych socjologicznych lub je w ogóle pomijający.
W etyce—pogląd zorientowany hedonistycznie, uznający jedynie przyjemności cielesne i odrzucający moralność ascetyczną. W swych skrajnych formach biologizm etyczny przechodzi w ^ panseksuaUzm. Najwyższą zasadą etyki biologistycznej jest utrzymanie życia nie tylko indjrwidualnego, lecz także zbiorowego: rodziny, narodu, ludzkości. Biologizm w etyce reprezentowali: Th. Hobbes, J. M. Guyau, F. W. Nietzsche, częściowo H. Spencer. W Polsce twórcą tzw. biografii ogólnej, tj. biofizyki zjawisk moralnych, był J. Pieter.

BIOMORFIZM (gr. bios = życie + morphe = kształt, wygląd) fr. biomorphisme

filoz. przyr. Traktowanie zjawisk psychicznych lub społecznych (i w pewnych przypadkach również zjawisk fizycznych) jako swoistych form życia. -> Biologizm (4).

BIONIKA (biocybernetyka) ('bio(logia)' -I- '(elektro)nika') ang. bionics; fr. bioniąue; nm. Bionik

Dział cybernetyki z pogranicza biologii i techniki, zajmujący się badaniem procesów zachodzących w żywych organizmach oraz konstrukcją maszyn cybernetycznych i modeli teoretycznych symulujących funkcjonowanie żywych organizmów. Bioni-ka znajduje praktyczne zastosowanie m. in. w medycynie, umożliwiając rozwiązania konstrukcyjne protez sterowanych impulsami nerwowymi.

BIOPOEZA (gr. bios = życie -i- poiesis = tworzenie) ang. biopoiesis

filoz. przyr. Termin równoznaczny z —> a-biogenezą (1), wprowadzony przez N. W. PiRiEGO (1937) na określenie powstania życia na Ziemi dzięki naturalnej syntezie materii żywej na podłożu materii nieożywionej i bez udziału jakichś istniejących wcześniej istot żywych. Wynikiem takiej syntezy byłby e o b i o n t — hipotetyczny żjTwy organizm z pogranicza tych dwóch rodzajów materii. Biopoeza miała być procesem stopniowym, związanym z istnieniem pewnych form doboru i ewolucji w obrębie układów materialnych. Sam termin „biopoeza" został ostatnio dość po-wszedmie przyjęty.

BLASK Ic. claritas

estet. Jedna z obiektyTvnych właściwości —> piękna (1) w ujęciu Tomasza z Akwinu, obok —»proporcjonalności (1) i zupełności (-> całkowitość); używa się również w tym znaczeniu zamiast terminu „blask" — terminu -^ „jasność" (1). Blask może się odnosić zarówno do przedmiotów materialnych, jak i duchowych.

BŁĄD gr. tó diapseudesthai (Arystoteles), hamdrtema (Arystoteles); łc. error, falsum; ang. fallacy; fr. erreur; nm. Irrtum

Najogólniej: myślenie tego, co nie jest, w odróżnieniu od -^ fałszu (1), który jest m.' in. mówieniem tego, co nie jest.

1. log. Niezgodność myślenia z zasadami logicznymi. Rozróżnia się:

101

102

BŁĄD CZTERECH TERMINÓW

BŁĘDNE SUMIENIE

a) błąd materialny —>rozumowania (1) {falsity ofa premiss), zacłiodzący wtedy, gdy fałszywość wniosku jest spowodowana fałszywością przesłanek (kilku lub cłioćby jednej), np. przypisywaniem związku przyczynowego zdarzeniom, między którymi związek taki nie zachodzi;

b)błąd formalny -»rozumowania (1) (formal fallacy), występujący wtedy, gdy zachodzi niewłaściwa —> asercja (1) przesłanki albo wniosku lub gdy rozumowanie dotyczy nie tego, co miało właśnie wykazać.

t. pozn. Niezgodność sądu spostrzeżeniowego z rzeczywistością.
psych. Fałszywy sąd wydany przez kogoś, kto jest przekonany o jego prawdziwości. We współczesnej psychologii używa się też określeń specjalistycznych: „błąd standardowy", „błąd pomiaru", „błąd próbki" itp.
et. Orzeczenie wydane w dobrej wierze, lecz oparte na fałszywym rozpoznaniu wartości (pozytywna ocena czynu zasługującego na naganę lub negatywna ocena czynu dobrego). Powodem błędu może być —> błędne sumienie.

BŁĄD CZTERECH TERMINÓW (tłum. nłc. <quaternio terminorum>} ang. four-term fallacy

W logice trądycj^nej — błąd spowodowany wieloznacznością terminu średniego sy-logizmu, a będący jedną z form -> ekwiwo-kacji. Na przykład: „Zamek znajduje się w drzwiach budynku" — „Zamek jest budynkiem" — „Budynek znajduje się w drzwiach budynku". W ten sposób w sy-logizmie znalazły się nie trzy terminy, lecz cztery: 1) „bud5mek", 2) „drzwi", 3') „zamek" (w pierwszym znaczeniu), 4") „zamek" (w drugim znaczeniu).

BŁĘDNE KOŁO nłc. circulus vitiosus, circulus logicus; ang. vicious circle; fr. cercie vicieux; nm. Zirkelschlufi, Kreis falscher SchlUsse

1. metod. Błędne koło w definio
waniu — błąd polegający na definiowa
niu jakiegoś terminu za pomocą tego sa
mego terminu. Rozróżnia się:

błędne koło bezpośrednie {direct vi-cious circle) — gdy w —> definiensie zawarte jest -^ definiendum, np.: „Światopogląd jest to pogląd na świat";
błędne koło pośrednie {indirect vicio-us circle) — gdy termin A definiujemy za pomocą terminu B, który z kolei definiujemy za pomocą terminu A, np.: „Hormony są produktem gruczołów wewnętrznego wydzielania, a gruczoły wewnętrznego wydzielania są to gruczoły produkujące hormony".

2. metod. Błędne koło w dowo
dzeniu (we wnioskowaniu) — błąd ro
zumowania polegający na dowodzeniu ja
kiegoś zdania na podstawie zdań, wśród
których znajduje się zdanie dowodzone.
Błędne koło w dowodzeniu również może
być bezpośrednie lub pośrednie, syn.—> Pe-
titio principii (a).

BŁĘDNE KOŁO W DEFINIOWANIU

nłc. circulus in definiendo, idem per idem; ang. vicious circle in definition; nm. Zirkelde-finition

metod. -> Błędne koło (1).

BŁĘDNE KOŁO W DOWODZENIU (WE WNIOSKOWANIU) nłc. circulus in demonstrando, circulus in probando; ang. cir-cular evidence, vicious circle in proof; nm. Zir-kelbeweis metod. -^ Błędne koło (2).

BŁĘDNE SUMIENIE nłc. conscientia er-ronea; fr. conscience morale erronee

et. —> Sumienie, które wydaje -> ocenę (lAa) moralną konkretnego czynu na podstawie jakiejś zasady ogólnej rozumianej niezgodnie z obiektywnym porządkiem moralnym lub też na podstawie niewłaściwego odniesienia owego czynu do określonej zasady moralnej. W wyniku te-

103

104

BODZIEC

BÓG

go czyny, które w świetle obiektywnie słusznej zasady moralnej są złe, ocenia się — na skutek błędnego przeświadczenia o ich dopuszczalności — jako moralnie dobre, i odwrotnie, czyny obiektywnie dobre osądza się — na skutek błędnych opinii moralnych ^—^ jako złe. Błędne sumienie może być zawinione albo niezawinione w zależności od tego, czy podmiot moralny starał się upewnić co do słuszności danej zasady.

BODZIEC łc. stimulus; ang. incentwe, stimulus; fr. stimulus; nm. Reiz

psych. Każda sytuacja lub zdarzenie powodujące pobudzenie któregokolwiek —> receptora (1). Znaczenie terminu „bodziec" jest precyzowane przez odpowiednią kwalifikację, np.: bodziec zewnętrzny - wewnętrzny, bezwarunkowy - warunkowy, nieadekwatny - adekwatny. Kwalifikacji bodźców nie należy utożsamiać z ich właściwościami, np. z siłą, modalno-ścią, intensywnością, jakością itp.

BÓG (sanskr. bhaga, st.-crk.-sł. bog = bogactwo, szczęście; pan udzielający bogactwa, szczęścia) gr. theós; łc. Deus; ang. God; fr. Dieu; nm. Gott

I. 1. W filozofii tomistycznej: samoistny byt pierwszy, rozpoznawalny dzięki analizie struktury bytów niesamoistnych jako faktyczna przyczyna sprawcza ich istnienia, byty te bowiem ze względu na cechującą je niesamoistność wymagają przyjęcia zewnętrznej przyczyny sprawczej swojego istnienia. Byt pierwszy jest wówczas rozpoznawany jako istnienie samoistne, które będąc wyłącznie istnieniem, pozostaje niezależne od jakichkolwiek przyczyn. Jego samoistność wyklucza obecność w nim możnościowych ograniczeń czy przypadłości. Na mocy tego, że jest Samoistnym Istnieniem, jest realny sam z siebie, a jako taki jest czystym aktem. Nie zawierając żadnej możności ani też żadnej przypadłości, jest bytem

czysto duchowym. Od irmych bytów różni się odrębnym obszarem bytowości, wypełnionym wyłącznie przez samoistne istnienie. Stanowiąc prosty byt pierwszy, posiada utożsamiające się z nim samym własności transcendentalne (—> transcenden-talia /1 /). Jest zatem prawdą, co oznacza, iż stanowiące go istnienie, dzięki temu, że sam istnieje, ujawnia się wśród innych istniejących, rzeczywistych bytów. Przysługują mu również irme własności transcendentalne — te same, co i w przj^adku każdego bytu realnego, z tą jednak istotną różnicą, że jemu przysługują one w sposób szczególny, właściwy jedynie bytowi samoistnemu. Ponadto więc, że jest prawdą — jest również dobrem, jest też jednością, a zarazem czymś w sobie realnym, czymś odrębnym, jest także pięknem. Takie terminy jak „konieczność", „nieskończo-ność", „wieczność", a także „samoistność", „przyczynowanie" nie oznaczają własności Boga, lecz tylko określają Jego bytowy status. W swej zawartości bytowej Bóg jest wyłącznie istnieniem, nie powiązanym z żadnym innym czynnikiem bytowym. Nie poprzedzony przez żaden irmy byt. Bóg jako byt pierwszy jest sam odbiorcą swego manifestującego się istnienia, a ponieważ jest bytem duchowym, poznaje swoje istnienie czysto intelektualnie. Skoro zaś jest samoświadomym istnieniem, jest też Osobą.

2. W innych filozofiach: Dobro samo w sobie i Piękno (za Platonem); pierwszy -^ po-ruszydel. Pierwsza Przyczyna (za Arystotelesem); -^ Jedno (2) (Plotyn); -^ Trwanie (2) samo w sobie (Augustyn); Milczenie (Pseu-DO-DiONizY Areopagita); -> Konieczność (A-wicenna); —> Nieskończoność (1A) (f. Duns Szkot, R. Descartes); —> causa sui (R. Descar-TES, B. Spinoza); wielka -> Monada (2) (G. W. Leibniz); -^ Absolut (Mikołaj z Kuzy, Yoltai-re); Istota wyrażająca się w pełni przez myśl (J. G. FicHTE, F. W. J. Schelling); Duch Absolutny (za G. W. F. Heglem, np. J. M. Hoene--Wroński, a. CiESZKOwsia); -> punkt Omega

105

106

BÓG

(P. Teilhard de Chardin); racja tożsamości bytującego {Seiende) i bytu (Sezn), odróżnianych ontologicznie w Seiende (K. Rahner).

Do podstawowych zagadnień filozoficznych dotyczących Boga należą:

A) Zagadnienie istnienia Boga. W tra
dycji filozoficznej podstawą przyjęcia za
prawdziwe twierdzenia, że Bóg istnieje,
bywa:

poznanie irracjonalne: wiara (^ fide-izm), przeżycie mistyczne (-> mistyka), intuicja jako poznanie aintelektualne (—> in-tuicjonizm /3,4/), uczucie (—> emocjona-lizm), światło wewnętrzne (—> ilumi-nizm Ul), wola (^woluntaryzm/3/), doświadczenie egzystencjalne, idea wrodzona (—> natywizm Ul), di także w swoistym znaczeniu sumienie, poczucie moralne, poczucie sensu istnienia, pragnienie szczęścia, właściwe ludziom pragnienie wieczystego trwania itp.;
poznanie racjonalne: szukarue racji uniesprzeczniającej bytową strukturę rzeczy ujętych w doświadczeniu (—> aposte-rioryzm, —> kauzalizm /2/), wyjaśnianie celowości struktury poznanych bytów (—> finalizm /!/, teleologizm), wykrywanie powodu spójności naukowej wizji kosmosu (ewolucjonizm P. Teilharda de Chardin), oczywistość intelektualna (-> aprio-ryzm, -^ ontologizm /2/, ^kogitacjo-nizm), założenie, hipoteza (probabilizm, -^ „zakład" Pascala), racja sensu dziejów (-> historiozofia), —> autorytetu (2c), —> tradycji (2), historyczność Objawienia.

Twierdzenie, że Bog istnieje, uznają za prawdziwe: -^ teizm, —> deizm (1), —> pan-teizm, -^ panenteizm; odrzuca je jako fałszywe —> ateizm; sąd w tej kwestii zawieszają: -> sceptycyzm (1), -^ agnostycyzm.

B) Zagadnienie istoty lub natury Boga,
polegające na określaniu, poprzez pozy
tywne twierdzenia, kim Bóg jest, jakie są
Jego atrybuty (teologia pozytjmma), lub
też na określaniu, poprzez kolejne zaprze
czenia, kim nie jest (ponieważ same poję
cia nie wystarczają do określenia, kim Bóg

jest) (—> teologia negatywna). Określanie to należy do teologii filozoficznej, stanowiącej samo jądro metafizyki. Raczej do teologii pozytywnej można zaliczyć takie oto, znane również z historii filozofii, twierdzenia dotyczące istoty lub natury Boga, jak to, że jest On jeden (-^ monoteizm), że jest jednym z wielu (-^ politeizm), że jest osobą (—> teizm), duchem (—> spiry-tualizm), że jest tożsamy ze światem całkowicie (—> panteizm), częściowo (^ panenteizm), że stanowi Go czysty rozum, intelekt, myśl (Myśl Samomyśląca J. G. Fi-CHTEGO, F. w. J. Schellinga), logos, wola, miłość, prawda, dobro, piękno, życie (neoplatonizm), samoistne istnienie (to-mizm).

C) Zagadnienie związków Boga ze światem i z człowiekiem: teza o współwiecz-ności Boga i świata (za Platonem i Arystotelesem), o pochodności świata od Boga (—> kreacjonizm /!/,—> emanacjonizm; -^ transcendencja /!/, ^ immanencja), o ingerencji Boga w bieg świata {-^ opatrzność /II/, —> cudy; -> okazjonalizm) lub o tym, że rue interweruuje On w bieg raz stworzonego świata (—> deizm /1 /). W odniesieniu do człowieka: problem nieśmiertelności duszy, problem dobra i zła.

Wymienionymi wyżej zagadnieniami zajmują się: metafizyka, teologia naturalna (filozoficzna), teologia spekulatywna.

II. Według teologii chrześcijańskiej: Bóg sam objawia się jako stwórca całego świata, a w szczególności człowieka, i zarazem jako cel ostateczny, do którego wszystko zmierza dzięki Bożej opatrzności. Objawia się ludziom jako sprawiedliwy i nade wszystko miłujący Ojciec, który przez swego Syna wprowadza nas w swoje wewnętrzne życie, kształtowane w każdym człowieku przez Ducha Świętego; objawia się zasadniczo jako Trójca Osób, będących jednym i tym samym, jedynym Bogiem, który stał się człowiekiem w Jezusie Cłtrystu-sie (tajemnica Wcielenia), Odkupicielu człowieka (tajemnica Zbawienia).

107

108

BRAK (CZEGOŚ)

BRZYDOTA

Czym innym jest czysto rozumowe przyjęcie twierdzenia o istnieniu Boga, a czym innym uznanie rzeczywistości Jego istnienia jako najgłębszej podstawy całej egzystencji ludzkiej. W ustosunkowaniu się do Boga nie wystarcza człowiekowi — jak na to wskazują dzieje filozofii i religijności — płaszczyzna samego poznania filozoficznego, które mogłoby dopiero wzbogacać rzeczywistość wiary religijnej. Obydwie płaszczyzny mogą się wzajemnie uzupełniać, i niejednokrotnie bywa tak, że do przekonania o istnieniu Boga i do wiary w Niego dochodzi się także dzięki motywacji natury racjonalnej (crede ut intelligas Augustyna), a z drugiej strony, już wierząc w Boga, poszukuje się racjonalnego uzasadnienia swego przekonania o Jego istnieniu (fides ąuaerens intellectum Anzelma z Canterbury).

BRAK (CZEGOŚ) gr. elleipsis (1), steresis (2); łc. defectus; ang. lack, want, defect (2); fr. manąue (1), defaut; nm. Mangel

1. Różnica wynikająca z porównania jakiejś ilości czegoś z inną jego ilością, przy czym większą z nich traktuje się jako miernik; pojęcie przeciwstawne (gdy jako miernik traktuje się ilość mniejszą): n a d -m i a r. W takim ujęciu brak jest po prostu konsekwencją bytowej wielości, niekoniecznie zaś czymś negatywnym pod względem ontycznym. Opozycję pomiędzy tak pojętym brakiem {elleipsis) a nadmiarem (w znaczeniu bądź dodatnim: hyperoche, bądź pejoratywnym: hyperbole) ustalali pi-tagorejczycy i włączali ją do liczby przeciwieństw, które układały się w pary tworząc dwa analogiczne ciągi. W filozofii nowożytnej pojęcie braku w znaczeniu pozytywnym odnoszono do tego, co jest wprawdzie niepełne, lecz nie staje się przez to mniej doskonałe, jak np. pewniki geometryczne, których nie można dowieść, a to z powodu ich całkowitej oczywistości, nie zaś niejasności; brak {manąue) dowodów świadczy nie o wadzie [defaut) tych pew-

ników, ale raczej o ich doskonałości (B. Pascal).

2. metaf. Określenie jednej z zestawionych przez Arystotelesa przeciwstawno-ści, którą tworzą kategorie -^ posiadania (1) czegoś i jego pozbawienia (np. wzrok - ślepota) (-> prywacja /1 /), umieszczanej w Arystotelesowskim zestawie pomiędzy przeciwstawnością przeciwieństwa (np. dobry - zły) a przeciwstawnością sprzeczności (twierdzenia i przeczenia czegoś o tym samym, np. siedzi - nie siedzi). Pojęcie braku należy więc w tradycji filozofii klasycznej do jednej z tych opozycji, które niszczyłyby podmiot w miarę zakorzeniania się w nim. Nie dotyczy ono czegoś pozytywnego bytowo, tzn. czegoś, co by się utożsamiało z bytem, lecz tylko tego, co jest w bycie zapodmio-towane jako jego niedoskonałość (dlatego mówi się właściwie o „braku czegoś", nie zaś o „braku" samym w sobie). W tym znaczeniu, przyjętym w tradycji filozofii klasycznej, zwykło się określać niebyt jako właśnie brak bytu, zło jako brak dobra, brzydotę jako brak piękna, itp. Zasadniczo pojęcie braku odnosi się do nieobecności w jakimś podmiocie tej cechy, która mu przysługuje z samej jego natury, a dopiero w dalszym znaczeniu — do nieobecności czegoś użytecznego lub korzystnego, co mu zazwyczaj przysługuje w normalnej sytuacji albo co posiadał on pierwej, a czego został pozbawiony. W szczególności zaś, na gruncie metafizyki chrześcijańskiej, pojęcie to odnoszono do jakiejkolwiek doskonałej cechy bytu, wiążąc je z ontycznym statusem bytu stworzonego, charakteryzującego się skoń-czonością (G. W. Leibniz).

BRZYDOTA gr. to kakón; łc. turpitudo; ang. ugly, ugliness; fr. le laid, laideur; nm. das Hafiliche, Hafllichkeit

Przeciwieństwo os—> piękna, pojmowane na ogół jako jego brak.

W starożytnej Grecji dość powszechnie

109

110

BRZYDOTA

łączono z pięknem doskonałość moralną (np. Platon; także u Arystotelesa wyrażenie kalds kagathós); na wzór tego pojęcie brzydoty łączono, zwłaszcza w neoplato-nizmie, z pojęciami zła moralnego i poznawczego fałszu. Ewolucja wyobrażeń o tym, co brzydkie, towarzyszyła historycznej zmienności kryteriów i wzorów piękna.

1. metaf. Brak -^ piękna (2) w sensie me
tafizycznym; jako pojęcie przeciwstawne
„pięknu" brzydota oznacza brak jedności,
ładu, harmonii, formy. Analogicznie do
-^ zła (1) i -^ niebytu (1) rue jest ona ni
czym pozytywnym bytowo. W metafizy
cznej teorii piękna śladem dwojakiego je
go pojmowania (piękno transcendentalne
- piękno kategorialne) rozróżnia się brzy
dotę w szerszym znaczeniu (a), gdy jakiejś
rzeczy brak tego, co jej się z natury należy,
i brzydotę w znaczeniu węższym (b), gdy
jakiejś rzeczy brak piękna cechującego rzecz
szlachetniejszą od niej. Stosownie do tego
przez brzydotę można rozumieć:

brak bytu, któremu piękno przysługuje z natury (zaprzeczerue piękna transcendentalnego);
niezupełność bytową (zaprzeczenie piękna kategorialnego), dotyczącą w zasadzie formy; jej przeciwieństwem jest PS—> całkowitość. Formalna niedoskonałość bytu wyznacza różne postacie kategorialnej brzydoty: d y s h a r -monie (i;s^harmonia/2/), dysproporcję (to—>proporcjonalność /!/), bezład (os-> porządek /2/), bezkształt. Kate-gorialna brzydota, podobnie jak kategorialne piękno, stanowi przedmiot estetyki. To, co posiada cechy niezgodne z jakąś formą traktowaną jako doskonała w swoim rodzaju, może jednakże być przedmiotem sztuki i mieć pozytjrwną wartość estetyczną.

2. estet. Brak wartości estetycznej (A) al
bo jej rodzaj (B); w obydwu tych ujęciach
brzydota jest określana bądź przez samą
właściwość -^ przedmiotu (3) estetyczne-

go (interpretacja obiektywistyczna), bądź przez charakter —> przeżycia estetycznego (interpretacja subiektywistyczna), bądź przez jeden i drugi czynnik jednocześnie (według R. Ingardena).

Zaprzeczenie —> piękna (1) w sensie estetycznym, pojmowane — stosownie do różnych jego znaczeń — bądź jako brak wartości estetycznej w ogóle, bądź jako brak tylko jednej z wartości estetycznych, tej mianowicie, którą stanowi piękno.
To, co estetycznie pozytywne. Brzydotę jako jedną z wartości estetycznych wymienia się obok piękna i jego pochodnych (takich jak ładność, wdzięk, ślicz-ność), a także obok innych wartości (jak wzniosłość, wspaniałość, tragizm, komizm), zaliczając ją (M. Wallis) do wartości tzw. ostrych w odróżnieniu od tzw. łagodnych (do których właśnie należy piękno). Estetyczne oddziaływanie brzydoty ma polegać m. in. na wiążącej się z nią odkrywczości poznawczej, na jej charaktery-styczności i typowości, na większej ruż np. w przypadku piękna ekspresywności lub też impresywności, na efektywności komicznej, dużej sile imaginacyjnej itp.

Współcześnie w estetyce uprawianej w Polsce (J. Segał, M. Wallis) spotyka się następujące znaczenia pojęcia brzydoty:

to, co estetycznie obojętne, nijakie (estetyczne zero);
to, co estetycznie negatywne, budzące estetyczną dezaprobatę (estetyczny minus);
to, co artystycznie negatywne, niesprawne, nieudane, niezdarne (estetyczny błąd);
to, co estetycznie pozytywne, jedna z wartości estetycznych (estetyczny plus).

W związku z trzecim znaczeniem (c), określonym jako „estetyczny błąd", warto zaznaczyć, że już w starożytności rozróżniano wyraźnie negatywną wartość estetyczną tego, co zostało przedstawione poprzez sztukę, i nieudolność czy niedoskonałość samego dzieła sztuki, oczywiście

111

112

„BRZYTWA OCKHAMA"

BYC

dyskwalifikującą takie dzieło; w sztuce współczesnej, która częstokroć tandetność materiału i bylejakość wykonania stosuje jako zamierzone środki wyrazu, rozróżnienie to ulega zatarciu.

„BRZYTWA OCKHAMA" ang. Occam's razor; fr. rasoir d'Occam; nm. Ockhams Ra-siermesser

metod. Obiegowa nazwa przypisywanej W. OcKHAMOWi zasady, według której „bytów nie należy mnożyć ponad konieczność" (nłc. „entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem"). Podobnie sformułowana zasada występuje już u J. Dunsa Szkota, natomiast przytoczona wyżej formuła, choć zgodna z tym, co głosił sam Ockham, nie znajduje się w jego dziełach. Zasada „brzytwy Ockhama", wysunięta w związku ze sporem o uniwersalia (—> po-wszechniki /1 /), „ucinała" nie kończące się rozróżnienia pojęciowe. Współcześnie można ją traktować jako szczególny przypadek postulatu ekonomii myślenia. —^ Zasada ekonomiczności.

BYCIE

Zaproponowany w polskim przekładzie tekstów M. Heideggera (K. MiCHALSia i in.) odpowiednik niemieckiego słowa das Sein, m. in. dla odróżnienia go od das Seiende, tłumaczonego w tym przekładzie jako 'byf, i od die Seiendheit, tłumaczonego jako 'bytość'. S. B. Linde podaje jako odpowiednik das Seyn obok słowa 'byt' (= „bycie i stan bycia") — 'bytność' (= „byt, bycie, eksystowanie").

BYĆ gr. etnai; łc. esse; ang. to be; fr. etre; nm. sein

Czasownik wyrażający statyczny aspekt świata przedmiotowego w opozycji do jego aspektu dynamicznego, wyrażanego czasownikiem 'stawać się'. Bardziej pierwotny i podstawowy jest pierwszy z nich, gdyż „bycie" jest logicznie wcześniejsze od „stawania się", tak jak pojęcie miejsca

jest wcześniejsze od pojęcia ruchu czy, ogólniej, od pojęcia zmiany dotychczasowego stanu. Gdyby w świecie przedmiotowym nie było pewnych elementów stałości, nie byłoby w ogóle możliwe stwierdzenie, jak się w nim rzeczy mają ani też jakie przedmioty istnieją. Przedmiot opisu, a więc i podmiot zdania musi mieć jakąś konsystencję, pewną dającą się określić stabilność; jeśli zdanie opisujące rzeczywistość ma zawierać -^ roszczenie prawdziwościowe, to także własności przypisywane w owym opisie przedmiotowi muszą się odznaczać pewną pojęciową niezmiennością. Jeśliby wszystko znajdowało się w stanie ciągłej zmiany, to nie byłyby możliwe ani prawdziwy opis, ani ugruntowana wiedza (znany z Kratylosa argument Platona przeciwko Heraklito-WEMU wariabilizmowi). Opozycja między tym, co statyczne, a tym, co dynamiczne, jest opozycją podstawową dla całego systemu językowego, bez niej zaś nie byłoby nawet warunków dla zaistnienia języka.

Czasownik 'być' funkcjonuje w językach jako system skorelowanych ze sobą znaczeń i ich opozycji, służący do wyrażania:

tego, że coś się orzeka o czymś (funkcja łącznikowa, predykatywna);

istnienia (funkcja egzystencjalna);
prawdy (funkcja prawdziwościowa).

Sama więc strukturalna możliwość wypowiadania sądów wymaga spełnienia trzech warunków: 1) musi istnieć coś, o czym się mówi; 2) musi być o tym czymś coś do powiedzenia; 3) musi istnieć jakaś zgodność — czyli prawda — pomiędzy tym, co się mówi, a tym, o czym się mówi. Dla Arystotelesa podstawowe użycie terminu „jest" sprowadzało się do oznaczania substancji (ousta), w świetle zaś współczesnych analiz lingwistycznych jest nim funkcja orzekania i zdaniowości, czyli użycie tego terminu jako znaku łącznika zdaniowego.

Wymienione wyżej trzy funkcje czasownika 'być' {a, h, c) ujawniają trójczłonową

113

5 — Słownik filozoficzny

114

BYC

BYT

Strukturę greckiego czasownika etnai. Wyznaczają one, wraz ze swoimi wzajemnymi powiązaniami, cały zespół problemów, które należą do rdzenia klasycznej ontolo-gii od Parmenidesa do Arystotelesa, a także stanowią zrąb współczesnej ontologii, podejmującej właśnie zagadnienia teorii orzekania, istnienia i prawdy w ich wzajemnych korelacjach. W ujęciu starożytnych Greków problemy rzeczywistości jawiły się jako problemy dotyczące możliwości racjonalnego dyskursu, formułowania prawdziwych lub fałszywych twierdzeń; „być" znaczyło dla nich: być podmiotem lub orzecznikiem w racjonalnym dyskursie i w prawdziwym twierdzeniu. Związek tych trzech pojęć (orzekania, istnienia, prawdy), skupiających się wokół jednego terminu, tłumaczy, w jaki sposób pojęcie fałszu jako „mówienia tego, co nie jest" i pojęcie błędu jako „myślenia tego, co nie jest" mogły uchronić greckich filozofów przed paradoksami niebytu czy niebycia, oddalając od nich pokusę traktowania istnienia jako orzecznika. Owe trzy pojęcia są ze sobą ściśle związane: widać to najpierw w Platońskiej teorii tego, co „rzeczywiście (lub: prawdziwie) rzeczywiste" {ta óntos ónta), a następnie w Arystoteleso-wsKiEj teorii kategorii, opartej na pojęciu substancji lub bytu. Związek ów umożliwił powstanie ontologii jako spójnego systemu problemów i tematów, który miał tę zaletę, że wiązał pojęcia prawdy i rzeczywistości z faktem predykacji rozumianej semantycznie, czyli z możliwością wypowiadania prawdziwych lub fałszywych twierdzeń o przedmiotach i faktach świata nie należących do samego języka. Także współcześnie jednym z podstawowych zadań ontologii czy też metafizyki jest analiza logicznej struktury zdań, mająca na celu określanie warunków, pod jakimi samą logikę i naukę można uważać za zbiór twierdzeń prawdziwych.

W czasach nowożytnych tacy filozofowie języka, jak J. St. Mill, B. A. Russell,

R. Carnap, wyróżnili cztery funkcje terminu „jest", podkreślając różnice między nimi i niesprowadzalność jednych do drugich, czyli brak jednego pojęcia „bycia", które by je wszystkie obejmowało. Są to funkcje: 1) egzystencjalna, 2) predykatyw-na (łącznikowa), 3) tożsamościowa (A jest B lub A równa się B), 4) inkluzji, czyli zawierania się klas. S. Leśniewski i irmi logicy opracowywali różne systemy formalne i teorie ontologiczne, w których starali się uwydatnić, w duchu Arystotelesa, wspólne podłoże rozmaitych funkcji terminu „jest", uznając przy tym za podstawową jego funkcję łącznika, nie zaś funkcję egzystencjalną. W filozofii XIX i XX w. w opisie czasownika 'być' i jego funkcji stosowano na ogół dychotomiczny podział na 'jest' w funkcji łącznika i 'jesf w znaczeniu egzystencjalnym. Współcześnie zwraca się uwagę (Ch. H. Kahn), że podział ten, sięgający niemal początków filozofii, a w czasach nowożytnych zaakcentowany przez J. St. Milla, jest metodologicznie wadliwy, gdyż opiera się na pomieszaniu kryteriów syntaktycznych z kryteriami semantycznymi, mianowicie zestawiane są w nim ze sobą dwie kategorie nieporównywalne: kategoria łącznika, która jest kategorią typowo syntaktyczną, określoną przez funkcję, jaką dany termin spełnia w zdaniu, i kategoria istnienia, która jest kategorią semantyczną i nie ma swego odpowiednika syntaktycznego. Na podstawie współczesnych analiz lingwistycznych spośród pozornie niezależnych nawzajem od siebie funkcji, jakie czasownik 'być' spełnia w językach indoeuropej-skich, wyróżnia się takie jak: predykatyw-na (łącznikowa), asercyjna, prawdziwościowa, egzystencjalna.

BYT (nominalizacja czasownika 'być', utworzona analogicznie jak np. gr. tó ón od einai) gr. ón; nłc. ens (choć takie nowotwory łacińskie, jak ens i essentia cytuje już Seneka, następnie też Kwintyllan); ang. be-

115

116

BYT

ing, entity; fr. rStre; nm. Sein, Dasein, Seien-des

S. B. Linde pod słowem 'byf {das Seyn, das Daseyn, Yorhandenseyn, der Zustand des Genus) oprócz zasadniczego znaczenia: „bycie i stan bycia" podaje dwa szczegółowe znaczenia ściślej filozoficzne: „1. eksy-stencja, bytność", „2. stan bycia, mienie się, kształt i sposób bytności", oraz dwa znaczenia potoczne jeszcze z języka staropolskiego: „3. byt = dobry byt, wygodne życie, wygody życia, dobre mienie się", „4. byt, siedlisko, bycie gdzie, mieszkania". Pod słowem zaś 'bytność': „1. byt, bycie, eksystowanie, eksystencja", „2. jestestwo, istność".

Po raz pierwszy posłużył się tym terminem w ściślejszym jego znaczeniu Parme-NiDES, używając go zarówno w postaci urzeczownikowionego imiesłowu tó ón (ściślej — w formie jońsko-poetyckiej — tó eon), jak i w postaci urzeczownikowionego bezokolicznika tó einai (czasem tylko einai), jak wreszcie w postaci urzeczow-nikowionej formy osobowej czasownika estin — tó estin.

metaf. W filozofii klasycznej: wszystko to, co istnieje w jakikolwiek sposób („to, co" wyraża esencjalny aspekt bytu, „istnieje" — jego aspekt egzystencjalny). „Byt" jest pojęciem analogicznym {—) analogia /II/), gdyż oznacza rzeczy różne, lecz o proporcjonalnie wspólnej treści, tej mianowicie, że każda rzecz jest podmiotem własnego istnienia. Przez byt rozumie się wszelką egzystencjalną realność, a zatem i wielorakość (gdyż realność jest wieloraka), wszelką odrębną i zarazem realnie istniejącą całość danego tworzywa. Jest to dystrybutywne ujęcie bytu; jego ujęcie kolektywne dotyczy rzeczywistości jako spójnej całości nazywanej bytem, a uzyskane w ten sposób pojęcie jest pojęciem najogólniejszym. Jako takie nie jest ono definiowalne, gdyż aby je zdefiniować, musielibyśmy się posłużyć pojęciem od niego ogólniejszym.

U Platona: to, co stanowi jakąkolwiek całość.

U Arystotelesa: to, co jest określoną tre
ścią (zasadniczo > substancja /1 /).

W neoplatonizmie: jedna z pierwszych hipostaz wyemanowanych z Jedni (-^ Jedno /2/).

U Augustyna i Awicenny: to, co nie-zmiermie trwa.

W tomizmie: to, co realnie istnieje.

Byt jako byt jest właściwym przedmiotem —> metafizyki (1), gdzie do jego pojęcia docłiodzi się przez -^ separację (tak u Tomasza z Akwinu). „Byt" jest pierwszym i podstawowym pojęciem transcendentalnym, zawierającym in nucę treści także innych pojęć transcendentalnych {—> transcendentalia 11,11), takich jak „rzecz", „jedno", „coś", „prawda", „dobro", „piękno". Ich zakresy pokrywają się z zakresem pojęcia bytu, a tworzenie tych pojęć czy raczej ich wyprowadzanie z pojęcia bytu jest po prostu jego uwyraźnianiem. Może być ono również uszczegoławiane —■ dzieje się tak wówczas, gdy bierze się pod uwagę konkretne sposoby istnienia, uzyskując w ten sposób metafizyczne pojęcia analogiczne lub pojęcia jednoznaczne, takie jak „substancja", „przypadłość", „akt", „możność", „istota", „istnienie", „przyczyna", „skutek" itp.

Rozróżnia się:

A) Byt realny {ens reale) — to, co istnieje realrue, co jest w swoim istnieniu i w swych własnościach niezależne od poznającego podmiotu.

Byt absolutny, byt przez się, byt nie-uprzyczynowany — taki, który istnieje na mocy samej swojej istoty (syw.-> Bóg /I/); byt pochodny, byt uprzyczynowany — taki, który otrzymał istnienie (byt stworzony, stworzenie).
Byt substancjalny, byt w sobie — syn.—> substancja (1); byt przypadłościowy, byt w czymś drugim — syn.^ przypadłość (1).

117

118

BYT

Byt aktualny, byt w akcie — zdeterminowany i w pełni urzeczywistniony w swoim porządku; byt możnościowy (potencjalny), byt w możności — taki, który nie uzyskał jeszcze właściwej sobie determinacji, jakiej podlega.
Byt konieczny (w swym istnieniu, w swej istocie, w swym działaniu, w swej prawdziwości); byt przygodny (w istnieniu, w istocie, czyli naturze, w cechach przypadłościowych).
Byt zupdny (jakaś całość); byt niezupełny (wewnętrzna zasada jakiegoś bytu lub też jego część albo władza).
Byt bezwzględny (byt absolutny, substancja, wszystko, co aktualne, czyli istniejące); byt względny (relatywny wobec istnienia i swych przyczyn zewnętrznych, wobec podmiotu inherencji, wobec innych części samego siebie, wobec innych bytów skończonych, wobec umysłu jako poznawalny, wobec woli i pożądania).
Byt prosty; byt złożony.

h) Byt rueożywiony; byt ożywiony.

B) Byt myślny (ens rationis), byt logiczny — taki, który może istnieć tylko jako przedmiot myśli, lecz nie ma możności istnienia realnego (negacja, brak, sprzeczność, niemożliwość, stosunek logiczny, abstrakcje i powszechniki w stanie odbicia, wypowiedzenia sądów błędnych).

Powyższe rozróżnienia {A-B) dotyczą ujęcia bytu w statycznym aspekcie świata przedmiotowego (m. in. Platon, Arystoteles, Tomasz z Akwinu), w przeciwstawieniu do jego ujęcia w aspekcie dynamicznym (m. in. G. W. F. Hegel, A. Ń. White-HEAD, P. Teilhard DE Chardin), gdzie się przyjmuje rozwój bytu podległego ewolucji, traktowanej jako czynnik twórczy. Pierwsze ujęcie zgodne jest z podstawowym i pierwotnym dla pojęcia bytu znaczeniem jego macierzystego czasownika -^ 'być'; ujęcie ewolucjonistyczne opiera się na wtórnym dla tego pojęcia, aczkol-

wiek również należącym do jego tradycyjnej definicji („to, co jest lub być m o -ż e"), znaczeniu czasownika 'stawać się'.

Ponadto wyróżnia się:

C) Byt intencjonalny {ens inten-tionale, esse intentionale) — byt jakiegoś przedmiotu jako przedmiotu poznanego, a więc to, co istnieje w oderwaniu od przysługującego mu z natury podłoża. Byt intencjonalny może obejmować: wszystko, co jest realne; wszystko, co jest czysto możliwe i należy do przyszłości; wszystko, co jest nierealne, czyli czysto logiczne.

Byt czysto intencjonalny — taki, który istnieje jedynie jako korelat pewnych aktów świadomości, który nie ma żadnych własnych kwalifikacji, a wszystko, co go określa, przysługuje mu tylko na mocy intencji aktów świadomości. Według R. Ingardena czysto intencjonalny sposób istnienia charakteryzuje się niesamoistnością, pochodnością, aktualnością.

D)Byt idealny {ens ideale) — to, co istnieje idealnie (—>idea III), sposób istnienia przysługujący ideom. Według Platona byt idealny istniejąc obiektywnie, stanowi odrębny porządek substancjalny, niezależny od poznającego podmiotu, po-zaczasowy, pozaświatowy i niezmienny. Według R. Ingardena idealny sposób istnienia charakteryzuje się pierwotnością, samoistnością, nieaktualnością. Według E. HussERLA byt idealny nie jest ani realny, ani nierealny, lecz irrealny. Istnieje on obiektywnie (tzn. niezależnie od poznającej świadomości), aczkolwiek nie substancjalnie, jako coś dostępnego ludzkim myślom, co jednak pozostaje tym, czym jest, niezależnie od istnienia samych aktów myślowych oraz myślących osób; tak ujęty byt idealny nie daje się umiejscowić ani w umyśle ludzkim, ani w umyśle boskim, ani w świecie, ani poza światem (jak u Platona, u którego — według Husserla — byt idealny został zhipostazowany). W tomi-

119

120

BYT

BYTOWOSC

zmie nie przyjmuje się istnienia bytu idealnego. Byt jest wyjaśniany przez tzw. pierwsze zasady (^ zasada) — racje ostateczne i najogólniejsze, będące wynikiem filozoficznego opracowania ontycznych racji bezpośrednich, czyli takich, które w jakikolwiek sposób warunkują byt (—> racja Ul). Oprócz zasady —> tożsamości (3) (,,każdy byt jest tym, czym jest") i jej pochodnych: zasady -^ /nie-/sprzeczności (2) („żaden byt nie jest niebytem") oraz zasady wyłączonego środka (,/pomiędzy bytem a niebytem nie ma niczego trzeciego"), zalicza się do nich: zasadę racji dostatecznej, czyli zasadę racji bytu („to, bez czego dany byt nie jest tym, czym jest"), i jej pochodne: zasadę przyczynowości („wszystko, co się staje, ma swoją przyczynę"), zasadę substancjalności („wszelka zmiana zakłada coś, co się zmienia"), zasadę celowości („wszystko, co działa, działa dla jakiegoś celu").

BYTOWOŚĆ (nominalizacja czasownika 'być') nłc. entitas; ang. entity; ix. entite; nm. Wesenheit, Entitdt

metaf. Kwalifikacja bytowa lub zespół takich kwalifikacji, stanowiąca o określo-ności czegoś, co istnieje realnie, czyli o tym, że to coś jest czymś istniejącym i że jako takie należy do danego gatunku i rodzaju.
metaf. U J. Dunsa Szkota: entitas — forma najogólniejsza, będąca w sobie nie-sprzecznością, nie zdeterminowaną do jakiegokolwiek sposobu bytowania. Pierwsze determinacje bytu, które są już poza bytowością, to skończoność i -> nieskończoność (lA). Bytowość nieskończona stanowi absolutną doskonałość, skończona zaś może podlegać dalszym determinacjom, przez co ukonstytuowane zostają rodzaje, gatunki i jednostki.
W fenomenologii: to, co stanowi o jedności i istocie jakiegoś rodzaju.

121

122

CECHA

CAŁKOWITOŚĆ (zupełność) łc. integri-tas; ang. wholeness; fr. integralite; nm. Ganz-heit

estet. —> Doskonałość (3) polegająca na posiadaniu przez przedmiot określany jako piękny wszystkiego, co należy do jego natury, ponieważ brak czegokolwiek, co do ruej należy — szpeci. W ujęciu Tomasza z Akwinu całkowitość albo zupełność {inte-gritas) jest oprócz -^ proporcjonalności (1) i -^ jasności (1) jedną z obiektywnych właściwości —> piękna (1).

CAŁOŚĆ gr. to hólon, to synolon, to pan; łc. totum; nłc. totalitas; ang. totality; fr. totalite; nm. das Ganze, Totalitat

Korelat —> części (1), coś złożonego z (przynajmniej dwóch) dających się rozdzielić i liczbowo ująć elementów.
sy«.-> Zbiór (2) w sensie kolektjrwnym, agregat, konglomerat, kompleks. ^ Układ; -^ system; -^ postać; —> organizacja.
Coś, co bez względu na to, czy jest podzielne, czy nie, może być rozpatrywane jako w jakikolwiek sposób odgraniczone od wszystkiego irmego. Według Arystotelesa: to, czemu nic nie brakuje; to, poza czym nie ma niczego na zewnątrz.

a) Całość metafizyczna — taka, której części nie można wyodrębnić fizycznie, można jednak przez rozumowanie dojść do stwierdzenia realnej między nimi różnicy; całość taką stanowi np. byt złożony z istnienia i istoty, która z kolei złożona jest z materii i formy.

Całość fizyczna — taka, która daje się rozłożyć na części.
Całość organiczna — organizm, którego nie można podzielić nie pozbawiając go przez to życia. Pojęcie całości organicznej (całościowości) jako charakterystyczna cecha wszystkich uorganizo-wanych systemów żywych odnoszone jest również do populacji, gatunku, biocenozy i biosfery.

4. U I. Kanta: Allheit — synteza jedności i wielości rozpatrywana w kategorii ilości.

CAUSA SUI (łc. <causa suń - przyczyna samego siebie)

Pojęcie, jakim się posługuje B. Spinoza: „Przez przyczynę samego siebie rozumiemy to, czego istota obejmuje istnienie, czyli to, czego naturę pojąć można tylko jako istniejącą" (Etyka); jest to także u Spinozy określenie Boga, tożsamego ze światem {deus sive natura). Określenie przyczyny jest tutaj paradoksalne, gdyż zostaje w nim ona utożsamiona ze skutkiem.

CECHA gr. charakter, tekmerion; łc. nota; ang. character, property (3), temper (4); fr. caractere, propriete (3); nm. Charakter, Ge-prage, Merkmal (3), Eigenschafł (3)

t. pozn. To, co w porządku poznania odróżnia jakiś przedmiot od innego przedmiotu, umożliwiając jego rozpoznanie.
metaf. Z wyjątkiem istoty i istnienia — wszystko, co tylko można orzec o bycie; —> przypadłość (1).

W logice tradycyjnej rozróżnia się:

cechy istotne, które się dzielą na konstytutywne — wchodzące w skład znacze-rua lub treści nazwy (cechy konotacyjne), i konsekutywne — będące koniecznym następstwem cech konstytutywnych;
cechy przypadkowe, które nie wchodzą w skład znaczenia nazwy (cechy nie-konotacyjne);
cechy kontradyktoryczne, czyli sprzeczne; z dwóch cech sprzecznych dokład-rue jedna przysługuje opisyTvanemu przed-

123

124

CECHA PRZYPADKOWA

CELOWOŚĆ

niiotowi. Na podstawie tych cech wyróżnia się człony klasyfikacji dychotomicz-nej. Poza wymienionymi wyróżnia się też:

cechy swoiste dla jakiejś grupy przedmiotów, tj. przysługujące tylko przedmiotom tej grupy;
cechy charakterystyczne (characteń-stic property) — inaczej: diagnostyczne — jakiegoś zbioru przedmiotów, stanowiące podstawę zaliczenia owych przedmiotów do tego właśnie zbioru.

We współczesnej logice cechy utożsamia się zwykle ze —> zbiorem (1) w sensie dys-trybutywnym. —> Ekstensjonalność.

4. psych. Względnie trwała podstawa odróżniania danej jednostki od innych jednostek. Cechy mogą być opisywane bądź na poziomie zachowania (cechy powierzchniowe), bądź na poziomie własności wewnętrznych, które decydują o spójnośd zachowania (cechy ukryte); —> czynnik (3).

CECHA PRZYPADKOWA gr. ta symbe-bekóta (Arystoteles) = cechy przypadkowe syn.^> Przypadłość (2).

CEL gr. telos, boulema, skópos; łc. finis, ter-minus; ang. aim, end, purpose; fr. fin, but; nm. Zweck, Ziel, Ende

1. To, ze względu na co coś się dokonuje lub jest dokonywane. W filozofii klasycznej rozróżnia się:

cel rzeczowy (finis in re) — rzecz zewnętrzna znajdująca się u kresu działania, i cel-zamiar (finis in intentione) — myśl lub wyobrażenie stanowiące bodziec do działania;
cel dzieła (finis operis) — taki, któremu dzieło jest podporządkowane z samej swojej natury, i cel podmiotu działającego (finis operantis) — stawiany sobie przez podmiot;
cel główny (finis principalis) — taki, który pobudza do działania, i cel uboczny (finis secundarius) ■— taki, który dołącza się dodatkowo do celu głównego;

d) cel pośredni lub względny (finis inter-medius) — taki, który spełnia rolę środka do celu dalszego, i cel ostateczny lub absolutny (finis ultimus) — taki, który wystarcza sam sobie jako dobro mające wartość samo w sobie.

2. metaf. -Dobro (1) aktualnie pożąda
ne. Istotna funkcja celu sprowadza się do
tego, że jest on racją dążenia wszystkich
bytów do dobra, natomiast czynnik po
rządkującego poznania jest tylko niezbęd
nym, lecz nie istotnym, warunkiem celo
wego działania.

Cel jako przedmiot aktualnego pożądania może oznaczać:

kres pożądania i realnego ruchu (finis ter minus, finis qui);
samą czynność, dzięki której osiąga się zamierzone dobro (finis quo);
osobę, której czyrmik pożądający podporządkowuje pożądane dobro (finis cui);

d) powód (motyw), dla którego wy
zwala się czynność, aby coś osiągnąć lub
wytworzyć (finis cuius gratia): powód po
średni — środek do dalszego celu, powód
ostateczny — pożądany sam dla siebie.

Tylko w ostatnim znaczeniu (d) cel jest rozumiany jako -^ przyczyna (IC) działania sprawczego i nie należy go mylić zwłaszcza z celem pojętym jako kres działania (a).

U I. Kanta: cel sam w sobie (Zweck an sich) — natura rozumna człowieka, a w szczególności dobra wola jako mająca wartość absolutną.
W cybernetyce — wywołane przez —> efektor (2) zdarzenie, którego prawdopodobieństwo jest znacznie większe od prawdopodobieństwa zawdzięczanego tylko -^ przypadkowi (2).

CELOWOŚĆ nłc. finalitas; ang. finality, purposefulness, purposiveness (1); fr. finalite; nm. Zweckmdfligkeit, Finalitdt

Przyporządkowanie środków do celu, przystosowanie elementów do całości, or-

125

126

CENESTEZJA

CHARAKTER

ganów do ich czynności. Celowość przeciwstawia się -^ mechanicyzmowi (2), który wyjaśnia teraźniejszość i przyszłość biorąc za podstawę przeszłość, podczas gdy przy podejściu teleologicznym wyjaśnia się przeszłość i teraźniejszość biorąc za podstawę przyszłość. —> Teleologia, —> finalizm (1, 2).

1. metaf. Powszechna właściwość -^ dzia
łania (1) polegająca na tym, że zmierza
ono do jakiegoś celu. Do istoty celowości
należy:

zdeterminowanie działającego podmiotu przez określoną formę, czyli czynnik wyznaczający kierunek działania;
dążność do odpowiedniego, osiągalnego w normalnych przypadkach przedmiotu działania, przy czym przedmiotem tym może być sam fakt działania podtrzymujący bytowość.

Natomiast nie należy do niej:

poznanie, które jest tylko rueodzow-nym warunkiem celowego działania;
skierowanie działania do tego właśnie, co się pojawia jako konkretny skutek w konkretnych okolicznościach.

Przekonanie o powszechnej celowości opiera się na metafizycznej zasadzie, będącej epistemologicznym wyrazem trans-cendentalności —> dobra (1). Zasada ta jest zrozumiała na gruncie filozofii arystotele-sowskiej; jej sformułowanie przypisuje się Platonowi, a rozwinięcie Arystotelesowi. A oto spotykane najczęściej sformułowania tej zasady: „możność jest w sposób istotny przyporządkowana aktowi"; „wszystko, co działa, działa dla jakiegoś celu"; „każda rzecz istnieje dla siebie jako rzeczy działającej".

2. filoz. Tprzyr. Idea przewodnia kierują
ca od wewnątrz złożonym zespołem na
rządów i czyrmości, które się składają na
żywy organizm.

CENESTEZJA <gr. koine = wspólne + aisthesis = odczuwanie, doznanie) ang. coenaesthesis, common sensation; fr. cene-

sthesie, coenesthesie, coenesthese; nm. Koina-sthesie, Gemeingefiihl, Gemeinsinn

Termin zapożyczony z fizjologii, od XIX w. przyjęty w psychologii.

t. pozn. —> Wrażenia pochodzące od -^ zmysłu (c) wspólnego.
Ogół wrażeń pochodzących z wnętrza organizmu, będących rezultatem stanów poszczególnych narządów i funkcji wegetatywnych; wypadkowa tych wrażeń stanowi o samopoczuciu. Th.-A. Ribot przypisywał cenestezji istotny wpływ na kształtowanie się jednostkowego „ja".

CEREBRACJA (łc. cerebrum = mózg) ang. cerebration; fr. cerebration; nm. Cerebration, Enzephalisation

Fizjologiczna aktywność mózgu warunkująca aktywność psychiczną. Dla —> epifenomenalizmu cerebracja nieświadoma oznacza procesy intelektualne, które się dokonują bez wiedzy i kontroli podmiotu.
Powiększenie się masy mózgu w wy-ruku ewolucji, a także wyższy stopień jego strukturalizacji. Pojęciem cerebracji posługiwał się często P. Teilhard de Chardin.

CHAOS (gr. chaos = rozwarta paszcza, przepaść, otchłań; coś pierwotnego, bezpostaciowego, nieokreślonego) łc. chaos; ang. chaos; fr. chaos; nm. Chaos

Przeciwieństwo —> kosmosu (1); w starożytnych kosmogoniach — pratworzywo kosmosu, pomieszanie elementów kosmicznych, z którego się wyłoniły poszczególne żywioły, tworząc uporządkowany świat. Przemianę tę przypisywano działaniu jakichś sił porządkujących, np. demiurgowi (->nous III).

CHARAKTER (łc. <character> z gr. charakter = piętno, cecha, wizerunek) ang. cha-racter; fr. caractere; nm. Charakter

1. psych. Ogół —> cech (4) psychicznych danej osoby. W tym znaczeniu termin ten zastępowany jest terminem „osobowość".

127

128

CHARAKTEROLOGIA

CIAŁO

-psych., et. Zespół względnie stałych cech psychicznych wyznaczających sposób zachowania człowieka w zakresach podlegających ocenie z punktu widzerua norm moralnych. Z pojęcia tego wyłącza się właściwości sfery motorycznej i poznawczej.
pot. Ogół cech odróżniających coś od czegoś podobnego albo zespół cech, po których można coś poznać.

CHARAKTEROLOGIA <gr. charakter = piętno, cecha, wizerunek + logos = słowo, nauka) ang. characterology; fr. caractero-logie; nm. Charakterologie

psych. Dział psychologii zajmujący się badaniem -^ charakteru (1,2), jego kształtowaniem się, strukturą, diagnostyką, typologią; obecnie najczęściej włączany do psychologii osobowości. Początkowo charakterolo-gia uprawiana była jako uogólnienie obserwacji i potocznych opinii o zachowaniach ludzi (Teofrast, J. de La BRUYfiRE, M. Wiszniewski), od XIX w. stosuje się w niej metody naukowe (L. Klages, E. Kretschmer, E. Spran-GER, C. G. Jung); -^ tj^ologia (2).

CHARAKTERYSTYKA (gr. charakteristi-kós = służący do odróżniania, znamiermy) ang. (description of the) character; fr. carac-teristique; nm. Charakteristik

metod. Opis zestawu swoistych cech przedmiotu (zjawiska, osoby).

Charakterystyka jednoznaczna — wskazanie zespołu tych własności, które przysługują wyłącznie danemu przedmiotowi (lub zbiorowi przedmiotów) i wyodrębniają ów przedmiot (zbiór) spośród innych.

Charakterystyka modelu — uporządkowany układ elementów (a), relacji (r) i funkcji (/): (A, r^ r2... r^fif2...U flj 02- • • «m/ gdzie A jest niepustym zbiorem jakichś przedmiotów. —> Model (3).

CHARYZMAT (gr. <chdrisma> = dar, łaska, dobrodziejstwo; szczególny dar łaski Bożej) ang. charisma; fr. le charisme

Termin wywodzący się z egzegezy Biblii, użyty pierwotnie przez M. Webera (-> autorytet /2g/ charyzmatyczny/), a następnie przez A. Alta w odruesieniu do izraelskich przywódców z epoki sędziów na określenie otaczającej ich specjalnej mocy, którą uważano za bezpośredni przejaw łaski Bożej. Z czasem, po ustanowieniu w Izraelu monarchii, fala charyzmatycznej energii odwróciła się od bohaterów wojennych i mężów stanu, a objęła przywódców duchowych i religijnych — proroków, którzy z bezpośredniego polecenia Boga mieli ostrzegać naród przed zerwaniem z Nim przymierza i wzywać do odrodzenia w duchu prawdziwej religii i moralności. W interpretacji teologicznej charyzmat jest wezwaniem Bożym skierowanym do jednostki ludzkiej i uzdalniającym ją do określonej służby we wspólnocie wierzących (H. Kung).

CHCENIE gr. houlesis; łc. velle; ang. will; fr. vouloir, volition; nm. Wollen, Wollung Akt -^ woli (1).

CHILIAZM (gr. chilids = tysiąc) nłc. chi-liasmus; ang. chiliasm; nm. Chiliasmus

Doktryna wywodząca się z interpretacji dosłownie przez nią rozumianego fragmentu Apokalipsy św. Jana (20,1-3), w którym jest mowa o tysiącletnim spokojnym panowaniu Kościoła, kiedy to moc szatana i jego wpływy na życie narodów miałyby zostać ograniczone. Doktryna niezgodna z nauką Kościoła.

syn.-^ Millenaryzm (1).

CHWILA łc. momentum, instans; ang. moment, instant; fr. instant, moment; nm. Au-genblick. Moment, Weile, Zeitpunkt

Bliżej nie określony krótki odcinek czasu, ujmowany w świadomości jako całość.

CIAŁO gr. sdma; łc. corpus; ang. body, li-ving body (2); fr. corps; nm. Kórper, Leib (2) 1. To, co fizyczne, czyli to, co może być

129

130

CIAŁO

CIELESNY

przedmiotem doświadczenia zmysłowego. W tradycyjnej kosmologii akcentowano przede wszystkim rozciągłość przestrzenną ciał (R. Descartes). Ciało określa się jako coś czasoprzestrzennego, bezwładnego, stawiającego opór, a zarazem będącego ośrodkiem swoistego działania. Niekiedy określa się ciało jako to, co wymierne w jednostkach fizykalnych, i wówczas pojmowanie ciała zależy od aktualnego stanu wiedzy teoretycznej w fizyce.

2. Ciało ludzkie — w tomizmie: zespół
—> przypadłości (1) zapodmiotowanych
w -> materii (la) pierwszej, a kompono
wanych przez -> formę (1 A) substancjalną
człowieka (—> dusza). Przypadłości owe
tworzą sumę czynników ontycznych, któ
rą stanowi rozciągłość, warunkująca kształt,
wymiary, przestrzenność, jakość.

W fenomenologii: ciało ludzkie przeżywane przez każdego jako własne, a przez to jako coś absolutnie odrębnego od innych ciał — zarówno żywych, jak i nieożywionych.

3. teol. Znaczenie biblijnych terminów:

gr. sdrks, łc. caro (= mięso) — ciało jako siedziba pożądań, cielesna natura, cielesność;
gr. soma; łc. corpus (= ciało w jego złożoności) — organizm, żywe ciało, także zwłoki; również ogólniej: ciało fizyczne, substancja materialna.

Rozróżnienie powyższych treści (/«/ i /b/)iest możliwe w świetle danych Objawienia, według którego stworzenie człowieka, zbawcza działalność Boga i dokonane przez Chrystusa odkupienie stanowią zwartą i pełną prawdę o człowieku. W świetle tej prawdy ciało ludzkie nie jest jedynie kompozycją mięśni i kości, które zostały człowiekowi dane na czas jego ziemskiego żyda, a są odbierane w chwili śmierci i byłyby mu przywracane w momencie zmartwychwstania. Wyraża ono raczej całą osobę w jej trzech różnych sposobach bytowania: gdy jest ona w stanie grzechu, gdy się łączy z Chrystusem przez

chrzest i wchodzi w Jego „dało" — Kościół oraz gdy wkracza w życie chwalebne.

Ciało chwalebne {soma tedókses) — ciało rzeczywiste, choć nie podlegające tym samym prawom fizycznym, co ciało sprzed męld i śmierci. Według św. Pawła nie jest to „ciało zmysłowe" {soma psychikón), lecz „ciało duchowe" {soma pneumatikón).

CIĄGŁOŚĆ gr. synecheia; łc. continuum; nłc. continuitas; ang. continuity; fr. conti-nuite; nm. Kontinuitdt, Stetigkeit, Ununter-brochenheit

1. Cecha jakiejś wielkości przestrzennej
lub czasowej, polegająca na tym, że wiel
kość ta nie jest aktualnie rozkładana na
elementy i jest ujmowana jako całość.
W filozofii przyrody wyróżrua się continu
um > ilość (1) ciągłą, która może być

trwała, np. kwadrat, koło, lub płynna, np. czas, ruch.

Continuum czasoprzestrzerme — syn.—> czasoprzestrzeń.
Własność funkcji w znaczeniu matematycznym. Rozróżnia się ciągłość funkcji w punkcie oraz ciągłość funkcji w pewnym przedziale. Funkcja/(x) zwie się ciągłą w punkcie a, jeżeli granica funkcji / w punkcie a jest równa f{a). Funkcja zwie się ciągłą w jakimś przedziale, gdy jest ciągła w każdym punkcie tego przedziału.
Moc continuum — pojęcie z teorii mnogości odniesione do liczb kardynalnych.
Według G. W. Leibniza: właściwość natury pozwalająca łączyć wszelkie zjawiska w szeregi i sprowadzać przeciwieństwa do jedności {lex continui).

CIELESNY łc. corporeus, corporalis = dotyczący ciała; ang. corporeal, corporal; fr. cor-porel; rrai. kórperlich, leiblich (3)

t. pozn. Mogący być przedmiotem doświadczenia zmysłowego.
metaf. Fizyczny, materialny w przeciwstawieniu do psychicznego, duchowego.
Organiczny i ożywiony.

131

132

CNOTA

COGITO

4. W fenomenologii: „cieleśnie samoobe-cny" — dany w sposób szczególnie dobitny, jaskrawy, wręcz natarczywy — tak jak dane jest ciało w spostrzeżeniu zmysłowym.

CNOTA gr. arete; łc. virtus; ang. virtue; fr. vertu; nm. Eigenschaft (1), Tugend (2)

et. Odpowiednik występującego w starożytnej filozofii greckiej terminu arete, który oznacza siłę fizyczną i zarazem sprawność moralną. Zarówno cnoty, jak i występki Arystoteles zalicza do stanów duszy — hekseis {Etyka nikomachejska, 1106 a 11-13). Obiegowe było potem, cytowane zarówno przez Augustyna, jak i przez Tomasza z AKWINU, określenie cnoty podane przez Cycerona: „sprawność duszy zgodna z naturą, miarą i rozumem" (De inven-tione rhetorica, II, 53).
et. Trwałe usprawnienie człowieka (pozytywna odmiana sprawności określanej mianem —> habitus /4/), uzyskane bądź przez (a) powtarzanie czynności poznawania, bądź przez [b) świadome i dobrowolne spełnianie czynów moralnie dobrych, bądź wreszcie w wyniku (c) trwałej głębokiej przemiany wewnętrznej.

W filozofii klasycznej i w tradycji chrześcijańskiej rozróżnia się:

cnoty intelektualne (dianoe-tyczne) (virtutes intellectwae) — sprawności nabyte, trwałe, doskonalące intelekt: teoretyczne {virtutes speculativae) — wiedza, mądrość; praktyczne {yirtutes practi-cae) — roztropność, sztuka;
cnoty moralne (etyczne) (pir-tutes morales, simpliciter dictae) — nabyte (acquisitae) lub wlane (infusae), czyli udzielone bezpośrednio przez Boga wraz z łaską uświęcającą; usprawniają one wolę do czynienia dobra. Cztery najważniejsze spośród nabytych cnót moralnych: roztropność, sprawiedliwość, męstwo i umiarkowanie, nazywa się cnotami kardynalnymi {virtutes cardinales, principales); wokół nich grupują się cnoty bardziej szczegółowe;

c) cnoty teologalne {pirtutes theo-logicae, divinae) — wyłącznie wlane: wiara, nadzieja, miłość; mają one na celu bezpośrednie zjednoczenie człowieka z Bogiem.

COGITATIO (łc. <cogitatio> = myślenie)

Termin używany dawniej na określenie spontanicznych procesów myślowych, mniej lub bardziej niekoherentnych, nie oczyszczonych z niekontrolowanych skojarzeń.
U R. Descartes'a: akty i stany świadomości w przeciwstawieniu do ich przedmiotu (cogitatum), pokrywające się nie tylko z aktanai myślowymi, lecz również z aktami woli, wyobraźni, czuciem itp.
U E. Husserla: intencjonalność rozumu, przeżycie (Erlebnis) świadomości.

COGITO <z łc. cogito = myślę)

Incipitowe słowo formuły R. Descartes'a Cogito ergo sum — „Myślę, więc jestem" {Rozprawa o metodzie, IV), w piśmiennictwie filozoficznym służące tradycyjnie za jej skrótowe określenie (pisane zazwyczaj dużą literą). Formuła ta, mająca formalnie postać wnioskowania, w istocie jednak uzyskiwana dzięki intelektualnej intuicji, wyraża wyjściową prawdę w systemie Kartezjusza, jego zdaniem niewątpliwą na mocy swej oczywistości, mianowicie tezę o współistnieniu myślenia i bycia. Dalszym krokiem Kartezjusza — i teraz mielibyśmy już do czynienia z wnioskowaniem we właściwym znaczeniu — było stwierdzenie istnienia „substancji myślącej" (res cogitans), utożsamianej przez niego z duszą. Ten punkt wyjścia miał mu pozwolić, jak sam sądził, odbudować gmach metafizyki, począwszy od dowodów na istnienie Boga (jeden z nich to dawny klasyczny, tyle że w zmodyfikowanej obecnie postaci, —> dowód ontologiczny Anzelma z Can-terbury).

W późniejszych dziejach filozofii oprócz parafraz-korektur kartezjańskiego Cogito, jak np. Cogito ergo est (A. Schopenhauer)

133

134

CONTINUUM

CUDZYSŁÓW

czy Cogito ergo res sunt (Ś. Ź. Boutroux), pojawiły się różne jego interpretacje, m. in. interpretacja introspekcyjna, czyniąca z Co-gito synonim jednostkowej świadomości, i przeciwstawna jej interpretacja fenomenologiczna, wiążąca na powrót Cogito z cogita-tum (-> cogitatio III), a. jego podmiot identyfikująca z czystym —> Ja (7).

CONTINUUM ^c. <continuum> = ciągłość) gr. tó syneches (Arystoteles); nm. Kontinuum —> Ciągłość; -» czasoprzestrzeń.

CONTINUUM CZASOPRZESTRZENNE

syn.^ Czasoprzestrzeń.

CONTRADICTIO IN ADIECTO (nłc. <con-tradictio in adiecto> = sprzeczność w przy-dawce)

metod. Błąd w orzekaniu, powstający wówczas, gdy wyrażenia proste o treści sobie przeciwstawnej (przeciwnej lub sprzecznej) zostają ze sobą połączone w wyrażeniu złożonym, np. „kwadratowe koło", „piękna brzydota". Wyrażenia takie, jak np. „żywy trup", mogą pełnić funkcję ekspresyjną i występują często w poezji.

CONTRADICTIO IN TERMINIS (nłc. <con-tradictio in terminis> = sprzeczność w zestawieniu terminów)

metod, syn.-^ Contradictio in adiecto.

CORRUPJIO {ic.<corruptio> = zepsucie, zniszczenie) gr. phthord; nłc. corruptio; ang. corruption; fr. corruption; nm. Yergehen

metaf. Termin scliolastyczny (odpowiednik Arystotelesowskiego phthora), który oznacza zmianę istotną, sprawiającą, iż —> materia (1) traci -^ formę (lA) substancjalną. vs^ Generatio.

COS łc. aliquid, aliquod; ang. something; fr. quelque chose; nm. Etwas

^NYr^z wzięty z języka potocznego, gdzie w swym podstawowym znaczeniu jest za-

imkiem zastępującym rzeczownik (zwykle nieosobowy) bez jego bliższego określenia; „coś" jest terminem, którego treść formalna, treść materialna oraz moment egzystencjalny nie są w żaden sposób zdeterminowane.

metaf. Cokolwiek, jakikolwiek ->byt, -^ przedmiot. Jedna z transcendentalnych własności bytu (-> transcendentalia 11,21), syn.^ odrębność.

CUD gr. teras; łc. miraculum; ang. miracle; fr. miracle; nm. Wunder

W Nowym Testamencie występują terminy: dyndmeis = dzieła mocy; semeia = znaki; terata = cuda {Mt 13,22); paradoksu = (rzeczy) niewiarygodne, budzące zdziwienie i strach (Łfc 5, 26); aretdi = dzida potęgi (2 P 2, 9).

W ujęciu scholastycznym: zjawisko lub wydarzenie nie dające się wyjaśnić prawami natury, a nawet im przeczące, spowodowane bezpośrednią interwencją Boga w normalny bieg rzeczy.
Według przedstawień zawartych w Biblii: znak obecności Boga, Jego działarua i mocy, dany człowiekowi poprzez jakieś niezwykłe wydarzenie, które trzeba uznać za niewytłumaczalne w granicach praw natury albo próbować wyjaśnić w płaszczyźnie zjawisk naturalnych, wskazując np. na jednoczesność ich wystąpienia lub na przyśpieszenie czy też opóźnienie ich pojawienia się.

W pierwszym ujęciu (1) zwraca się głównie uwagę na fizyczno-przyrodniczy aspekt cudownych zjawisk, w drugim zaś (2) na włączenie rzeczywistości świata w historię zbawienia. W tym ostatnim znaczeniu cud jest zasadniczo przedmiotem wiary religijnej.

CUDZYSŁÓW ang. quotation mark; fr. guillemet; nm. AnfUhrungszeichen

log. Znak tworzący wraz z jakimś wyrażeniem nazwę tego wyrażenia. Na przykład „koń" jest nazwą słowa złożonego

135

136

CYBERNETYKA

CYWILIZACJA

Z trzech następujących liter: k, o, ń (-> supozycja /Id/ materialna).

CYBERNETYKA (gr. kybernetike [sc. te-chne] = sztuka sterowania statkiem, umiejętność rządzenia) ang. cybernetics; fr. cy-bernetique; nm. Kybernetik

Termin użyty przez A. M. Amp6re'a w odniesieniu do nauk politycznych i przez B. Trentowskiego w znaczeniu sztuki rządzenia; współcześnie wprowadzony przez N. WiENERA (1948) dla nazwania odrębnej nauki.

Ogólna nauka o sterowaniu, zajmująca się procesami sterowniczymi w maszynach i w organizmach żywych (—> bioni-ka), zarówno pojedynczych, jak i zorganizowanych w zespoły. Dzisiaj jest to nauka kompleksowa, obejmująca oprócz teorii sterowania teorię informacji i teorię automatów (-> automat /2/). Stąd wielość i różnorodność jej problematyki: od praktycznej, związanej z konstruowaniem automatów i maszyn matematycznych, po teoretyczną, wchodzącą częściowo również w zakres filozofii, jak np. rozwiązywanie problemu unifikacji wiedzy ludzkiej, umożliwienie nowej redakcji starych zagadnień teoriopoznawczych i ontologi-cznych (-> ogólna teoria systemów). Do podstawowych pojęć cybernetyki należą: —> układ, -> informacja (1), —> sterowanie, -^ sprzężenie zwrotne układów.

CYKL {gr. kyklos = koło, krąg, obrót) gr. periodos (Arystoteles); ang. cycle; fr. cycle; run. Zyklus

Okres, po którym te same zjawiska powtarzają się w tym sam)^!. porządku, np. cykl księżycowy. Cyklicznośdą, tj. określoną powtarzalnością pewnych zjawisk, wyjaśniano w kosmologii naturę rzeczy (stoicy, F. W. Nietzsche), głosząc ideę —> wiecznego powrotu (Id, 2) zdarzeń.
Zespół zjawisk stale występujących razem, zgrupowanych wokół jakiegoś zjawiska głównego, traktowanego jako przy-

czyna lub warunek wszystkich pozostałych zjawisk, np. cykl kulturowy.

CYNIZM (gr. kynikós = podobny do psa, psi) ang. cynism, cynicism; fr. cynisme; nm. Cynismus

Doktryna szkoły Antystenesa i Dioge-NESA zSynopy. Nazwa tej szkoły charakteryzuje prymit3rwny i ekstrawagancki sposób życia jej uczniów, wj^wodzony przez nich z praw natury. Cynicy wprowadzali zasadniczą przeciwstawność między prawami ustanowionymi przez ludzi lub konwencjami (nómoi) a prawami natury (physei), głosili hasło powrotu do natury, a w życiu praktycznym odrzucali wszelkie konwencje. Za cnotę uważali takie postępowanie, które prowadzi do uniezależruenia się od wpływów świata zewnętrznego dzięki opanowaniu własnych namiętności.
psych. Postawa wobec rzeczywistości polegająca na nieuznawaniu powszechnie przyjętych wartości lub deprecjonowaiuu autorytetów, wyrażająca się bądź buntem (najczęściej w okresie dojrzewania), bądź załamaniem wskutek rozbieżności między ambicjami i osobistymi możliwościami jednostki (zwłaszcza u ludzi dorosłych).
pot. Lekceważenie w praktyce lub w teorii konwencji społecznych, opinii publicznej, a nawet powszechnie uznawanych zasad moralnych.

CYWILIZACJA <łc. civilis = obywatelski, społeczny) nłc. civilisatio; ang. civilization; fr. civilisation; nm. Zwilisation

Stan rozwoju społeczeństwa w zakresie jego organizacji (instytucje społeczne, środki produkcji) w danej epoce historycznej, zwłaszcza poziom kultury materialnej, będący wskaźnikiem stopnia opanowania przez ludzi sił przyrody. Do połowy XVIII w. treść pojęcia cywilizacji wyrażano za pomocą takich terminów, jak „polityka", „ekonomia", „moralność" i wreszcie „kultura" (np. „kultura chrześcijańska" jako synonim „cywilizacji chrześci-

137

138

CYWILIZACJA

CZAS

jańskiej"). Pojęcie to zmieniało się i precyzowało w ciągu ostatnich wieków.

W koncepcjach ewolucjonistycznych (m. in. E. B. Tylor) — pewien poziom rozwoju społecznego, przeciwstawiany społeczeństwom archaicznym i tzw. pierwotnym, które określano jako „ruecywilizo-wane". Określenie „cywilizacja" ma tu charakter oceniający. Na dynamiczną funkcję różnych cywilizacji w rozwoju ludzkości wskazywał A. J. Toynbee.
syn.—> Kultura (1) rozumiana jako całość materialnego i duchowego dorobku społeczeństwa. Dorobek ten został wytworzony w ciągu wieków i jest przekazywany z pokolenia na pokolenie.
W przeciwstawieniu do os-> kultury (la) rozumianej jako sfera duchowej twórczości człowieka (sztuka, literatura, filozofia, religia)—jego działalność w sferze technologii i organizaq'i społecznej (tradycja niemiecka, m. in. A. L. Kroeber). Relację między kulturą a cywilizacją w ujęciu wartościującym przedstawiał O. Spengler, określając tę drugą jako kostnienie i obumieranie pierwszej.
Cywilizacja globalna—rozwinięta współcześnie cywilizacja naukowo-techniczna i przemysłowa, nazywana tak ze względu na jej zasięg i ekspansywność, a także ze względu na to, że jest to cywilizacja zunifikowana i unifikująca, w której zależność jednych organizacji od drugich, różnych instytucji, społeczeństw, narodów, państw jest bardzo duża i ciągle wzrasta; proces globalizacji jest sterowany ideologią -> liberalizmu. W związku z tym, że niesie ona ze sobą zagrożenie żyda na Ziemi (groźba zagłady atomowej, skażenie środowiska naturalnego, klęski i katastrofy ekologiczne, choroby cywilizacyjne), szczególnie jego wyższych form (aborcja, eutanazja), z czym łączy się upadek moralnośd i wyjałowienie żyda duchowego (konsumpcjonizm, kultura masowa), cywilizację tę nazywa się również „cywilizacją śmierci", której ostatni papieże (Paweł VI, Jan Paweł II) przeciwstawiają postulowaną przez siebie „c3Hvilizację miłośd".

Rozgraniczenie pojęć cywilizacji i kultury b5m^a rozmaicie przeprowadzane w zależności od obszaru językowego:

w języku angielskim traktuje się zazwyczaj pojęcie cywilizacji {civilization) jako synonim pojęcia kultury (culture);
w języku francuskim, choć oba te określenia traktowane są często synonimi-cznie, pierwsze z nich (cwilisation) ma zakres szerszy, gdyż obejmuje zarówno osiągnięcia techniczne, jak i wszelkie przejawy życia duchowego, podczas gdy drugie (culture) odnosi się tylko do tego, co duchowe. Ponadto, podczas gdy „cywilizacja" ma charakter społeczny, „kultura" ma charakter bardziej osobisty;
w języku niemieckim „cywilizację" {Zivilisation), utożsamianą z postępem materialnym i technicznym, przeciwstawia się „kulturze" (Kultur), pojmowanej jako osiągnięcie duchowe.

CZAS gr. chrónos; łc. tempus; ang. time; fr. temps; nm. Zeit

Czas cykliczny: zgodnie z necessy-tarystycznymi wyobrażeniami w filozofii greckiej — koliste, wciąż nawracające odwzorowanie wieczności (Platon, Arystoteles; —> necessytaryzm). Grecy przyjmowali cykliczną koncepcję czasu, uważając rytm cykliczności za coś bardziej doskonałego, bo bliższego wieczności i niezmienności, niż wszystko, co by się z tego rytmu wyłamywało.
Czas linearny: w pojęciu judeochrze-ścijańskim, wywodząc5mi się z Biblii, istnieje dający się zlokalizować początek — akt stworzenia i nie dający się zlokalizować koniec — ostateczny kres stworzeń i historii; między początkiem a końcem zachodzi ciąg jednorazowych zdarzeń, które układają się w linię prostą. Zdarzenia mają swój sens, odmienny od tego, który jest sensem (czy raczej brakiem sensu) cykUczności; są one jednorazowe, nie mogą — jak w cykliczności — powtarzać się w nieskończoność, lecz mają swoją sekwencję.

139

140

CZAS

1. Korelat -^ przestrzeni (1).

W tradycji arystotelesowsko-tomisty-cznej: odpowiedź na pytanie póte — quan-do (uwarunkowanie czasowe) — miara ruchu ze względu na „wcześniej" i „później" (numerus motus secundum prius et posterius). Uwarunkowanie czasowe jest właściwością bytu, jeżeli jego ruch podlega miarom, i stanowi jedną z wyróżnionych przez Arystotelesa -^ kategorii (1), mianowicie —> przypadłość (1) relacyjną quando. Pojęcie czasu jest intelektualnym ujęciem obiektywnej zmienności przedmiotów. W filozofii tomistycznej rozróżnia się: czas (tem-pus), wieczność {aevum), wiekuistość {ae-ternitas); byty materialne istnieją w czasie, byty duchowe — w wieczności, istnienie Boga zaś jest identyczne z Jego istotą i zwie się wiekuistością, która jest innego rodzaju bytowaniem aniżeli tempus i ae-vum. Te ostatnie odnoszą się do bytów przygodnych. Bóg natomiast jest bytem koniecznym.
Według I. Kanta: podmiotowa kategoria zmysłowości, inaczej — czysta forma zmysłowej naoczności {reine Anschau-ungsforme). Czas, podobnie jak i —> przestrzeń (le), warurikuje spostrzeganie zjawisk, tak że nie można go z nich usunąć, chociaż zjawiska można usunąć z czasu.
Według H. Bergsona: w przeciwstawieniu do przestrzeni, której obraz przesłania nam twórcze działanie przyrody — głęboka jej własność, będąca istotnym czynnikiem -> ewolucji twórczej. Czas jest ciągłością, w której umysł wyodrębnia w sposób sztuczny poszczególne —> momenty (Ib).
Według F. Renoirte'a: istotny element składowy ciał materialnych.
W ujęciu materializmu dialektycznego: atrybut materii, nierozłącznie z nią związany. Nie istnieje materia poza czasem ani też czas poza materią.

Filozoficzna koncepcja czasu może być obiektywistyczna (czas ujmowany jako byt niezależny od istniejących w nim rze-

czy), subiektywistyczna (czas jest subiektywną formą naszego poznania) lub pośrednia, ujmująca czas jako byt intencjonalny z podstawą w rzeczy (koncepcja arystotelesowsko-tomistyczna).

2. fiz. a) W fizyce klasycznej: analogi
czne do przestrzeni, jednorodne i nieogra
niczone środowisko („zbiornik"), w któ
rym przebiegają wszystkie zdarzenia
w kierunku od przeszłości ku przyszłości
poprzez punkt teraźniejszości; czas jest je
den, absolutny.

b) A. Einstein w —> teorii względności (a) szczególnej zerwał z pojęciem czasu absolutnego, łącząc czas i przestrzeń w czte-rowymiarową —> czasoprzestrzeń i traktując obydwa jako pojęcia względne, zależne od prędkości ruchu obserwatora (tj. od układu odniesienia). Nie ma jednego czasu: dwa zjawiska, które dla jednego obserwatora są jednoczesne, dla innego mogą takimi nie być.

Okres między zdarzeniem wcześniejszym a późniejszym. Na przykład w astronomii za podstawę czasu astronomicznego przyjmuje się cykliczność ruchów ciał niebieskich; miernikiem jest tu kąt godzinny (tj. kąt dwuścienny utworzony przez wielkie koło przechodzące przez dane ciało niebieskie z wielkim kołem południka niebieskiego) ustalonego punktu na sferze niebieskiej. W szczególności czas gwiazdowy to kąt godzinny punktu rów-nonocy wiosennej, a czas słoneczny to kąt godzirmy środka tarczy słonecznej.
biol. Kolejne stany organizmu od jego poczęcia do śmierci; składają się na nie różnego rodzaju ruchy, jak np. skurcze mięśni, ruchy żołądka, bicie serca; wszystkie ruchy ulegają zmianie postępowej i nieodwracalnej (A. Carrel). Czas biologiczny odnosi się także do zwierząt i roślin, a uzewnętrznia się poprzez tzw. rytmy biologiczne, np. roczne, okołodobowe, które — częściowo przynajmniej — są niezależne od czasu geofizycznego; u niektórych zwierząt i roślin stwierdzono, że pod-

141

142

CZASOPRZESTRZEŃ

CZŁOWIECZEŃSTWO

stawą tych rytmów są określone struktury komórkowe, które nazwano „zegarami biologicznymi".

5. psych. Subiektywne poczucie długości trwania danego przeżycia, względnie niezależne od obiektywnie mierzonej wielkości czasu fizycznego (czas przeżywany); przeżywanie zjawisk świadomości, zmian w niej następujących (H. Bergson); —> trwanie /3/). Czas psychiczny i biologiczny należą do tzw. czasu wewnętrznego, który R. Ingarden i in. nazywają czasem przeżywanym.

CZASOPRZESTRZEŃ (continuum czasoprzestrzenne, przestrzeń Minkowskiego)

ang. space-time; fr. espace-temps; nm. Rautn--Zeit

Pojęcie wprowadzone do fizyki przez H. Minkowskiego (1908), jedno z podstawowych w —> teorii względności (a) szczególnej.

Przestrzeń czterowymiarowa, powstała z połączenia trzech współrzędnych prze-strzermych oraz jednej współrzędnej czasowej. Dany punkt w czasoprzestrzeni, czyli układ czterech liczb (pc, y, z, t), nazywa się zdarzeniem elementarnym. Geometria czasoprzestrzeni nie musi być geometrią euklidesową. W continuum czasoprzestrzennym istotne jest zespolenie dwóch składników: przestrzeni i czasu; składniki te stanowią jedną realną całość i żadnemu z nich z osobna, tj. ani samej przestrzeni, ani samemu czasowi, nie przysługuje cecha realności.

Zdarzenia elementarne są zmienną miarą procesów fizycznych.

CZĄSTECZKA ang. molecule; fr. mole-cule; nm. Molekuł fiz. -^ Cząstka elementarna.

CZĄSTKA ELEMENTARNA gr. mórion (Arystoteles); ang. elementary particie; fr. particule elementaire; nm. Elementarteilchen fiz. Taki składnik materii, który nie jest

zbudowany z prostszych, bardziej elementarnych części. Cząstki różnią się między sobą wielkością masy oraz wartościami (+1,0 lub -1) ładunków: elektrycznego, leptonowego (neutrinowego), barionowe-go (jądrowego). W razie zderzenia z anty-cząstką („symetryczny" odpowiednik cząstki elementarnej, mający tę samą masę, wartość spinu i czas życia, natomiast przeciwny znak ładunku i znak momentu magnetycznego) cząstka anihiluje (—> anihila-cja). Jeżeli wartość każdego ładunku cząstki jest równa zeru, to cząstka zwie się prawdziwie (absolutnie) neutralną; w tym przypadku jest ona identyczna ze swą an-tycząstką, Z cząstek elementarnych — elektronów, protonów, neutronów, fotonów — zbudowane są -> atomy (3). Obecnie uważa się, że materia składa się z cząstek nazwanych kwarkami {quarks), które są ze sobą związane za pośrednictwem cząstek nazwanych gluonami (gluons) — jest to poziom w strukturze materii ostatnio odkryty. Uważa się też, zgodnie z założeniami relatywistycznej mechaniki kwantowej, że dla każdej cząstki elementarnej istnieje odpowiednia anty cząstka, co pozwoliło na wysunięcie, potwierdzanej obecnie empirycznie, hipotezy o istrueniu —> antymaterii.

Z określonej liczby atomów tego samego pierwiastka lub też różnych pierwiastków zbudowane są cząsteczki materialne (inaczej: drobiny, molekuły), które są najmniejszą porcją pierwiastka lub związku chemicznego istniejącą trwale w określonych warunkach.

CZĘŚĆ gr. meros, mórion; łc. pars; ang. part, section; fr. partie; nm. Teil

To, co wchodzi w skład —> całośd (1,2).
log. Element -> zbioru (2) w sensie kolektywnym.

CZŁOWIECZEŃSTWO łc. humanitas; ang. humanity, humanness; fr. humanite; nm. Menscheit (1,2), Humanitdt (3)

143

144

CZUCIE

CZYNNIK M

Ogół cech wspólnych wszystkim ludziom, łącznie z życiem psychicznym, animalnością itp.
Ogół cech stanowiących różnicę gatunkową człowieka w stosunku do gatunków pokrewnych.
et. Wartość (godność) człowieka związana z jego osobową naturą, uzasadniająca moralny nakaz traktowania każdego jako celu działania, nie zaś wyłącznie jako środka. -^ Osoba (2); —> personalizm; —> imperatyw kategoryczny.

CZUCIE gr. aisthesis pdthos; łc. sensus; ang. sensation; fr. sensation; nm. Empfin-dung, Gefiihl, Fiihlen

psych., t. pozn. syn.—^ Wrażenie. Rozróżnia się: czucia proste i złożone, powierzchniowe i głębokie.

CZYN gr. energema, energematos, to ergon, prdksis; łc. actus; ang. ad; fr. acte; nm. Tat

Wolny akt tworzenia lub przekształcania rzeczywistości zgodnie z jakąś myślą.

1. W etyce klasycznej: czyn ludzki (actus humanus) — świadomy i dobrowolny akt moralny, stanowiący główny przedmiot kwalifikacji etycznych ze względu na —> dobro (3A) lub zło zawarte w jego treści. Struktura aktu moralnego, jakim jest czyn, obejmuje: a) —> intencję (1), b) sam przedmiot działania, czyli treść aktu, c) cel podjętego działania, pokrywający się jeśli nie całkowicie, to przynajmniej w zasadniczej swej części z intencją, wreszcie d) towarzyszące działaniu —> okoliczności. W ocenie wartości moralnej czynu bierze się pod uwagę przede wszystkim jego intencję i przedmiot, a dopiero wtórnie — towarzyszące mu okoliczności. Czyn aktualizuje i ujawnia osobową strukturę swego sprawcy, syn.—> Akt (3); —> działanie (2); —> czynność (1).

W prakseologii rozróżnia się:

A) czyn prosty, którym może być elementarny namysł (czyn wewnętrzny) albo elementarny ruch (czyn zewnętrzny);

B) czyn złożony — wykonywane kolejno czyny proste.

2. Czyn najogólniej pojęty — przedmiot rozważań tzw. filozofii czynu, głoszonej przez J. G. Fichtego, który zakładał, że pierwszą postacią bytu jest czyn, a nie substancja. Czyn w tym sensie nie jest związany jedynie z człowiekiem, może on być przypisany także innym istotom żywym (F. W. J. Schelling, R. Eucken, W. Wundt).

CZYNNIK nłc. agens; ang. agent, factor; fr. l'agent,facteur; nm. Agens, Faktor

Składnik jakiejś całości wpływający na jej funkcjonowanie, przyczyna zmiany stanu rzeczy; czynnik poruszający.
mat. Czynnik iloczynu — liczba dająca przy pomnożeniu określony iloczyn (w ilocznie a-i ■ a2 ■ ... ■ a„ — każdy z elementów fl, dla f = 1, 2, ..., n). W statystyce: produkt końcowy —> analizy (5) czynnikowej. Czynniki pomnożone przez siebie według pewnych reguł dają w wyniku iloczyn, który jest macierzą korelacji, a zarazem są traktowane jako przyczyna korelacji zawartych w macierzy.
psych. Hipotetyczna cecha ukryta, wyodrębniana za pomocą —> analizy (5) czynnikowej, stanowiąca wyjaśnienie korelacji cech powierzchniowych.

CZYNNIK G (faktor G) (skrót ang. generał factor) ang. G factor; h.facteur G

Termin Ch. E. Spearmanna (1923), twórcy dwuczynnikowej teorii inteligencji, w której wyróżnił on operacje myślowe ogólne, występujące w przypadku rozwiązywania wszelkich problemów, oraz operacje specjalne, dostosowane do rodzaju zadania.

CZYNNIK M (faktor M) <M —skrót od nm. Morał = moralność)

Termin nawiązujący do rozróżnień poczynionych przez A. G. Baumgartena, używany niekiedy w psychologii na określe-

145

6 — Słownik filozoficzny

146

CZYNNIK PORUSZAJĄCY

CZYSTY ROZUM

nie regulatora postępowania ludzkiego, który uwzględnia bądź normy moralne, bądź subiektywne wartości moralne.

CZYNNIK PORUSZAJĄCY gr. tófcmoMn; nłc. movens, motor filoz. przyr., metaf. syn.-> Poruszyciel.

CZYNNOŚĆ gr. energeia, pmksis; łc. actio; nłc. activitas, actualitas, operatio; ang. action, activity, doing; fr. action; nm. Aktion, Tdtig-keit, Handlung, Wirkung

Jednorazowy przejaw ludzkiej aktywności, nastawionej na osiągnięcie określonego wyniku, podejmowanej zasadniczo świadomie, choć nie zawsze uświadamianej sobie. Czyrmość powtarzana, stosowana czy wykonywana w sposób ciągły jest działalnością.
psych. Złożony proces ukierunkowany, zmierzający do określonego stanu końcowego (wyniku, celu), o takiej strukturze, która odpowiada możliwości osiągnięcia zamierzonego wyniku. Rozróżnia się czynności instynktowne, zautomatyzowane, przymusowe - dowolne, świadome - nieświadome.

CZYSTA FORMA

U S. I. Witkiewicza — jedno z głównych pojęć jego estetyki, oznaczające konstrukcję elementów dzieła sztuki, takich jak dźwięki, barwy, kształty, słowa, gesty, które, uwolnione od związków treściowych, jedynie w oderwaniu od zastosowań praktycznych mogą zapewnić dziełu

jedność i spoistość. Dopiero taka konstrukcja, będąca jednością w wielości, stanowi o autonomii dzieła sztuki i jego pięknie.

CZYSTA ŚWIADOMOŚĆ (świadomość transcendentalna) ang. pure flow of con-sciousness; nm. reine Bewufitsein

Świadomość poddana szczególnej redukcji, zwanej redukcją transcendentalną (—> redukcja fenomenologiczna /b/), i pozbawiona przez to naturalnych ujęć, które, ponieważ transcendują świadomość, nie są zagwarantowane samym jej przebiegiem ani też jej immanentną zawartością, czyli tym, co w niej bezpośrednio dane. Redukcja taka pozwala odsłonić niepo-wątpiewalną sferę poznawczą, jaką jest czysta świadomość wraz z jej podmiotem — czystym „ja" (—^ ja /7/), przy czym to, co transcendentne, traktowane jest jedynie jako korelat intencji czystej świadomości.

Koncepcja czystej świadomości inaczej jest stosowana przez kantystów, a inaczej przez fenomenologów.

CZYSTE DOŚWIADCZENIE ang. pure experience; fr. ezperience pure; nm. reine Erfah-rung t. pozn. —> Doświadczenie (1).

CZYSTY IDEALIZM ang. pure idealism syn.-^ Immaterializm (b).

CZYSTY ROZUM ang. pure reason; fr. raison pure; nm. reine Yernunft (1. Kant) t. pozn., psych. -^ Rozum.

147

148

DASEIN

DAIMÓNION (gr. <tó daimóniom = bóstwo, ducłi opiekuńczy)

U Sokratesa: „głos wewnętrzny", który przestrzega wprost przed postępowaniem złym, a pośrednio doradza postępowanie dobre, nazywany też „duchem opiekuńczym", utożsamianym z normatywną wiedzą etyczną, jaką posiada mę-drzec-filozof. Ów „głos" czy też „duch" to nawiedzające Sokratesa na zasadzie całkowicie irracjonalnej natchnienie, które go przestrzegało przed podejm:Owaniem takiego czy innego działania. Daimónion jako irracjonalny składnik świadomości nie utożsamia się z jakąś określoną władzą psychiczną, bliższe jest raczej sumieniu, stanowiąc ambiwalentną siłę — coś, co nie jest ani dobre, ani złe, a czemu definitywną wartość może nadać dopiero człowiek przez swą decyzję o charakterze moralnym. W osobie Sokratesa Platon ukazał rysy człowieka demonicznego, tzn. mającego świadomość, że nie jest tym, czym być powinien, cierpiącego z powodu braku pełni bytu i dążącego do jej osiągnięcia.
Z czasem zaczęto utożsamiać daimónion z demonem (datnion), tj. istotą duchową zajmującą w hierarchii bytów miejsce pośrednie między człowiekiem a bóstwem, wpływającą na los człowieka (m. in. stoicy), najczęściej złą i działającą na jego zgubę. Wiedzę o demonach jako złych duchach, którym przewodzi szatan, rozwija dopiero późny judaizm.

DANA łc. datum; ang. datum, the given; fr. le donnę, la donnee; nm. das Gegebene, Gege-benheit

1. psych., t. pozn. To, co się bezpośred
nio zjawia w zmysłach lub w intelekcie,
a nie jest czymś wypracowanym, skon
struowanym, np. „bezpośrednie dane
świadomości" (les donnees immediates de la
conscience) u H. Bergsona czy dane zmy
słowe (ang. sense data), tj. wrażenia lub ich
zespoły. Można rozróżnić:

przedmiot bezpośredniego (np. empirycznego) ujęcia poznawczego, np. padanie deszczu;
rezultat takiego ujęcia, np. sąd: „Pada deszcz";
protokół takiego ujęcia, np. sąd: „Widzę, że pada deszcz".

Dane tego rodzaju można potraktować jako dane do przyjęcia; to, co dane, przeciwstawia się temu, co już przedstawione, temu, co skonstruowane, wyprowadzone, wywnioskowane, oczekiwane, zadecydowane — a nie zastane, nie napotkane.

metod. Dana naukowa — pewne założenie W5qściowe przyjęte podczas rozwiązywania jakiegoś problemu.
W znaczeniu informatycznym: obiektywna postać -> informacji (1), nadająca się do wykonywania na niej różnych operacji, czyli do jej przetwarzania. Przykłady danych: sygnały elektryczne, stany układów półprzewodnikowych, znaki graficzne, itp. Dane bywają także określane jako liczby, fakty, pojęcia lub rozkazy, przedstawiane w ten sposób, aby wygodnie było je przesyłać, interpretować czy też przetwarzać metodami ręcznymi lub automatycznymi.

DASEIN (nm. <Dasein>, także: Da-Sein, Dass-sein = istnienie, byt ludzki, od da = tu oto + sein = być — w sumie: być obecnym, -być na miejscu)

Począwszy od XVIII w. jeden z podstawowych terminów w niemieckojęzyczn}^!

149

150

DECYZJA

DEDUKCJA

piśmiennictwie filozoficznym (Ch. Wolff, I. Kant, G. W. F. Hegel„F. W. J. Schelling), używany początkowo zamiennie z terminami Existenz i Wirklichkeit, a zaczerpnięty z języka potocznego, gdzie słowo Dasein przybierać może różne odcienie znaczeniowe, z których dwa najczęściej spotykane to: a) obecność przestrzenna, znajdowanie się gdzieś i b) konkretne istnienie, egzystencja, życie. I. W kontekstacłi ogólnoontologicznych:

1. Sposób istnienia realnego.

U Ch. Wolffa: istnienie aktualne w odróżnieniu od istnienia możliwego.

U I. Kanta: istnienie-rzeczywistość w przeciwieństwie do nieistnienia-nierzeczywi-stości (Nichtsein) jako jedna z trzech kategorii —> modalności (1) (wymieniana obok kategorii możliwości i kategorii konieczności).

2. Jeden z podstawowych momentów
bytu, konstytuujący go jako akt istnienia,
w odróżnieniu od istoty, która wyraża je
go treść.

U I. Kanta i N. Hartmanna: fakt bycia {Faktizitat) jako aspekt bytu ukonstytuowanego.

U G. W. F. Hegla: pierwsza determinacja bytu, będącego jednocześnie swym przeciwieństwem — niebytem, w jego stawaniu się.

U H. Conrada-Martiusa: samoistność bycia w jego immanentności w odróżnieniu np. od bycia bytów intencjonalnych, charakteryzującego się heteronomiczno-ścią.

II. W kontekstach antropologiczno-on-tologicznych: sposób ludzkiego bytowania i jego struktura.

U M. Heideggera: podstawowy termin w hermeneutycznej analizie egzystencji, odsłaniającej strukturę i sens ludzkiego „bycia-w-świecie" (In-der-Welt-Sein).

DECYZJA (łc. decisio = umowa, układ, porozumienie, rozstrzygnięcie) ang. deci-sion; fr. decision; nm. Entscheidung

W psychologii racjonalnej: skupiający w sobie osobową naturę człowieka akt -^ rozumu praktycznego, nakazujący posłużenie się właściwym środkiem dla urzeczywistnienia wyboru dokonanego przez —> wolę.
psych. W pewnych kierunkach, np. w szkole wiirzburskiej, dokonując klasyfikacji aktów psychicznych wyróżnia się klasę aktów woli i do nich zalicza się decyzje. Współcześnie określa się decyzję jako wybór jednej z wielu możliwości; stanowią ją procesy przeddecyzyjne — uświadomienie sobie możliwych alternatyw działania i ich skutków, procesy decyzyjne — wybór, i procesy podecyzyjne — stosunek podmiotu do własnego wyboru.
W matematycznej —> teorii decyzji rozpatruje się kryteria -^ racjonalności (2) decyzji, wyróżniając rodzaje sytuacji decyzyjnych i podając dla każdego z nich odpowiednie kryteria racjonalności; racjonalna decyzja jest to czynność spełniająca wymagania owych kryteriów.

DEDUKCJA (łc. deductio = wyprowadzenie) gr. apagoge; nłc. deductio; ang. deduc-tion; fr. deduction; nm. Deduktion, Ableitung 1. log. Rozumowanie, w którym wniosek wynika logicznie z przesłanek, tzn. przesłanki stanowią podstawienie za zmienne jakiegoś prawa logiki w poprzedniku, a wniosek — podstawienie tegoż prawa w następniku. Na przykład ze zdania: „Jeśli mnie cenisz, to stawiasz przede mną odpowiedzialne zadania" (schematycznie: jeśli p, to q) wynika logicznie zdanie: „Jeśli nie stawiasz przede mną odpowiedzialnych zadań, to mnie nie cenisz" (schematycznie: jeśli me-q, to nie-p); znaczy to, że jest prawem logiki wykorzystany tutaj schemat: Jeśli (jeśli p, to q), to (jeśli nie-(j, to nie-p). Tradycj^ne określenie dedukcji, że jest to rozumowanie polegające na wyprowadzaniu zdań szczegółowych ze zdań ogólnych („od ogółu do szczegółu"), podpada pod powyższe określenie, dotyczy bo-

151

152

DEDUKCJONIZM

DEFINICJA ANALITYCZNA

wiem pewnej grupy praw logicznycłi —> ra-cłiunku nazw dopuszczających tego rodzaju uszczegółowienia (należą do nich prawa —> kwadratu logicznego dotyczące stosunku podporządkowania).

Rozumowanie dedukcyjne jest rozumowaniem niezawodnym, co oznacza, że jeśli jego przesłanki są prawdziwe, to zagwarantowana jest również prawdziwość wniosku (bo w prawie logiki poprzednik nie może być prawdziwy, gdy następnik jest fałszywy). Przykładem rozumowań niededukcyjnych, czyli takich, którym nie przysługuje niezawodność, są rozumowania indukcyjne, wnioskowanie przez analogię, wnioskowanie statystyczne itp. W naukach empirycznych występują wszystkie odmiany rozumowań, natomiast w naukach formalnych (matematycznych)

— tylko rozumowanie dedukc5^ne, stąd
pewność charakteryzująca twierdzenia
matematyczne.

2. Dedukcja transcendentalna

— ul. Kanta {transzendentale Deduktion):
wyjaśnienie sposobu, w jaki pojęcia mogą
fl priori odnosić się do przedmiotów; w fe
nomenologii: uzasadnienie danego pojęcia
przez wykazanie, że umożliwia ono kon
stytucję jakiejś dziedziny przedmiotowej
{—> konstytuowarue).

DEDUKCJONIZM ang. deductionism metod. syn.—> Antyindukcjonizm.

DEFINICJA <łc. <definitio> = odgraniczenie, granica; dokładne określenie) gr. hó-ros, horismós; łc. finis; ang. definition; fr. definition; nm. Definition, Begrijfsbestim-mung, Begrijfsabgrenzung

metod. Wobec braku jednego pojęcia, które ujmowałoby wspólną cechę wszystkich stosowanych odmian definicji, traktuje się zakres terminu „definicja" jako sumę, na którą składają się zakresy poszczególnych pojęć, takich jak definicja aksjomatyczna, definicja normalna, definicja cząstkowa i in. W niektórych jednak

kontekstach słowo 'definicja' bez przymiotnika traktowane jest jako synonim lub skrót wyrażenia —> „definicja normalna".

DEFINICJA AKSJOMATYCZNA (definicja przez aksjomaty, definicja przez postulaty) ang. implicit definition, axiomatic definition; inne odpowiedniki w językach

obcych > definiq'a przez postulaty

metod. Układ -^ aksjomatów (2) systemu dedukcyjnego spełnia dwie furiJccje: 1) dostarcza przesłanek dla dowodzenia twierdzeń oraz 2) stanowi kontekst charakteryzujący znaczenie terminów pierwotnych danego systemu; w tej drugiej roli układ aksjomatów nazywa się definicją aksjomatyczną. 1 tak aksjomaty geometrii charakteryzują sens terminów „punkt", „prosta" itp. przez fakt użycia ich w kontekście określonych twierdzeń, np.: „Dwa różne punkty wyznaczają zawsze jedną prostą", „Trzy punkty nie leżące na jednej i tej samej prostej wyznaczają zawsze płaszczyznę". W definicji aksjomatycznej nie ma tradycyjnego odróżnienia zwrotu definiowanego (definiendum) od zwrotu definiującego (definiens): każdy z występujących w niej terminów pierwotnych jest wyjaśniany przez inne terminy i sam się przyczynia do ich wyjaśnienia.

DEFINICJA ANALITYCZNA (definicja sprawozdawcza) ang. analytic definition; fr. definition analytiąue, definition explicative; nm. analytische Definition

metod. Wyrażenie informujące o zastanym na gruncie określonego języka znaczeniu pewnego terminu; tym właśnie różni się ono od -4 definicji syntetycznej (projektującej), która wprowadza do języka jakieś nowe pojęcie lub — dla pojęcia już istniejącego — nowy termin. Gdy np. wynalazca proponuje jakąś nazwę dla swego wynalazku, jak „radar" czy „laser", podaje tym samym jego definicję, która jest syntetyczna w stosunku do dotychczasowego języka, nie zawierającego owej

153

154

DEFINICJA CZĄSTKOWA

DEFINICJA KLASYCZNA

nazwy. Natomiast w języku zmodyfikowanym przez fakt dołączenia do niego takich nazw, jak „radar", „laser", definicja każdej z tych nazw jest już definicją analityczną.

DEFINICJA CZĄSTKOWA ang. partial definition

metod. Określenie, które — inaczej niż —> definicja normialna — nie charakteryzuje w pełni zakresu terminu definiowanego, lecz podaje dla niego jakiś zakres nadrzędny lub podrzędny. Nie umiejąc np. podać definicji normalnej dla słowa 'pinia', możemy przynajmniej częściowo wyjaśnić komuś jego sens, mówiąc, że jest to rodzaj sosny; podaje się wtedy pewien zakres nadrzędny (czyli warunek konieczny, bo żeby jakieś drzewo zostało zaliczone do pinii, musi być sosną). Ten sam termin „pinia" można by zdefiniować również cząstkowo przez podanie zakresu podrzędnego, np. przez wskazanie na kępę drzew należących do tego właśnie gatunku (byłoby to zarazem podanie pewnego warunku wystarczającego, bo wystarczy należeć do owej wskazanej i jakoś nazwanej grupy drzew, żeby zasługiwać na miano pinii). Jeśli definicja jest świadomie zamierzona jako cząstkowa, a nie jako zupełna, czyli normalna, to nie podlega ona zarzutowi braku adekwatności, polegającego na tym, że zakres terminu definiowanego nie pokrywa się z zakresem terminu definiującego, lecz jest względem niego nadrzędny lub podrzędny.

DEFINICJA DEJKTYCZNA <gr. deikłikós = wskazujący) ang. deictic definition metod, syn.—> Definicja ostensywna.

DEFINICJA INDUKCYJNA (definicja re-
kurencyjna) ang. inductive definition, defi
nition by composition; ix. definition inductive;
rm\. induktive Definition; inne odpowiedni
ki w językach obcych > definicja reku-

rencyjna metod. Określenie składające się z dwóch

części: warunku wyjściowego i warunku indukcyjnego, służące do definiowania pojęć, które się odnoszą do zbiorów nieskończonych. Warunek wyjściowy wymienia pewne elementy rozważanego zbioru nieskończonego, a warunek indukcyjny stwierdza, w jaki sposób z owych elementów można skonstruować dowolny inny element danego zbioru. Tak np. sumę dwóch liczb naturalnych określa się następująco:

warunek wyjściowy: x + 0 = x;
warunek indukcyjny: x + n{y) = n{x + + y), gdzie n oznacza następnik, czyli liczbę większą o jeden (od liczby w nawiasie).

Podstawiając za x kolejne liczby naturalne otrzymujemy wszystkie możliwe sumy:

1 + O = n(0) -I- O = m(0 + 0) na mocy warunku indukcyjnego; z warunku wyjściowego wiadomo, że O + O = O, stąd n(0 + 0) = = n(0) = l.

1 + 1 = 1+ m(0) = n(l + 0) na mocy warunku indukcyjnego; z warunku wyjściowego wiadomo, że 1 + O = 1, stąd n(l + 0) = = n(l) = 2.

1+2 = 1+ n(l) = n(l + 1) na mocy warunku indukcyjnego; z poprzedniego kroku wiadomo, że 1 + 1 = 2, stąd n(l + 1) = = n(2) = 3.

Itd.

Inny przykład: W logice i w lingwistyce określa się pojęcie „wyrażenie języka" w ten sposób, że wymienia się najpierw, w postaci słownika, skończony zbiór wyrażeń prostych (tj. takich, że żadna część danego wyrażenia nie jest sama wyrażeniem), a następnie podaje się operacje syn-taktyczne (np. łączenia wyrażeń za pomocą określonych spójników) prowadzące do wyrażeń o dowolnym stopniu złożoności. Tak określony zasób wyrażeń jest nieskończony, równy co do mocy zbioru zbiorowi liczb naturalnych.

DEFINICJA KLASYCZNA gr. hóros; łc. definitio; ang. dassical definition; fr. definition classicjue; nm. klassische Definition metod. —> Definicja normalna o budowie:

155

156

DEFINICJA KONTEKSTOWA

DEFINICJA NOMINALNA

„S jest to G i D", gdzie wyrażenie 'jest to' stanowi odpowiednik znaku równości, a litery S, G, D symbolizują odpowiednio pojęcia: S — pojęcie gatunkowe [species); G — pojęcie rodzajowe (genus), a więc nadrzędne względem gatunkowego, np. pojęcie prostokąta jest nadrzędne w stosunku do pojęcia kwadratu; D — pojęde wyróżniające {dif-ferentia spedfica), które odróżnia elementy gatimku S od wszystkich pozostałych elementów rodzaju G, np. równoboczność wyróżnia kwadraty w zbiorze prostokątów. Ten sposób konstruowania definicji określa tradycyjna formuła: „Definitio fit per genus proximum et differentiam spedficam" („Definicję tworzy się przez wskazanie najbliższego rodzaju i różnicy gatunkowej"). W definicji: „Człowiek jest to zwierzę rozumne" definiowanym pojęciem gatunkowym jest „człowiek", rodzajow)mi — „zwierzę", a różnicy gatunkowej dostarcza pojęde rozumnośd.

Arystoteles wymieniał definicję Qxe hó-ros) wśród czterech klas orzeczników: obok właściwości, rodzaju i przypadłości (—> predykabilia /1 /), podkreślając, że stanowi ją odpowiedź na pytanie: to tien einai (dosłownie: „bycie [teraz], czym [coś] było [przedtem]"). Przymiotnik „klasyczna" bierze się m. in. ze związku pomiędzy problematyką tego rodzaju definicji a klasyczną problematyką filozoficzną, do której należy zagadnienie powszechników.

Do dziś aktualny jest spór, czy definicja klasyczna dotyczy wyłącznie nazw, jak to postuluje -^ nominalizm, czy też — wedle stanowiska —> realizmu (3) pojęciowego — pozajęzykowych przedmiotów abstrakcyjnych, jakimi są powszechniki. W polskim piśmiennictwie stanowisko nomi-nalistyczne zajmuje T. Kotarbiński, a stanowisko realistyczne — K. Ajdukiewicz (w ostatniej fazie swojej twórczości).

DEFINICJA KONTEKSTOWA ang. con-textual definition, definition in use (= definicja przez użycie); fr. = definition indire-

cte; nm. Gebmuchsdefinition, implizite Definition

metod. —> Definicja normalna, w której wyrażenie podlegające definiowaniu stanowi tylko część definiendum, podaną w typowym dla tego wyrażenia kontekście. W przypadku np. definiowania jakiegoś funktora kontekstem takim są jego argumenty, przedstawiane zwykle w postaci symboli zmiennych. W rachunku zdań nie definiuje się np. samego symbolu implikacji „—>", lecz ów symbol wraz z kontekstem: p -^ q; wyrażeniem definiującym może być formuła ~p v q, dostarczająca odpowiedniego kontekstu dla symboli negacji i alternatywy, użytych tutaj do zdefiniowania symbolu implikacji. Inny przykład: definicja pierwiastka kwadratowego w kontekście x = Vy, który się definiuje za pomocą kontekstu: x^ = y.

DEFINICJA LEKSYKALNA <gr. leksikós = dotyczący wyrazu) ang. lerical definition, analytic definition, reporting definition metod, syn.—^ Definicja znaczeniowa.

DEFI1MIQA NOMINALNA (definicja syn-

taktyczna) nłc. definitio ąuid nominis, definitio nominalis; ang. nominał definition; fr. definition nominale, definition de mots (E. de CoNDiLLAc); nm. nominale Definition, Nomi-naldefinition

metod. Określenie dotyczące wyrażenia języka, przeciwstawiane —> definicji realnej, będącej charakterystyką jakiegoś przedmiotu pozajęzykowego, np. zbioru lub cechy. Stąd, stosując pełny zapis definicji nominalnej, wyrażenie definiowane ujmuje się w cudzysłów dla wskazania, że mówi się o samym wyrażeniu, a nie o tym, do czego się ono odnosi. Według —> nomina-lizmu (3), odmawiającego istnienia takim przedmiotom, jak zbiory i cechy, wszelkie definicje są nominalne, nawet gdy opuszcza się w nich, dla skrócenia napisu, znaki cudzysłowu (stwarzając tym pozór definicji realnej). Odmianą definicji nominalnej

157

158

DEFINICJA NORMALNA

DEFINICJA PRZEZ ABSTRAKCJĘ

jest definicja semantyczna, charakteryzująca się tym, że definiendum występuje tu w cudzysłowie, definiens zaś w supozycji zwykłej.

DEFINIQA NORMALNA (definicja równościowa) ang. normal definition; fr. defi-nition normale; nm. Normaldefinition, norma-le Definition

metod. Określenie, w którym wyrażenie definiujące i wyrażerue definiowane są od siebie W3n'aźnie odróżnione (czego nie ma w —> definicji aksjomatycznej), a ich zakresy są ze sobą identyczne (czego nie ma w —> definicji cząstkowej). Dzięki tym własnościom definicja normalna ma postać równości stwierdzającej tożsamość zakresów oraz spełnia warunek przekładalności, tj. pozwala zastąpić w dowolnym tekście wyrażenie definiowane wyrażeniem definiującym, i odwrotnie. Jednym z rodzajów definicji normalnej jest —> definicja klasyczna.

DEFINICJA OPERACYJNA ang. opera-tional definition; nm. operationale Definition metod. Określenie, w którym pojęcie definiowane charakteryzuje się przez wskazanie operacji służących do jego utworzenia, a zarazem do rozpoznawania jego de-sygnatów. Na przykład kwas definiuje się przez określenie go jako cieczy, która zanurzony w niej papierek lakmusowy (operacja) zabarwia na różowo. Inny przykład: w psychologii pewne dyspozycje, np. inteligencję, określa się przez podanie sposobu ich wykrywania i, ewentualnie, mierzenia za pomocą testów. Definicje operacj^-ne należą do -> definicji cząstkowych, ponieważ zajście zdarzenia będącego rezultatem operacji (zabarwienie papierka, wynik testu psychologicznego itp.) nie jest warunkiem koniecznym podpadania danego przedmiotu pod rozważane pojęcie, podpada on bowiem pod owo pojęcie także i wtedy, gdy nie wykonuje się na nim żadnych operacji: mogą np. być inteligentne i takie osoby, które nigdy nie były pod-

dawane testom inteligencji. Wykonanie odpowiedniej operacji i otrzymanie określonego rezultatu jest jedynie warunkiem wystarczającym do tego, by dany przedmiot czy zjawisko zakwalifikować jako desygnat definiowanego pojęcia.

DEFINICJA OSTENSYWNA (definicja dejktyczna) ang. ostensive definition; nm. ostensive Definition

metod. Rodzaj —> definiq'i cząstkowej, charakteryzujący się tym, że nie występuje tu zwrot definiujący, a jego rolę pełni czynność pokazywania przedmiotu podpadającego pod definiowane pojęcie. Gdy definiujemy np. termin „zielone", pokazujemy dowolny zielony przedmiot, dołączając wypowiedź: „To jest zielone". Demonstrowanie wzorców pozytywnych bywa uzupełniane przez wskazywanie na wzorce negatjrwme, pokazując np. przedmiot żółty, mówimy: „To nie jest zielone".

DEFINICJA PROJEKTUJĄCA ang. pro-jecting definition, stipulative d^nition; fr. definition projetante; nm. projizierende Definition metod, syn.-^ Definicja syntetyczna.

DEFINICJA PRZEZ ABSTRAKCJĘ

ang. definition by abstraction; fr. definition par abstraction; nm. Definition durch Abstraktion

metod. Określenie terminu służącego do scharakteryzowania względu, pod którym pewne przedmioty są jednakowe, np. barwy jako względu, pod którym pewne płaszczyzny są takie same, tj. równobarwne; znaczenia jako względu, pod którym pewne wyrażenia są takie same, tj. równoznaczne; liczności zbioru jako względu, pod którym pewne zbiory są takie same, tj. równoliczne. Ów wzgląd, czyli cecha wspólna pewnej klasy przedmiotów, jest rezultatem czynności, którą w teorii poznania nazywa się -^ abstrakcją (3). Definicja przez abstrakcję należy do —> definicji kontekstowych, ponieważ rue definiuje się w niej izolowanego terminu, lecz cały zwrot.

159

160

DEFINICJA PRZEZ AKSJOMATY

DEFINICJA SYNTAKTYCZNA

W którym ów termin jest uwikłany, np.: „Dwa zdania są równoznaczne wtedy i tylko wtedy, gdy zachodzi między nimi obu-strorme wynikanie logiczne".

DEFINICJA PRZEZ AKSJOMATY ang. definition by axioms metod. syn.^> Definicja aksjomatyczna.

DEFINICJA PRZEZ POSTULATY ang. .postulational definition, definition by postula-tes; fr. definition par postulats; nm. Definition durch Postulate metod. syn.^> Definicja aksjomaty czna.

DEFINICJA REALNA (definicja rzeczowa) nłc. definitio ąuid rei, definitio realis; ang. real definition; fr. definition reelle, definition causale (G. W. Leibniz), definition de choses (Porte-Royal, ]Ś. de Condillac); nm. reale Definition, Realdefinition (I. Kant)

metod. Jednoznaczna charakterystyka jakiegoś przedmiotu, np.: „Pierwiastek jest to substancja, której nie można rozłożyć chemicznie na inne ciała". Definicja nie będąca realną jest —> definicją nominalną, tzn. charakterystyką jakiegoś wyrażenia, w szczególności — nazwy (nomen), np.: „«Pierwia-stek» znaczy tyle, co «substancja, której nie można rozłożyć chemicznie na inne ciała»".

DEFINICJA REDUKCYJNA ang. reduc-tional definition, reduction sentence

metod. —> Definicja cząstkowa służąca do sprowadzania (redukcji) -> pojęć (3) teoretycznych do pojęć rejestrujących bezpośrednie dane doświadczenia (wyrażane przez nazwy barw, kształtów, dźwięków itp.). I tak pojęcie magnesu definiuje się redukcyjnie przez podanie warunku, który wystarcza do rozpoznania, że coś jest magnesem, mianowicie faktu przyciągania, np. opiłków żelaza. Pojęcia teoretyczne dotyczące np. dyspozycji psychicznych definiuje się przez redukcję do pojęć, które opisują obserwowalne reakcje będące wska-

źnikami danej dyspozycji: ucieczka jest wskaźnikiem strachu, wydzielanie śliny — wskaźnikiem głodu, itp.

DEFINICJA REGULUJĄCA ang.regula-ting definition, regulative definition; fr. -definition de nom (Port-Royal, B. Pascal)

metod. —> Definicja S5mtetyczna, która zachowuje pewne elementy zastanego znaczenia definiowanego terminu, ale zarazem znaczenie to modyfikuje w kierunku nadania mu większej ostrości. Dopóki np. w języku chemii termin „woda" używany był w znaczeniu przejętym z języka potocznego, był to termin nieostry, ponieważ w wielu przypadkach nie dawało się rozstrzygnąć, czy ma się do czynienia z wodą, czy z jakąś inną cieczą. Wprowadzenie definicji podającej skład chemiczny wody przyczyniło się do zaostrzenia jej pojęcia, pozostawiając jednak pewien związek z rozumieniem potocznym, ponieważ oba pojęcia wody, potoczne i naukowe, mają liczne desygnaty wspólne.

DEFINICJA REKURENCYJNA ang. re-

cursive definition, definition by recursion; fr. definition recursive; run. rekursive Definition metod. syn.^> Definicja indukcyjna.

DEFINICJA RÓWNOŚCIOWA

metod, syn.-^ Definicja normalna.

DEFINICJA RZECZOWA

metod, syn.-^ Definicja realna.

DEFINICJA SEMANTYCZNA ang. se-mantical definition, word-thing definition; nm. semantische Definition metod. -^ Definicja nominalna.

DEFINICJA SPRAWOZDAWCZA

metod, syn.^ Definicja analityczna.

DEHNICJA SYNTAKTYCZNA ang. syn-tactical definition metod. syn.—> Definicja nominalna.

161

162

DEFINICJA SYNTETYCZNA

DEFINIOWANIE

DEFINICJA SYNTETYCZNA (definicja projektująca) ang. synthetic definition, sti-pulative definition; fr. definition syniheticjue, definition constructive; nm. synthetische Definition, konstruktive Definition

metod. Określenie, które nie jest —> definicją analityczną, tj. nie zdaje sprawy z zastanego znaczenia jakiegoś terminu, lecz wprowadza nowy termin lub też terminowi już należącemu do języka nadaje nowe znaczenie. W tym drugim przypadku, jeśli definicja zachowuje pewne elementy dawnego znaczenia, pewne zaś modyfikuje, to nazywa się ona -^ definicją regulującą.

DEFINICJA TREŚCIOWA fr. ^definition essentielle

metod. Określenie jakiegoś terminu przez wymienienie jego —> treści (2) (najlepiej istotnej). Definicja taka przeciwstawia się -> definicji zakresowej.

DEFINICJA ZAKRESOWA ang. definition ofthe denotation

metod. Określenie zakresu jakiegoś terminu (—> zakres nazwy) przez podanie w zwrocie definiującym terminu o tym samym zakresie. Definicja taka przeciwstawia się -^ definicji znaczeniowej i —> definicji treściowej.

DEFINICJA ZNACZENIOWA (definicja leksykalna) ang. lexical definition, word--word definition

metod. Określenie danego terminu przez przytoczenie jego równoznacznika.

DEFINIENDUM (łc. <definiendum> = to, co należy określić)

metod. Termin definiowany lub typowy kontekst zawierający taki termin. W —> definicjach normalnydi — lewa strona definicji.

DEFINIENS {łc. <definiens> = określający) metod. Zwrot lub termin, za pomocą któ-

rego coś się definiuje. W -^ definicjach normalnych — prawa strona definicji, na którą w przypadku —> definicji klasycznej składają się rodzaj najbliższy (genus proximum) i różnica gatunkowa (differentia specifica).

DEFINIOWANIE <łc. definio = określam) gr. horismós; ang. process ofdefining

metod. Formułowanie —> definicji; obok -^ podziału logicznego oraz —^ wyjaśniania i uzasadniania (—> uzasadnienie) jest to jedna z ważniejszych procedur naukowych. Definiowanie spdriia m. in. dwie funkcje, które zapewniają powiązanie —> denota-q'i (1) terminu definiowanego z denotacjami terminów definiujących; są to:

funkcja informacyjna — polegająca na podawaniu znaczenia jakiegoś terminu lub też na umożliwianiu domyślenia się go w sposób mniej lub bardziej dokładny. Dokonuje się to dzięki sprowadzaniu znaczenia terminu definiowanego do terminów, których znaczenie jest znane;
funkcja inferencyjna — umożliwiająca w ogóle lub ułatwiająca uzasadnianie twierdzeń sformułowanych za pomocą terminów zdefiniowanych.

Definicjom stawia się m. in. następujące postulaty:

1) postulat niesprzeczności

— według którego stosowanie definicji nie
może prowadzić do sprzeczności;

2) postulat przekładalności

— żądający, by definicje umożliwiały do
konanie przekładu każdego zdania zawie
rającego termin definiowany na zdania nie
zawierające go;

3) postulat nietwórczości —
wymagający, aby definicja nie umożliwia
ła dowodu żadnego zdania nie zawierają
cego terminu definiowanego, którego bez
pomocy tej definicji nie można by udo
wodnić.

Dwa ostatnie postulaty nie muszą być realizowane przez wszystkie definicje; nie-przekładalne są np. -^ definicje cząstkowe, —> defirucje indukcyjne.

163

164

DEJKTYCZNY

DEMIURG

DEJKTYCZNY <gr. deiktikós = wskazujący) ang. deidic

metod. Wskazujący, np. —^ definicja ostensywna (= dejktyczna).
log. a) Kategoryczny.

b) W odniesieniu do sylogizmów: dający się bezpośrednio redukować.

DEIZM (fr. <deisme> od łc. deus = Bóg) nłc. deismus; ang. deism; nm. Deismus

Termin „deiści" (deistes), utworzony w XVI w. przez socynian, którzy cłicieli odciąć się nim od ateistów, został wprowadzony przez P. ViRETA (1564) jako przeciwstawny „ateizmowi", a termin „deizm" (deisme) upowszecłinił w XVII w. P. Bayle. Już B. Pascal przeciwstawiał deizm zarówno ateizmowi, jak i cłirystianizmowi, zaznaczając, że obydwa, ateizm i deizm, są prawie tak samo obce religii cłirześci-jańskiej {Myśli, 602), natomiast S. Clarke rozróżniał rozmaite postacie deizmu stosownie do wszelkich możliwych filozoficznych koncepcji Boga. Termin „deista" (ang. deist) i powstały również w XVI w., ale pochodzenia angielskiego termin „tei-sta" (theist), rozpowszechnione w Anglii na przełomie XVII i XVIII w., używane tam były zamiennie w odniesieniu do postaci niedowiarstwa, zachowującego wprawdzie wiarę w istnienie Boga, lecz odrzucającego Objawienie chrześcijańskie. Odróżnił je ostatecznie od siebie (nm. Deist - Theist) dopiero w 1781 r. I. Kant {Krytyka czystego rozumu, A 631, B 659).

1. Pogląd filozoficzny uznający istnienie Najwyższej Istoty zwanej Bogiem, Istoty, która stworzyła świat i obdarzyła go zdolnością do samodzielnego rozwoju według ustalonych przez siebie praw, nie interweniując odtąd w bieg wydarzeń ani też w ludzkie życie. Rozróżnia się:

a) deizm racjonalistyczny -— powstały m. in. pod wpływem —> racjonalizmu (2) R. Descartes'a, interpretujący naturalisty-cznie i racjonalistycznie treść Objawienia chrześcijańskiego jako wynik intelektu-

alnego poznania ludzkiego (E. Herbert z Cherbury, Ch. Blount, M. Tindal w Anglii oraz Voltaire we Francji);

b) deizm empiryczno-scjentystyczny — opierający religię na doświadczeniu i rozumie (J. LÓcKE, H. J. Bolingbroke). z pośrednią krytyką deizmu wystąpił D. Hume, który kwestionując zasadę przyczynowości, zakwestionował możliwość empirycznego uzasadnienia istnienia Boga.

2. Ponadwyznaniowa, czysto rozumowa religia Oświecenia, zastępująca religię opartą na Objawieniu -> religią naturalną. Prekursorem jest E. Herbert z Cherbury, który w swojej koncepcji Boga pozostawał m. in. pod vą>bfwem R. Descartes'a i w t3Tn sensie był przedstawicielem -^ racjonalizmu (6). Deizm przeciwstawiał się przede wszystkim -^ teizmowi chrześcijańskiemu, odrzucając objawienie. Opatrzność Bożą, boskość Jezusa Chrystusa, cuda. Rozpowszechnił się w XVII w. w Anglii (Ch. Blount, J. Toland, S. Clarke, J. A. Collins, M. Tindal, Th. Woolston, Th. Chubb, H. J. Bolingbroke) i we Francji (Voltaire, encyklopedyści, J. J. Rousseau), skąd przedostał się do Niemiec (H. S. Reimarus, G. E. Lessing, M. Mendelssohn), Stanów Zjednoczonych A. P. (B. Franklin, G. Washington, Th. Paine, Th. Jefferson), Polski (S. Staszic, Jan Sniadecki).

DEMIURG (gr. <demiourgós> = rzemieślnik, wykonawca) łc. demiurgus / damiurgus; ang. demiurge; fr. demiurge; nm. Demiurg

1. U Platona: budowniczy nieba i całego świata, kształtujący swe dzido z istniejącego już tworzywa, tj. z odwiecznej, ale bezkształtnej i bezładnej materii, którą zgeometryzował i uteleologizował. Podobnie w filozofii neoplatońskiej — twórca kształtujący elementy już istniejące, w odróżnieniu od stwarzającego z niczego; platońską koncepcją stworzenia świata przez demiurga posłużył się np. przy okazji interpretowania biblijnego opisu stworzenia

FiLON Z ALEKSANDRn.

165

166

DEMOKRACJA

DENOTACJA

2. U gnostyków i w literaturze hermetycznej: różny od najwyższego Boga twórca świata materialnego, będący często jego pierwszą hipostazą, utożsamiany niekiedy ze Stwórcą znanym ze Starego Testamentu. Niektórzy chrześcijańscy neopla-tończycy (m. in. Bazyli Wielki) utożsairua-li Demiurga z Logosem (Chrystusem), zastępując jednak termin Demiourgós jego greckimi lub łacińskimi odpowiednikami, takimi jak Technites, Opifex, Artifex (tymi samymi lub podobnymi neoplatońskimi terminami, odnoszonymi do Boga jako stwórcy wszechświata, posługiwali się jeszcze M. Kopernik i J. Kepler). Gnostyczna koncepcja demiurga jako siły stwórczej działającej w łonie przyrody znalazła echo w idealizmie niemieckim (J. W. Goethe, F. W. J. Schelling).

DEMOKRACJA <gr. <demokratia> = ludo-władztwo) nłc. democratia; ang. democracy; fr. democratie; nm. Demokratie

Termin wprowadzony w V w. p.n.e. przez sofistów, a upowszechniony przez Demokryta, Platona i Arystotelesa.

Ukształtowany w starożytnej Grecji ustrój społeczny, przeciwstawny teokracji (władza kaftanów), —> arystokracji (1) (władza rodów) i plutokracji (władza bogatych), polegający na faktycznym lub nominalnym sprawowaniu władzy przez ogół ob3rwateli (ludowładztwo). W toku dziejów wykształciły się różne formy demokracji, takie jak: demokracja ateńska, która była demokracją bezpośrednią, demokracja szlachecka, mieszczańska, konstytuc)^-na (XIX w.), która się wyrażała w reprezentacji większości społeczeństwa (J. St. Mill), parlamentarna.
Uprawnienia i swobody obywatelskie; znaczenie to odnosi się często do pozapaństwowych struktur społecznych i politycznych. Demokrację ateńską np. można rozumieć jako zespolenie trzech elementów: władzy ludu (rządów większości, ogółu), wolności jednostki i równości

obywateli. Od czasów nowożytnych za podstawę demokracji uważa się prawa człowieka (m. in. J. Locke, J. J. Rousseau), wyrażane w zasadach wolności, równości i solidarności.

Demokratyczny wzorzec władzy i prawa opiera się na idei władzy pochodzącej od społeczeństwa i będącej wynikiem umowy społecznej. Za najcenniejsze wartości społeczne uznaje się w tym modelu wolność, równość i sprawiedliwość, zawarte w koncepcji naturalnych praw człowieka. Wartości te mają być chronione przez prawo powstałe w wyniku procesu prawotwórczego, w którym mogą uczestniczyć wszyscy obywatele. Demokratyczny model politycznego porządku ma swoje korzenie w europejskim antyku, chrześcijaństwie zachodnim. Odrodzeniu i Oświeceniu; został on ostatecznie ukształtowany w XVIII-wiecznej myśli europejskiej i amerykańskiej (konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki — 1787, polska Konstytucja 3 maja 1791). Model zachodni jest przeciwstawny znacznie starszemu modelowi wschodniemu — despotycznemu.

Krytykę demokracji, przeprowadzaną na przykładzie demokracji ateńskiej, podejmował w swej filozofii Platon, wysuwając przeciwko ustrojowi demokratycznemu najpierw argument epistemologicz-ny, wskazujący na niebezpieczeństwo relatywizowania prawdy przez jej ustalanie na podstawie poglądów i domysłów (—> dó-ksa III) większości, a później argument ontologiczny, odrzucający demokrację ze względu na jej zerowy status ontyczny.

DENOTACJA (łc. <denotatio> - oznaczanie) ang. denotation; fr. denotation; nm. Be-zeichnung

Termin korelatywny: -^ konotacja.

1. log. Stosunek semantyczny między wyrażeniami języka a przedmiotami opisywanymi w tym języku, polegający na tym, że dane wyrażenie odnosi się do określonego przedmiotu. Przez -^ nazwy (2)

167

168

DENOTAT

DERYWAT

indywiduowe denotowane są —> indywi
dua (2a), przez —> symbole (la) funkcyjne
> funkcje (2) nazwowe, przez —> pre
dykaty (1) — własności lub relacje, przez
—> nazwy (2) generalne — ich —> zbiory (1)
w sensie dystrybutywnym., będące zakre
sami tych nazw. Ze względu na to, że wy
rażenie może denotować tylko jeden przed
miot, stosunek denotacji jest furtkcją.

2. log. Denotacja wyrażenia (denotation ofan expression) — przedmiot denotowany w powyższym sensie (1) przez to wyrażenie; inaczej: d e n o t a t.

DENOTAT ang. denotatum log. syn.—> Denotacja (2).

DEONTOLOGIA <gr. tó deon = powinność + logos = słowo, nauka) ang. deontolo-gy, deontological ethics; fr. deontologie; nm. Deontologie, Pflichtenlehre

Nazwa wprowadzona przez Ź. Littrćgo na oznaczenie nauki o powinnościach lub obowiązkach, bez bliższego jednak określenia jej odniesień i zastosowań.

et. Zbiór podstawowych norm i reguł moralnych obowiązujących w danej dziedzinie życia; w szczególności termin ten zwykło się odnosić do etyki zawodowej w poszczególnych zawodach, np. lekarskim (deontologia medyczna) czy prawniczym, określając powinności wynikające ze statutu danego zawodu lub z przyjętych w nim zwyczajów i włączając w ramy jego kodeksu ogólne normy moralne.
et. Termin zaproponowany przez }. Benthama na oznaczenie nauki o moralności; dziś rzadko kiedy przez deontologie rozumie się ogólną naukę o moralności. Term.inu tego używa się raczej na oznaczenie jednego z działów etyki poświęconego filozofii moralności, a obejmującego naukę o powinnościach i imperatywie (prawie) moralnym lub — w potocznym jego użyciu — o dyscyplinie zawodowej; w tym znaczeniu deontologia stanowi

część składową każdego uniwersalnego systemu filozoficzno-etycznego. Niektórzy filozofowie (głównie I. Kant, także W. D. Ross i H. A. Prichard) twierdzą, że pojęcia imperatywu i słuszności są pier-wotniejsze od pojęć dobra i wartości; etykę opartą na takim poglądzie zwykło się nazywać etyką deontologiczną.

DEONTOLOGIZM ang. deontologism; fr. deontologisme

et. Pogląd, według którego czyn jest moralnie dobry przez to, że jest zgodny z nakazem (prawem) odpowiedniego autorytetu. Wobec podmiotu czynu autorytet ów może być:

zewnętrzny (deontologizm he-teronomiczny), np. Bóg (—> teono-mizm, ^woluntaryzm /3/), społeczeństwo lub jego przedstawiciel indywidualny (np. monarcha) czy też zbiorowy (np. klasa społeczna, partia) (—> pozytywizm prawny /b/);
wewnętrzny (deontologizm autonomiczny), gdy nakazodawcą jest podmiot sam dla siebie (rozum praktyczny u I. Kanta, autentyczny wybór u J.--P. Sartre'a).

DERYWACJA (łc. derwatio = odwrócenie biegu) ang. derwation; fr. derivation; nm. Dermation, Ableitung si/n.-> Derywat (2).

DERYWAT (łc. derwatus = odchylony)

psych. Motyw fikcyjny, będący rezultatem dążenia do racjonalnego wyjaśnienia (usprawiedliwienia) swego zachowania; -^ racjonalizacja. Derywaty są wyrazem konfliktu, zwykle nie uświadomionego.
W psychosocjologii V. Pareta: dery-wacja (derwazione) — werbalne usiłowanie zinterpretowania, umotywowania, uzasadnienia działań, które w rzeczywistości wywołane zostały przez irracjonalne ślady przeżyć psychicznych (—>residuum Ul). Derywatami są np. takie językowe re-

169

170

DESKRYPCJA

DESYGNACJA

akcje, jak pewne pojęcia, teorie, ideologie, których źródła są irracjonalne i nieujawnione.

DESKRYPCJA <łc. <descriptio> = opis) ang. description; ix. description; nm. Deskription, Beschreibung

W logice Port-Royal: odmiana —> definicji realnej {definition de choses) przeciwstawna definicji istotowej, czyli definicji we właściwym tego słowa znaczeniu. Definicja deskryptywna opisuje tylko cechy przypadłościowe definiowanego przedmiotu, dla niego swoiste (—> właściwość /1 /), pozwalające go jednak odróżnić od innych. Przykład takiej definicji: „Człowiek to dwunóg bezpióry".
log. Wyrażenie opisowe nie będące nazwą własną. Aby móc opisywać swoiste cechy indywidualnych przedmiotów z zastosowaniem reguł konstruowania wyrażeń i uniknąć paradoksów pojawiających się przy użyciu nazw pustych, w wyniku logicznej analizy języka naturalnego opracowano różne metody formułowania i rozumienia deskrypcji. Za B. A. Russellem, twórcą jednej z ważniejszych jej teorii, rozróżnia się deskrypcje określone i nieokreślone:

Deskrypcja określona (definite description) — nazwa jednostkowa (tj. mająca nie więcej niż jeden desygnat), nie będąca nazwą indywiduową, np. „najwyższy szczyt w Tatrach", „ojciec Sokratesa". Formułę deskrypcji określonej wyraża się za pomocą tzw. jota-operatora — \ (obrócona o 180° grecka mała litera i), wiążącego zmienną x\ {\x){^x) (czyt.: jedyne takie x, które ma własność F). W niektórych językach określoność deskrypcji oddaje się za pomocą przedimka lub rodzajnika określonego, np. ang. the man, ix. l'homme, nm. der Mensch.
Deskrypcja nieokreślona (indefinite description) — nazwa odnosząca się do jakiegoś indywiduum, które nie zostało jednoznacznie wskazane, mogąca mieć do-

wolną liczbę desygnatów, np. „jakiś szczyt w Tatrach", „jeden z przodków Sokratesa". Formułę deskrypcji nieokreślonej wyraża się za pomocą eta-operatora — y\ (używanego m. in. przez D. Hilberta i H. Reichenbacha), wiążącego zmienną x: (rix)(Fx) (czyt.: jakieś x, które ma własność F). W niektórych językach nieokreśloność deskrypcji oddaje się za pomocą przedimka lub rodzajnika nieokreślonego, np. ang. a man, ix. un homme, nm. ein Mensch.

Zarówno deskrypcja określona, jak i deskrypcja nieokreślona może być deskrypcja pustą, tzn. lue mieć w ogóle desygnatów, np.: „jedyny ojczym Sokratesa" (deskrypcja określona), „jeden z wulkanów w Tatrach" (deskrypcja nieokreślona). Według teorii Russella charakter symboli samodzielnych przyznać można tylko imionom własnym, deskrypcje natomiast należą do symboli ruesamodzielnych (m-complete symbols), tzn. takich, które uzyskują znaczenie dopiero w kontekście innych wyrażeń. Dzięki temu identyczność: a [imię własne] = {\x){¥x) [deskrypcja], gdzie obie jej strony to terminy jednostkowe o tych samych desygnatach, różni się od zwykłej identyczności a = a.

DESKRYPCJONIZM ang. descriptivism

metod. Pogląd z zakresu filozofii nauki dotyczący stosunku zdań teoretycznych do dziedziny, do której się one odnoszą; według tego poglądu tezy danej teorii naukowej stanowią syntetyczny opis fragmentu świata i dają się przełożyć na zdania obserwacyjne, stąd też łatwo rozstrzygnąć, jaka jest ich wartość logiczna.

DESKRYPT ang. descriptum

log. syn.—> Deskrypcja.
log. Desygnat deskrypcji.

DESYGNACJA <łc. <designatio> = oznaczenie, określenie, opisanie) ang. designa-tion; ix. designation log. syn.^> Oznaczanie (1).

171

172

DESYGNAT

DETERMINIZM

DESYGNAT (łc. designałus = oznaczony, wskazany) ang. designate, designatum; rmi. Designat

log. Desygnat jakiejś —> nazwy przy pewnym jej znaczeniu to przedmiot oznaczany (—> oznaczanie /1 /) przez tę nazwę przy tym jej znaczeniu. Nazwa jednostkowa ma tylko jeden desygnat (np. Rysy); nazwa ogólna ma ich więcej niż jeden (np. góra); nazwa pusta nie ma ich wcale.

DESYGNATOR (nłc. desigmtor = ten, który coś wskazuje; ten, który czegoś dokonuje) ang. designator

log. Wyrażenie, które coś oznacza — termin obejmujący nazwy własne i deskry-pcje.

Twórcą teorii oznaczania bezpośredniego jest S. A. Kripke, który odkrył (1972) dziedzinę „sztjrwnych desygnatorów" {rigid designators), czyli wyrażeń ściśle oznaczających. Według tej teorii sama struktura świata narzuca wyrazom ich ścisłe odniesienia, a ponadto, choć w sposób bardziej złożony i zarazem ograniczony, narzuca im znaczenia, które, już poza ową dziedziną, są współ-określane przez ich użyteczność w wyrażaniu rozmaitych zainteresowań społecznych. Kripke rozróżnia:

desygnatory niesztywne {non-rigid designators) lub akcydentalne (accidental designators) — wyrażerua oznaczające nieściśle lub akcydentalnie;
desygnatory sztywne (rigid designators) — wyrażenia ściśle oznaczające, tzn. oznaczające ten sam przedmiot w każdym możliwym świecie;
desygnatory sztywne w mocniejszym znaczeniu (strongly rigid designators) — wyrażenia ściśle oznaczające przedmiot, który istnieje koniecznie. Desygna-tor sztywny oznacza pewien przedmiot, jeśli oznacza go wszędzie, gdzie tylko on istnieje; jeśli ponadto ów przedmiot jest przedmiotem istniejącym koniecznie, de-sygnator można nazwać sztywnym w mocniejszym znaczeniu.

DESYGNOWANIE ang. designation log. syn.—> Oznaczanie (1).

DETERMINACJA <łc. determinatio = granica, kres; zamknięcie) gr. prósthesis; nłc. determinatio; ang. determination; fr. determi-nation; nm. Bestimmung, Bestimmtheit, Determination Metafizyczne znaczenie tego terminu:

od strony skutku — występowanie takiej a nie innej struktury bytowej;
od strony funkcji — powodowanie zależności jednego czyrmika bytowego od drugiego, np. forma determinuje (aktualizuje) materię, materia determinuje (jedno-stkuje) formę.

DETERMINIZM (nłc. <determinismus> = pogląd zaprzeczający wolności woli, z łc. determino = ograniczam) ang. determinism; fr. determinisme; nm. Determinismus

Termin wieloznaczny, przeciwstawny vs^> indeterminizmowi, używany w następujących ujęciach:

Determinizm metafizyczny (ontolo-giczny) — wyjaśnianie, szczególnie w tradycji arystotelesowskiej, zdeterminowanej wewnętrznie struktury bytów (determinizm wewnętrzny) oraz ich wzajemnego oddziaływania, zdeterminowanego przyczynami sprawczą i celową (determinizm zewnętrzny) — w terminach metafizycznych, np. za pomocą pojęć analogicznych, takich jak —> forma (lA) substancjalna, —> akt i możność, -^ forma (1) i —> materia (1). Według determinizmu przyczynowego wszelkie zdarzenia w świecie wyznaczone są przez poprzedzające je zjawiska; według determinizmu tełeologiczne-go bieg zdarzeń jest z góry ukierurikowa-ny i zmierza do określonego stanu końcowego (—> cel / Id / ostateczny).
Determinizm przyrodniczy — założenie, że w przyrodzie zachodzą stałe związki przyczynowe między zdarzeniami i wobec tego, jeżeli znamy rządzące nią —> prawa (3) (aspekt ontologiczny), może-

173

174

DETERMINIZM

my z dużym prawdopodobieństwem przewidywać przyszły bieg zdarzeń oraz przebieg procesów fizycznych i biologicznych (aspekt epistemologiczny; —> schemat /2/ przewidywania). Założenie to stanowi podstawę formułowania teorii fizykalnych i biologicznych, w związku z czym rozróżnia się:

determinizm mechanistyczny — pogląd, według którego we wszechświecie panuje powszeclma przyczjmowość, a prawa przyrody mają ściśle jednoznaczny charakter, co na mocy tych praw pozwala przewidjrwać, a nawet wyznaczać wszelkie przyszłe zdarzenia. Założenia powszechnego determinizmu legły u podstaw mechaniki klasycznej (co obrazuje przykład z demonem Laplace'a), do której praw próbowano zredukować również prawa biologii, psychologii i socjologii;
determinizm statystyczny — pogląd, według którego prawa przyrody mają charakter bądź jednoznaczny, bądź statystyczny, wobec czego, rozporządzając odpowiednią wiedzą, można przewidzieć przynajmniej prawdopodobieństwo wystąpienia określonych zdarzeń. W świetle tego poglądu determinizm jest tylko założeniem teoretycznjnn, pozwalającym ustalić prawa prawdopodobieństwa w przyrodzie.

Determinizm logiczny — pogląd łączący determinizm w sensie przyrodniczym (2) z logiczną zasadą dwuwartościo-wości, według której każde zdanie jest albo prawdziwe, albo fałs25rwe. Z zasady tej wynika, że także każde zdanie o faktach przyszłych jest bądź prawdziwe, bądź fałszywe; jeśli jest prawdziwe, to opisany przez nie fakt musi się zdarzyć, a jeśli fałszywe, to opisany fakt zdarzyć się nie może.
Determinizm metodologiczny — założenie, że stałość związków przyczynowych należy przyjmować nie tylko w odniesieniu do zjawisk fizycznych, lecz również do zjawisk psychicznych i socjologicznych, ponieważ tylko wówczas będzie

można przewidywać i planować. Odmianą determinizmu metodologicznego jest determinizm statystyczny, wysuwający pewne prognozy na podstawie znanej już częstotliwości występowania określonych faktów.

Determinizm historyczny — pogląd, według którego historią rządzą ściśle określone prawa, a kolejność formacji społecz-no-historycznych uwarunkowana jest rozwojem środków produkcji i stosunków społecznych (—> materializm /Ib/ historyczny).
Determinizm etyczny — teoria przecząca temu, by człowiek miał —> wolną wolę. W myśl tej teorii akty podejmowane przez człowieka, nawet w pełni świadomie, są w istocie wyznaczane przez czynniki zewnętrzne, determinujące w sposób konieczny jego pozornie wolną decyzję. Dopiero dokładne poznanie tych czynników umożliwiłoby w odniesieniu do ludzkiego działania i jego skutków wiedzę pewną i wyczerpującą. W wyjaśnianiu, na czym owe mechanizmy determinujące polegają, zwolennicy determinizmu odwołują się najczęściej do czyrmików wskazywanych przez determinizm metafizyczny (prawa przyrody) lub psychologiczny (silniejszy motyw).
Determinizm fatalistyczny — pogląd, według którego życie człowieka ma z góry ustalony przebieg (—> fatalizm III).
Determinizm teologiczny — pogląd, według którego potępienie człowieka albo jego zbawienie jest z góry przesądzone (J. Kalwin, U. Zwingli). Wiąże się on najczęściej z dwoma poprzednimi determini-zmami — etycznym (6) i fatalistycznym (7); —> przeznaczenie (3).
Determiruzm psychologiczny — pogląd, według którego zachowanie człowieka uwarurikowane jest czynnikami natury psychicznej lub fizjologicznej czy też organicznej, np. przez kierowanie się w wyborze tym, co jest najbardziej racjonalne (determinizm racjonalistyczny —

175

176

DEZINTEGRACJA

DIALEKTYKA

G. W. Leibniz, Ch. Wolff), przez stałe asocjacje (determinizm asocjacyjny). W odniesieniu do ludzkiego zachowania determinizm oznacza przekonanie, że znajomość warunków jego przebiegu pozwala to zachowanie przewidzieć (—> behawioryzm).

10. Determinizm kulturowy — pogląd podkreślający wpływ kultury na kształtowanie się osobowości; wpływ ten miałby się przejawiać w częstości występowania pewnych cech wśród członków różnych kultur. W skrajnym sformułowaniu — pogląd, według którego kultura jest jedynym czynnikiem kształtującym osobowość.

DEZINTEGRACJA <fr. <desintegration> = rozpadanie się całości, z nłc. <desintegratm = rozluźnienie się, rozprzęganie, rozpad) ang. disintegration; nm. Disintegration

Proces lub stan występujący wówczas, gdy elementy pewnej całości (strukturalnej lub czynnościowej) przestają ją tworzyć, przynajmniej pod jakimś względem.
soc. Dezintegracja społeczna — skrajna postać dezorganizacji społecznej, polegająca na rozluźnieniu lub zerwaniu więzi społecznych, na osłabieniu lub zaniku poczucia solidarności wewnątrzgrupowej, obowiązjrwalności reguł i norm, na zmniejszeniu lub braku kontroli społecznej. Termin wprowadzony do socjologii przez H. Spencera.
psych. Rozchwianie struktury osobowości prowadzące do zakłóceń przystosowania (—> adaptacja / 2 /). Tak zwana dezintegracja pozytywna łączy się z procesem rozwoju osobowości, doprowadzając, poprzez wewnętrzne konflikty, akty wyboru, poszukiwanie, do —> integracji (3) psychicznej na wyższym poziomie (K. Dąbrowski). Termin „dezintegracja", zaczerpnięty z teorii ewolucji społecznej, wprowadził do psychologii J. H. Jackson.

DIADA (gr. dyds, dyddos = liczba dwa, dwójka, dwoistość) ang. dyad; fr. dyade; nm. Dyas, Dyade

W starożytnej filozofii greckiej — określenie bądź to dwoistości, bądź pewnych par przeciwieństw (pitagoreizm), przyjmowanych jako zasada wyjaśniająca złożoność. Analogicznym pojęciem jest —> triada.

DIALEKTYKA (gr. <dialektike [sc. techne]> = sztuka dyskutowania) łc. ars dialectica; ang. dialectics; fr. la dialectique; nm. Dialektik

W starożytności — początkowo sztuka przekonywania, odwołująca się raczej do rozumu dyskursywnego, w odróżnieniu od retoryki, odwołującej się raczej do uczuć i do smaku estetycznego; później — sztuka prowadzenia dyskusji w ogóle, obejmująca sztukę dowodzenia i odpierania zarzutów (-> sofistyka /1 /), np. u ele-atów, zwłaszcza u Zenona, dialektyka jest dowodzeniem nie wprost. Dialektyczną metodę sofistów udoskonalił Sokrates, czyniąc z niej narzędzie, które sprawnie łączyło analizę z dedukcją, i stosując ją przede wszystkim w dziedzinie etyki i moralności społecznej.
U Platona: metoda operująca czystym, bezobrazowym myśleniem, które wychodząc z przeciwstawnych założeń pozwala dojść do praw określających związki między —»ideami (la).
U Arystotelesa: sztuka wyprowadzania wniosków prawdopodobnych, tj. takich, które uchodzą za słuszne, ale nie jest pewne, czy są prawdziwe; także: część logiki zajmująca się indukcją, a więc wnioskowaniem nie niezawodnym.
W scholastyce: logika formalna (logika tradycyjna) — jedna z siedmiu sztuk wyzwolonych {artes liber aleś), wraz z retoryką i gramatyką zaliczana do tzw. trwium, czyli trzech sztuk podstawowych.
U I. Kanta: dialektyka transcendentalna {transzendentale Dialektik) — część logiki transcendentalnej, mająca za przedmiot badanie nieuniknionego złudzenia rozumu ludzkiego, który mniema, że może przekroczyć granicę dzielącą świat zja-

177

7 — Słownik filozoficzny

178

DIALEKTYKA

wisk od absolutu. Starożytną dialektykę Kant nazywał sztuką sofistyczną — logiką pozorów (Dialektik des Scheins), nadającą niewiedzy czy też sztuczkom myślowym pozory prawdy.

U G. W. F. Hegla: ogólna zasada rozwoju ducha, tzn. proces, przez który myśl (utożsamiająca się z bytem) rozwija się według potrójnego rytmu, jaki tworzą kolejno: a) —> teza (3), czyli twierdzerue; b) -^ antyteza (2), czyli przeczenie; c) —> synteza (4), czyli zaprzeczenie przeczenia, dzięki któremu zachowane zostaje to, co słusznego zawierały poprzednie dwa zdania antyte-tyczne (-> triada).
Dialektyka marksistowska (ujmowana trójaspektowo):

jako ogólna teoria rozwoju rzeczywistości, tj. zestaw najogólniejszych praw, które miałyby rządzić rozwojem przyrody, społeczeństwa i psychiki ludzkiej, tłumacząca jego istotę ścieraniem się wewnętrznych przeciwieństw i przeciwstawnych sobie tendencji w każdym zjawisku i pro-cesie(aspekt ontologiczny);
jako teoretyczna metoda poznawczego ujmowania zjawisk w ich rozwoju (aspekt gnozeologiczny);
jako praktyczna metoda przekształcania świata na podstawie zakładanej znajomości ogólnych praw rozwoju (aspekt pragmatyczny).

Prawa dialektyki — przejęte od G. W. F. Hegla i formułowane przez klasyków marksizmu (w szczególności przez F. Engelsa), lecz nie wyliczone przez nich wyraźnie najogólniejsze twierdzenia dotyczące prawidłowości rozwoju i zmiermo-ści całej rzeczywistości. Engels wyróżnił trzy prawa dialektyki jako podstawowe: a) prawo przechodzenia ilości w jakość {the transition from ąuantity to ąuality) i odwrotnie; b) prawo wzajemnego przenikania się przeciwieństw {the inter-penetration of opposites); c) prawo negacji negacji {the negation of the negation) — a ponadto tzw. kategorie dialektyczne, np. część i całość.

to, co proste i to, co złożone, tożsamość i jedność, konieczność i przypadkowość, przyczyna i skutek. W. I. Lenin wymienił 16 elementów dialektyki, a wśród nich: „wszechzwiązek i rozwój rzeczy", „wewnętrznie sprzeczne tendencje", „walkę przeciwieństw", „połączenie analizy i syntezy", „przechodzenie jednej jakości w inną", „współistnienie", „współzależność", „przyczynowość", „negację negacji", „walkę treści z formą", „przechodzenie ilości w jakość i vice versa". Według Historii WKP(b), tj. w ujęciu I. W. Stalina, metoda dialektyczna składa się z czterech praw: 1) wszystko w świecie jest ze sobą powiązane i naturę trzeba rozpatrywać jako jedną całość; 2) wszystko w świecie znajduje się w nieustannym ruchu, podlega zmianom i rozwojowi; 3) w toku rozwoju rzeczywistości zmiany jakościowe powstają w wyruku gromadzenia się zmian ilościowych; 4) we wszystkich zjawiskach natury zawarte są wewnętrzne sprzeczności, a treścią rozwoju jest ich walka. Współcześnie w marksizmie prawa dialektyki sprowadza się na ogół do trzech następujących:

prawo przechodzenia zmian ilościowych w zmiany jakościowe — prawo wyjaśniające mechanizm zmian rozwojowych rzeczywistości. Stanowiąc przejście od stanów jakościowo niższych do jakościowo wyższych, wszelki rozwój dokonuje się przez stopniowe narastanie zmian ilościowych i przechodzenie ich w zmiany jakościowe;
prawo jedności i walki (ścierania się) przeciwieństw — prawo sprzeczności dialektycznych, wskazujące na źródło rozwoju i stwierdzające, iż we wszystkich zjawiskach i procesach przyrody, nie wyłączając społeczeństwa i świadomości, istnieją przeciwieństwa, sprzeczności, które oddziałując wzajemnie na siebie powodują wszelką zmianę;
prawo zaprzeczenia zaprzeczenia (negacji negacji) — tłumaczące ogólny

179

180

DIALOG

DOBRA WOLA

przebieg rozwoju; zakłada ono więź między starą a nową jakością: pojawienie się nowej jakośd nie polega na unicestwieniu starej, lecz tylko na zlikwidowaniu pewnych jej elementów i przejęciu tych, które są zdolne do życia w jakościowo nowej strukturze.

DIALOG (gr. <didlogos> = rozmowa) gr. logos (Ib); łc. dialogus; ang. dialogue; ix. dia-logue; nm. Dialog, Wechselrede

1. A) Literacka forma rozmowy dwóch osób lub większej ich liczby.

B) Forma dysputy filozoficznej, wykorzystująca literacką formę dialogu (A), zastosowana w niektórych dziełach filozoficznych.

Za twórcę dialogu jako formy dysputy filozoficznej, w której jednak pojawiają się elementy fikcji literackiej, uważa się zasadniczo Platona. Zawarte w jego dialogach wypowiedzi poszczególnych osób są zracjonalizowanymi dyskursami, często też przekazami mitów, opowieściami. Genetyczną formą dialogów Platońskich jest tzw. dialog sokratyczny, którego głównym bohaterem jest Sokrates, a charakterystyczną metodą prowadzenia rozmowy — metoda elenktyczna {-^ metoda so-kratejska III). 7, punktu widzeniaformal-noliterackiego dialog u Platona przybiera dwie podstawowe postacie, w praktyce nakładające się na siebie:

dialog dramatyczny — rejestrujący dokładnie rozmowę, tak jak ona przebiega (bez wstępów i bez słowa wiążącego);
dialog diegematyczny, czyli opowiedziany — odtwarzająca rozmowę opowieść, przeplatana słowem wiążącym i poprzedzona wstępem lub zamkruęta odautorskim zakończeniem.

Po Platonie dialog jako forma wypowiedzi filozoficznych pojawia się we wszystkich właściwie epokach; jeszcze ze starożytności można wymienić np. dialogi filozoficzne Augustyna (m. in. Soliloąuia — rozmowa z własnym rozumem. De magi-stro — swobodne odtworzenie rozmowy ze zmarłym synem Adeodatem), ze śred-

niowiecza — P. Abelarda Dialogus inter Philosophum, ludaeum et Christianum, z epoki Odrodzenia — Erazma z Rotterdamu Dialogus ciceronianus seu de optima genere dicen-di, z czasów nowożytnych — G. Berkeleya Three dialogues between Hylas and Philonous, E. Renana Dialogues et fragments philoso-phiąues i in.

Współcześnie: wymiana myśli poprzez wzajemną prezentację poglądów i postaw, szczególnie zaś taka wymiana, w której uczestnikom zależy przede wszystkim na wzajemnym poznaniu się i przekazaniu cenionych przez siebie wartości intelektualnych i moralnych, a celem jest wspólne zbliżanie się do prawdy lub też wspólne działanie. Pojęcie dialogu określa charakter kontaktów i klimat nurtów ekumenicznych (teologicznych), a także światopoglądowych.
Cecha wspólna różnych odmian hermeneutyki, konstytuująca tzw. krąg her-meneu tyczny.

DIANOM <gr. <didnoia> = myślenie, myśl; umysł, intelekt; znaczenie)

U Platona: niższa od myśli czystej (tj. intuicji umysłowej — nóesis) wiedza umysłowa, która jest poznaniem przyczyn zjawisk zmysłowych. Formułując hipotezy człowiek zdobywa wiedzę o rzeczywistości fenomenalnej, tj. zjawiskowej.

DIONIZYJSKI (od imienia greckiego boga Dionizosa) ang. Dionysian; fr. dionysia-que / dionysien; nm. dionysisch

estet. Przymiotnik mający określać jeden z dwóch podstawowych nurtów kultury greckiej: enciocjonalny i subiekt)rwny, żywiołowy, dynamiczny — w przeciwstawieniu do »s—> apoUińskiego (F. W. J. Schelling, F. w. Nietzsche). -^ Postawa (2) dionizyjska.

DOBRA WOLA ang. good will; fr. bonne yolonte

-> Wola (3) dobra (u L Kanta); —> dobrowolność.

181

182

DOBRO

DOBROWOLNOŚĆ

DOBRO gr. tó agathón; łc. bonum; ang. go-od; fr. le hien; nm. Gut, das Gute (2)

1. U Platona: w świecie idealnym —
najwyższa idea, którą człowiek poznaje
czystą myślą (nóesis), w sposób pozadys-
kursywny, przeżyciowy, jak gdyby przez
bezpośrednią intuicję. Dążenie do tej idei
konstytuuje cnotę: człowiek zmierza ku
dobru idealnemu poprzez dostępne mu
dobra realne, które są tylko cząstkowe i z któ
rych każde stanowi niedoskonałe odbicie
idei dobra.

U PsEUDO-DioNizEGO Areopagity: jedno z imion (własności) Boga, wyjaśniające Jego relację do stworzeń.

2. metaf. W tradycji arystotelesowsko-
-tomistycznej: dobro ontyczne — koniecz
na i zarazem transcendentalna relacja —> by
tu (A) do —> pożądania, do —> woli (1), sta
nowiąca jedną z transcendentalnych wła
sności bytu (-> transcendentalia 11,11).

Tak rozumiane dobro może oznaczać:

samą —>bytowość (1) jako stan doskonały — wówczas kiedy się abstrahuje od relacji bytu doskonałego do pożądania (ujęcie fundamentalne);
bytowość jako coś, co jest pożądane przez Byt pierwszy, czyli absolutny (ujęcie formalne);
byt jako to, co jest pożądane aktualnie lub tylko może być pożądane — pożądane przez człowieka lub przez inne byty zdolne do pożądania (ujęcie kauzalne).

Jeśli jakiś byt jest pożądany aktualnie, ma on charakter —> celu (2), jeśli zaś tylko może być pożądany, ma charakter ogólnie pojętego dobra.

Klasyczna defirucja dobra: „Dobro jest tym, czego pożądają wszystkie byty" („Bonum est quod omnia appetunt"). Epi-stemologicznym wyrazem transcenden-talności dobra jest metafizyczna zasada —> celowości (1).

3. et. Własność, która przysługuje:

A) -^ czynowi (1) (w etyce klasycznej czyn jest dobry, jeśli towarzyszy mu dobra intencja, a także jeśli jego przedmiot i oko-

liczności są dobre). Zależnie od przyjętego kryterium dobra (szczęście podmiotu, zgodność z nakazem uznanego autorytetu, afirmacja osoby) można rozróżnić zasadnicze kierunki w etyce, np. —> eudaj-monizm, —> deontologizm, -> personalizm;

B) przedmiotowi pożądania. Zależnie od rodzaju pożądania wyróżnia się:

dobro godziwe (bonum honestum), czyli dobro-cel obiektywne — jeśli przedmiotem pożądania jest dobro dla niego samego (przedmiotem tym jest zazwyczaj osoba);
dobro przyjemne {bonum delectabile), czyli dobro-cel osobiste — jeśli jest pożądane ze względu na sam akt pożądania;
dobro użyteczne (bonum utile), czyli dobro-środek — jeśli jest pożądane ze względu na jakieś inne dobro.

We współczesnej nauce społecznej Kościoła ważną rolę odgrywa pojęcie dobra wspólnego (bonum commune). Oznacza ono ogół materialnych i duchowych czynników niezbędnych do tego, aby wspólnota ludzka osiągnęła dobrobyt, który by sprz5^ał harmonijnemu rozwojowi tworzących tę wspólnotę jednostek.

Przeciwieństwem dobra jest —> zło (1), pojęte jako jego brak.

DOBROWOLNOŚĆ ang. «^ee will; fr. = bonne volonte; nm. Freiwilligkeit

et. Cecha działania ludzkiego polegająca na tym, że dany akt pochodzi sprawczo od woli człowieka określonej intelektualnym poznaniem dobra, czyli celu. Akty dobrowolne w zasadzie utożsamiają się z aktami wolnymi wówczas, gdy wola podejmuje je w następstwie i mocą wyboru jednej z wielu możliwości działania. Jednakże zdaniem niektórych etyków chrześcijańskich możliwy jest akt dobrowolny konieczny, mianowicie w wypadku działania woli określonej w swym dążeniu (chceniu) poznaniem Dobra nieskończonego.

183

184

DOGMAT

DOSKONAŁOŚĆ

DOGMAT (gr. dógma = pogląd, przekonanie; postanowienie) łc. dogma; ang. do-gma; fr. dogme; nm. Dogma

Twierdzenie stanowiące zazwyczaj tezę zasadniczą w danym systemie filozoficznym i uznane za niepodważalne w szkole filozoficznej przyjmującej ów system.
teol. Prawda objawiona przez Boga, a przez Kościół podana do wierzenia. Głoszenie dogmatów może mieć charakter uroczysty — tak dzieje się wówczas, gdy podają je sobory lub gdy ogłasza je papież ex cathedra, albo zwyczajny — gdy są przedmiotem powszechnego przepowiadania w Kościele. Dogmaty są wynikiem analogicznego w pewnej mierze, niemniej faktycznego poznawania rzeczywistości Bożej, nie zaś jedynie jej symbolicznym wyrazem czy tylko dyrektywami działania (—> pragmatyzm 121).

DOGMATYZM nłc. dogmatismus; ang. do-gmatism; fr. dogmatisme; nm. Dogmatismus

Ogólne określenie doktryn przyjmujących pewne twierdzenia jako —> dogmaty (1), często tylko na mocy autorytetu, bez próby uprzedniego zbadania ich prawdziwości lub słuszności.
t. pozn. Wszelka doktryna uznająca zdolność umysłu do poznania prawdy w sposób pewny; us-> sceptycyzm (1). Starożytni sceptycy nazywali dogmatyzmem wszystkie doktryny filozoficzne poza swoją własną.
t. pozn. W przeciwstawieniu do —> krytycyzmu (3), -> relatywizmu (1), -^ agno-stycyzmu — wszelka doktryna uznająca zdolność umysłu do ujmowania bytu samego w sobie.
pot. Skłonność do przyjmowania różnych twierdzeń bez ich udowodnienia lub do podejmowania decyzji w sposób apodyktyczny; inaczej: dogmatyczność.

DÓKSA (gr. <dóksa> = mniemanie, opinia, pogląd) ang. doxa; rrai. Doxa 1. U Platona: domysł w przeciwstawie-

niu do poznania naukowego i pewnego; vs—> episteme.

2. U G. W. Leibniza: doxologie (lub practi-cologie) — wypowiadanie zdań na podstawie tego, że coś się komuś tak lub inaczej wydaje, na podstawie panujących opinii, istniejącej praktyki. W fenomenologii E. Husserla: naturalna i spontaniczna wiara w realność przedmiotów świata.

-» Wiedza (la).

DOKSOGRAFIA (gr. dóksa = mniemanie, opinia, pogląd -I- grdpho = piszę)

Przedstawienie poglądów w odróżnieniu np. od ujęcia biograficznego; niekiedy też: opracowanie z zakresu historii filozofii zawierające przegląd kierunków i dokbyn.

DOKTRYNA (łc. <doctrina> = nauka, nauczanie) ang. doctrine; fr. dodrine; nm. Lehre Jakiś zbiór założeń, twierdzeń, przekonań traktowanych jako prawdziwe. Nazwa „doktryna" odnosi się zwykle do zbioru prawd uporządkowanych i powiązanych ze sobą; nie obejmuje się nią nauk formalnych. Pojęcia zbliżone: system, teoria.

DOSKONAŁOŚĆ gr. entelecheia (= pełnia bytu), teleioma; łc. perfectio; ang. perfec-tion; fr. perfection; nm. Yollkommenheit 1. metaf. Doskonałość ontyczna, tzn.:

pełność i kompletność bytowa, czyli akt-forma bytu (—> akt lici), najwyższy poziom jego zaktualizowania;
-^ byt (A) jako to, co w pełni urzeczywistnia swój wzór lub jako zasada tego, co wzbudza pożądanie (—> dobro 121).

Można rozróżnić dwa typy doskonałości ontycznej; są to:

doskonałość absolutna — Bóg jako akt czysty;
doskonałość względna — pełność i kompletność w danym porządku.

U Platona: zupdność, tożsamość i niezmienność.

U Arystotelesa: akt-forma, czyli -^ ente-lechia (1).

185

186

DOŚWIADCZENIE

DOWODZENIE

U Tomasza z Akwinu: akt-istnienie {-^ istnienie /1 /). U R. Descartes'a: atrybut bytowości. U B. Spinozy: sama rzeczywistość.

2. et Doskonałość moralna: pdnia cnót —
ideał i wzór etyczny. W filozofii greckiej ta
kim ideałem i wzorem jest samowystarczal
ność, niewzruszoność; w chrześcijaństwie
— miłosierdzie (zob. Mt 5,48; Łk 6,36).

U Arystotelesa: realizacja możności, zgodna z naturą danego bytu.

U I. Kanta: realizacja powinności.

W filozofii nowożytnej w związku z oderwaniem porządku wartości od porządku bytu nastąpiło oddzielenie doskonałości ontycznej od doskonałości aksjologicznych (D. HuME, I. Kant, E. Husserl).

3. estet. Doskonałość estetyczna —
syn.—> całkowitość jako jeden z obiektyw
nych czynników piękna. —> Harmonia (2).

DOŚWIADCZENIE gr. empeiria; łc. expe-rientia (1), experimentum (3); ang. experience (1), experiment (3); fr. experience; run. Erfa-hrung (1), Experiment (3)

1. t. pozn. Stanowiąca rodzaj poznania czynność bezpośredniego i naocznego (^ naoczność) ujęcia przedmiotu lub jej rezultat (w postaci sądu lub zdania). Zachodzą różruce poglądów w kwestii struktury i odmian doświadczenia, jego roli jako źródła wiedzy i zarazem instancji kontrolnej nabywanej wiedzy. Występują wąskie i szerokie pojęcia doświadczenia; w rozumieniu szerokim (u niektórych pokrywającym się z -poznaniem /!/ bezpośrednim) odmianami doświadczenia są: spostrzeżenie zmysłowe zewnętrzne i wewnętrzne, spostrzeżenie wewnętrzne i im-manentne, percepcja cudzej psychiki {al-ter-ego), percepcja estetyczna (świata przedstawionego w dziele sztuki), doświadczenie moralne, doświadczenie religijne (w tym także mistyczne), przypomnienie, a także ujęcie czysto intelektualne (intelekcja pierwszych zasad u Arystotelesa i u Tomasza z Akwinu, intuicja intelektualna u R. Des-

CARTES'A, ogląd ejdetyczny u fenomenologów) oraz intuicja pozaintelektualna (np. u H. Bergsona). Pozytywiści ograniczają doświadczenie do zewnętrznego spostrzeżenia zmysłowego, co najwyżej przyjmują jeszcze spostrzeżenie wewnętrzne (—> in-trospekcja).

Czyste doświadczenie — jakościowe składniki doświadczenia zewnętrznego, takie jak: dane zmysłowe, wrażenia, wyobrażenia itp., nie poddane jeszcze żadnej obróbce — pojęciowej, interpretacyjnej czy konstrukcyjnej. U R. Ayenariu-sa: —> przedstawienia uzyskiwane w potocznym bezpośrednim kontakcie ze środowiskiem (Umgebung), wiernie je odwzorowujące; stanowią one podstawę wiedzy i punkt wyjścia dla dociekań filozoficznych.

Doświadczenie wewnętrzne (w przeciwstawieniu do doświadczenia zewnętrznego) — uświadomienie sobie przez podmiot własnych przeżyć psychicznych; danymi tego doświadczenia są stany, akty i własności podmiotu poznającego. Stanowi ono punkt wyjścia dla rozważań filozoficznych m. in. u Augustyna, R. Descartes'a (-> Cogito); dla E. W. von Tschirnhausena jest to doświadczenie najbardziej oczywiste {experientiaevidentissima).

psych. Aktualne —> doznanie (E. B. Ti-tchener).
metod. Rozmyślne wywołanie pewnych zjawisk w celu uzyskania określonych wiadomości, zwłaszcza dla weryfikacji jakiejś hipotezy {syn.^> eksperyment).

Doświadczenie może być: a) potoczne (przednaukowe) oraz b) naukowe, poddane rygorom precyzji.

DOWODZENIE łc. demonstratio, argumen-tatio; ang. demonstration; fr. demonstration, raisonnement; nm. Beweisfilhrung

metod. Rozumowanie polegające na konstruowaniu —> dowodu (1).
metod. W sensie szerszym: rozumowanie polegające na wykazaniu prawdziwości jakiegoś zdania na podstawie in-

187

188

DOWODZENIE APAGOGICZNE

DOWÓD KOSMOLOGICZNY

nych zdań uznanych wcześniej za prawdziwe; w t5mi znaczeniu jest to syn.—> uzasadnienie (b) pośrednie.

DOWODZENIE APAGOGICZNE <gr. apagoge = odprowadzenie, oddalenie) log. syn.^ Dowodzerue nie wprost.

DOWODZENIE NIE WPROST (dowodzenie apagogiczne, dowód przez sprowadzenie do niedorzeczności) nłc. redu-ctio ad absurdum, reductio ad impossibile; ang. indirect demonstration, indirect proof; fr. demonstration par 1'absurde, preuve par l'ab-surde; nm. indirekter Beweis

log. Teza T jest dowodzona nie wprost, gdy z nie-T, czyli z zaprzeczenia tezy T, wyprowadza się jako konsekwencję jakieś zdanie fałszywe lub niedorzeczne. Ponieważ jest niemożliwe logicznie, by fałsz wynikał z prawdy, zdanie nie-T musi być również fałszywe, co znaczy, że T jest prawdziwe; w taki to sposób zdanie T zostaje dowiedzione. Szczególnym przypadkiem zdania fałszjrwego, pojawiającym się w niektórych dowodach nie wprost, jest zdanie wewnętrznie sprzeczne, nazywane też absurdem, o postaci: Z i nie-Z.

Dowodzenie apagogiczne jest wnioskowaniem dedukcyjnym.

DOWÓD gr. apódeiksis; łc. argumentum, de-monstratio, probatio; ang. argument, demonstration, proof; fr. demonstration, preuve; nm. Demonstration, Beweis

1. log. Ciąg zdań lub formuł zdaniowych, który zawiera kolejno: wyrażenia przyjęte jako założenia, wyrażenia otrzymane z założeń w wyniku ich przekształceń zgodnie z regułami dedukcyjnymi, dalej — ewentualne wyrażenia otrzymane z przekształceń poprzednich wyrażeń, i w końcu — zdanie kończące ów ciąg, czyli zdanie, które miało być udowodnione.

Dowód sformalizowany — taki, którego poszczególne składniki są zapisane w ^ języku sformalizowanym, a zasto-

sowane w nim dyrektywy dowodowe są dyrektywami strukturalnymi. Dowody sformalizowane sprowadzają się do przekształcenia napisów i pozwalają na wyeliminowanie elementów intuicyjnych, a zatem zapewniają intersubiektywność kontroli poprawności dowodu.

Dowody są niezawodnym sposobem uzasadniania twierdzeń.

2. pot. Dowód rzeczowy — jakiś przedmiot, który może o czymś świadczyć, np. stare budowle jako dowód wielkich umiejętności architektonicznych w ubiegłych stuleciach. Za dowód w tym znaczeniu uznaje się także pewne czyny, kiedy się np. mówi, że coś jest dowodem stałości przekonań, dowodem uczuć itp.

DOWÓD APAGOGICZNY <gr. apagoge = odprowadzenie, oddalenie) fr. raisonne-ment apagogiąue log. —> Dowodzenie nie wprost.

DOWÓD FIZYKO-TELEOLOGICZNY

ang. physicoteleological argument; fr. preuve physico-teleologiąue; nm. physicoteleologischer Beweis

Argument za istnieniem Boga powołujący się na pewne przejawy porządku, celowości i piękna w otaczającym nas świecie, a także na znamionującą świat jedność, i wskazujący na absurdalność tezy, że cechy te mogłyby być dziełem przypadku. Jest to również jedna z tzw. -^ „pięciu dróg" (e) Tomasza z Akwinu.

I. Kant określał ten dowód także mianem argumentu fizyko-teleologicznego {der physisch-teleologische Beweisgrund).

DOWÓD KOSMOLOGICZNY nłc. pro-hatio a contingentia mundi; ang. cosmological argument; fr. preuve cosmologique, argument cosmologique; nm. kosmologischer Beweis

Argument za istnieniem Boga powołujący się na fakt istnienia świata jako na swoją przesłankę. Nazywa się go także dowodem z przygodności świata {a contingentia

189

190

DOWÓD ONTOLOGICZNY

„DRZEWO PORFIRIUSZA"

mundi). Jest to również jedna z tzw. -> „pięciu dróg" (c) Tomasza z Akwinu.

I. Kant przeciwstawiał ten dowód dowodowi fizyko-teleologicznemu i dowodowi ontologicznemu.

DOWÓD ONTOLOGICZNY <gr. ón, ón-tos = byt -I- logos = słowo, nauka) ang. onto-logical argument; iv. preuve ontologique; nm. ontologisóh Beweis

Argument za istnieniem Boga opierający się na samym pojęciu bytu (stąd jego nazwa), a wywodzony zazwyczaj z idei doskonałości. W myśl tego dowodu samo pojęcie Boga, ponad którego nie można pomyśleć nic doskonalszego, zakłada w sposób oczywisty stwierdzenie Jego istnienia.

Twórcą argumentu był Anzelm z Canter-BURY, zwolennikami zaś i modyfikatorami — m. in. J. DuNS Szkot, R. Descartes, B. Shnoza, G. W. Leibniz, G. W. F. Hegel.

DOWÓD PRZEZ SPROWADZENIE DO NIEDORZECZNOŚCI

log. syn.-^ Dowodzenie nie wprost.

DOZNANIE (doznawanie) gr. pdschein (1), pdthos; łc. passie; ang. passion; fr. pas-sion; nm. Leiden, Leidenschaft

metaf. Doznawanie (w przeciwieństwie do vs-^ działania /1 /) — bierne odbieranie czegoś, jedna z Arystotelesow-skich kategorii bytu, mianowicie —> przypadłość (1) relacyjna istoty, która jest aktualnie i formalnie podmiotem odbierania. Doznawanie działania (bierność) określane jest greckim terminem pdschein.
psych., t. pozn. Doznawanie — odbieranie bodźców zewnętrznych.
psych. Doznanie — to, co dane podmiotowi w stanie świadomości (stąd określenie „podmiot doznający"); termin niejednokrotnie używany zamiennie z terminem „przeżycie".

R. Ingarden rozróżnia „doznanie" {Er-lebnis), czyli świadomość treści, i „przeżycie" (Durchlebnis), czyli świadomość aktu

(stanu). W tym sensie doznaniem jest np. czysto bierne odbieranie (czucie) treści wrażeniowych.

„DRZEWO PORFIRIUSZA" gr. kltmaks; łc. arbor Porphyriana; ang. tree of Porphyry; fr. arbre de Porphyre; nm. Baum des Porphy-rius, porphyrischer Baum

Schemat klasyfikacyjny przedstawiający pojęciową strukturę poznania bytu. Ukazuje on wyróżnioną przez Arystotelesa podstawową kategorię ontologiczną — substancję (sc. -> substancję /1 / drugą), dzieląc ją dy-chotomicznie na odpowiednio przj^orząd-kowane sobie (według nadrzędności i pod-rzędności pojęć) —> powszechniki (1), jakimi są rodzaje i gatunki. Wraz z różnicą gatunkową, właściwością i prz3^adłością tworzą one tzw. quinque voces, czyli orzeczniki.

Z układem pojęć przedstawionych za pomocą „drzewa Porfiriusza" wiąże się klasyczna problematyka powszechników, mianowicie kwestia relacji między porządkiem bytu a dziedziną poznania i języka. Wyłania się tu pytanie o naturę owych pojęć i wyrażeń, a odpowiedź na nie zależy od milcząco lub programowo przyjmowanej koncepcji bytu i poznania.

Schemat zwany „drzewem Porfiriusza" pojawia się w różnych odmianach w wielu traktatach z zakresu logiki tradyc5^nej, a jego nazwa została zaczerpnięta z Isago-gi, czyli wstępu Porfiriusza do Kategorii Arystotelesa. Schemat ten można przedstawić w następującej postaci:

(1) substancja

/ \

(2) delesna niedelesna

(3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

ciało / \

ożywione nieożywione

organizm

/ \

czujący nieczujący

zwierzę

/ \

rozumne nierozumne

człowiek

Sokrates, Platon, ... (indywidua)

191

192

DUALIZM

DUCH

rodzaj najwyższy (genus summum)
różnica gatunkowa (dijferentia specifica)
rodzaj podporządkowany {genus subalternum)
różnica gatunkowa (dijferentia specifica)
rodzaj podporządkowany (genus subalternum)
różnica gatunkowa (dijferentia specifica)
rodzaj podporządkowany (genus subalternum)
różnica gatunkowa (dijferentia specifica)
gatunek najniższy (species infima)

DUALIZM (łc. dualis = dotyczący dwóch, podwójny) nłc. dualismus; ang. dualism; ix. dualisme; nm. Dualismus

Termin utworzony przez Th. Hyde'a (1700, dualismus), a upowszechniony przez P. Bay-LE'A i podjęty przez G. W. Leibniza.

1. W przeciwstawieniu do —> monizmu

— odmiana —> pluralizmu reprezentowa
na przez doktryny, które w wyjaśnianiu
rzeczywistości lub jakiejś jej dziedziny
przyjmują dwie niesprowadzalne do sie
bie zasady (dwie substancje, dwa typy by
tu). Rozróżnia się:

dualizm metafizyczny — przyjmujący dla wytłumaczenia całej rzeczywistości dwie zasady lub dwa typy bytu (np. materia i duch); może on być umiarkowany (np. u Arystotelesa — materia i forma) lub skrajny (np. u Platona — świat zjawisk i świat idei);
dualizm antropologiczny — stanowisko, według którego człowiek jest przypadłościową jednością dwóch różnych substancji: ciała i duszy (np. u R. Descartes'a dualizm psychofizyczny: substancja rozciągła /res exiensal i substancja myśląca I res cogitans I);
dualizm kosmologiczny — przyjmujący całkowitą różność i wzajemną nie-sprowadzalność Boga (Stwórcy) i świata (stworzenia);
dualizm etyczny — tłumaczący zło w świecie współistnieniem i walką dwóch podstawowych, często upersonifikowa-nych, pierwiastków: dobra i zła.

2. fiz. Dualizm falowo-korpuskularny

— zachowanie się obiektów mikrosko
powych, takich jak elektrony lub fotony.

raz jakby były falami, a innym razem jakby były cząstkami. Paradoks dualizmu fa-lowo-korpuskularnego rozwiązuje kwantowa teoria pola, która łączy ze sobą w opisie matematycznym szczególną teorię względności i mechanikę kwantową, stwarzając możliwości teoretyczne niezbędne w dyskusji nad zachowaniem się cząstek elementarnych. Jako teoria pola umożliwia ona opis właściwości falowych, uwzględniając zaś właściwości kwantowe stwarza możliwość operowania wartościami dyskretnymi, odpowiadającymi zachowaniu się cząstek-korpu-skuł.

DUCH gr. pneuma; łc. spiritus; ang. spirit; fr. esprit; nm. Geist

Byt niematerialny, a więc istotowo niezależny od w—> materii (1, 2) (pojętej np. po arystotelesowsku — jako racja i podłoże zmian, lub po platońsku — jako cielesność) i co za tym idzie — samoistny, oraz osobowy. Bytami duchowymi są: Bóg, aniołowie i złe duchy, a także dusza ludzka, w szczególności dusza oddzielona od ciała.
Przypisywana człowiekowi zasada (podłoże, racja) jego aktywności umysłowej (intelektualnej i wolitywnej). Niektórzy myśliciele, np. M. Scheler, V. E. Frankl, rozróżniają w człowieku ducha i psychikę (duszę), a L. Klages wręcz przeciwstawia subiektywnej i emocjonalnej duszy obiektywnego i racjonalnego ducha.
U G. W. F. Hegla: synteza idei i natury. W obrębie filozofii ducha mieści się dialektyczna triada: różne postacie ducha subiektywnego, następnie różne postacie jego antytezy — ducha obiektywnego, na koniec różne postacie ich syntezy — ducha absolutnego, w którym zostaje przezwyciężone przeciwstawienie; podmiot -przedmiot. Główne postacie ducha obiektywnego to prawo, państwo, moralność, a ducha absolutnego — sztuka, religia, filozofia.

193

194

DUCH ŚWIATA

DUSZA

DUCH ŚWIATA nm. Weltgeist

Zasada ciągłości dziejów ludzkich, utrzymującej się i trwającej mimo ginięcia jednych narodów i formowania się nowych (J. G. Herder).

U G. W. F. Hegla: duch dziejów, kierujący nimi za pośrednictwem „duchów narodowych" (Yolksgeiste), z których każdy działa przez dialektyczne przemiany świadomości narodu zorganizowanego w państwo i spełniającego w danej epoce rolę przewodnią pośród innych narodów.

Do koncepcji ducha świata nawiązywali niejednokrotnie politycy niemieccy, wyznaczając swemu narodowi misję dziejową.

DUCHOWOŚĆ nłc. spiritualitas; ang. spi-rituality; fr. spiritualite; nm. Geistigkeit

metaf. Istotna cecha bytu niematerialnego (-> duch /I/), odrębnego od —>materii (1,2) zarówno w istnieniu, jak i w działaniu; stanowi ona o podstawowej strukturze bytu złożonego z istnienia i istoty. W istocie takiego bytu może być zaktualizowana materia, jak to jest np. w przypadku człowieka, materia jednak nie stanowi tu koniecznego czjmnika strukturalnego w odniesieniu do formy bytu. Złożenie duszy z realnych czynników ontycznych: z istnienia i istoty, stanowi jej podstawową kompozycję, która jest kompozycją aktu i możności; kompozycja taka jest niematerialna, a w przypadku człowieka — duchowa.
pot. Pewien typ lub wzór życia religijnego i moralnego, np. duchowość franciszkańska.

DUSZA gr. psyche; łc. anima; ang. soul; fr. ame; nm. Seele

1. Zasada ->życia (1) (-lżycie /2/) — materialna (u Heraklita: wilgotne tchnienie, u Demokryta: ogień, u stoików: płonący duch) lub niematerialna, niecielesna (u Pitagorasa: samoporuszająca się liczba, u Platona: substancja inteligibilna, u Arystotelesa: entelechia ciała).

U Platona i Augustyna: substancja du-

chowa, a więc rozumna, władająca ciałem (pierwiastek życia, ruchu). U Platona — uhierarchizowana troista struktura duszy: a) dusza rozumna (tó logistikón), b) dusza impulsywna, zapalczywa, gniewliwa (tó thymoeides), c) dusza pożądliwa, zmysłowa (tó epithymetikón). Trzy funkcje duszy: 1) jest zasadą ruchu i życia, 2) pełni funkcje poznawcze, 3) uczestniczy w sferze bytu ontycznego (przeciwstawnego bytowi gignetycznemu).

U Arystotelesa: a') dusza wegetatywna (roślinna) — zasada żyda spełniająca funkcje odżywiania i rozmnażania u wszystkich istot Ż3qących; b') dusza zmysłowa (sensytywna, animalna) — zasada ruchu i spostrzeżeń u zwierząt; c') dusza rozumna — zasada duchowa, dzięki której człowiek posiada zdolność myślenia.

W torrdznue: forma (lA) substancjalna ludzkiego dała, będąca zasadą czynności inte-lektualno-wolitywnych, uczuciowo-zmy-słowych i wegetat)nvnych. Według koncepcji tomistycznej specyficzna struktura ontyczna, jaką jest dusza, wyraża się w jej -^ rozumności. Dusza jako forma stanowi akt w obrębie istoty człowieka. Zaktualizowana przez akt istnienia, urealniający człowieka jako substancję jednostkową, sama także stanowi substancję zupełną co do istnienia; sama w sobie jednak nie jest substancją gatunkowo zupełną, charakteryzuje ją bowiem, jako formę ciała, stałe skierowanie do określonego ciała konkretnego człowieka.

psych. Podmiot wszelkich czynności życiowych; od czasów D. Hume'a i I. Kanta — zorganizowana całość procesów i czynności psychicznych, przypisywana zazwyczaj indywidualnym istotom żywym (—> psychika /1 /).
W religii chrześcijańskiej — duch człowieka stworzony przez Boga i przeznaczony wraz z ciałem uwielbionym do wiecznego życia.

Podstawowe zagadnienia dotyczące duszy: A) Geneza duszy: czy dusza jest stworzo-

195

196

DUSZA

DYLEMAT

na przez Boga (—>kreacjonizm/2/), czy została zrodzona z dusz rodziców (-^ tra-ducjanizm, —> generacjonizm), czy znajdowała się zarodkowo już w pierwsz3mi człowieku (teoria inwolucji), czy jest niestworzona (—> emanacjonizm, —> panpsychizm panteistyczny, —^ materializm /1 /).

Egzystencja duszy: czy dusza istniała przed narodzinami człowieka {—^ preeg-zystencja, —> anamneza III), czy przyjmuje ciało jednorazowo, czy też przechodzi przez kolejne wcielenia {-^ metempsy-choza, orfizm).
Eschatologia duszy: czy wraz ze śmiercią człowieka dusza przestaje istrueć (—> materializm III), czy też istnieje i po jego śmierci bądź zatracając się w nirwanie, bądź powracając do swego źródła, jakim jest bóstwo, i łącząc się z nim {-^ Jedno /2/ Plotyna, —> dusza świata).
Natura duszy: dusza jako substancja duchowa (—> spirytualizm), myśląca (kar-tezjanizm), jako pochodna materii (—> materializm III), materia ożywiona (—>hy-lozoizm), przejaw (modus) substancji boskiej (^ panteizm), substancja prosta lub złożona (według Platona z trzech części: rozumu, woli i pożądań), jednostkowa i zbiorowa {-^ dusza świata), śmiertelna (dusza indywidualna według Awerroesa) i niekonieczna lub nieśmiertelna i konieczna (^ emanacjonizm). — Istotna władza duszy: rozum, noiis, intelekt {—> intelektu-alizm) lub wola (-> woluntaryzm 121). — Utożsamianie duszy ze świadomością jako funkcją wysoce zorganizowanej materii (-> materializm /Ib/ dialektyczny), z ogółem przeżyć psychicznych, z energią (—> energetyzm).

E) Stosunek duszy do ciała: dusza i ciało
jako dwie odrębne, przeciwstawne sobie
substancje (—> dualizm /Ib/), nie oddziału
jące wzajemnie na siebie (-^ okazjonalizm,
^paraleUzm /2/ psychofizyczny) lub od
działujące, albo też jako dwie postacie jed
nej substancji (^monizm /b/ spirytuali
styczny lub /a/ materialistyczny).

DUSZA ŚWIATA gr. he tou pantds psyche; łc. anima mundi; ang. soul of the world, world-soul; fr. dme du monde; nm. Weltseele

Zasada ruchu i życia w świecie, nadająca mu jedność i wprowadzająca w nim ład (pitagoreizm, platonizm, stoicyzm, neo-platonizm, panteizm). Dla stoików zasadą tą była —»pneuma (1).
W filozofii niemieckiej (Weltseele): u F. W. J. ScHELLiNGA — pierwiastek duchowy świata pojmowanego jako jeden organizm; u G. Th. Fechnera — element psychiczny tworzący wraz z materią jedną całość (-^ panpsychizm).

DYCHOTOMIA <gr. <dichotomia> = podział na dwie części) ang. dichotomy, dichotomic partition; fr. dichotomie; nm. Dichotomie

metod. Podział logiczny jakiegoś pojęcia na dwa wykluczające się człony, które wyczerpują jego zakres.
Nazwa jednego z argumentów Zenona z Elei przeciwko ruchowi. Dzieląc drogę najpierw na połowę, a następnie połowę na połowę itd. w nieskończoność, Zenon chciał wykazać niemożliwość przebycia tej drogi w skończonym czasie, a więc niemożliwość ruchu.

DYLEMAT (gr. <dilemma> od dis = dwa razy + lemma = przesłanka) ang. dilemma; fr. dilemme; nm. Dilemma

1. log. Schemat wnioskowania, w którym jedna z przesłanek jest alternatywą, inne zaś mówią o wynikaniu określonych zdań z poszczególnych członów tej alternatywy. Na przykład: plubij jeśli -p, to r jeśli ą, to r a zatem r Powyższe wnioskowanie przedstawia schemat (a) dylematu konstrukcyjnego prostego (simple constructive dilemma). Rozróżnia się ponadto:

b) dylemat konstrukcyjny złożony (com-pound constructive dilemma) według sche-

197

198

DYNAMIZM

DYSCYPLINA

matu: p lub q oraz jeśli p, to r i jeśli q, to s, a zatem r lub s;

dylemat destrukcyjny prosty {simple destructive dilemma) według schematu: nie--p lub nie-^ oraz jeśli r, to p i jeśli r, to q, a zatem nie-r;
dylemat destrukcyjny złożony {com-pound destructwe dilemma) według schematu: nie-p lub nie-(j oraz jeśli r,topi jeśli s, to q, a zatem nie-r lub nie-s.

W3nmienione wyżej cztery typy dylematu są wynikiem skrzyżowania podziału dylematów na konstrukcyjne, ^. zawierające w altematjm^ie poprzedniki obydwu implikacji, i destrukcyjne, tj. zawierające w alternatywie negacje następników obydwu implikacji — z podziałem dylematów na proste, tj. zawierające w obydwu implikacjach ten sam poprzednik albo następnik, i złożone, tj. zawierające w obydwu implikacjach różne poprzedniki i następniki. Każdemu z wymienionych schematów odpowiada określone prawo —> rachunku zdań.

2. pot. Sytuacja, w której występuje konieczność dokonania wyboru między dwiema, zazwyczaj kłopotliwymi, możliwościami; w tym znaczeniu użyTva się też, często zamiennie, wyrażenia „alternatywa".

DYNAMIZM (gr. dynamis = siła) ang. dynamism; ix. dynamisme; nm. Dynamismus

Doktryny traktujące ruch lub stawanie się, w przeciwstawieniu do statyczności, jako pierwotne (-> wariabilizm). Dy-namistyczny charakter mają np. następujące twierdzenia; materię określają swoiste cechy ruchu (Kelyin); rzeczy są fazami rozwoju (H. Bergson). Dynamizmem jest m. in. -> aktywizm (1), -? materializm (Ib) dialektyczny.
Doktryny, według których u podstaw rzeczy znajdują się siły niesprowa-dzalne do masy i ruchu, np. przeciwstawna -> mechanicyzmowi (1) R. Descartes'a doktryna fizykalna G. W. Leibniza czy koncepcja —> energii (3) radialnej P. Teilharda

DE ChARDIN.

3. pot. Przejawianie siły, energii; ogół sił danego układu, np. dynamizm psychiczny.

DYREKTYWA (reguła) (nłc. directiuus = wytyczony, skierowany) ang. directive; fr. directive; nm. Direktive

metod. Wypowiedź, która charakteryzuje metodę postępowania niezbędną lub wystarczającą do osiągnięcia określonego celu. Celem może być udowodnienie jakiejś tezy (dyrektywy logiczne, np. dyrektywa podstawiania), rozwiązanie problemu (dyrektywy heurystyczne), prawidłowe przeprowadzenie eksperymentu, pomiaru itp. (dyrektywy metodologiczne), przywrócenie lub utrzymanie zdrowia (wskazania medyczne) itd.
pot. Zamiast „dyrektywa" lub „reguła" mówi się też „wskazówka", „zalecenie" itp.

DYSCYPLINA (łc. <disciplina> = uczenie się, nauczanie, nauka, przedmiot nauczania) ang. discipline; fr. discipline; nm. Diszi-plin, Zucht

metod. Przedmiot nauczania; jednostka dydaktyczna, która stanowi na tyle bogatą i jednolitą część nauki, iż nadaje się do nauczania na poziomie szkolnictwa wyższego w charakterze osobnego przedmiotu, lub jednostka organizacyjna nauki, np. katedra, zakład naukowy. Dyscyplina naukowa stanowi taką zwartą treściowo część nauki, jaką na danym szczeblu jej rozwoju i w określonych warunkach może skutecznie opanować w zakresie twórczych badań oraz dydaktyki jeden pracownik naukowy.
et. Ogół reguł postępowania, zazwyczaj obwarowany systemem sankcji, narzucony członkom jakiejś zbiorowości; także przestrzeganie tych reguł.
et. Reguły postępowania lub ograniczenia życiowe przyjmowane dobrowolnie przez podmiot, tzw. autodyscy-plina.

199

200

DYSJUNKCJA

DZIAŁANIE

DYSJUNKCJA (dysjunkcja Sheffera)

(łc. disiunctio = rozdzielenie) ang. alternati-ve denial; fr. disjonction; nm. Disjunktion

tog. Zdanie złożone zapis5nvane symbolicznie piq{w innej notacji: ^ą), gdzie litery p, q są zmiennymi reprezentującymi zdania, a łączący je funktor jest definiowany w -^ rachunku zdań. W potocznej polszczyźnie brakuje spójnika odpowiadającego symbolowi dysjurikcji, która jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy przynajmniej jedno ze zdań składowych jest fałszywe; a zatem gdy oba składniki są prawdą, ich dysjunkcja jest fałszem. Symbol dysjun-kcji {Sheffer's stroke) jest —> funktorem eks-tensjonalnym, co znaczy, że wartość logiczna (tj. prawdziwość lub fałszyTvość) dysjun-kcji zależy wyłącznie od wartości logicznej jej składników.

DYSKURS (łc. <discursus> = wielokierunkowy ruch; rozmowa, dyskusja, rozprawa, rozumowanie) łc. ratiocinatio; ang. di-scourse; fr. discours; nm. Diskurs

Termin upowszechniony w filozofii nowożytnej przez R. Descartes'a (Discours de la methode, 1637), precyzowany także przez G. W. Leibniza i 1. Kanta.

t. pozn. W przeciwstawieniu do -> intuicji (1): aktywność umysłu polegająca na zmierzaniu do jakiegoś celu poznawczego poprzez pośrednie operacje myślowe. Poznaniem dyskurs5mrnym jest rozumowanie w odróżnieniu od takich prostych aktów poznawczych, jak spostrzeganie, intuicja.
pot. Rozmowa, dyskusja, przemówienie.

DYSOCJACJA (fr. <dissociation> z łc. dis-sociatio = rozdzielenie, rozłączenie) ang. dissodation; nm. Dissoziation

U H. Bergsona: spontaniczne odrzucanie przez podmiot części wrażeń lub wyobrażeń, pewnego rodzaju selekcja, spełniająca ważniejszą funkcję niż asocjacja (—> kojarzenie).
psych. Stan, w którym część proce-

sów psychicznych tworzących pewną całość traci łączność z resztą osobowości i zaczyna funkcjonować mniej lub bardziej niezależnie od niej.

DYSPOZYCJA <łc. <dispositio> = rozstawienie, uporządkowanie) gr. didthesis; łc. habitus (= dyspozycja stała) (1); ang. disposition; fr. disposition; nm. Disposition, Anlage

metaf. Wyróżniana przez scholastyków —> jakość (Id) czyrmościowa, przejawiająca się w pewnym usposobieniu, np. do prawidłowego rozumowania. Inną jakością tego rodzaju są zdolności (—> władza/l/).
psych. Hipotetyczne właściwości jednostki wyjaśniające występowanie charakterystycznych dla niej sposobów zachowania {-^ cecha /4/ ukryta, —> czynnik /3/).

DYSTYNKCJA <łc. <distinctio> = rozróżnienie, odrębność) ang. distinction; fr. di-stinction; nm. Unterscheidung

metaf., t. pozn. syn.-^ Różnica; -^ oddzielanie.

DZIAŁANIE gr. prdksis, poiein (1), ener-geia, td er gon; łc. actus, actio (1), operatio; ang. action; fr. action; nm. Tun (1), Hand-lung, Tathandlung, Wirkung

1. metaf. —> Akt (1) wtórny bytu (jego aktem pierwszym jest istnienie); jedna z dziesięciu wymienionych przez Arystotelesa —> kategorii (1) bytu, mianowicie —> przypadłość (1) relac5^na, wyróżniana ze względu na to, że mimo iż nie jest —> substancją (1), to jednak substancję konstytuuje jako sprawiającą coś aktualnie —> przyczynę (ICD). W związku z tym konstytuowaniem rozróżnia się a) działanie sprawcze i b) działanie celowe. Ze względu zaś na kres działania rozróżnia się:

c) działanie immanentne (inaczej: -^ ruch /Ib/ wsobny) — takie, którego przedmiot znajduje się w samym podmiocie działającym, np. czynności życiowe, kontemplacja;

201

202

DZIEDZICZNOŚĆ

DZIELNOŚĆ

d) działanie przecłiodnie — takie, którego przedmiot znajduje się poza działającym podmiotem; pojęcie przeciwstawne: doznawanie (—> doznanie III).

2. et. Tylko taka aktywność, która może być oceniana moralnie ze względu na swój świadomy i celowy charakter {actus huma-nus); —> akt (3), -^ czyn (1).

DZIEDZICZNOŚĆ ang. heredity; fr. he're-dite; nm. Yererbung, Erblichkeit

biol. Zdolność przekazywania potomstwu tego, co z czasem się ujawni jako pewien zespół cecłi (—> fenotyp) powstałych w wyniku interakcji wyposażenia wrodzonego (-> genotyp) i wpływów środowiska (paratyp). Do niedawna trwał spór o to, w jakiej mierze cechy jednostki kształtują się pod wpływem dziedziczności, a w jakiej pod wpływem środowiska: prymat dziedziczności głosili zwolennicy -^ he-redytarianizmu (1), prymat środowiska — zwolennicy —> enwironmentalizmu (2). Obecnie się przyjmuje, że właściwości każdego organizmu zależne są zarówno od czynników środowiskowych (w przypadku człowieka także od wpływów wy-chowawczo-społecznych), jak i od genetycznie determinowanej zdolności rozwoju.
psych., soc. Dziedziczenie — przekazywanie różnych cech psychicznych przez poprzednie pokolenia pokoleniu, które następuje. Zasadniczo cechy te przekazywane są w procesie wychowania i przez oddziaływanie środowiska społecznego i kulturowego (i w tym sensie używa się raczej określenia „dziedziczenie"), nie zaś, jak się nieraz

uważa, poprzez dziedziczność czysto biologiczną, tj. w samym akde prokreacji.

DZIEDZINA łc. pars, ratio; ang. domain; fr. domaine; nm. Bereich, Gebiet, Region (3)

log. Dziedzina relacji {domain ofrelation) — zbiór przedmiotów pozostających w jakiejś relacji do przedmiotów drugiego zbioru (przeciwdziedzina).
log. Dziedzina teorii (domain of a theory), inaczej: układ relacj^ny, struktura {universe ofdiscourse, structure) — rozpatrywany w jakiejś teorii układ, na który się składają: zbiór indywiduów, poszczególne własności, relacje i —> funkcje (1). Pojęcie ściśle związane z pojęciem —> modelu (3) teorii.
W fenomenologii: kategoria lub zbiór przedmiotów jednorodnych, tzn. pod pewnym względem takich samych (region). UR.Ingardena: dziedzina przedmiotowa — zbiór przedmiotów indywidualnych należących do tego samego, materialnie (treściowo) określonego najwyższego rodzaju. Dziedziny przedmiotowe mogą zawierać przedmioty bytowo autonomiczne lub bytowo heteronomiczne.

DZIEJOWOŚĆ tłum. nm. Geschichtlichkeit syn.^> Historyczność (2).

DZIELNOŚĆ gr. arete'; łc. virtus; ang. cou-rage; fr. vaillance; rmi. TUchtigkeit

et. W starożytnej filozofii greckiej: połączenie u młodego człowieka siły fizycznej ze sprawnością moralną jako ideał wychowania (jenota III); także: syn.^męstwo jako jedna z cnót kardynalnych.

203

204

EGOIZM

ECCEITAS (nłc. <ecceitas> od łc. ecce = oto, tu oto) gr. tóde ti; ang. thisness; fr. ecceite; nm. Diesheit metaf. syn.-^ Haecceitas.

EFEKTOR (łc. ejfector = twórca, sprawca) ang. effector (organ); fr. (organe) ejfec-teur; nm.. Ejfektor, Erfolgsorgan

W fizjologii — narząd wykonawczy (mięsień lub gruczoł), aktywizowany impulsami nerwów odśrodkowych. Efektory są często sprzężone z -> receptorami (1).
W cybernetyce — wyjście zasileniowe układu względnie odosobnionego; może nim być zarówno narząd organizmu, jak i napędowa część mechanizmu.

EFEKTYWNOŚĆ (łc. ejfectwus = sprawczy, twórczy) ang. effectivity, effectiveness; fr. ejfectivite; mn. Effektwitdt

log. Właściwość procedury badawczej zwanej -> algorytmem, np. efektywność metod (rozstrzygania), efektywność funkcji (obliczalnych).
W prakseologii — skuteczność pojmowana jako zgodność wyniku z celem, oceniana pozytywnie.

EGALITARYZM (fr. egalitaire = dążący do zrównania) ang. egalitarianism; fr. ega-litarisme; nm. Egalitarismus

Doktryna społeczno-polityczna głosząca całkowitą równość szans życiowych oraz praw w odniesieniu do wszystkich obywateli jako postulat etyczny i ideał społe-

czny. Hasło egalitaryzmu pojawia się w większości utopii społecznych, m. in. w socjalizmie utopijnym.

EGO (łc. <ego> = ja) ang. ego, self, fr. le moi; nm. Ich, Selbst

Termin wprowadzony przez S. Freuda.

W psychoanalizie — kontaktująca się ze światem zewnętrznym świadoma warstwa psychiki ludzkiej, pełniąca funkcję mediatora pomiędzy impulsami płynącymi z -^id a wymaganiami stawianymi przez —> superego; funkcja ta wiąże się z rozbudowywaniem -4 mechanizmów obronnych. —> Ja.

EGOCENTRYZM (łc. ego = ja + nłc. centrum (gr. kentron) = punkt środkowy)) ang. egocentrism, egocentrity; fr. egocentrisme; nm. Egozentrismus

psych. Cechująca jednostkę niedojrzałą osobowościowo skłonność do ujmowania i oceniania otaczającej rzeczywistości jedynie w kategoriach własnego subiektywizmu, a w wyniku tego — do podporządkowywania jej sobie. Towarzyszy temu względna niewrażliwość na sprawy innych, która jednak nie musi prowadzić do —> egoizmu.
psych. W psychologii rozwojowej: charakterystyczna cecha myślenia dziecięcego, któremu brak obiektywizmu właściwego myśleniu dorosłych (J. Piaget).

EGOIZM (łc. ego = ja) nłc. egoismus; ang. egoism, selfishness; fr. egoisme; nm. Egoismus, Selbstliebe, Selbstsucht

1. psych., et. Nadmierna, często wyłączna miłość siebie, przejawiająca się w podporządkowywaniu cudzego interesu swojemu własnemu i w ocenianiu wszystkiego z tego punktu widzenia. We współżyciu społecznym egoizm oceniany jest negatywnie. Miłość własna, próżność były interpretowane przez moralistów XVII w. jako dominujące cechy psychiki ludzkiej (m. in. F. de La Rochefoucauld,

205

206

EGZEGEZA

EGZYSTENCJA

B. DE MaNDEYILLE, C. a. HeLYŹTIUS, F. FfiNE-

lon).

2. psych. Miłość siebie jako naturalna dążność do samoobrony, do utrzymywania się przy życiu, do własnego rozwoju. W tym znaczeniu skłonności lub uczucia egoistyczne przeciwstawia się altruistycz-nym bez nadawania tym określeniom charakteru oceniającego.

Z pojęciem egoizmu wiąże się teoria wskazująca na interes jednostki jako naczelną zasadę postępowania. Egoizm tzw. rozumny zaleca pewne ustępstwa, a nawet ofiary na rzecz innych w przypadkach, gdy można dzięki temu osiągnąć korzyści własne większe ruż te, z których się zrezygnowało (Th. Hobbes).

EGZEGEZA (gr. <eksegesis> = objaśnienie, interpretacja, wykładnia) nłc. exegesis; ang. exegesis; fr. exegese; nm. Exegese

Interpretacja tekstów, zwłaszcza dawnych, polegająca na praktycznym zastosowaniu do nich reguł i zasad —> hermeneutyki (1).
Dyscyplina teologiczna poświęcona objaśnianiu i komentowaniu tekstów biblijnych za pomocą metod właściwych takim naukom, jak filologia, krytyka biblijna, historia biblijna, i to zgodnie — jak w przypadku egzegezy katolickiej — z normami Urzędu Nauczycielskiego Kościoła.

EGZEMPLARYZM <łc. exemplaris = wzor-czy) ang. exemplarism; nm. Exemplarismus Reprezentowana głównie przez Augustyna i Bonawenturę, a wywodząca się z Platońskiego —> idealizmu (lA) doktryna, według której umysł ludzki poznaje rzeczy nie wprost, lecz przez ich wieczne, idealne wzory istniejące w umyśle Bożym (^uczestniczenie). Egzempla-ryzm łączy się z -> iluminizmem. W filozofii nowożytnej wątek egzemplaryzmu pojawił się w —> okazjonalizmie N. de

MALEBRANCHE'A.

EGZOBIOLOGIA (biologia kosmiczna)

(gr. ekso = na zewnątrz + bios = życie + logos = słowo, nauka) ang. exobiology

Termin wprowadzony przez J. Lederber-GA na oznaczenie nauki zajmującej się: a) poszukiwaniem śladów życia na innych planetach, b) powstawaniem i ewolucją żywej materii (substancji organicznych) we Wszechświecie (radioastronomiczne metody wykrywania tych substancji w przestrzeni kosmicznej, analiza biochemiczna skał księżycowych oraz meteorytów t3^u chondrytów węglistych), c) wp^-wem ekstremalnych czynników środowiska kosmicznego na życie organiczne i na organizm człowieka (badania związane z fizjologią i medycyną kosmiczną, dotyczące funkcjonowania organizmów poza Ziemią). Do osiągnięć egzobiologii należą, poza badaruami wiążącymi się z lotami kosmicznymi, wyniki analiz próbek księżycowych i chondrytów węglistych, w których wykryto wiele związków organicznych złożonych, a nawet aminokwasów. Występowanie tych związków poza Ziemią interpretuje się nie tyle jako pozostałość jakichś prostych form organicznych, co raczej jako ślady procesów abiogenne-go tworzenia się złożonych związków organicznych. Ma to istotne znaczenie dla biologii, a także dla filozofii w związku z próbami wjrjaśnienia pochodzenia życia na Ziemi. Egzobiologia łączy się ściśle z badaniami z zakresu kosmochemii organicznej.

EGZYSTENCJA (nłc. <existentia>, exsis-tentia od łc. ex = od + sistens = pozostający, utrzymujący się, trwający) ang. existence; fr. existence; nm. Existenz, Dasein

1. metaf. syn.—> Istnienie (1) w odróżnieniu od —> istoty (1) (esencji). Niektórzy rozróżniają egzystencję — sam fakt istnienia i esse — akt istnienia jako wewnętrzny czynnik bytu.

Termin „egzystencja" odnosi się wprost do czegoś rzeczywistego, ale jak niejedno-

207

208

EGZYSTENCJALIZM

EJDETYKA

znaczne jest samo pojęcie rzeczywistości, gdyż dotyczy ono bądź tego, co jest poza zjawiskami, bądź samych zjawisk, tak i ten termin przeciwstawiany jest dialektycznie istocie rozumianej jako natura bytu.

2. Istnienie człowieka (—> Dasefn /II/), a dokładniej — autentyczny sposób jego bytowania (-^autentyczność /2c/), charakteryzujący się określonymi kwalifikacjami, wyróżnianymi na ogół w —> egzy-stencjalizmie. We współczesnej filozofii, w przeciwieństwie do ujęć systemowych i abstrakcyjnych, przez egzystencję rozumie się na ogół rzeczywistość przeżywaną lub wręcz życie — w znaczeniu nie biologicznym, lecz jako coś doświadczanego i odczuwanego przez świadomość zanurzoną w świecie i w swoim czasie.

Terminu „egzystencja" używał S. A. KiERKEGAARD, wykorzystując jego zabarwienie afektywne; według M. Heideggera egzystencja (Eksistenz) jest skokiem ku bytowi, ciągł5mi. przelcraczaniem siebie, czymś „przed nami", czymś do zrealizowania; według G. Marcela jest ona „bytem w drodze". W —> filozofii egzystencji życie ludzkie traktuje się jako zadanie i zarazem postulat opanowania istnienia.

EGZYSTENCJALIZM <fr. <existentialisme>) ang. existentialism; nm. Existentialismus, Existenzialismus, Existenzphilosophie, Existen-tialphilosophie, Existenzialphilosophie

Ogólne określenie doktryn i poglądów, w których głównym przedmiotem zainteresowania jest byt ludzki {-^ egzystencja / 2/), a dopiero pośrednio byt jako taki; mają one na celu odkrycie struktur ontycznych i głębszego znaczenia bytu poprzez analizę konkretnego, przeżytego przez człowieka jego własnego istnienia, które charakteryzują różnie przez różnych autorów akcentowane i interpretowane kwalifikacje, takie jak refleksywność, aksjologicz-ność, aktualność, relacyjność (sytuacyj-ność). Zarówno genetycznie, jak i tematycznie egzystencjalizm wiąże się z humani-

zmem, antropologią, fenomenologią, personalizmem, prezentując się nie tylko jako pewien kierunek czy orientacja filozoficzna, ale też jako ruch kulturowy. Rozróżnia się kilka jego typów: egzystencjalizm agnostyczny (M. Heidegger), egzystencjalizm ateistyczny (J.-P. Sartre, M. Merleau-Ponty), egzystencjalizm chrześcijański (S. A. KiERKEGAARD — prekursor egzysten-cjalizmu, G. Marcel) lub bliski chrześcijaństwu (K. Jaspers).

EGZYSTENCJALNY nłc. exsistentialis; ang. existential; fr. existentiel; nm. existentiell

Odnoszący się do istnienia, np. egzystencjalny aspekt bytu; -^ sąd (1) egzystencjalny.
Odnoszący się do interpretacji istnienia; —> filozofia egzystencjalna.

EIDOS (gr. <eidos> = kształt, postać, wygląd; wzór)

Forma, w szczególności forma jakiejś rzeczy w myśli, —> idea (II, III, IV).
Istota (Wesen) jako idealny przedmiot myśli. W tym znaczeniu używa tego terminu E. Husserl.

EJDETYCZNY <gr. <eidetikós> = idealny, formalny) ang. eidetic; fr. eidetique; nm. ei-detisch

Dotyczący istoty czegoś lub odnoszący się do —> wyobrażeń ejdetycznych; związany z —> ejdetyką.

EJDETYKA (gr. eidetike (episteme) = (wiedza) idealna) ang. eidetic science; fr. Feide-tique; nm. Eidetik

1. W fenomenologii: odpowiednik —»on-tologii (4) — wiedza o tym, co istotne, a zwłaszcza o relacjach koniecznych między czystymi jakościami idealnymi oraz o wyznaczonych przez nie czystych możliwościach, korzystająca bądź z metody —> ideacji (1), czyli z wglądów ejdetycznych (E. Husserl), bądź z formalnej i mate-

209

8 — Słownik filozoficzny

210

EKLEKTYZM

EKSPLANACJONIZM

rialnej analizy zawartości idei (R. Ingarden). -^ Ogląd (d) ejdetyczny.

2. psych. Teoria dotycząca —> wyobrażeń ejdetycznych (E. R. Jaensch, 1920).

EKLEKTYZM (gr. eklektikós = umiejący dobierać; hoi eklektikoi = eklektycy, wybierający twierdzenia naukowe z różnych systemów) ang. eclecticism; fr. edectisme; run. Eklektizismus

Zapożyczanie z różnych systemów filozoficznych tych tez, które się uważa za prawomocne, i tworzenie z nich nowej doktryny, zazwyczaj niespójnej.
Szkoła filozoficzna stosująca powyższą (1) procedurę, np. w czasach starożytnych szkoła aleksandryjska. W filozofii nowożytnej eklektyzm był uprawiany programowo przez G. W. Leibniza, który usiłował pogodzić filozofię starożytną i średniowieczną z nauką nowożytną oraz z jej filozoficzną interpretacją dokonaną przez R. Descartes'a; także później posługiwał się tą metodą V. CousiN, który chciał pogodzić zdrowy rozsądek szkoły szkockiej z heglizmem.

EKONOMIA MYŚLENIA fr. economie de pensee; run. Ókonomie des Denkens (E. Mach), Denkókonomie —> Zasada ekonomiczności.

EKSPERYMENT (te. <experimentum> = próba, badanie, doświadczenie; dowód oparty na doświadczeniu) ang. experiment; fr. experience; nm. Yersuch, Ezperiment

metod. Zabieg badawczy polegający na wywołaniu określonego zjawiska w określonych warunkach, w celu stwierdzenia związków, np. przyczynowych, między zmianami warunków (zmienna niezależna) i zmianami zjawiska (zmienna zależna).

Wyróżnia się m. in.:

a) eksperyment diagnostyczny {diagnostic experiment) — taki, który dzięki nowym obserwacjom pozwala bli-

żej określić pewne cechy badanego przedmiotu;

eksperyment krzyżowy {crucial experiment) — taki, który pozwala wyeliminować jedną z dwóch konkurencyjnych hipotez przez dostarczenie dodatkowych obserwacji umożliwiających obalenie jednej hipotezy, a potwierdzenie drugiej. Niektórzy autorzy stosują w tym przypadku nazwę „eksperyment rozstrzygający" (K. AjDUKiEwicz);
używane jest też niekiedy przenośne określenie „eksperyment myślowy" {thought expeńment), które oznacza uprzytomnienie sobie ewentualnego przebiegu eksperymentu rzeczywistego i wysnuwanie na tej podstawie odpowiednich wniosków; postępowanie takie nie ma wprawdzie wartości dowodowej, ale może mieć wartość heurystyczną.

EKSPERYMENT KRZYŻOWY (= eksperyment rozstrzygający) nłc. instantia cru-cis (F. Bacon), experimentum crucis; ang. crucial experiment; fr. experience cruciale metod. —> Eksperyment (b).

EKSPERYMENTALIZM ang. experimen-talism

Odmiana —> empiryzmu (3) metodologicznego, według której podstawowe znaczenie w nauce ma metoda eksperymentalna (stosowanie obserwacji i eksperymentu), a działalność naukowa polega głównie na eksperymentowaniu.

EKSPLANACJA (łc. <explanatio> = wyjaśnienie, tłumaczenie; wykład) ang. expla-nation; fr. ~ explication metod, syn.—> Wyjaśnianie (2).

EKSPLANACJONIZM

metod. Pogląd z zakresu filozofii nauki dotyczący stosimku zdań teoretycznych do dziedziny, do której się one odnoszą: twierdzenia teoretyczne nie odwzorowują świata danego w doświadczeniu, lecz ujmując go

211

212

EKSPLIKACJA

EKSTENSJONALNOSC

w pewnym aspekcie, wyjaśniają dane empiryczne, stanowią więc obraz świata przybliżony, tzn. mniej lub bardziej dokładny.

EKSPLIKACJA (łc. explicatio = rozwinięcie, wyjaśnienie) ang. explication; fr. expli-cation; nm. Explikation, Auslegung

W języku francuskim „eksplikacja" {ex-plication) utożsamiana jest niekiedy z —> wyjaśnianiem (2).

metod. Precyzowanie treści jakiegoś pojęcia bez zmiany jego zakresu. Uściślanie takie powinno spełniać następujące warunki, które określają stosunek pojęcia modyfikowanego do dawniejszego: a) podobna treść, b) większa ścisłość, c) naukowa użyteczność, d) prostota. W logice tradycyjnej funkcję ekspUkacji pełniły definicje.

EKSPRESJA (nłc. <expressio> = wyciskanie, wydobywanie; wyrażenie, wyobrażenie, postać) ang. expression; fr. expression; nm. Ausdruck, Erlebnisausdruck

1. estet. Ujawnianie się czegoś psychicz
nego w czymś cielesnym, w szczególności
uzewnętrznianie stanów i nastawień emo
cjonalnych; -^ wyrażanie. Dzieło sztuki,
a szerzej — wytwór, jest ekspresywne
w tym sensie, że: a) przedstawia czyjeś
stany psychiczne, prezentuje jakości emo
cjonalne (np. smutek, radość); b) świadczy
o czyichś stanach lub cechach psychicznych
— jest ich oznaką; c) wywołuje u odbiorcy
pewne stany psychiczne. Ekspresywność
może też przysługiwać przedmiotom natu
ralnym (np. „ponury krajobraz").

Ekspresywność stanowi podstawową kategorię estetyki B. Crocego, który ekspresję oraz zdolność intuicji wręcz utożsamiał ze sztuką.

2. Ekspresywność — funkcja semiotycz-
na wyrażeń (znaków) polegająca na tym,
że wystąpienie (użycie) danego wyrażenia
jest oznaką pewnych stanów lub czynno
ści psychicznych nadawcy tego wyraże
nia. Niekiedy myli się ekspresywność z ko-
munikatyivnośdą czy z komunikowaniem.

które stanowią odrębną funkcję semioty-czną wyrażeń.

3. t. pozn. Wyobrażenie, postać poznawcza {—> obraz /1 /).

EKSTAZA (gr. <ekstasis> = wyjście z siebie, stanie na uboczu, przeobrażenie; zdumienie, uniesienie, zachwyt; szał, pomieszanie zmysłów) nłc. ecstasis; ang. ecstasy; fr. extase; nm. Ekstase

W neoplatonizmie, zwłaszcza u Plo-tyna: stan, w którym myśl staje się znów czystą myślą, całkowicie niezdeterminowaną, czyli w którym jest bez reszty adekwatna ze sobą.
W fenomenologii: postawa intencjonalna świadomości, która jest zawsze świadomością czegoś innego, a nie siebie, świadomością czegoś poza sobą.
Stan, w którym podmiot, jak gdyby przeniesiony poza świat zmysłowy, znajduje się niejako poza samym sobą; czuje się on wówczas niewypowiedzianie zjednoczony z pierwiastkiem transcendentnjmi.

U mistyków cłirześdjańskich (zwłaszcza u Św. Jana od Krzyża): wywołany przez Boga stan, w którym wszystkie zmysły ulegają zawieszeniu; stan ten występuje wtedy, gdy dusza osiąga w doświadczeruu mistycznym niewypowiedziane poznanie Boga.

4. pot. Stan zachwytu, w którym wszy
stkie inne przejawy życia psychicznego
ulegają jak gdyby zawieszeniu, np. podczas
tworzenia lub też odbioru dzieła sztuki.

EKSTENSJA (łc. extensio = rozszerzanie, rozciąganie; obszar, zakres) ang. exten-sion; fr. extension; nm. Umfang

log. Ekstensja danego wyrażenia — syn.^ denotacja tego wyrażenia.
log. Ekstensja danego zdania — syn.—> wartość (4) logiczna (prawdziwość lub fałszywość) tego zdania.

EKSTENSJONALNOSC (łc. extensio = rozszerzanie, rozciąganie; obszar, zakres) ang. extensionality; nm. Extensionalitat

213

214

EKSTRAPOLACJA

EKWIFINALNOSC

log. Własność pewnycti wyrażeń złożonych polegająca na tym, że -> denotacja (2) wyrażenia złożonego zależy wyłącznie od denotacji wyrażeń składowych, czyli od ich ekstensji. Gdy np. za denotację zdania przyjmie się jego wartość logiczną, tj. prawdziwość lub fałsz5rwość, to ekstensjonalne jest takie zdanie złożone, którego wartość logiczna zależy wyłącznie od wartości logicznej zdań składowych. Teorią tego rodzaju wyrażeń jest —> rachimek zdań.

Irmym przykładem wyrażeń ekstensjo-nalnych są formuły —> rachunku zbiorów. Ekstensjonalność charakteryzującą wyrażenia rachunku zbiorów określa tzw. aksjomat ekstensjonalności {ertensionality axiom), który stwierdza, że dwa zbiory są identyczne wtedy i tylko wtedy, gdy mają wszystkie elementy wspólne.

Wyrażenia nie będące ekstensjonalnymi nazywa się intensjonalnymi {vs—> inten-sjonalność).

EKSTRAPOLACJA <łc. extra = na zewnątrz + {inter)polatio = wstawienie do środka) ang. extrapolation; nm. Extrapolierung

metod. Hipotetyczne określenie danych w odniesieniu do zjawisk, które znajdują się poza zakresem zjawisk empirycznie zbadanych, sformułowane na podstawie danych o tego samego rodzaju zjawiskach już poznanych. Określanie takie może przybierać postać zdań jednostkowych, praw lub teorii, stanowiąc w każdym przypadku rozszerzenie ich zakresu poza obszar doświadczenia, na podstawie którego zostały ustalone. Ekstrapolacja jest szczególnym przypadkiem —> indukcji ruezupdnej.
mat. Rozszerzenie danej funkcji — wyznaczenie wartości tej funkcji na zewnątrz przedziału wartości, w którym jest ona określona: dla funkcji/(x) o dziedzinie D taka funkcja g{x) o dziedzinie Dy że D c Dl i dla każdego x e D,f{x) = g{x).

EKSTRASPEKCJA <fr. <extrospection>, od łc. extra = na zewnątrz + spectio = przypa-

trywanie się, wglądanie, badanie, doświadczanie)

Neologizm utworzony na wzór terminu „introspekcja", używany m. in. przez E.

CLAPARfeDE'A i P. GuiLLAUMFA (1937).

psych. Metoda powstała na gruncie podjętej przez behawioryzm krytyki -> intro-spekcji jako metody naukowej i jej przeciwstawna, a polegająca na obserwacji -^ zachowania jednostek.

EKSTRAWERSJA <łc. extra = na zewnątrz + versio = obrócenie się) ang. extraversion; fr. extraversion; nm. Extraversion

psych. Postawa cechująca ekstrawertyka, tj. typ osobowości charakteryzujący się

— według typologii C. G. Junga (1921) —
nastawieniem „na zewnątrz", aktywno
ścią, skłonnością do uzewnętrzniania uczuć
i myśli, łatwością obcowania z innymi.

PS—> Introwersja (1).

EKTOGENEZA <gr. ektós = na zewnątrz + genesis = pochodzenie) ang. ectogenesis; fr. ectogenese; nm. Ektogenese

Pogląd z zakresu teorii —> ewolucji (II), według którego zmiany środowiska zewnętrznego stanowią istotny czynnik determinujący przebieg i kierunek procesów ewolucyjnych. -> Ortogeneza.

EKWIFINALIZM syn.^ Ekwifinalność.

EKWIFINALNOSC (ekwifinalizm) <łc. aequus - równy +finis = cel) ang. equifina-lity; fr. equifinalite; nm. Aquifinalismus

Termin z zakresu ogólnej teorii systemów, wprowadzony przez L. yonBerta-LANFFY'EGO (1942) na oznaczenie podstawowej — obok —> stanu stacjonarnego (2)

— właściwości każdego systemu otwarte
go, wyrażającej się w tym, że odmiennie
aniżeli w układach nieoŻ5rwionych stan
końcowy układu bywa osiągany różnymi
drogami przy różnych warunkach począt
kowych. W organizmach jako systemach
otwartych zachodzą procesy autoregula-

215

216

EKWILIBRYZM

ELEMENT

cyjne (—> homeostaza /2/), w których zmiany stanu początkowego, dokonujące się w dość szerokich granicach, nie wpływają na przebieg tych procesów ani też na ewolucję samego systemu. Pojęcie ekwifinal-ności ma wyrażać przyrodniczą, ilościowo ujmowaną cechę „celowych" zachowań organizmu.

EKWILIBRYZM <łc. aeąuilibrium = równowaga) nm. Aquilibrismus

et. Teoria, według której człowiek wykazuje —> wolną wolę tylko wówczas, gdy jego decyzja dotycząca dalszego działania polega na wyborze nniędzy przynajmniej dwiema możliwościami, z których każda jest dla ruego jednakowo pożądana lub niepożądana. Jeśli możliwości nie są jednakowo pożądane, to jest on w swym postępowaniu zdeterminowany, ponieważ wybierze ewentualność dla siebie cenniejszą. ^Determi-nizm (6); —> indeterminizm (2).

W scholastyce dla zakwestionowania tej teorii powoływano się na przykład z osłem postawionym między dwoma żłobami: padł z głodu, nie mogąc się zdecydować, od którego zacząć. Autorstwo tego przykładu przypisywano tradycyjnie J. Burida-Nowi {-^ „osioł Buridana").

EKWIPROBABILIZM <łc. aeque probabi-lis = równie prawdopodobny) ang. equi-probabilism; fr. equiprobabilisme; nm. Aqui-probabilismus

et. Jeden z tzw. —> systemów moralnych, według którego można się uważać za zwolnionego od obowiązku przestrzegania określonej normy prawa pozytywnego tylko wówczas, gdy przeciwko jej obo-wiązywalności przemawiają racje równie uzasadnione jak racje przemawiające za jej obowiązywalnością. W przypadku większego prawdopodobieństwa obowiązy-walności danej normy należy ją traktować jako regułę postępowania o mocy obowiązującej. —> Probabilioryzm; -> probabi-lizm (3).

EKWIWOKACJA (nłc. <aequivocatio> = dwuznaczność) gr. homonymie; nłc. aequi-vocum (F. Bacon); ang. equivocation; fr. l'equivoque; nm. Doppelsinn, Zweideutigkeit

metod. Użycie tego samego wyrazu w jednym układzie zdań w różnych znaczeniach lub też—jeżeli poprawność sformułowania tego układu wymaga takiego samego sensu — użycie go w taki sposób, że nie wiadomo, o które spośród potencjalnych jego znaczeń chodzi.
metod. Błąd w rozumowaniu stanowiący szczególny przypadek ekwiwokacji w powyższym (2) znaczeniu, spowodowany tym, że w przesłankach użyty został termin wieloznaczny (—> wieloznaczność). Na przykład w zdaniu: „Platon był zarazem zwolennikiem i przeciwnikiem realizmu" termin „realizm" oznacza raz stanowisko w sprawie stosunku świata myśli do świata rzeczy, a raz — stanowisko dotyczące istnienia idei. Jednym z rodzajów ekwiwokacji jest —> błąd czterech terminów.

ELAN VITAL (fr. <elan vital> = poryw życiowy) ang. vital impetus; nm. Lebensdrang U H. Bergsona: nurt życia (w znaczeruu biologicznym), przeciwstawny materii i temu, co mechaniczne, zmierzający do przezwyciężenia konfliktu między świadomością a materią przez podporządkowanie tej drugiej — pierwszej; źródło niewyczerpanej twórczej inwencji życia i dążeń do uduchowienia ludzkości, wyrażających się w dynamice etyki i religii.

ELEMENT <łc. <elementum> = pierwiastek, pierwotny żywioł, pierwotna substancja) gr. stoicheton; ang. element; fr. element; nm. Element

1. W starożytności i średniowieczu: elementy {stoicheia, elementu) — termin występujący w co najmniej dwóch głównych znaczeniach: (a) pierwotnym — ontologi-cznym, i (b) pochodnym od niego — epi-stemologicznym. Oprócz tych dwóch Arystoteles wyróżnia jeszcze znaczenie (c) me-

217

218

ELEMENT

ELITARYZM

taforyczne; dla wszystkich tych znaczeń wspólne jest to, że elementy każdej rzeczy stanowią jej konstytutywną i zarazem im-manentną — niezmiermą zasadę.

a) W starogreckiej kosmologii i fizyce:
pierwotne tworzywo, z którego powstał
świat. Znaczenie to jest reliktem mitologicz
nej tradycji, występującym w początkach fi
lozofii greckiej. Bliskoznacznikiem kosmicz
nych elementów (po polsku — żywiołów)

była pierwsza zasada wszedirzeczy > ar-

che. Teoria elementów przybierała różne postacie w zależności od znajdujących w niej wyraz ontologicznych wyobrażeń, np.: dla Empedoklesa elementarne tworzyTVo stanowią cztery zróżnicowane jakościowo składniki: ogień, woda, powietrze, ziemia {ąuater-nio elementorum), do których później dodawano piąty — eter; dla Epikura są to najmniejsze, niepodzielne cząstki materii — atomy. Aż po czasy nowożytne elementy--żywioły występują w opisach i wyjaśnianiu budowy świata razem z takimi wyobrażeniami i obiegowymi pojęciami, jak próżnia, miejsce, sfera itp.

To, co podstawowe dla wiedzy i jej struktury; elementami jakiejś nauki są jej najprostsze pojęcia, zasady i podstawowe twierdzenia, np. wyłożone w Elementach Euklidesa.
Według definicji Arystotelesa: to, co będąc pojedyncze, małe i niepodzielne, ma zastosowanie do wielu rzeczy. Znaczenie to, nazywane „metaforycznym", wydaje się bardziej ogólne od wyżej wymienionych {aib)ibliższe aniżeli tamte współczesnemu znaczeniu słowa „element" w języku potocznym.

Przedmiot wchodzący w skład danego —> systemu, pozostający w określonych relacjach z innymi przedmiotami należącymi do tego systemu. Bez elementów nie ma systemu, chyba że się wprowadzi pojęcie systemu pustego, tj. takiego, który nie zawiera żadnego elementu.
log. Element zbioru — przedmiot należący do danego —> zbioru (1).

4. pot. Część składowa jakiejś całości (np. maszyny, organizmu), człon, czyrmik; najczęściej — coś nierozkładalnego, co istnieje jako składnik czegoś.

ELENKTYKA (gr. <elegktike [sc. techne]> = sztuka zadawania krzyżowych pytań, zbijania argumentów, od elegchein = próbować, doświadczać; wskazywać błąd, zbijać) nm. Elenktik

Pierwsza, negatywna część stosowanej przez Sokratesa, trójstopniowej u niego, dialektycznej metody dyskutowania (—> metoda sokratejska /!/). Metoda ta miała na celu, poprzez wspólne z rozmówcą badanie nazw-pojęć, zwłaszcza etycznych, oczyszczenie umysłu z fałszywych mniemań (metoda elenktyczna) i samodzielne dochodzenie do prawdy (metoda majeu-tyczna).

ELITA (fr. <elite> = wybór, dobór; to, co zostało wybrane jako najlepsze, śmietanka) ang. elitę; nm. Elitę

1. soc. W społeczeństwie hierarchicznie
uwarstwionjmi—grupa jednostek o najwyż
szym statusie (elita prestiżu, elita kwalifika
cji, elita władzy); w systemach totalitarnych
— grupy rządzące, izolujące się od rządzo
nych i niezależne od ich kontroli.

Elita władzy {power elitę — termin Ch. w. Millsa, 1956) — grupa polityków, wojskowych i przedstawicieli wielkiego kapitału, zajmujących najwyższe stanowiska w strukturze politycznej społeczeństwa kapitalistycznego.

2. pot. Ograniczona liczba ludzi, których
ze względu na wspólne — dodatnie lub
ujemne — cechy, uważane za ważne, moż
na wyodrębnić z ogółu społeczeństwa.

ELITARYZM ang. elitism; fr. elitisme

1. Pogląd społeczno-polityczny przeciwstawny demokratyzmowi i —> egalitaryzmowi, oparty na założeniu, że rządy w państwie powinna sprawować -^ elita (1), np. w państwie Platona — filozofo-

219

220

EMANACJA

EMERGENCJA

wie, w utopii F. Bacona — uczeni. Odmianą elitaryzmu jest teoria upatrująca podmiot polityki, tj. sztuki rządzenia państwem — w —> arystokracji (2).

W historiozofii — pogląd, według którego bieg dziejów kształtowany jest przez różnego rodzaju elity, np. przez ludzi silnych, bohaterów (Th. Carlyle).
et. Pogląd, według którego —> normy (1) etyczne nie obowiązują wszystkich lub obowiązują w niejednakowym stopniu, np. u F. W. Nietzschego wykładnikiem takiego poglądu jest —> moralność panów - moralność niewolników.
Pogląd z zakresu teorii sztuki lub estetyki zaprzeczający sensowności stosowania w dziedzinach, które są ich przedmiotem, kryteriów i ocen według reguł właściwych mechanizmom demokracji. Zgodnie z tym poglądem przeżycia estetyczne są dostępne tylko elitom, toteż twórca nie powinien dążyć do tego, by jego dzieło było powszechnie rozumiane i odbierane przez wszystkich.

EMANACJA (nłc. <emanatio> = wypływ; nazwa aktu płciowego, a także eufemistyczne określenie samej idei tworzenia) ang. emanation; fr. emanation; rma. Emanation

Według najdawniejszych teogonii Bliskiego Wschodu i helleńskich zarówno konkretne bóstwa, jak i upostaciowane przez nie abstrakcje zostały stworzone poprzez wypływ nasienia; wyobrażenie to było tak naturalne, że nadawało się do adaptacji filozoficznej i zostało wykorzystane przez greckich kosmologów, poczynając od Talesa.

1. Termin nawiązujący do obrazowych wyrażeń Plotyna, który określał za ich pomocą nieustający proces wypływania (emanowania) wielorakich bytów z jednego, stanowiącego ich zasadę bytu absolutnego — w taki sposób, że nie ma w tym rozwoju nieciągłości; określa się nim proces — w neoplatonizmie: spontanicznego, ciągłego, koniecznego — wyłaniania się

w hierarchicznym porządku zstępującym kolejnych, coraz mniej doskonałych postaci bytu (hipostaz) z doskonałego, utożsamianego z Absolutem, prapoczątku (—> Jedno/2/).

2. U niektórych scholastyków oraz u Mikołaja z KuzY i u G. w. Leibniza: stwórcze działanie Boże.

EMANACJONIZM (nłc. emanatio = wypływ; wyłonienie się wszechrzeczy z Boga) ang. emanationism; fr. emanationnisme syn.—> Emanatyzm.

EMANATYZM (emanacjonizm) eing. emanationism, emanatism; fr. emanatisme, emanationnisme; nm. Emanatismus, Emanations-lehre

Doktryna głosząca ideę -^ emanacji (1), tj. zakładająca proces stawania się rzeczywistości — pojmowany najczęściej (u Plotyna i neoplatoników) jako konieczny — poprzez kolejne wyłanianie się bytów (hipostaz) z Absolutu; idea ta jest przeciwstawna koncepcji stworzenia z niczego {-^ stwarzarue) jako aktu w zasadzie jednorazowego i całkowicie wolnego. Emanatyzm, przedstawiający jednorodny obraz rzeczywistości, jest szczególną formą —^ panteizmu (a).

Określenia „emanatyzm" używa się głównie w odniesieniu do neoplatoni-zmu, ale także np. do doktryn J. Eckharta

i J. BOHMEGO.

EMERGENCJA (łc. emergens, -entis = wynurzający się) ang. emergence; fr. emer-gence; nm. Emergenz

Pojęcie wprowadzone przez G. H. Lewe-SA (1874), przyjmowane dla wyjaśnienia biologicznych, a następnie — także kosmicznych procesów —> ewolucji (II).

1. Wewnętrzna dynamika przyrody (działająca w jej łonie bliżej nie określona moc), powodująca skokowe pojawianie się nowych jakościowo, nieprzewidywalnych cech, zjawisk, doskonalszych od

221

222

EMERGENTYZM

EMOTYWIZM

tych, z których powstały lub które je poprzedzały, np. życia psychicznego w stosunku do życia wegetatywnego. Emergen-cja jest zazwyczaj przypisywana -^ kom-pleksyfikacji bytu, w którym się pojawia. —> Emergentyzm.

2. biol. -^ Rozwój (3b), będący skutkiem -^ mutacji.

EMERGENTYZM (synteza emergentna)

ang. emergent mentalism; fr. synthese emer-gente; nm. Emergenzphilosophie

Antymechanistyczna teoria rozwoju (S. Alexander, Ch. D. Broad, C. Lloyd Morgan, J. Ch. Smuts), według której świat rozwija się „skokami", następującymi nieoczekiwanie i tworzącymi coraz to nowe swoiste jakości, wyższe od poprzednich. Istnieją spirytualistyczne i teleologiczne interpretacje emergentyzmu, upatrujące w procesie ewolucji emergentnej czynnik rozunnny, duchowy (P. Teilhard de Char-DiN, A. N. Whitehead).

EMINENTNY (łc. eminens, -entis = wystający, przewyższający) nłc. eminens; ang. eminent; fr. eminent; nm. heworragend, iiher-ragend

Doskonały, przewyższający.

U PsEUDO-DiONizEGO Areopagity: określenie najdoskonalszego sposobu orzekania o Bogu.

U. R. Descartes'a: określenie sposobu znajdowarua się w przyczynie tych doskonałości, które są w skutku.

U Ch. Wolffa: określenie bytu doskonałego.

W odróżnieniu od „formalnego" — mający przewagę ontyczną ze względu na przynależność do wyższego porządku rzeczywistości (R. Goclenius). u R. Descartesa „emi-nentny" różni się od „formalnego" i „przedmiotowego" („obiektywnego"): przedmiotowo coś istnieje w swej idei, formalnie — w swym bycie realnym, przedstawianym przez tę ideę, eminentnie zaś — w zasadzie, której ów byt zawdzięcza swą realność.

EMOCJA (fr. <emotion> od łc. emotus = poruszony) nłc. emotio; ang. emotion; nm. Af-fekt, Gemiitsbewegung, Emotion

psych. Złożona reakcja zawierająca komponenty fizjologiczne (np. zmiany oporu skóry) i psychologiczne (doznawane -^ uczucia /2/). Emocje można charakteryzować kładąc nacisk tylko na jeden z tych komponentów, np. mówi się nieraz o reakcji emocjonalnej z pominięciem aspektu treściowego lub też wyróżnia się rozmaite jakości emocji ze względu na treść odpowiadających im uczuć, jak lęk, złość, wstręt itp.

EMOCJONALIZM nm. Emotionalismus

Ogólna nazwa poglądów dopatrujących się podłoża i istotnego motoru całego życia psychicznego człowieka w jego sferze uczuciowej (—> uczucie) i w związku z tym postulujących rozpatrywanie aktywności poznawczej i wolitywnej w ścisłej łączności z życiem uczudow)^!!; w szczególności pogląd uznający ową sferę za podstawowe lub — w swej wersji skrajnej — jedyne źródło poznania. Emocjonalizm przeciwstawny jest z jednej strony —> woluntaryzmowi (2), z drugiej zaś -> intelektualizmowi i —> sen-suaUzmowi (1), i jest odmianą —> irracjonalizmu (2). Do przedstawicieli emoq'onalizmu należą m. in. A. A. Shaftesbury, F. Hutche-SON, D. HuME, J. J. Rousseau, J. G Herder, F. H. Jacobi, F. E. D. Schleiermacher, F. C. S. Schiller, M. Scheler, R. K. L. Otto.

EMOTYWIZM (ang. <emotivism> od łc. emotus = poruszony) ang. emotive theory of ethics

Ukształtowany pod wpływem neopozy-tywizmu jeden z kierunków współczesnej metaetyki, zajmujący się znaczeniem terminów i wypowiedzi etycznych; według niego -> normy (1) i -> oceny (lAa) moralne typu „X jest dobre" są pseudozdania-mi: pozornie stwierdzają coś o przedmiocie, faktycznie jednak podmiot za ich pomocą wyraża swą irracjonalną, emocjonal-

223

224

EMPATIA

EMPIRIOSYMBOLIZM

ną postawę (funkcja emotywna wypowiedzi etycznych) i skłania interlokutora do zajęcia postawy podobnej (funkcja ewoka-tywna tych wypowiedzi). Przedstawicielami emotywizmu są głównie Ch. L. Ste-YENSON i A. J. Ayer, w Polsce — M. Ossowska i I. Lazari-Pawłowska; zmodyfikowaną jego wersję (umiarkowaną) reprezentuje R. M. Hare.

EMPATIA (gr. em-pdiheia = cierpienie; em-pathes = poruszony, wzruszony; wrażliwy; doznający) ang. empathy; fr. empathie; run. Einfuhlung, Einsfiihlung (M. Scheler)

Termin będący tłumaczeniem użytego przez Th. Lippsa (1921) w znaczeniu estetycznym słowa Einfuhlung jako jeden z jego odpowiedników (obok „intropatii").

psych. Wywoływanie w sobie uczucia, jakie aktualnie przeżywa inna osoba, przez -^ identyfikację (2) z nią; także: przypisywanie iruiej osobie uczuć, jakie by się samemu przeżywało będąc w jej sytuacji.
estet. Częściowe utożsamienie się z jakimś przedmiotem sztuki w taki sposób, że stosunek do przedmiotu łączy się zarówno z poczuciem tożsamości, jak i dystansu (Th. Lpps, w. Worringer).
t. pozn. —> Poznanie (1) bezpośrednie cudzej psychiki, istnienia i stanów alter--ego, przeżyć innych osób, nazywane wczuciem {Einfuhlung) — w znaczeniu 'wyczucia czegoś', nie zaś 'wczucia się w coś lub w kogoś'. Istnieją, np. wśród fenomenologów i egzystencjalistów, różne koncepcje takiego poznania.

EMPIRIA (gr. <empeiria> = doświadczenie, praktyka) nłc. empiria; ang. experience; fr. empirie; nm. Empirie, Erfahrung

1. -> Doświadczenie (1) w węższ3an sen
sie —• poznanie świata za pomocą zmy
słów; w niektórych doktrynach filozoficz
nych — przeciwieństwo teorii, spekulacji,
kontemplacji.

2, To, co jest poznawane poprzez do-

świadczenie — zarówno potoczne, jak i naukowe —^ i za pomocą zmysłów.

EMPIRIOKRYTYCYZM (gr. empeiria = doświadczenie + kritikós = zdolny do rozróżniania, osądzający) ang. critical empiri-cism, empirio-criticism; fr. empiriocriticisme; nm. Empirio-Kritizismus, Empiriokritizismus

Sformułowana przez R. Ayenariusa w duchu radykalnego pozytywizmu „filozofia czystego doświadczenia", postulująca usuwanie ze sfery poznania ludzkiego czynników subiektywnych, apriorycznych i metafizycznych, tzn. wszelkich wyobrażeń nie zawartych w tym, co dane bezpośrednio, jako nienaukowych i niesprawdzalnych. Nauka ma być tylko ekonomicznym opisem faktów, a zadanie empiriokrytycyzmu sprowadza się do ujęcia w całość danych doświadczalnych według zasady najmniejszego wysiłku (—> zasada ekonomiczności). Niezależnie od Ayenariusa poglądy empiriokrytycyzmu rozwijał E. Mach.

EMPIRIOMONIZM (gr. empeiria = doświadczenie + mónos = jedyny) ang. empi-riomonism; nm. Empiriomonismus

Odmiana —> empiriokrytycyzmu utworzona przez A. A. Bogdanów a, który odszedł od marksizmu zarzucając mu, iż zachował cechy heglizmu i pozostał metafizyką. Świat fizyczny jest w interpretacji empiriomonizmu organizowanym społecznie doświadczeniem, natomiast świat psychiczny — doświadczeniem organizowanym indywidualnie. Zwolennikami empiriomonizmu byli m. in. A. W. Łuna-czarski, w. a. Bazarów, P. S. Juszkiewicz. EmpiriomoTuzm spotkał się z krytyką W. I. Lenina i G. W. Plechanowa.

EMPIRIOSYMBOLIZM (gr. empeiria = doświadczenie + symbolikós = symboliczny) nm. Empiriosymholismus

Odmiana —> empiriokrytycyzmu utworzona przez P. S. JuszKiEWiczA. Świat w tym

225

226

EMPIRYZM

ENERGETYZM

ujęciu jest zespołem symboli doświadczenia, które wytwarza człowiek dla systematyzacji danych tworzących świadomość. Symbole owe nie są jednak odzwierciedleniem rzeczywistości, lecz pewnego rodzaju konwencjami.

EMPIRYZM (gr. empeiros = doświadczony) nłc. empirismus; ang. empiricism; fr. em-pirisme; nm. Empirismus

t. pozn. Stanowisko lub kierunek przyznające doświadczeniu podstawową rolę w poznaniu. Rozróżnia się:

1. Empiryzm genetyczny, czy
li psychologiczny, według którego pozna
nie wywodzi się całkowicie lub częściowo
i bezpośrednio lub pośrednio z doświad
czenia zewnętrznego lub wewnętrznego
(introspekcji). vs-^ Natjrwizm (1). W jego
obrębie rozróżnia się:

empiryzm genetyczny skrajny, według którego doświadczenie zmysłowe jest jedynym źródłem poznania (—^ sensu-alizm /!/);
empiryzm genetyczny umiarkowany (racjonalizm empiryczny), według którego doświadczenie zmysłowe nie jest jedynym czynnikiem w kształtowaniu pojęć, gdyż uczestniczy w nim również władza odrębna od zmysłów — rozum.

Empiryzm epistemologicz-n y lub teoriopoznawczy (aposterioryzm), według którego doświadczenie stanowi jedyne źródło prawomocnej wiedzy.
Empiryzm metodologiczny (aposterioryzm), według którego zadaniem nauki powinno być stwierdzanie i uogólnianie danych doświadczenia. Należą do niego:

empiryzm metodologiczny skrajny, według którego nawet aksjomaty matematyki i prawa logiki powinny być indukcyjnymi uogólnieniami twierdzeń jednostkowych pochodzących z doświadczenia;
empiryzm metodologiczny umiarkowany, według którego uprawnione są w nauce również twierdzenia a priori, ale jedynie o charakterze analitycznym.

Empiryzm epistemologiczny i metodologiczny bywają nazywane aposteriory-zmem i często traktowane łącznie jako jedno stanowisko.

4. Empiryzm logiczny (pozytywizm logiczny, neopozytywizm), według którego każda teza nauki jest bądź —> tautologią (1), bądź zdaniem sprawdzalnym empirycznie (-^ weryfikacja empiryczna).

ENERGETYZM (gr. energetikós = działający na coś; czynny) ang. energetism; fr. energetisme; nm. Energetismus

Termin wprowadzony w połowie XIX w. przez W. J. M. Rankine'a, przyjęty potem na określenie głoszonego głównie przez W. F. W. Ostwalda (1888) poglądu na naturę rzeczywistości fizycznej. Według tego poglądu podstawowym pojęciem w przyrodoznawstwie jest oparte na zasadach termodynamiki pojęcie energii, wystarczające do wyjaśnienia wszystkich zjawisk przyrody, wobec czego zbędne się staje w tym W5qaśnianiu pojęcie materii, spro-wadzalnej do przemiany energii. Energe-tyzm wiązał się z —> dynamizmem (1, 2) i występował przeciw atomizmowi fizykalnemu. Idee energetyzmu rozwijali m. in. E. Mach i P. Duhem.

Energetyzm absolutny — uogólnienie powyższego poglądu, wyrażone w tezie, że zasadą całej rzeczywistości, zarówno materialnej, jak i duchowej, jest energia, której przyznaje się znaczenie ontologiczne. Taka interpretacja natury rzeczywistości miała rozwiązywać spór między materializmem a spirytualizmem, przenosząc dyskusję filozoficzną na teren fizyki. Rozróżnia się:

energetyzm monistyczny, który reih-kuje energię jako jedyną istniejącą substancję; również zjawiska świadomości utożsamia on ze zmianami energetycznymi (W. F. W. Ostwald);
energetyzm dualistyczny, który przyjmuje przeciwstawne sobie, lecz występujące zawsze łącznie dwie postacie energii:

227

228

ENERGIA

ENTROPIA

fizyczną, którą charakteryzuje tendencja do rozpraszania się i degradacji, i psychiczną, którą charakteryzuje tendencja do skupiania się i organizacji (B. J. Gawęcki).

ENERGIA (gr. <energeia> = czyrmość, działanie; siła, moc) nłc. energia; ang. energy; fr. energie; nm. Energie

metaf. UARYSTOTELESA:akt5^wność, czyli dokonywanie się zmiany (-> akt /Ib/) lub, w przeciwieństwie do bycia w możności — stan bycia w aktualności {-^ akt i możność).
fiz. Jedna z podstawowych wielkości charakteryzujących stan danego układu fizycznego; jest wielkością skalarną, związaną z ruchem i wzajemnym oddziaływaniem na siebie różnych układów fizycznych (ciał, pól), podlegającą zasadzie zachowania energii (tzn. energia może być jedynie przekazywana w procesach fizycznych, nie może natomiast powstawać z niczego ani też ginąć). Odpowiednio do rodzajów procesów fizycznych rozróżnia się różne postacie energii: energię mechaniczną (w tym energię potencjalną — położenia ciała i energię kinetyczną — ruchu ciała), cieplną, promieniowania elektromagnetycznego, jądrową itp.
U P. Teilharda de Chardin: energia radialna (dośrodkowa) — energia quasi-psy-chiczna, organizująca, programująca, sterująca, w przeciwstawieniu do energii tan-gencjalnej — energii w znaczenie fizycznym.

ENGRAM (gr. en- = w + grdmma = zapis) ang. engram; fr. engramme; nm. Engramm

psych. Pojęcie wprowadzone przez R. Se-MONA (1904) dla wyjaśnienia mechanizmu zapamiętywania. Engram oznacza ślady pozostawione w mózgu przez minione doznania (bodźce zewnętrzne); ślady te stanowią fizjologiczną podstawę jednostkowego doświadczenia i mogą być odtworzone przez pamięć. Człowiek po-

siada określony zasób engramów. -^ Mne-mizm.

ENTELECHIA (nłc. <entelechia> / <endele-chia> = zasada (każdego) bytu, z gr. <ente-lecheia> = doskonałość, pełnia bytu, od en-telós = całkowicie, zupełnie + echein = mieć, posiadać) ang. entelechy; fr. entelechie; nm. Entelechie

1. metaf. W tradycji arystotelesowsko-
-tomistycznej: akt lub forma jako zasada
bytu, w przeciwstawieniu do możności
(—> akt i możność).

U Arystotelesa termin entelecheia występuje w parze z terminem energeia i odnosi się do końcowej (tak jak tamten do środkowej) fazy procesu urzeczywistniania się w danym bycie możności (-> akt /Ic/) lub wprost do wyniku tego procesu, tj. do samego urzeczjrwistnionego bytu, a więc do tego, co w danym porządku bytowym stanowi dokonanie, spełnienie, stan osiągniętej -> doskonałości (1).

Entelechia pierwsza — forma materii, np. dusza w stosunku do ciała, wyposażonego w narządy i posiadającego życie w możności.
Entelechia druga — władza owej formy, np. wzrok w stosunku do duszy.

Czysta entelechia — byt wolny od jakiejkolwiek łączności z materią.

U G. W. Leibniza: -> monada (2) stworzona.
W neowitalizmie H. Driescha: celowo działająca zasada witalna odrębna od organizmu.

ENTROPIA (gr. entropia = wstyd; zwrot do wewnątrz) ang. entropy; fr. entropie; nm. Entropie

Termin wprowadzony do słownictwa naukowego przez przez R. E. Clausiusa (1865).

Nazwa funkcji matematycznej wyrażającej miarę nieuporządkowania lub nieokreśloności danego układu; pojęde występujące w naukach przyrodniczych (fizyce, biologii), cybernetyce, teorii informacji.

229

230

ENTYMEMAT

EON

W termodynamice entropia wiąże się z jej drugą zasadą (Carnot-Clausius), co stało się podstawą łiipotezy o —> śmierci (5) cieplnej Wszechświata; według tej hipotezy zachodząca nieustannie wymiana energii i jej rozpraszanie się we Wszechświecie ma z biegiem czasu prowadzić, zgodnie z prawem wzrostu entropii we wszystkich rzeczywistych procesach termodynamicznych, do jego stanu nie-zróżnicowanego, czyli do wyrównania temperatur. Do niedawna, odwołując się do tego prawa, próbowano budować tzw. entropologiczny dowód na istnienie Boga.

W teorii informacji entropia jest logarytmiczną miarą nieokreśloności zależną od funkcji rozkładu prawdopodobieństwa zmiennej losowej; określonemu rozkładowi prawdopodobieństwa zmiennej losowej odpowiada jego entropia równa średniej wartości logarytmu funkcji rozkładu ze znakiem minus. Ujemny przyrost entropii jest miarą —> informacji (1) o danej zmiermej losowej, co obrazuje prostą zależność między entropią a irrformacją: entropia ujemna (negentropia) jest równa informacji i vice versa ze zmianą znaków na przeciwne.

ENTYMEMAT <gr. <enthymema> = myśl, argument, rozumowanie) nłc. enthytnema; ang. enthymeme; fr. enthymeme; nm. Enthy-mem

—> Sylogizm retoryczny, czyli skrócony, oparty na prawdopodobieństwie.
log. —> Wnioskowanie sylogistyczne z opuszczoną przesłanką, której należy się domyślić. Opuszczoną przesłankę nazywa się entymematyczną, np. we wnioskowaniu: „Sokrates jest człowiekiem", więc „Sokrates jest śmiertelnj^' — opuszczono przesłankę: „Każdy człowiek jest śmiertelny".

ENWIRONMENTALIZM <ang. emiron-ment = otoczenie, środowisko) ang. envi-ronmentalism; nm. EnvironmentaUsmus

1. Ogólna nazwa poglądów przypisujących środowisku, zwłaszcza geograficzne-

mu, zasadniczy wpływ na kształtowanie się osobowości.

Przedstawicielem skrajnego enwiron-mentalizmu jest J. Ortega y Gasset („ja to ja i wszystko, co mnie otacza").

2. Pogląd, według którego środowisko ma większy wpływ na —? zachowanie aru-żeli -^ dziedziczność; vs^> heredytaria-nizm (1). Według skrajnej odmiany tego poglądu reakcje organizmu zależą wyłącznie od warunków, w jakich się on rozwija, a więc od środowiska; reprezentują go np. behawioryści, którzy uważają, że zachowanie jest rezultatem procesu uczenia się społecznego (m. in. J. B. Watson, B. F. Skinner).

EOBIOGENEZA <gr. eós = świt, brzask + bios = życie + genesis = pochodzenie) ang. eobiogenesis; fr. eobiogenese; nm. Eobiogenese filoz. przyr. Termin wprowadzony przez N. W. PiRiEGO (1937) na określenie pochodzenia życia z materii nieożywionej, równoważny z terminami -> „abiogeneza" i—> „biopoeza".

EOBIONT (gr. eós = świt, brzask -i- hios = życie) ang. eobiont; fr. eobiote; nm. Eobiont filoz. przyr. Termin N. W. PmmGO (1937) na określenie hipotetycznego żywego organizmu z pogranicza materii ożywionej i nieożywionej, który miałby powstać w wyniku syntezy tych dwóch rodzajów materii. Niejakim potwierdzeniem tej hipotezy stało się późniejsze odkrycie wirusów. —> Biopoeza.

EON (gr. <.aión> = czas trwania życia; wiek, epoka; wieczność; byt wieczny, boski) łc. aevum; ang. aeon; fr. eon; nm. Aon

Grecki termin reUgijno-filozoficzny, oznaczający np. u Homera czas życia.

U Heraklita z Efezu: zasada życia i czas trwania świata.
U Platona: byt wieczny — przeciwieństwo czasu.
U niektórych neoplatordków i gnosty-

231

232

EPAGOGŹ

EPISTEMOLOGIA

ków: eony — wieczyste moce, które emanuje byt najwyższy, wywierając za ich pośrednictwem wpływ na dzieje świata (—> emanacja /!/); odpowiedniki aleksandryjskich hipostaz, siły kosmiczne przybierające mitologiczną postać bóstw i duchów. Gnostycy układali różne ich systemy, obejmujące np. siedem albo trzydzieści eonów, które wyłaniają się parami (jako pierwiastek męski i żeński) i rodzą z kolei inne pary; tworzą one pełnię {ple-roma). Eonom nadawano różne abstrakcyjne nazwy, jak mądrość, rozum, prawda, logos, życie.

EPAGOGE (gr. <epagoge> = indukcja; także: podstępny chwyt, pułapka myślowa) nłc. inductio U Arystotelesa:

niezawodne wnioskowanie indukcyjne;
poznanie intuicyjne, dojrzenie w konkrecie czegoś ogólnego, odkrywanie „pierwszych zasad";
proces dochodzenia do „pierwszych zasad" poprzez —> abstrakcję (2).

EPICHEREMAT (gr. <epicheirema> = wnioskowanie dialektyczne) ang. epicheirema; fr. epichereme; nm. Epichereim, Epichirem, Epicheren

U Arystotelesa: sylogizm dialektyczny — dotyczący tego, co prawdopodobne, co zazwyczaj przyjmowane za prawdę; przeciwstawia się on sylogizmowi apodyktycznemu (—> filozofematowi /2/) i sylogizmowi erystycznemu (—> sofizma-towi).
log. Sylogizm, w którym po jednej z przesłanek lub po kilku podany jest dowód ich prawdziwości.

EPIFENOMEN (gr. epi = na + phainóme-non = rzęch widoczna; epiphaino = zjawiam się, pokazuję się komuś, zwłaszcza we śnie) ang. epiphenomenon; fr. epiphenomene; nm. Epiphanomen, Begeleiterscheinung

Termin utworzony przez Th. H. Huxleya.

Towarzyszące jakiemuś procesowi podstawowemu zjawisko uboczne, dodatkowe, nie wywierające jednak wpływu na sam przebieg owego procesu.

EPIFENOMENALIZM ang. epiphenome-nalism; fr. epiphenomenisme; nm. Epiphano-menalismus

Pogląd, według którego świadomość jest —> epifenomenem procesów fizjologicznych, a w szczególności nerwowych (m. in. W. K. Clifford, Th. H. Huxley, S. H. HoDGSON, Th.-A. Ribot), tzn.: a) zjawiska psychiczne są jedynie uświadamianiem sobie modyfikacji w podkorowych ośrodkach mózgu; b) owo uświadamianie sobie nie ma żadnego wpływu na rzeczywisty przebieg zjawisk psychicznych, które są zdeterminowane jedynie przez procesy organiczne.

EPISTEME (gr. <episteme> = wiedza; wiedza naukowa, nauka (Arystoteles))

U Platona i innych filozofów greckich: poznanie o charakterze naukowym, w przeciwstawieniu do —> dóksa (1).
Nauka i filozofia ujęte łącznie w dowolnym momencie ich historycznego rozwoju. W tym ogólnym znaczeniu termin episteme występuje u współczesnych historyków nauki i metodologów strukturali-stycznych, m. in. u M. Foucaulta. W polskiej literaturze filozoficznej można się też spotkać z jego formą zleksykalizowaną: „epistema" (B. Skarga).

-^ Wiedza (Ib).

EPISTEMOLOGIA (gr. episteme = wiedza + logos = słowo, nauka) ang. epistemology, epistemics; fr. epistemologie; nm. Erkenntnis-theorie (1), Epistemologie, Wissenschaftslehre (2)

Termin wprowadzony przez J. F. Ferrie-RA (1854), który wyróżnił dwa działy filozofii: epistemologię i ontologię.

1. syn.-^ Teoria poznania. Wobec istnienia także innych terminów używanych ja-

233

234

EPISYLOGIZM

ERYSTYKA

ko nazwa teorii poznania (ogólnej), takich jak „gnozeologia", „kryteriologia", „noe-tyka" i in., termin „epistemologia" jest coraz częściej używany w znaczeniu teorii poznania naukowego (zob. niżej 121).

2. Nauka o nauce (metanauka), czyli teoria poznania naukowego, zajmująca się nauką w ogóle lub jej poszczególnymi typami. Rozpatruje ona naukę jako:

poznanie od strony formalnej (logika, metodologia i technologia);
poznanie od strony treści (teoria lub filozofia poznania naukowego).

Epistemologia jako metanauka polega bądź na stosowaniu zasad teorii poznania do poznania naukowego (R. Descartes, G. W. Leibnlz, G. Berkeley, I. Kant, E. Me-yerson), bądź na analizowaniu problemów teoriopoznawczych napotykanych w toku pracy naukowej (Galileusz, I. Newton,

H. POINCARĆ).

EPISYLOGIZM <gr. epi = po + <syllogis-mós> — rozumowanie; wniosek dedukcyjny) ang. episyllogism; fr. episyllogisme; nm. Episyllogismus, Nachschlufi log. -> Polisylogizm.

EPOCHE (gr. <epoche> = zatrzymanie, wstrzymanie; powstrzymanie się od sądu (Chryzyp))

U starożytnych sceptyków: powstrzymanie się od wypowiadania sądów, czyli odmowa stwierdzenia czegoś lub zaprzeczenia czemuś.
W fenomenologii: wstrzymanie się od uznania (czyli —> „wzięcie w nawias" — Einklammerung) tez nie uprawomocnionych dostatecznie, a zwłaszcza nie zagwarantowanych przez zawartość przebiegów czystej świadomości (dane bezpośrednie), np. tezy o istrueniu świata zewnętrznego. —> Redukcja fenomenologiczna (b) — transcendentalna.

ERLEBNIS (nm. <Erlebnis> = przeżycie, doświadczenie czegoś)

—> Przeżycie psychiczne; także: -^ doznanie (3).

EROS (gr. <eros> - żądza, pożądanie zmysłowe, miłość; imię bożka (demona) miłości) nłc. eros

Według wątków mitologicznych Eros, syn Pemi i Porosa, nie jest bogiem, lecz jedynie datmonem, tj. bytem pośrednim między tym, co ludzkie a tym, co boskie; cierpi z braku pełni bytu i żądny jest osiągnięcia takiego jego poziomu, który by się równał poziomowi boskiej doskonałości.

U Platona: tęsknota powodująca wznoszenie się duszy ku światu idei.
W słownictwie chrześcijańskim, zwłaszcza późniejszym: miłość zmysłowa, w przeciwstawieniu z jednej strony do philia, dilectio — miłości wykluczającej zmysłowość i bezinteresownej, jaką jest prz5^aźń, przywiązanie, szacunek, z drugiej zaś do agape — miłości braterskiej, do Caritas — miłości bliźniego, przejawiającej się przede wszystkim w woli, działaniu, a nie tylko w uczuciu, i stającej się cnotą. W porównaniu z miłością erotyczną zarówno dilectio, jak i caritas są postaciami miłości uduchowionej.
U S. Freuda: instynkt życia (-> libido/a/), przeciwstawny instynktowi śmierci (Thanatos). Ogólniej w psychoanalizie: zasada działania, którego siłą napędową jest libido, początkowo utożsamiana (przez Freuda i jego uczniów) z instynktem seksualnym, później odnoszona ogólnie do erotyzmu ludzkiego jako jego upostaciowanie.

ERYSTYKA (gr. <tó eristike> = umiejętność dysputowania, od eristikós - kłótliwy, lubujący się w sporach) ang. eristic; fr. 1'eristiąue; nm, Eristik

Uprawiana głównie w starożytnej Grecji przez sofistów, a także w szkole megarej-skiej sztuka prowadzenia sporów i dyskusji, mająca na celu przede wszystkim przekonanie przeciwnika lub odparcie jego ar-

235

236

ESCHATOLOGIA

ESTETYCZNY

gumentów, nie zaś troskę o prawdę i słuszność. Stosowane w erystyce argumentacje miały często tylko pozory logicznej poprawności.

Arystoteles rozróżniał oprócz logiki (analityki) jako sztuki wyprowadzania wniosków prawdziwych (apodyktycznych) i dialektyki jako sztuki wyprowadzania wniosków prawdopodobnych (które uchodzą za słuszne, ale nie jest pewne, czy są fałszywe, czy prawdziwe) — erystykę i sofistykę. We wnioskowaniu erystycznym poprawna jest jego forma, ale przesłanki nie są w gruncie rzeczy prawdziwe, a jedynie takimi się wydają, natomiast we wnioskowaniu sofistycznym sama forma wnioskowania jest błędna, choć wygląda na poprawną, przesłanki zaś mogą być prawdziwe.

W czasach nowożytnych „ dialektyką erystyczną" zajmował się A. Schopenhauer, który zaliczał do niej samą dialektykę, erystykę i sofistykę; według jego określenia ma ona na celu nie prawdę obiektjrwną, lecz to, aby posługujący się nią mógł zachować swoją rację niezależnie od prawdy.

ESCHATOLOGIA <gr. eschatos = ostateczny + logos = słowo, nauka) ang. eschatolog]/; fr. eschatologie; nm. Eschatologie

teol. Doktryna religijna dotycząca kresu istnienia świata (losów kosmosu, wypełnienia czasu), przeznaczenia człowieka (ostatecznej reintegracji dziejów ludzkich, losów duszy i ciała po śmierci, przebó-stwienia człowieka) i ostatecznego zwycięstwa dobra nad złem. W teologii chrześcijańskiej eschatologia stanowi tradycyjnie końcową część teologii systematycznej lub dogmatycznej.

ESENCJA (nłc. <essentia> = istność, istota, byt, istnienie, jestestwo, wewnętrzna natura, treść; termin utworzony z łc. esse = być, istnieć, ńa wzór gr. ousia) metaf. syn.—> Istota.

ESENCJALIZM ang. essentialism; fr. essen-tialisme; nm. Essentialismus, Wesensphilo-sophie

Określenie charakteryzujące nie tyle same doktryny metafizyczne, ile raczej zaznaczające się w nich tendencje do dawania pierwszeństwa w koncepcji bytu —> istocie (1) przed istnieniem. Tendencja taka przejawia się wyraźnie m. in. w szkoty-zmie, przeciwstawn)^! pod tym względem tomizmowi. Analiza esencjalistyczna ujmuje zespoły treści, które mają stanowić realną rzeczywistość, lecz nie uwzględnia uzasadniającego ontycznie ich realność aktu istnienia.

ESPRIT DE FINESSE (fr. <esprit defines-se> = bystrość i subtelność umysłu)

U B. Pascala: związana z lotnością myśli, intuicją zdolność postrzegania prawdy bezpośrednio i w sposób niesformali-zowany, a nawet przedpojęciowy, przeciwstawiana umysłowości matematycznej (z;s-> esprit de geometrie). Bywa przyrównywana do takich pojęć, jak „widzenie intelektualne" {visio intellectualis) Augustyna, „zmysł wnioskowania" {illative sense) J. H. Newmana.

ESPRIT DE GEOMETRIE (fr. <esprit de geometrie> = ścisłość, umysłowość matematyczna)

U B. Pascala: ścisły, matematyczny sposób myślenia, przeciwstawiany swobodnej intuicji (ws—> esprit de finesse). Charakteryzuje się on systematycznością, logicznym i rygorystycznym rozumowaniem.

ESTETYCZNY (gr. aisthetikós = wrażliwy, podatny na wrażenia zmysłowe) ang. aesthetic; fr. esthetiąue; nm. dsthetisch

Związany z -^ pięknem (1), z —> przedmiotem (3) estetycznym, z —> przeżyciem estetycznym, z —> wartością (3) estetyczną.
Związany z —> estetyką, z teorią piękna.

237

238

ESTETYKA

ETOLOGIA

ESTETYKA nłc. aesthetica; ang. aesthetics; fr. 1'esthetiąue; nm. Asthetik

Termin „estetyka" {aesthetica) poctiodzi od A. G. Baumgartena (1750).

Filozoficzna i normatywna lub w pewnym zakresie szczegółowa nauka o —> pięknie (1) i o tym, co piękne, zajmująca się też ujmowaniem i ocenianiem czegoś w aspekcie piękna. Jeśli prócz piękna przyjmuje się także inne wartości estetyczne, to „piękno" w powyższym określeniu znaczy tyle, co „wartość estetyczna". Problematykę estetyki w jej szerokim ujęciu można rozpatr5mrać w następujących działadi:

teoria wartości estetycznych,
teoria dzieł sztuki,
teoria piękna natury,

teoria przeżycia estetycznego i oceny estetycznej,

e) teoria twórczości artystycznej.
Problematyka opatrywana w czasach

nowożytnych mianem „estetyka" zapoczątkowana została znacznie wcześniej; w jej rozwoju zaznaczyli się głównie: Platon, Arystoteles, Plotyn, Augustyn, Tomasz z Akwinu, Bonawentura, następnie E. Burkę, G. E. Lessing, I. Kant, G. W. F. Hegel, a w czasach nam bliższych na. in. B. Croce, w Polsce — R. Ingarden, W. Tatarkiewicz.

ESTETYKA TRANSCENDENTALNA

(tłum. nm. <transzendentale Aesthetih (I. Kant)) ang. transcendental aesthetics; fr. esthetiąue transcendentale

W transcendentalnej analityce I. Kanta — pierwsza jej część {transzendentale Asthetik), poprzedzająca transcendentalną dialektykę. Zajmuje się ona zmysłowością (naoczno-ścią) w ogóle i bada jej aprioryczne formy, jakimi są kategorie czasu i przestrzeni.

ESTETYZM ang. aestheticism; fr. esthe-tisme; nm. Asthetizismus

Pogląd uznający prymat wartości estetycznych przed moralnymi, poznawczymi i in. A. A. Shaftesbury wyrażał np. przeko-

nanie, że postawa estetyzująca umożliwia prawdziwe poznanie świata i że kierując się kryteriami estetyki można zdobyć osobistą doskonałość moralną. A. Sutherland z kolei uważał, że w najwyższej fazie moralnego rozwoju ludzkości motywem postępowania będzie uznanie dla piękna, jakie tkwi w moralnym dobru. Za klasyka estetyzmu uważa się J. Ruskina, który był zdania, że epoką realizującą najwyższe wartości estetyczne było średniowiecze, i piękno tej epoki przeciwstawiał pospolitości i brzydocie współczesnej cywilizacji.

ETER (gr. <aither> = górne, delikatniejsze warstwy powietrza) łc. aether, ang. ether; fr. ether, nm. Ather

1. W kosmologii starożytnej: subtelna,
nieważka materia wypełniająca przestrzeń
ponad atmosferą ziemską.

U Arystotelesa: -^ kwintesencja (1), piąty element wypełniający przestrzeń po-nadksiężycową.

U stoików: pramateria (ogień, —> pneu-ma III), z. której wszystko powstaje i która jako „dusza świata" działa we wszystkim.

2. W dawniejszej fizyce: hipotetyczna
materia wypełniająca przestrzeń świata
i przerukająca wszystkie ciała, uważana za
ośrodek rozchodzenia się światła, ciepła,
fal elektromagnetycznych. Próbą wykry
cia eteru było doświadczenie Michelsona-
-Morleya; jego negatjmmy wjmik przyczy
nił się do stworzenia teorii względności.

ETIOLOGIA (gr. <aitiologia> = wyjaśnianie przyczyn) ang. aetiology; fr. etiologie; nm. Atiologie

Filozoficzna nauka o -^ przyczynach (1) i —> przyczjmowośd (1).
Ogół przyczyn jakiegoś zjawiska, np. etiologia choroby.

ETOLOGIA (gr. ethos = zwyczaj, obyczaj + logos = słowo, nauka) ang. ethology; fr. ethologie; nm. Ethologie

239

240

ETOS

ETYKA

et. Termin zaproponowany przez J. Si. MiLLA jako nazwa nauki o tworzeniu się charakteru (-> charakterologia), później zastosowany przez W. Wundta i A. Świętochowskiego na określenie badań obyczajów różnych ludów. Z czasem przybrał on szersze znaczenie (A. Bayet) i dziś określa się nim dyscyplinę opisową i porównawczą, zwłaszcza w wymiarze społecznym, należącą do tzw. nauki o —> moralności (2). W skład etologii w tym znaczeniu wchodzą zazwyczaj: psychologia moralności, socjologia moralności, historia moralności. W rozwoju etologii zaznaczyły się trzy głównie kierunki: ewolucjonizm etyczny (Ch. Darwin, H. Spencer, Ch.-J.--M. Letourneau, E. a. Westermarck, a także J. M. GuYAU i F. W. Nietzsche), p s y -chologizm etyczny (m. in. L. Petra-żYCKi), socjologizm etyczny (Ś.Durk-HEM, L. Lćyy-Bruhl, a. Bain).
biol. Nauka zajmująca się biologicznymi podstawami zachowania zwierząt, w tym także człowieka (wg definicji I. Eibl--EiBESFELDT, 1970), i ich reagowania na rozmaite bodźce. Bada ona w szczególności zachowania ochronne, godowo-rozrod-cze, związane z poszukiwaniem pokarmu, orientacją przestrzenną, ochroną przed wrogami itp. Pojęcie etologii, wprowadzone do biologu przez IŚ. Geoffroy Saint- Hilaire'a, a rozwinięte i uściślone przez K. Z. Lorenza i N. Tinbergena, jest obecnie coraz częściej używane zamiennie z pojęciem -^ zoo-psychologii.

ETOS <gr. <ethos> (1) = obyczaj)

1. Nazwa, którą obejmowano w starożytnej Grecji postawę człowieka przejawiającą się w jego postępowaniu moralnym, szczególnie w stosunku do innych ludzi. Typowa pod tym względem postawa, dająca się odczytać z ludzkich zachowań, a niekiedy nawet formułowana wprost, charakteryzuje ogólną orientację danej kultury i przyjętą w niej hierarchię wartości.

2. We współczesnej etyce i w socjologii kultury: podlegający ocenom styl życia jakiejś społeczności, całość moralnych postaw, reakcji i zachowań człowieka jako przedstawiciela określonego typu obyczajowości, ukształtowanej pod wpływem dominującej w niej wartości, takiej np. jak wierność, miłość, honor.

Etos stanowi pozyt5wny wzorzec postępowania, zmieniający się po wpł5rwem warunków życia i dążeń kulturowych grupy. Należy go odróżniać z jednej strony od zwyczaju, a z drugiej — od obowiązujących w jednostkowym sumieniu norm moralnych. Termin „etos" odnosi się do grup, a nie do jednostek; realizacja etosu w życiu jednostki polega na powielaniu przez nią w konkretnych warunkach hi-storyczno-kulturowych cech etosu grupy społecznej.

Idealny etos zbiorowy przedstawiali: Platon w Państwie, Th. Morę w Utopii, F. Bacon w Nowej Atlantydzie i in. Badania nad różnymi historycznymi postaciami etosu i jego etnicznymi odmianami prowadzili m. in.: L. LfiVY-BRUHL, a. Świętochowski, E. A. Westermarck, a. Bayet, M. Ossowska.

Nie należy mieszać ze sobą pojęć etosu i etyki: etyka oznacza pewną dyscyplinę teoretyczną i ma charakter normatywny, natomiast etos jest terminem opisowym z zakresu socjologii kultury. Może on jednak stanowić normę praktycznego postępowania, mimo że nie jest wyrazem normy w sensie absolutnym i wymaga nieustannej korektury przez kształtowanie uniwersalnej świadomości moralnej.

ETYCZNY (gr. ethikós = dotyczący obyczajów) nłc. ethicus; ang. ethical; fr. ethique; nm. ethisch (1)

Odnoszący się do —> etyki (1).

Moralny, zgodny z obowiązującymi normami moralnymi.

ETYKA (gr. ta ethike = traktat o obyczajach) gr. tó ethikón philosophias; łc. philoso-

241

9 — Słownik filozoficzny

242

ETYKA

ETYKA SYTUACYJNA

phia moralis; nłc. ethica, ethice; ang. ethics; fr. l'ethique; nm. Ethik

1. Filozofia moralności — filozoficzna i normatyTvna nauka o —^ moralności. Próbuje ona opisać i wyjaśnić, czym jest dobro i powinność moralna, sumienie, odpowiedzialność; jaki jest wpływ działania moralnie dobrego, a jaki złego na naturę człowieka; jaki jest sens i cel ludzkiej egzystencji. W zależności od tego, jak się rozumie istotę dobra moralnego, można wyróżnić trzy podstawowe stanowiska w etyce: —> deontologizm, —> eudajmonizm i —> personalizm. Przyjmując za podstawę podziału to, czy dany kierunek uznaje (w punkcie wyjścia lub dojścia) zależność porządku moralnego od Boga jako jego twórcy i poręczyciela, można wyróżnić kierunki, które taką zależność prz3qmują (etyka teisty-czno-heteronomiczna) oraz te, które ją odrzucają (etyka laicko-autonomiczna). Kryterium innego podziału jest stanowisko po^ szczególnych kierunków w kwestii istnienia obiektywnych, powszechnych i niezmiennych, czyli absolutnych, celów, ocen i norm moralnych jako podstawowych elementów moralności. Kierunki, które akceptują istnienie obiektywnego i absolutnego porządku moralnego, określa się jako kierunki etyki absolutystycznej (niekiedy też zwanej etyką absolutną); kierunki, według których normy i oceny moralne mają charakter zmienny i względny, czyli zre-latyTvizowany do danej epoki, grupy społecznej (klasa, naród) czy kręgu kulturowego (moralność pierwotna, żydowska, islami-czna, chrześcijańska), tworzą grupę kierunków etyki relatywistycznej (określanej niekiedy jako etyka relatywna).

Etykę dzieli się na dwa wielkie działy; są to:

etyka ogólna, która ustala podstawowe elementy moralności (cel, dobro, po-wirmość, sumienie, odpowiedzialność);
etyka szczegółowa, której zadaniem jest sformułowarue zasad postępowania moralnego odpowiednio do najważniej-

szych i typowych sytuacji oraz kategorii ludzkiego działania.

Etyka szczegółowa dzieli się na etykę indywidualną i etykę społeczną w zależności od tego, czy zajmuje się normowaniem jednostkowej dziedziny ludzkiego życia, czy też jego sfery społecznej.

2. Postępowanie moralne jednostki lub społeczności zgodne z określonymi normami, np. etyka zawodowa.

ETYKA ABSOLUTNA ang. absolute ethics syn.^> Etyka absolutystyczna; -^ etyka (1).

ETYKA ABSOLUTYSTYCZNA (= etyka absolutna) et. syn.-^ Absolutyzm (3); -^ etyka (1).

ETYKA DEONTOLOGICZNA ang. deon-tological ethics et. syn.—> Deontologia (2).

ETYKA LAICKA syn.^ Autonomia (1).

ETYKA NORMATYWNA fr. l'ethique nor-mative

Dysc5^1ina filozoficzna (syn.—> etyka/I/) określająca w języku zdań normatjrwnych (norm moralnych) lub oceniających (ocen) zasady postępowania moralnego. Stara się ona opisać i wyjaśnić —> moralność (1) z punktu widzenia —> powinności lub wartości {-^ dobro /3/) charakteryzujących ludzkie postępowanie.

ETYKA RELATYWISTYCZNA (= etyka relatywna)

syn.—> Relatywizm (2) moralny; —> ety-ka(l).

ETYKA RELATYWNA ang. relative ethics syn.-^ Etyka relatywistyczna; -> etyka (1).

ETYKA SYTUACYJNA ang. sitmtion e-thics, ethics of situation; fr. morale de la situ-ation; nm. Situationsełhik et. syn.—^ Sytuacjonizm.

243

244

EUDAJMONIZM

EUTHYMfA

EUDAJMONIZM <gr. eudaimonismós = dążący do szczęścia, przyczyniający się do niego (Arystoteles)) nłc. eudaemonismus; ang. eudaemonism/ eudaimonism; ix. eudemo-nisme; nm. Euddmonismus

et. Pogląd, według którego czyn jest moralnie dobry przez to, że prowadzi do —> szczęścia, które też, zgodnie z tym poglądem, uważa się za najwyższy cel człowieka oraz za zasadniczy motyw jego działania.

W związku z istnieniem wielu kierunków eudajmonistycznych w etyce, podejmowano różne próby ich usystematyzowania. Ze stanowiska etyki chrześcijańskiej wyodrębnia się dwa ich typy: transcendentne i im-manentne. Pierwsze wiążą szczęście człowieka z osiągruęciem obiektywnego dobra absolutnego poza życiem ziemskim (Platon, etyka chrześcijańska); drugie dobro to upatrują w którymś z dóbr świata zjawiskowego, doczesnego. Ze względu na różnorodność dóbr można z kolei podzielić te kierunki na immanentne subiektywistyczne i immanentne obiektywistyczne: eudajmo-nizmy subiektywistyczne utożsamiają szczęście człowieka z przeżyciem przyjemności, doznawanym bądź przez poszczególne jednostki (eudajmonizm indywidualistyczny), bądź przez zbiorowość (eudajmonizm społeczny); eudajmonizmy obiektywistyczne upatrują szczęście człowieka w realizowaniu jakichś dóbr obiektywnych, najczęściej natury sprfecznej (perfekcjonizm, ewolucjo-nizm, marksizm).

EUDAJMONOLOGIA <gr. eudaimonia = szczęśliwość + logos = słowo, nauka)

Dział etyki traktujący o szczęściu jednostki.

syn.^ Felicytologia (2).

EUFENIKA (gr. eu = dobrze, dokładnie; pomyślnie + phatno = wydobyć na jaw, pokazać; dojść do skutku) ang. euphenics

Termin wprowadzony przez J. Lederber-GA (1963).

Dział -> euteniki, w którym przedmiotem badań są mechanizmy rozwoju człowieka; badania te mają na celu poprawę -^ fenotypu przez usuwanie lub kompensowanie czynników defektywnych w genotypach.

EUGENIKA (gr. eugenes = szlachetnie urodzony; rasowy) ang. eugenics; fr. l'eu-genique, eugenisme; nm. Eugenik, Eugenetik biol. Nazwa utworzona przez F. Galto-NA (1869) na określenie zapoczątkowanej przez niego nauki o czynnikach doskonalenia dziedzicznych właściwości fizycznych i psychicznych —> rasy (2) ludzkiej. Jej celem jest ograniczanie wpływu tych genów, które powodują negatywne cechy fenotypowe, i zapobieganie jego zwiększaniu się (eugenika negatywna, zapobiegawcza), rozwijanie natomiast czynników korzystnych i tym samym uzyskiwanie cech pozytywnych (eugenika progresywna, pozytywna). Obecnie eugenika, oparta na osiągnięciach genetyki, jest wykorzystywana do zwalczania chorób dziedzicznych, alkoholizmu, w poradructwie przedmałżeńskim itp. Odcina się ona przy tym wyraźnie od doktryn rasistowskich, gloryfikujących wyższość (genetyczną) jakiejś jednej rasy i zmierzających np. do wyniszczenia innych ras czy uśmiercania chorych psychicznie. —> Eutenika; —> eufe-nika.

EUTENIKA (gr. euthenia = stan pomyślności, obfitość) ang. euthenics

Nauka związana z biotechniką i inżynierią medyczną, zajmująca się wyszukiwaniem i rozpatrywaniem sposobów, dzięki którym można by zapewnić ludzkości optymalne waruriki bytowania. Stanowi ona uzupełnienie —> eugeniki. —> Eu-feruka.

EUTHYMtA (gr. <euthymia> = radość, zadowolenie, spokój duszy; dobroć serca, od tó eu = słuszność, dobro + thymós = serce, pożądanie, skłonność) nm. Euthymie

245

246

EWENTYZM

EWOLUCJA

U Demokryta: euthymie — główne pojęcie w jego koncepcji szczęścia, oznaczające zadowolenie i spokój duszy. Stany te decydują o ludzkim szczęściu, a zasadzają się na tjnn, iż ma się „dobre" —^ serce (1) (thymós). Od strony fizykalnej „dobroć serca" polega na harmonijności ruchu atomów tworzących duszę, a od strony psychicznej — na posłuszeństwie serca wobec rozumu.

Bliskoznaczruki tego terminu występujące u Demokryta: athambm - rueustraszoność; ataraksie = obojętność, spokój (—> ataraksja); eudaimome = prawdziwe, pełne szczęście; euestó = dobrostan; symmetrin = słuszny umiar, odpowiednia proporcja, wspóŁtnier-ność; charmone = radość, przyjemność.

EWENTYZM (ang. event = zdarzenie, od łc. eventus - wynik, przypadek, zdarzenie) Stanowisko zakładające, że podstawowymi elementami rzeczjrwistości są —> zdarzenia (1) (A. N. Whitehead, G. Deleuze), nie zaś -^ rzeczy (2). Ewentystyczny ptmkt widzenia pozwala na ujęcie i uwypuklenie dynamicznego charakteru świata (W. F. W. Ostwald); -^ energetyzm; -> dynamizm (2). Jednym ze stanowisk opozycyjnych względem ewentyzmu jest —> re-izm.

EWOLUCJA ^c. evolutb = rozwijanie (zwojów papirusowych)) ang. evolution; fr. evo-lution; rmi. Evolution, Entwicklung

Termin w zasadzie pochodzenia angielskiego, zaczerpnięty z języka potocznego, użyty przez H. Spencera na określenie powszechnego prawa rozwoju wszechświata, a następnie przyjęty w teorii przemiany gatunków biologicznych Ch. Darwina. Znacznie wcześniej posłużył się nim (w języku francuskim) Ch. de Bonnet na oznaczenie procesu rozwoju zarodka.

I. Stopniowy i ciągły proces jednokierunkowego zachodzenia zmian w jakichś systemach czy układach, takich jak zjawiska przyrody, organizmy, instytucje, doktryny, w którym jednak oprócz zmiermo-

ści zaznaczają się elementy trwałe, tak że można tu mówić o pewnej stałości. Zmiany ewolucyjne dokonują się według swych własnych praw przez przyswajanie elementów obcych i przystosowywanie danego systemu czy układu do konkretnych warunków.

Termin „ewolucja" u swej genezy jest wieloznaczny i mógł pierwotnie oznaczać:

wszelką zmianę;
w przeciwstawieniu do rewolucji — zmianę stopniową;
w przeciwstawieniu do wariacji —• zmianę w stałym kierunku;
w przeciwstawieniu do regresji — postęp, tj. zmianę postępującą od stanu niższego do wyższego;
w przeciwstawieniu do dyssolucji — zmianę polegającą na przechodzeniu od stanu chaosu, nieuporządkowania, nieokreśloności do stanu bardziej uporządkowanego i określonego;
w przeciwstawieniu do inwolucji — zmianę polegającą na różnicowaniu się układu, tj. jego przechodzeniu od stanu niezróżnicowanego (jednorodnego) do zróżnicowanego (różnorodnego) albo od mniej zróżnicowanego do bardziej zróżnicowanego.

II. hiol. 1. Proces przekształcania organizacji i sposobu życia organizmów, doprowadzający do tego, że potomstwo różni się od swych przodków. Istotą tego procesu są zmiany w strukturze dziedzicznej populacji; formy zmienione podlegają działaniu różnych czyrmików. Nauka o ewolucji zajmuje się:

stwierdzaniem faktu zmienności i rozwoju organizmów w czasie;
ustalaniem faz rozwojowych poszczególnych gatunków na podstawie danych kopalnych i wyników różnych nauk biologicznych;
konstruowaniem hipotez w celu przyczynowego wyjaśnienia faktu rozwoju.

Pojęcie ewolucji obejmuje różnorakie

247

248

EWOLUCJA

procesy: mikro- i makrozmiany, różnicowanie się form biologicznych, —> adaptację (1), powstawanie gatunjców {—> specja-cja), tworzenie się i utrzymywanie długofalowych trendów itp. 2. Ewolucja kosmiczna (powszechna)

— powstawanie i rozwój: a) świata (kos-
mogeneza), b) życia organicznego na Zie
mi (^ abiogeneza; —> biopoeza), c) czło
wieka (—> antropogeneza /1 /).

A) W odniesieniu do świata organicz
nego rozróżnia się następujące postacie
ewolucji:

a) ewolucję chemiczną (molekularną)

— procesy obejmujące okres fizykochemi
cznych przemian w sposobach syntezy
makrocząstek;

ewolucję biochemiczną (przedżycio-wą) — procesy stopniowego przekształcania się zespołów wielkocząsteczkowych w pierwszą istotę żywą (prakomórkę);
ewolucję biologiczną (darwinowską)

— przemiany istot żywych od pierwszej
komórki aż do człowieka.

B) Poziomy ewolucji (wyodrębnione ze
względu na zasięg zmian):

mikroewolucja — małe przemiany w obrębie gatunku prowadzące do powstania nowych ras, odmian;
makroewolucja — powstawanie nowych gatunków i ewentualnie rodzajów (-> specjacja);
megaewolucja — procesy i zmiany w obrębie większych grup organizmów, prowadzące do powstania rodzin, rzędów, klas, gromad, typów — podgrup wykazujących nowe właściwości.

Dwa pierwsze poziomy {a i b) łączy się najczęściej ze sobą, traktując je jako mikro-ewolucję, natomiast trzeci (c) nazywa się makroewolucja. W budzącej różnicę zdań kwestii, czy dla mikro- i makroewolucji muszą istrueć odrębne mechanizmy, a tym samym czy ewolucja przebiega w sposób ciągły, tj. poprzez sumowanie się drobnych -^ mutacji, wyselekcjonowanych przez dobór naturalny, jak to przyjmuje

syntetyczna teoria ewolucji (Th. Dobzhan-SKY, E. Mayr, G. C. Simpson) (-> ewolucjo-nizm /2b/ syntetyczny), czy też realizuje się ona w sposób nieciągły, tj. przez nagłe przobrażenie się wewnętrznej struktury konkretnego organizmu (mutacje systemowe), jak to przyjmuje —>ewolu-cjonizm (2a) systemowy (R. B. Goldschmidt, O. Schindewolf) — wyraźną przewagę zyskało wyjaśnienie pierwsze.

C) Przyczyny i mechanizmy ewolucji:

zmienność genetyczna (mutacje genowe, genomowe, chromosomowe skorelowane z fenotypem stanowią materiał do dalszych przemian). Ograniczenie się do tylko tego czynnika ewolucji było właściwe genetycznej teorii ewolucji i mutacjonizmowi;
—> selekcja działająca na mutanty i tworząca lepiej przystosowane genotypy ras i gatunków. Uwypuklenie tego czynnika było charakterystyczne dla neodarwini-zmu (A. Weismann, K. Pearson) i selekcjo-nizmu;
działanie dryftu genetycznego, powodującego stosunkowo szybkie zmiany częstotliwości genów w populacjach;
migracja i wymiana osobników między populacjami, umożliwiająca przepływ informacji genetycznej (genów);
—> izolacja jako siła nadająca ewolucji kierunek; zapobiega ona mieszaniu się wytworzonych genetycznie zróżnicowań w populacji. —> Ortogeneza (wraz z orto-selekcją).

D) Typy przemian ewolucyjnych, wy
wierających wpływ na kształtowanie się
nowych populacji, a następnie gatunków:

zmiany systematyczne w obrębie populacji, zwłaszcza presja mutacji i selekcji;
fluktuacje przypadkowe częstotliwości występowania genów, wynikające z doboru losowego;
jednorazowe zmiany w populacji, np. jednorazowa mutacja, krzyżowanie się itp.

E) Sposoby lub systemy ewolucji, wy
różniane za G. G. SiMPSONEM (1944):

249

250

EWOLUCJA TWÓRCZA

EWOLUCJONIZM

specjacja jako zwiększanie liczby gatunków przez rozgałęzianie się rozwoju rodowego;
ewolucja filetyczna — liniowy przebieg rozwoju rodowego, powodujący zmiany i powstawanie nowych gatunków i rodzajów;
ewolucja kwantowa, nazywana też makroewolucją — transformacja gatunku dzięki przejściu do nowego stanu równowagi bez stanów pośrednich, a więc we względnie szybkim czasie, i tworzenie się jednostek wyższego rzędu;
ewolucja wybuchowa (skokowa) — ze wspólnego pnia tworzą się we względnie szybkim tempie różne linie rozwojowe.

F) Typy ewolucji wyróżniane ze względu na jej tempo, na które mogą wpływać zarówno czynniki wewnętrzne, jak i środowiskowe:

ewolucja horoteliczna — taka, w której szybkość i częstość zmian przyjmowana jest za średnią (przeciętną);
ewolucja tachyteliczna — której tempo jest wyższe od przeciętnego;
ewolucja bradyteliczna — w której szybkość zmian jest niższa od przeciętnej.

Zagadnienia metodologiczne i ontologi-czne dotyczące ewolucji i związane z jej teoriami należą do filozofii biologii oraz do filozofii przyrody ożywionej. W szczególności analizuje się tam: strukturę różnych teorii ewolucji i problem ich jedności, ich podstawowe założenia oraz wyprowadzane w nich wnioski i dokonywane ekstrapolacje, problematykę występującego w owych teoriach wyjaśniania genetyczno-przyczynowego i historycznego oraz kwestię adekwatności tego rodzaju wyjaśnień, itp. —> Ewolucjonizm; —> kreacjonizm (1), —> nomogeneza.

EWOLUCJA TWÓRCZA (tłum. fr. <evo-lution creatrice>) ang. creative evolution; nm. schdpferische Entwicklung

Termin H. Bergsona, stanowiący tytuł jednego z jego dzieł (1907), w którym au-

tor stara się wykazać, że najistotniejszą właściwością życia jest —> dynamizm (1) ewolucyjny jako siła napędowa {elan vital) nieprzerwanego procesu stawania się.

EWOLUCJONIZM (ang. <evolutimism> od evolution = rozwinięcie, stopniowy rozwój) fr. evolutionnisme; nm. Evolutionisinus, Ent-wicklungstheorie

Wspólna nazwa przyznawana doktrynom, które rozwój świata materialnego, powstanie i rozwój życia organicznego, pojawienie się i rozwój życia psychicznego, rozwój życia społecznego wyjaśniają w różnoraki sposób, zasadniczo jednak, od czasów H. Spencera, za pomocą pojęcia —> ewolucji. Jako teoria rozwoju ewolucjo-nizm pojawił się w filozofii nowożytnej i był reprezentowany już przez G. W. F. Hegla, według którego rzeczywistość jest ciągłym procesem rozwojowym idei, a następnie przez głównego swego reprezentanta — H. Spencera, który różnicowanie się form żywych i ich scalanie w nowe organizmy uważał za prawo powszecłine. W XIX w. ewolucjonizm wiązał się z pozy-t5żTvizmem i scjentyzmem, a jego zwolennikami byli m. in.: E. Haeckel, J. Tyndall, Th. H. Huxley, K. Marks, F. Engels.
Teoria ewolucji gatunków (określana niekiedy mianem -^ transformizmu /1 /), nawiązująca do zasad bądź darwinizmu, bądź lamarkizmu. W filozoficznej krytyce teorii ewolucji zarysowuje się coraz wyraźniej postulat metodologiczny, aby była ona teorią wyjaśniającą przyczynowo historyczne procesy ewolucyjne, ich prawidłowości i kierunki rozwoju, na podstawie ogromnej liczby faktów, które pozwoliłyby wysnuwać indukcyjne uogólnienia.

Poza ewolucjonizmem wulgarnym, prezentowanym np. w XVII i XVin w. przez teorię preformacji (określenie podstawy rozwoju zarodkowego, który miałby polegać na rozroście całkowicie już ukształtowanego i mieszczącego się w komórce roz-

251

252

EWOLUCJONIZM

EKPERIMENTUM CRUCIS

rodczej organizmu), w obrębie naukowo pojętego ewolucjonizmu wyróżnia się:

ewolucjonizm systemowy (m. in. R. B. Goldschmidt, O. Schindewolf) — przyjmujący za podstawę zmian tzw. wielkie mutacje (systemowe);
ewolucjonizm syntetyczny, tzw. syntetyczna teoria ewolucji (m. in. Th. Dobzhansky, J. S. Huxley, G. G. Simp-SON, E. Mayr) — odgrywający obecnie dominującą rolę w biologii. Wyjaśnia on przyczynowo fakty i prawidłowości ewolucji nawiązując do zasad darwinizmu, a jednocześnie uwzględniając genetycz-

ną teorię ewolucji oraz — w jak najszerszym zakresie — dane różnych nauk biologicznych, głównie genetyki populacyjnej.

Poza tymi dwoma, też zresztą zróżnicowanymi, kierunkami ewolucjonizmu wielu biologów i filozofów przyjmuje mniej lub bardziej wyraźnie lamarkizm, muta-cjonizm, preadaptacjonizm, emergentyzm, teilhardyzm itp.

EXPERIMENTUM CRUCIS (nłc. <experi-

mentum crucis> = eksperyment krzyżowy)

metod. -^ Eksperyment (b) krzyżowy.

253

254

FAKTOR M

FAKT (łc. factum = to, co zostało zrobione, urzeczywistnione; czyn, dzieło) gr. tó hóti (Arystoteles); ang. fad; fr. le fait; nm. Faktum, Tatsache

Wyraz wzięty z języka potocznego, w którym oznacza coś jednostkowego i niepowtarzalnego, coś, co niechybnie zaszło lub właśnie zachodzi, oznacza jakieś rzeczywiste, niemniej przypadkowe zdarzenie. Zapożyczony stąd dla potrzeb XVIII-i XIX-wiecznej nauki i filozofii, uzyskał w nich znaczenie czegoś absolutnie pewnego i obiektywnego, co stanowi egzem-plifikację i potwierdzenie ustalonego prawa naukowego, stając się obiegową kategorią pozytywistyczną. Przyjmowano i postulowano tzw. nagie fakty, niezależne od jakichkolwiek konstrukcji teoretycznych i stanowiące punkt wyjścia w badaniach naukowych — jako ostateczną instancję rozstrzygającą w przyjmowaniu teorii i hipotez naukowych. Metodologiczny status tego pojęcia został podważony, odkąd zaczęto dostrzegać jego zależność od wcześniej przyjętych teorii i nie zweryfikowanych przeświadczeń.

To, co jest lub było, stan rzeczy (np. to, że Ziemia jest planetą); to, co rzeczywiste (aktualne) w odróżnieniu od tylko możliwego i od fikcyjnego, istniejące obiektywnie w określonym punkcie lub przedziale czasu i przestrzeni.
To, co dane wprost w doświadczeniu potocznym lub naukowym albo rekonstruowane na podstawie tego, co zostało

dane; to, co jest przedmiotem sądu prawdziwego, w szczególności sądu dotyczącego bezpośrednich danych doświad-czerua, w nuarę możności wolnych od interpretacji. Tak rozumiany fakt jest przedmiotem i zarazem punktem wyjścia w naukach empirycznych, przeciwstaw-n3Tn ich elementom teoretycznjnn. W przypadku tzw. faktu naukowego dopuszczalna jest interpretacja polegająca na wykorzystaniu teorii naukowych, np. przy odczytywaniu przyrządów pomiarowych.

3. To, co jednostkowe i niepowtarzalne,
w odróżnieniu od zjawiska, mającego ce
chę powtarzalności.

UMaineDEBirana; fakt pierwotny (fait primitif) — dana zmysłu wewnętrznego stanowiąca pierwotną postać doświadczenia własnej jaźni. Jest nią wysiłek woU napotykającej opór i pozwalającej uchwycić -> „ja" (5) w odróżnieniu od „nie-ja".

4. Fakt historyczny:

przeszłe zdarzenie;

dokonana przez historyka rekonstrukcja lub konstrukcja przeszłego zdarzenia.

Jest przedmiotem sporu, czy fakty typu (fl) są w ogóle dostępne poznaniu, a jeśli są dostępne, to czy istnieje związek między faktami typu (a) i faktami typu (b) i wreszcie jakie powiązania między nimi można ustalić.

5. soc. Fakt społeczny — termin używa
ny dla scharakteryzowania swoistości przed
miotu socjologii i wyodrębruenia go spo
śród zjawisk będących przedmiotami in
nych nauk. Według klasycznej definicji
fi. DuRKHEiMA fakty społeczne to powsze
chne w danym społeczeństwie sposoby
myślenia lub działania, niezależne od jed
nostkowej świadomości i wpływające na
tę świadomość przymuszająco.

FAKTOR G si/M.-> Czynnik G.

FAKTOR M syn.^ Czynnik M.

255

256

FAKTYCZNOSC

FAŁSZ

FAKTYCZNOSC (tłum. nm. <Faktizitat>, od faktisch = faktyczny, faktycznie — przymiotnika i przysłówka dość częstych w języku potocznym od końca XIX w.) ang. facticity; h.facticite

W języku francuskim słowo facticite (z nłc. factidus = sztuczny) w potocznym użyciu oznacza cechę szczególną tego, co zrobione sztucznie, natomiast w słownictwie egzystencjalizmu (J.-P. Sartre) ma odrębne znaczenie, dla którego z punktu widzenia czysto językowego właściwszym określeniem byłoby słowo/acfite'lub factualite (z łc. factum = zdarzenie, przypadek, fakt).

U E. Husserla: kondycja ludzka dająca się określić tym słowem w takiej mierze, w jakiej człowiek jako istota przygodna i ograniczona jest „w świecie", gdyż nie wybierał on swego istnienia. W tym sensie Husserl mówi o „faktyczności naturalnego świata" (Idee).
U M. Heideggera: faktyczność egzystencji, polegająca na tym, że egzystencja zdana jest na swój sposób bycia i na sytuację, w jakiej się dokonuje. Sytuację taką Heidegger określa jako „rzucenie" (Gewor-fenheit) w „bycie-w-świecie".
pot. Cecha tego, co jest faktem.

FALSYFIKACJA (tłum. nłc. falsificatio = fałszowanie, podrabianie, oszustwo) ang. falsification; nm. Falsifikation

metod. Postępowanie zmierzające do obalenia jakiegoś zdania, czyli próba wykazania jego fałszywości. Procedura taka obejmuje najczęściej trzy etapy:

wyprowadzenie odpowiednich konsekwencji logicznych z falsyfikowanej hipotezy; konsekwencje te muszą być —> zdaniami obserwacyjnymi;
wykonanie odpowiedniego doświadczenia (obserwacji, eksperymentu, pomiaru);
konfrontacja wyprowadzonych konsekwencji z W3nnikami doświadczenia i ewentualna decyzja odrzucenia danej hipotezy.

Falsyfikuje się przeważnie nie jakąś jedną tezę, lecz pewien ich zespół. Falsyfika-cja jest kryterium naukowości na gruncie pewnej koncepcji nauki (K. R. Popper), według której: a) tezy muszą podlegać falsy-fikacji; b) nie przywiązuje się większej wagi do procedury —> weryfikacji, gdyż twierdzenie można niekiedy całkowicie obalić, nigdy natomiast nie można go całkowicie zweryfikować (z wyjątkiem twierdzeń dotyczących skończonej i stosunkowo niewielkiej liczby obiektów); c) uważa się, że wprowadzenie do nauki tezy nawet nie zweryfikowanej jest cenniejsze niż powstrzymywanie się od wprowadzenia tez niedostatecznie zweryfikowanych.

FAŁSZ (nm. falsch = fałszywy, podrobiony, z łc. falsus = mylny, kłamliwy, fałszywy, z gr. [s]phdllo = zwieść, oszukać) gr. he apdte, to pseudos; łc. falsum; nłc. falsitas (2); ang. false, falsity; fr. le faux, faussete {2); nm. Falsch, Falscheit (2)

Fałsz logiczny lub poznawczy: twierdzenie o czymś, czego nie ma w rzeczywistości, że jest, lub przeczenie temu, co jest w rzeczywistości — czyli niezgodność poznania z rzeczywistością; przeciwieństwo vs—> prawdy (I) poznawczej.
log. Fałszywość — jedna z dwóch (w przypadku klasycznego /dwuwarto-ściowego/ rachunku zdań) lub jedna z wielu (w przypadku rachunków wielo-wartościowych) —> wartości (4) logicznych zdania, oznaczana symbolem F (od łc. falsum) lub O, przysługująca zdaniom, które głoszą, że jest tak a tak, podczas gdy w rzeczywistości tak nie jest.
Fałsz metafizyczny lub ontyczny: niezgodność jakiejś rzeczy z jej przyczyną wzorczą (ideą), a więc z intelektem twórcy, od którego ta rzecz pochodzi w danym aspekcie bytowym.
Fałsz etyczny lub moralny: niezgodność zachowania się człowieka z jego stanem wewnętrznym, np. rozbieżność słów i przekonań (kłamstwo).

257

258

FAŁSZYWOSC

FENOMEN

FAŁSZYWOŚĆ nłc. falsitas; ang. falsity; ir.faussete; nm. Falscheit log. syn.-^ Fałsz (2).

FATALIZM (łc. fatalis = przeznaczony przez los, zrządzony; złowieszczy, zgubny) nłc. fatalismus; ang. fatalism; fr. fatalis-me; ran. Fatalismus

Termin stosowany od XVIII w. na określenie poglądów religijno-filozoficznych nawiązujących do pojęcia —> fatum, używany niekiedy zamiennie — szczególnie w odniesieniu do teorii filozoficznych — z terminem „determinizm"

Przekonanie, że o losie każdego człowieka, a także o losach całych grup społecznych, takich zwłaszcza jak ród, rodzina czy naród, przesądza z góry i nieodwołalnie jakaś nadrzędna, często anonimowa, tajemnicza siła (np. u starożytnych Greków wiara w Ananke, w chrześcijaństwie — różne teorie predestynacji w odniesieniu do problemu zbawienia); przekonanie takie ma najczęściej podłoże religijne. Fatalizm w tym znaczeniu wyklucza zasadę przyczynowości, szczególnie zaś wyjaśnianie kolei losu przez wskazywanie na łańcuchy przyczynowo-skutkowe, wyklucza też rolę przypadku; ponadto neguje wolność woli (—> wolna wola).
syn.-^ Determinizm, w szczególności jego postacie skrajne, implikujące przy-czynowość w całej jej rozciągłości. Termin wprowadzony przez Ch. Wolffa w odniesieniu do poglądów B. Spinozy, według którego Bóg nie mógł stworzyć świata innego niż taki, jaki jest; odnoszony także do poglądów G. W. Leibniza, według którego istniejący świat jest jedynym możliwym i z konieczności najlepszym (ponieważ Bóg, jego stwórca, jest samym dobrem).

FATUM (łc. <fatum> = przepowiednia, wola bogów; los, przeznaczenie) ang./afe, fatality; fr. fatalite, fatum; nm. Fatalitat, Fatum, Yerhangnis Anonimowa przemożna siła, ustalająca

nieodwołalnie bieg zdarzeń, a w szczególności koleje życia każdego człowieka. ->Los; —> przeznaczenie.

Fatum stoickie (heimarmene) oznaczało najwyższe prawo kierujące wszystkimi wydarzeniami na świecie ze względu na dobro całości oraz zalecające z moralnego punktu widzenia powściągliwość i wytrzymałość (hasło abstine et sustine).

I. Kant przez fatum rozumiał ślepą konieczność.

F. W. Nietzsche stosował pojęcie fatum w teorii —> wiecznego powrotu (2).

FELICYTOLOGIA (łc. felicitas = szczęście + gr. logos = słowo, nauka) fr. felici-tologie; nm. Felizitologie

Nazwa, którą zaproponował O. Neu-rath dla projektowanej przez siebie dyscypliny mającej rozpatrywać socjologiczne aspekty naturalnego u człowieka dążenia do szczęścia i określać pod tym względem warunki jego osiągania. Problemami objętymi tą nazwą zajmowali się m. in. B. A. Russell i Alain.
Teoria życia szczęśliwego (inaczej: eudajmonologia lub hedonistyka, lub bio-technika), traktowana przez T. Kotarbińskiego jako jeden z działów etyki w szerszym sensie (obok prakseologii i teorii życia godziwego — etyki w sensie węższym).

FENOMEN (gr. to <phainómenon> = to, co się ukazuje w doświadczeniu; spostrzeżenie, dana zmysłowa) nłc. phaenomenon; ang. phenomenon, appearance (2); fr. pheno-mene; nm. Phanomenon, Phdnomen, Erschei-nung syn.^ Zjawisko (1,3, 5).

U fenomenologów: to, co bezpośrednio i naocznie dane.
U fenomenalistów: to, co bezpośrednio i naocznie dane, przeciwstawione —»rzeczy samej w sobie, stanowiące przejaw lub zasłonę transcendentnej, tzn. obiektywnej, sfery bytu.

259

260

FENOMENALIZM

FENOMENOLOGIA

FENOMENALIZM (tłum. nm. <PMnome-nalismus>) ang. phenomenalism; fr. pheno-menalisme

t. pozn. Stanowisko, według którego poznawać można jedynie —> zjawiska (1, 3), a nie tzw. -^ rzeczy same w sobie; nie przesądza ono jednak o istnieniu lub nieistnieniu rzeczy samych w sobie, a niekiedy nawet zakłada ich istnienie. Fenomena-lizmem jest m. in. krytycyzm I. Kanta, ewolucjonizm H. Spencera, a także teoria „danych zmysłowych" {sense data) brytyjskich analityków, według której tym, co dostępne poznaniu, są jedynie dane zmysłowe („to, co się jawi"), a nie pozapod-miotowa rzeczywistość fizyczna.
metod. Założenie, według którego nie bada się natury świata i istoty zachodzących w nim procesów, lecz tylko ich stronę zjawiskową, dającą się matematycznie zmierzyć i ująć we wzory funkcjonalne. Fenomenalizm stał się przesłanką dla nowożytnego pragramu i metodologii badań naukowych: nauka ma badać zjawiska i poszukiwać rządzących nimi praw (D. Hu-ME, pozytywizm, neopozytywizm, empiriokrytycyzm).

FENOMENIZM (tłum. fr. <phenomenisme>) ang. phenomenalism; nm. PMnomenalismus Nazwa zbliżonego do —> fenomenali-zmu (1) stanowiska Ch. Renouviera, według którego rzeczywistość ma charakter zjawiskowy, tzn. istnieją jedynie przedstawienia, jakie mamy o rzeczach, nie zaś —> rzeczy same w sobie. W terminologii angielskiej i niemieckiej fenomenizm jest nazywany —> fenomenalizmem.

FENOMENOLOGIA (gr. phainómenon = to, co się zjawia, ukazuje + logos = słowo, nauka) ang. phenomenology; fr. phenomeno-logie; nm. PMnomenologie

1. Określenie znane już od poł. XVIII w., zastosowane przez J. H. Lamberta (1764) w odniesieniu do zasadniczych postaci poznania empirycznego. W podobnym.

choć nieco węższym znaczeniu występuje ono u I. Kanta (1786).

U G. W. F. Hegla: fenomenologia ducha {PMnomenologie des Geistes, 1807) — ukazująca etapy, poprzez które obiektywnie istniejący —> duch (3) wznosi się na najwyższy poziom swego samorozwoju: od poznania indywidualnego (poznania zmysłowego, dzięki któremu staje się on świadom sam siebie) do rozumu powszechnego (duch subiektywny - duch obiektywny - duch absolutny).
Nazwa założonej przez E. Husserla szkoły filozoficznej (1901-1914 — okres getyngeński, i lata następne), a także uprawianej w niej filozofii, która początkowo była traktowana jako dyscyplina przygotowawcza, a potem jako jedyna i ostateczna filozofia. Husserl rozwinął fenomenologiczną teorię poznania i teorię bytu, natomiast drugi z inicjatorów kierunku, M. Scheler, rozbudowywał fenomenologiczną psychologię, etykę i filozofię religii. Będąc bezpośrednim uczniem F. Brentany, Husserl przejął od niego ideę czystej opisowości, którą z psychologii przeniósł do filozofii, od B. BoLZANA zaś — pojęcia „wyobrażeń w sobie" i „prawd w sobie" oraz koncepcję aprioryczności nauki o nauce, włączając je do fenomenologicznej teorii przedmiotów idealnych. W reakcji na psychologizm (to—> antj^sychologizm) nawiązał do wprowadzonego przez K. Twardowskiego rozróżnienia między aktem psychicznym a przedmiotem aktu, które posłużyło mu do wysunięcia koncepcji przedmiotów idealnych.

Według Husserla fenomenologia jest podstawową nauką filozoficzną, która przez uchwycenie i opis tego, co bezpośrednio i naocznie dane, tj. -^fenomenów (1), i przez dotarcie do samych przedmiotów badania dostarcza fundamentów wszelkiej wiedzy; w nauce tej chodzi w szczególności o uchwycenie danych w ich istocie (ejdetycznie), w sposób

261

262

FENOMENOLOGIA

FIDEIZM

w pełni krytyczny, niepowątpiewalny. Husserl zajmował się zwłaszcza badaniem aktów ujmujących przedmioty; przedmiotem aktów poznawczych są nie tylko poszczególne rzeczy, ale też, i to przede wszystkim, stany rzeczy (Saćhverhalte), tzn. ich własności i zachodzące między nimi stosunki. Stany rzeczy mogą być nie tylko realne, lecz również idealne, jak np. prawdy logiki czy matematyki.

Szkoła fenomenologów charakteryzuje się wspólną koncepcją poznania, filozofii i jej metod, pewnym zespołem twierdzeń dotyczących istnierua i poznawania sfery idealnej (skrajny realizm pojęciowy). Przyjmuje się w niej, odpowiednio do wielu rodzajów przedmiotów, wiele rodzajów bezpośredniego poznania (intuicji). Poza tym jednak zachodzi wśród fenomenologów znaczne zróżnicowanie poglądów, i to w ważnych filozoficznie sprawach, takich np. jak charakter i zasięg stosowania redukcji transcendentalnej (—> redukcja fenomenologiczna /b/) czy sposób pojmowania podmiotu poznającego. W łonie samej szkoły można wyróżnić dwa główne odłamy czy kierunki: idealistyczną fenomenologię transcendentalną (późniejszy Husserl) i obiektywistyczną fenomenologię ejdetyczną (m. in. A. PfAnder, M. Scheler, H. Conrad-Mar-Tius, E. Stein, R. Ingarden); odrębną pozycję zajmuje N. Hartmann (ontologia krytyczna).

W przeciwieństwie do fenomenologii Husserla, która ma charakter esencjalisty-czny, ponieważ zajmuje się wydob5rwa-niem na jaw istoty, tzw. fenomenologia egzystencjalna (czy egzysten-cjalizm fenomenologiczny) stara się opisać złożone uwarunkowania, od jakich zależny jest sam podmiot myślący (M. Heidegger, J.-P. Sartre, M. Merleau-Ponty).

4. W terminologii P. Teilharda de Char-din fenomenologia w odróżnieniu od on-tologii polega na totalnym ujęciu rzeczy-

wistości w aspekcie nie tylko zewnętrznym, ale i wewnętrznym. Rozpatrywane fenomeny według Teilharda rue należą, jak u E. Husserla, do dziedziny świadomości, lecz do rzeczjTvistych zjawisk przyrody.

FENOTYP (gr. phatno = dobyć na jaw, ukazać + typos = odbicie) ang. phenotype; ii. phenotype; nm. Phanotypus

biol. Dostrzegalne właściwości struktu-ralno-funkcjonalne, wytworzone w trakcie indywidualnego —> rozwoju (3a) organizmu pod wpływem jego -> genotypu i czynników środowiskowych (W. L. JoHANNSEN, 1909). Współdziałanie obydwóch tych czynników w wytwarzaniu fenotypu jest zmienne. Osobniki o identycznych genotypach mogą znacznie się różnić między sobą w zależności od wpływu warunków środowiskowych; różnice fe-notypowe nie zawsze świadczą o odrębności w genotypie.

FIDEIZM (łc. fides, -ei = wiara, wierzenie) ang. fideism, -faith-philosophy; ir. fideisme; nm. Fideismus, ~ Glaubensphilosophie

Termin powstały we Francji i użyty po raz pierwszy (1838) na określenie poglądów L. E. M. Bautaina.

1. Nazwa powstałego we Francji w XVII w. i żywotnego do 2. poł. XIX antyracjona-listycznego kierunku w filozofii i teologii (ps-^ racjonalizm /6/). Zasadniczą jego tezą było zakwestionowanie poznawczych możliwości i uprawnień rozumu — w odniesieniu do problemów metafizycznych i moralnych, a zwłaszcza religijnych — na rzecz Objawienia jako jedynego źródła istotnej wiedzy. W szczególności prawdy racjonalne, zarówno porządku spekulatywnego (np. twierdzenie o istnieniu Boga), jak i czysto moralnego (np. sformułowanie obowiązków) mogą być poznane i ustalone jedynie w świetle -^ wiary (2, 3) religijnej jako ich źródła i normy. Przedstawiciele tego kierunku: P. D. Huet,

263

264

FIDES QUAERENS INTELIECTUM

FILOGENEZA

F. R. DE Lamennais, L. E. M. Bautain, A. Bon-NETTY — sami siebie określali mianem tradycjonalistów (—> tradycjonalizm), natomiast przeciwnicy nazywali ich fideistam.i {les fideistes), stąd późniejsza nazwa „fideizm". Stanowisko to zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI (1840).

2. pot. Nazwa stosowana szeroko w publicystyce, zwłaszcza w propagandzie o zabarwieniu ateistycznym i antyklery-kalnym, w nawiązaniu do jej etymologii, lecz niezgodnie z historycznym kontekstem tego terminu. Zwykło się ją przypisywać jakiejkolwiek postawie umysłowej, która skłonna jest przyjmować elementy wiary religijnej, w szczególności Objawienia, jako pozytywne i konstruktywne składniki światopoglądu, równoważące lub uzupełniające poznanie racjonalne i empiryczne. W odmiennym duchu używał tego określenia J. Woroniecki, odnosząc je do pewnego typu niedojrzałej religijności przejawianej w kręgach polskiej inteligencji, która uchylała się od pogłębiania znajomości zasad wiary, a zwłaszcza jej rozumowych podstaw.

FIDES QUAEKENS INTELLECTUM (nłc. <fides quaerens intellectum> = wiara poszukująca zrozumienia (Anzelm z Canterbury))

Formuła wyrażająca przekonanie o możliwości wyjaśnienia prawd wiary religijnej za pomocą metafizycznej spekulacji, przez ukazanie ich rozumowych podstaw. Wyrażona w tej formule zasada heurystyczna legła u podstaw —> dowodu ontologicznego na istnienie Boga. Uzupełnieniem formtiły Anzelma z Canterbury jest jego sentencja: credo, ut intelligam — „ażeby zrozumieć, trzeba mi wpierw uwierzyć".

—> Ancilla theologiae (1).

FIKCJA (nłc. <fictm = zmyślenie) ang. fiction; h.fiction; nm. Fiktion

To, co jest tylko wytworzone przez umysł, a nie ma odpowiednika w pozapodmioto-wej rzecz5nvistości (F. A. Lange, H. Vaihin-

ger). w metodologii fikcjami nazywa się niekiedy wytwory —^ idealizacji (1).

FIKCJONALIZM (fikcjonizm) (tłum. nm. <Fiktionalismus>, od łc. fictio = zmyślenie) ang. fictionism, fictionalism

Pogląd, według którego -^ fikcje są użyteczne zarówno w życiu, jak i w nauce, i upatrujący w ruch podstawową kategorię filozoficzną. Fikcji jest wiele, przy czym wszystkie są tymczasowe i względne. Według H. Yaihingera, twórcy filozofii „jak gdyby" {Philosophie des Ais Ob), fikcjami są np. wszystkie pojęcia ogólne i teorie, klasyfikacje i definicje, schematy i modele, pojęcia matematyki, mechaniki, statystyki, ekonomii, a także psychologii („władze umysłowe"), etyki („wolność"), metafizyki („Idee" Platona, „rzecz sama w sobie" I. Kanta). Po wyeliminowaniu fikcji pozostają według Yaihingera tylko —> wrażenia. Nauka ma według niego jedynie znaczenie praktyczne; jej zadaniem jest prze-wid)rwanie wrażeń późniejszych i stosowne do tego organizowanie życia. Za twórcę fikcjonalizmu uważa się Yaihingera; jego poprzednikami byli: F. A, Lange, E. Mach, R. Ayenarius, w. Wundt, F. W. Nietzsche.

FIKCJONIZM (tłum. ang. <fictionism>, od Ic. fictio = zmyślenie) nm. Fiktionalismus syn.^> Fikcjonalizm.

FIKSIZM (łc. fixus = niezmiermy, stały) ang. fixism; fr. fixisme; nm. Konstanzan-nahme

Przeciwstawna —> ewolucjonizmowi (2), a zwłaszcza ws-> transformizmowi (1) teoria, według której gatunki biologiczne zostały stworzone przez Boga w ich obecnej postaci i liczbie i jako takie są niezmierme.

FILOGENEZA (gr. phyle = plemię, szczep + genesis = pochodzenie) ang. phylogenesis, phylogeny; fr. phylogenese, phylogenie; nm. Phylogenese, Phylogenesis, Phylogenie (E. Hae-ckel)

265

266

FILOZOFEMAT

FILOZOFIA

Termin z zakresu teorii ewolucji, wprowadzony przez E. Haeckla (1866).

Rozwój rodowy organizmów biologicznych i poszczególnych ich szczepów, ujmowany jako historyczny rozwój różnych grup biologicznych (od pojawienia się na Ziemi do czasów obecnych), które są powiązane wspólnymi przodkami.

vs^^ Ontogeneza.

FILOZOFEMAT (gr. tó <philosóphema>) nłc, philosophema; ang. philosopheme, philosophema; fr. philosopheme; nm. Philosophem

Przedmiot naukowych dociekań lub traktat filozoficzny (Arystoteles).
U Arystotelesa: sylogizm apodyktyczny, tzn. dotyczący tego, co da się dowieść w rozumowaniu naukowym; w Topikach jest on przeciwstawiany —> epiche-rematowi (1) — sylogizmowi dialektycznemu, -> sofizmatowi — sylogizmowi erystycznemu i aporematowi (1), czyli rozumowaniu dialektycznemu prowadzącemu do sprzeczności.
Filozoficzna zasada lub wskazówka.

FILOZOFIA (gr. <philosophia> = umiłowanie mądrości) łc. philosophia; ang. philoso-phy; fr. philosophie; nm. Philosophie

Grecka nazwa philosophia składa się z dwóch słów: phileo i sophia, co łącznie znaczy: „umiłowanie mądrości", a więc jeszcze nie samą —> mądrość (1), lecz nieustanne do niej dążenie, wciąż ponawiane próby jej osiągnięcia. Wyrażenie „filozofia" poprzedziła nazwa „filozof" (philóso-phos = miłośnik mądrości), której użył po raz pierwszy Pitagoras; wcześniej filozofów nazywano mędrcami (sophot), i według greckiej tradycji miało ich być siedmiu.

Po dziś dzień przez filozofię rozumie się dział kultury ludzkiej, rozmaicie pojmowany począwszy od czasów starogreckich aż po współczesne.

W pseudoplatońskich Definicjach (2. poł. IV w. przed Chr.) zestawione zostały następujące określenia filozofii:

„Pożądanie wiedzy o tym, co jest zawsze" (lub: „Dążenie do wiedzy o tym, co jest zawsze");
„Sprawność teoretyczna dotycząca tego, co prawdziwe, i rozpatrująca, w jaki sposób to jest prawdziwe";
„Dbałość o duszę połączona z prawym rozumem".

W dwóch pierwszych definicjach wyróżniona została wiedza „teoretyczna" (co w słownictwie starogreckim znaczy tyle co „oglądowa", związana z kontemplacją lub spekulacją) ze względu na cel (1) i przedmiot (2); trzecia definicja zwraca uwagę na czynność („dbałość"), różniącą się od wiedzy czy, mówiąc dokładniej, od „teorii-oglądu".

Również Arystoteles, wspominając ■w Metafizyce o początkach filozofii (wymienia pośród nich przede wszystkim zdziwienie), a także o jej naturze (jest wiedzą dla samej wiedzy, a nie dla jakiejś korzyści), określa filozofię jako czynność poznawczą, która bada pierwsze zasady bytu (he próte philosophia).

W neoplatońskich komentarzach do Arystotelesa z ok. IV w. po Chr. zestawiono sześć znacznie starszych jej definicji (obydwa zestawy, pseudoplatoński i neopla-toński, przypomniane zostały ostatnio przez J. Domańskiego); w myśl tych określeń filozofia to:

1') poznanie tego, co istnieje, jako tego, co istnieje (lub: poznanie tego, co istnieje, i sposobu, w jaki to istnieje);

2') wiedza o rzeczach boskich i ludzkich;

3') ćwiczenie się w śmierci (lub: wdrażanie się do śmierci);

4') upodabnianie się człowieka do boga, na ile to dla człowieka możliwe;

5') sztuka sztuk i wiedza wiedz (lub: umiejętność nad umiejętnościami i wiedza nad wiedzami; najwyższa umiejętność i najwyższa wiedza);

6') umiłowanie mądrości.

Wykaz ten, o takiej samej treści zesta-

267

268

FILOZOFIA

FILOZOFIA ANALITYCZNA

wionych definicji i w takiej samej ich kolejności, powtarzano dość powszechnie na greckim Wschodzie i łacińskim Zachodzie. W powyższych definicjach przekazane zostało pojęcie filozofii sprowadzające ją bądź do czegoś tylko teoretycznego (definicje /I'/, /2'/, /57), bądź do czegoś tylko praktycznego, tzn. dotyczącego działań, zachowań, postaw, nastawień etycznych (definicja /3'/ i /4'/), bądź wreszcie uznające ją za mieszaninę lub syntezę tego, co teoretyczne i praktyczne (definicja /6'/ i w pewnej mierze /4'/). Definicja (3') („przygotowanie się do śmierci" lub, w innej wersji, „ucieczka stąd", czyli ucieczka ze świata), a także określenia, że filozofia jest „terapią" albo „opieką" czy „dbałością" — to zaczerpnięte z pism Platona nazwy raczej metaforyczne, tłumaczące się w kontekście jego nauki o tymczasowym pobycie duszy ludzkiej w ciele oraz nauki o ideach. Platońskie pojęcie filozofii tworzy pewnego rodzaju sprzężenie zwrotne elementów „praktycznych" z „teoretycznymi"; metaforycznie definiowana filozofia ma tu swego konkretnego bohatera — Sokratesa, przedstawionego jako żywy wzór filozofa.

W dziejach filozofii europejskiej można wyróżnić kilka zasadniczych koncepcji filozofii traktowanej jako dziedzina dociekań i badań profesjonalnych, o charakterze apriorycznym lub aposteriorycznym, przedmiotowym lub metaprzedmioto-wym. Są to m. in.:

1. Koncepcja klasyczna, według której filozofia jest odrębną wiedzą o charakterze racjonalnym, mającą własny przedmiot i odpowiednio do niego wypracowaną metodę badań, a dotyczącą tego, co w —> bycie konieczne, i wyjaśniającą byt w świetle ostatecznych uzasadnień. W tej koncepcji istotne są następujące elementy:

filozofia zmierza do poznania bytu, a więc do poznania tego, co faktycznie istnieje;

filozofia zmierza do poznania przede

wszystkim w aspektach koniecznościo-wych, a nie tylko przygodnych;

c) uzyskiwane w ten sposób ostateczne uzasadnienia to nie tylko racje logiczne, lecz również racje ontyczne, realne, czyli przyczyny bytu.

Koncepcja pozytywistyczna, według której filozofia jest wiedzą wtórną w stosuriku do nauk szczegółowych: próbuje ona zestawiać wyniki tych nauk, aby uzyskać syntezę, która by dawała ogólny pogląd na rzeczywistość i jej poznanie, przy czym kieruje się zwykle jakąś naczelną ideą (np. ewolucji, postępu).
Koncepcja neopozytywistycz-na i analityczna, według której filozofia sprowadza się do analizy logicznej języka naukowego i potocznego, zajmującej się podstawowymi pojęciami, pierwotnymi założeniami, strukturą i rolą ludzkiej wiedzy.

Według zaś koncepcji irracjona-listycznej, bliższej ujęciu filozofii jako aktywności poznawczej ściśle sprzężonej z osobistym życiem, filozofia stanowiłaby odrębny dział kultury z pogranicza wiedzy, sztuki i religii, będąc przeżywaniem rzeczywistości przez osobę ludzką, uwarunkowanym jej wartościującą postawą wobec siebie samej i świata.

FILOZOFIA ABSOLUTNA

—> Mesjanizm.

FILOZOFIA ANALITYCZNA ang. ana-lytical philosophy; ir'. philosophie analytique; nm. analytische Philosophie

Kierunek, według którego zadaniem i metodą filozofowania jest formalna analiza danego języka — filozoficznego, naukowego lub potocznego, polegająca przede wszystkim na stosowaniu kryterium sensowności jego zdań. U niektórych autorów (np. L. Wittgenstein w pierwszym okresie swej twórczości czy R. Carnap we wczesnym neopozytywizmie) analiza taka miała służyć logicznej krytyce tradycyjnego ję-

269

270

FILOZOFIA APORETYCZNA

FILOZOFIA BYTU

zyka filozofii; u innych (np. B. A. Russell, G. E. MooRE, K. AjDUKiEwicz, T. Kotarbiński) miała prowadzić do uściślenia tradycyjnej problematyki filozoficznej. Zależrue od rodzaju języka stanowiącego przedmiot lub narzędzie badań wyróżnić można trzy kierunki analizy:

konstruowanie języków sformalizowanych w celu uściślenia tradycyjnej problematyki filozoficznej (B. A. Russell, J. Łukasiewicz);
przekład tradycyjnych problemów filozofii, w szczególności teorii poznania, na język semantyki logicznej (R. Carnap, K. AjDUKiEWicz);
uściślanie pojęć filozoficznych za pomocą analizy języka naturalnego (G. E. MooRE, G. Ryle).

Analiza, którą zajmuje się filozofia analityczna, dotyczy wypowiedzi intersubie-ktywnych, nie zaś immanentnych stanów świadomości, i tjnn się różni od analiz fenomenologicznych i egzystencjalistycznych.

FILOZOFIA APORETYCZNA <gr. apo-reo = wątpię) ang. aporetic philosophy; fr. philosophie aporetique; nm. aporetische Philosophie —> Aporia.

FILOZOFIA BIOLOGII ang. philosophy ofbiology; fr. philosophie de la biologie

Dział filozofii przyrodoznawstwa, do którego należą rozważania dotyczące podstaw nauk biologicznych oraz analiza najogólniejszych wyników tych nauk. W filozofii biologii można wyróżnić dwie grupy zagadnień:

analizy metodologiczne związane z teorią poznania w biologii: analiza sposobu poznawania w naukach biologicznych, sposobów tworzenia pojęć, dochodzenia do twierdzeń i ich uzasadniania, formułowania praw empirycznych, itp.;
analizy, których przedmiotem są najważniejsze zasady nauk biologicznych i dotychczasowe wyniki tych nauk. Wyni-

ki są przedstawiane w formie praw, hipotez i teorii ogólnobiologicznych (determi-nizm biologiczny, teleologia, redukcjonizm, interpretacje ewolucji itp.) i łączą się często z daleko posuniętymi ekstrapolacjami, które wymagają zanalizowania od strony teoriopoznawczej i metodologicznej. Jeśli nie można obejść się bez nich, a przy tym mają wartość heurystyczną — dąży się do ich uproszczenia, nadania im większej jasności, eliminując pseudoprob-lemy i twierdzenia niesprawdzalne.

Teorię filozofii biologii opracował E. Cal-LOT (1957).

FILOZOFIA BOGA (teologia naturalna)

ang. philosophy of God; nm. philosophische Theologie syn.^ Teodycea; -^ Bóg.

FILOZOFIA BYTU ang. philosophy of be-ing; fr. philosophie de l'etre

Nazwa „filozofia bytu" występuje zasadniczo w terminologii polskiej i jest stosowana głównie przez przedstawicieli szkoły lubelskiej. Jej przybliżonym odpowiednikiem w innych językach byłoby określenie —> = „filozofia rzeczywistości" (1).

Określenie typu filozofii ze względu na
przedmiot dociekań, nawiązujące do kla
sycznej tradycji o źródłach greckich. We
dług tej tradycji filozofia, a ściślej jej trzon
— metafizyka jest odrębną wiedzą o cha
rakterze naukowym, mającą własny przed
miot > byt i odpowiednio do niego

wypracowaną metodę. Zadaniem filozofii bytu jest racjonalne i zreflektowane (tzn. przyjmujące za punkt wyjścia doświadczenie potoczne, uściślone za pomocą refleksji filozoficznej) wyjaśnianie rzeczywistości przez wskazanie ostatecznej racji jej istnienia.

Klasyczna filozofia bytu, zwłaszcza w swej wersji arystotelesowskiej i scholastycznej, żywotna była w kulturze europejskiej aż po czasy nowożytne. Egzystencjalna — w ontycznym znaczeniu tego słowa — fi-

271

272

FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA

lozofia bytu stanowi współczesną interpretację i kontynuację klasycznej filozofii bytu. Reprezentują ją m. in. J. Maritain, fi. GiLSON, E. L. Mascall; w Polsce —■ M. A. Krąpiec, S. Kamiński, S. Swieżawski, J. Kalinowski (poza Polską) i in., tworzący tzw. szkołę lubelską.

FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA ang. Christian philosophy; fr. philosophie chre-tienne; nm. christliche Philosophie

Nazwa ogólna wprowadzona w XIX--XX w. na określenie systemów filozoficznych, które jako konkretne zjawiska historyczne ukształtowane zostały w duchowym klimacie religii chrześcijańskiej i dalej się rozwijały pozostając pod jej wpływem. Systemy te uznawały Objawienie za niezbędną lub przynajmniej ważną pomoc dla rozumu, rozgraniczając przy tym forma-Irue obydwa te porządki poznania (fi. Gil-son).

w tradycji dawniejszej niż nowożytna ten nurt filozofii, który w XIX w. zaczęto nazywać filozofią chrześcijańską, określano różnymi mianami: philosophia barbaro-rum, philosophia barbara, philosophia nostra, philosophia coelestis, philosophia angelica, philosophia divina, philosophia Christi.

Współcześnie charakteryzuje się filozofię chrześcijańską wskazując na jej różne aspekty:

a) W aspekcie historycznym i psychologicznym — stanowi ją szereg systemów filozoficznych związanych historycznie z religią chrześcijańską, takich jak augu-stynizm, tomizm, szkotyzm, okazjona-lizm, spirytualizm francuski. Ich przedstawiciele zajmowali się określonymi problemami filozoficznymi w związku z osobistym zaangażowaniem religijnym, takimi więc problemami, jak poszukiwanie Pierwszej Przyczyny czy zagadnienie nieśmiertelności duszy ludzkiej. Wiara religijna i wiedza teologiczna dostarczały filozofom chrześcijańskim motywów i inspiracji pobudzających ich refleksję filozofi-

czną w dziedzinach, które w braku takich motywów leżałyby zapewne odłogiem lub też skazane byłyby na zapomnienie.

Bez bliższych sprecyzowań nazywa się filozofią chrześcijańską całą twórczość patrystyczną (najwybitniejsi przedstawiciele: Orygenes, Grzegorz zNazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Augustyn, Boecjusz, Pseudo--DiONiZY Areopagita) i filozofię średniowieczną (poza scholastyką arabską i żydowską; najwybitniejsi przedstawiciele: P. Abelard, Anzelm z Canterbury, Albert Wielki, Bonawentura, Tomasz z Akwinu, J. DuNS Szkot, W. Ockham).

Niekiedy określa się też tą nazwą tzw. filozofię neoscholastyczną i neotomistycz-ną, rozwijaną w XIX i XX w., lecz na ogół powtarzającą werbalnie w języku swej epoki treści doktryn średniowiecznych.

W aspekcie światopoglądowym — wyróżnia się ona wbudowywaniem w obraz świata twierdzeń filozoficznych zgodnych z prawdami wiary chrześcijańskiej, jak np. utożsamiarue filozofii jako racjonalnego ujęcia tego, w co należy wierzyć, z teologią (Bonawentura), rozumowe wyjaśnianie prawd wiary (Jan Szkot Eriuge-na, Anzelm z Canterbury), wyjaśnianie po-znawalności świata działaniem Boga (F. Su-AREZ, R. Descartes, N. de Malebranche), uznawanie Objawienia za tzw. negatywne kryteriiim prawdziwości twierdzeń filozoficznych (średniowieczni teologowie łacińscy, współcześnie — J. Maritain, E. Gilson).
W aspekcie formalno-metodologicz-nym — jest to po prostu filozofia, której nie wyróżniają w jakiś szczególny sposób elementy religijne, teologiczne czy historyczne. Charakteryzuje się ona tylko przedmiotem badań, metodami analizy i sposobami uzasadnień. W tym sensie filozofia chrześcijańska byłaby przedmiotowo uzasadnioną, choć tylko metonimiczną nazwą na oznaczenie realistycznej i egzystencjalnej -^ filozofii bytu, w szczególności zaś — stanowiącej jej trzon metafizyki tomi-stycznej. Metafizyka ta uznawana jest za

273

10 — Słownik filozoficzny

274

FILOZOFIA CZŁOWIEKA

FILOZOFIA DZIEJÓW

„służebnicę teologii" {ancilla theologiae) ze względu na zawartą w niej tezę o istnieniu Boga jako pierwszej przyczyny sprawczej, vizasadniającej strukturalną niesprzeczność bytów przygodnych; teza owa wynika z przeprowadzanej w niej analizy struktury bytów.

FILOZOFIA CZŁOWIEKA ang. philosophy ofman; fr. philosophie de l'homme syn.^ Antropologia (3) filozoficzna.

FILOZOFIA CZYNU ang. philosophy of action; fr. philosophie de 1'action; nm. Philosophie der Tat

Doktryna J. G. Fichtego, według której —> czyn (2) stanowi istotę autonomicznej świadomości ludzkiej, konstytuującej poznawaną rzeczywistość i nadającej jej sens moralny.
U A. Cieszkowskiego w nawiązaniu do Ch. Fouriera i C. H. de Saint-Simona: postulowana reforma socjalna, mająca polegać na realizacji filozofii, która nastąpi po zamknięciu heglowskiej „epoki myśli", „filozofii rozumu". Postulując „czyn", pojęty jako świadome przekształcanie życia społecznego, ukazywał Cieszkowski możliwość połączenia filozofii niemieckiej z francuskim romantyzmem socjalnym i rehabilitował potępiane przez G. W. F. Hegla myślenie utopijne. Cieszkowskiego filozofia czynu stała się hasłem niemieckiej lewicy heglowskiej (A. Rugę, M. Hess). Do „filozofii czynu" nawiązywał K. Libelt, zapowiadając „filozofię słowiańską".
Reprezentowana przez M. Blondela odmiana ewolucjonizmu metafizycznego (philosophie de I'action), według której do poznania rzeczywistości, pojętej jako nieustanne stawanie się, nie wystarcza sam intelekt, lecz konieczne jest jeszcze działanie. Ma to być niepodzielna aktywność ludzka, łącząca w jedno myśl, wolę i ich efektywne urzeczywistnienie, które się wyraża w miłości, wolności, odpowiedzialności, wysiłku moralnym i religijnym.

FILOZOFIA DRUGA gr. he physike; fr. philosophie seconde

Określenie dziedziny dociekań filozoficznych dotyczących przyrody; syn.—^ fizyka (1). Nazwa utworzona przez analogię do użytej przez Arystotelesa nazwy -^ „filozofia pierwsza" {próte philosophia).

FILOZOFIA DUCHA ang. philosophy of the spirit; fr. philosophie de l'esprit; nm. Philosophie des Geistes

U G. W. F. Hegla: główny dział filozofii, wymieniany obok logiki i filozofii przyrody. Logika zajmuje się ideami, filozofia przyrody — naturą, a filozofia ducha — syntezą idei i natury, tj. duchem.
Zainicjowany przez L. Layellea i R. Le Senne'a nurt filozofii spirytualistycznej (philosophie de l'esprit, ideoegzystencja-lizm). Filozofia ta uznaje pierwszeństwo ducha przed materią i zakłada możliwość jego poznania poprzez doświadczenie na tej podstawie, że traktuje świadomość jako jego przejaw. Podkreśla przy tym aktywność ducha, który według niej przejawia się w formie wolnej woli. Głosząc hasło „odbudowy praw ducha" jako wiecznego źródła myśli i woli, postuluje odnowienie osobistej egzystencji człowieka przez powiązanie jej z absolutnym źródłem bytu.

FILOZOFIA DZIEJÓW ang. philosophy of history; fr. philosophie de l'histoire; nm. Geschichtsphilosophie, Philosophie der Geschi-chte

Określenie philosophie de 1'histoire utworzył Yoltaire, a przejął i przeniósł na grunt niemiecki jako Geschichtsphilosophie J. G. Herder, upowszechnił zaś G. W. F. Hegel.

Dociekania filozoficzne dotyczące dziejów ludzkich, zwłaszcza dziejów rozważanych jako całość, tj. dziejów ludzkości, zwane także, szczególnie dawniej, —> = hi-storiozofią, początkowo związane z problematyką teologii dziejów, a jako odręb-

275

276

FILOZOFIA EGZYSTENCJALISTYCZNA

FILOZOFIA JĘZYKA

na dyscyplina filozoficzna (nazywana niekiedy metafizyką dziejów) ukształtowane w XVIII w. Skupiają się one na ostatecznych czynnikach sprawczych dziejów ludzkich, na ich naturze (istocie) i ewolucji, wreszcie na ich sensie (celu). Rozróżnia się syntetyczno-spekulatywną filozofię dziejów (A. DoNAGAN, W. H. Dray) i materialną filozofię dziejów (M. Mandelbaum).

FILOZOFIA EGZYSTENCJALISTYCZNA

syn.^> Egzystencjalizm.

FILOZOFIA EGZYSTENCJALNA ang. existential philosophy; fr. philosophie existen-tielle; nm. Existenzphilosophie

Doktryna M. Merleau-Ponty-ego postulująca opis i wyjaśnianie egzystencji konkretnego człowieka oraz umieszczanie jej w jakimś układzie odniesienia.
syn.—> Filozofia egzystencji; obydwa te terminy, „filozofia egzystencjalna" i ^„filozofia egzystencji", b5rwają użjmrane zamiennie.

FILOZOFIA EGZYSTENCJI fr. philosophie de l'existence; nm. Existenzphilosophie

Dociekania filozoficzne skupiające się na wyjaśnianiu ludzkiej egzystencji, mające na celu, w odróżnieniu od —^ filozofii egzystencjalnej (1), bardziej samą eksplikację aniżeli opis i konkretną analizę. Wywodząc się z tzw. filozofii żyda (W. Dilthey, F. W. Nietzsche, teologia dialektyczna), filozofia egzystencji (K. Jaspers, M. Heoegger) traktuje egzystencję ludzką jako zadanie, w związku z czym wysuwa postulat opanowania istnienia. Czyniąc to, przechodzi jednak niepostrzeżenie na płaszczyznę określaną mianem filozofii egzystencjalnej, a w końcu — na płaszczyznę filozofii egzystencjalistycz-nej (-^ egzystencjalizm).

Terminy „filozofia egzystencji" i = „filozofia egzystencjalna" często są używane zamiennie.

FILOZOFIA HISTORII ang. philosophy of history; fr. philosophie de 1'histoire; nm.

Geschichtsphilosophie, Philosophie der Geschi-chte

Określenie philosophie de 1'histoire utworzył Yoltaire, a przejął i przeniósł na grunt niemiecki jako Geschichtsphilosophie J. G. Herder, upowszechnił zaś G. W. F. Hegel.

Dociekania filozoficzne dotyczące przedmiotu, metod i celu poznania historycznego oraz jego wartości poznawczej. Wyróżnia się w ich obrębie następujące kierunki i dyscypliny: krytykę rozumu historycznego (neokantyzm), logikę poznania historycznego (F. Sawicki), epistemologię i metodologię nauk historycznych, czyli historykę (J. Lelewel, J. G. Droysen, M. Handelsman), metahistorię Q. W. Thompson, Ch. Dawson), analityczno-krytyczną filozofię historii (R. Aron, H. I. Marrou, A. Donagan, w. H. Dray), formalną filozofię historii (M. Mandelbaum).
Niekiedy używa się nazwy ~ „filozofia historii" na oznaczenie —> filozofii dziejów.

FILOZOFIA IMMANENTNA (tłum. tytułu dzieła W. Schuppego D/e immanente Philosophie) ang. immanence philosophy; nm. Immanenzphilosophie

Kierunek w obrębie —»immanentyzmu (2), zwany też ^ solipsyzmem (2) epi-stemologicznym, według którego przedmiot poznania sprowadza się do elementów treści świadomości i nie może istnieć żaden przedmiot w oderwaniu od podmiotu (W. Schuppe, R. von Schubert-Sol-dern).

FILOZOFIA JĘZYKA ang. philosophy of language; nm. Sprachphilosophie

Dyscyplina filozoficzna zajmująca się analizą pewnych ogólnych cech języka i funkcji, jakie on pełni w ludzkich wspólnotach i kulturach, oraz związanych z nimi pojęć, takich jak znaczenie, odnoszenie się wyrażeń, prawdziwość, konieczność logiczna. Analiza taka korzysta z historii

277

278

FILOZOFIA KULTURY

FILOZOFIA LINGWISTYCZNA

porównawczej języków etnicznych oraz z empirycznych badań nad nimi.

Zagadnienia dotyczące powstania, rozwoju, struktury i znaczenia języka spotkać można już w starożytnej filozofii greckiej: u Herakltta, Ksenofanesa, sofistów, a zwłaszcza u Platona i Arystotelesa. W XVII i XVIII w. powstały na gruncie kartezjań-skiego racjonalizmu teorie języka, które przyjmowały założenie, że różne języki naturalne kryją w swej głębszej warstwie pod zewnętrzną różnorodnością wspólną organizację, będącą odbiciem natury ludzkiej lub ludzkiego rozumu. Ową wewnętrzną strukturę, nazwaną gramatyką uniwersalną, opracowali najpełniej logicy i gramatycy z Port-Royal. W następstwie podejmowanych od XIX w. historyczno-po-równawczych badań empirycznych nad różnymi językami etnicznymi i towarzyszącego im relatywizmu etnologiczno-lingwi-stycznego, zwłaszcza strukturalizmu (F. de Saussure), a także orientacji behawiorysty-cznej w językoznawstwie (L. Bloomfield), koncepcja gramatyki uniwersalnej została odrzucona. Nawiązał do niej dopiero N. Chomsky, odkrywca dwoistej struktury języka naturalnego i twórca teorii gramatyki generatywno-transformacyjnej.

Współcześnie filozofia języka zajmuje się semantyką logiczną, zwłaszcza semantyką referencyjną. Za główne osiągnięcia w jej rozwoju zwykło się uważać: odróżnienie referencyjnej relacji wyrażeń od ich sensu (G. Frege), odkrycie zależności między semantycznie pojętym znaczeniem a pragmatyczną i kontekstową funkcją wyrażeń (L. Wittgenstein), odkrycie illoku-cyjnej (wykonawczej) funkcji wypowiedzi {illocutionary acts) (J. L. Austin, J. R. Sear-le), odkryde referencyjnej semantyki nazw rodzajów naturalnych (S. A. Kripke).

FILOZOFIA KULTURY ang. philosophy ofhuman culture; fr. philosophie de la culture; nm. Kulturphilosophie, Philosophie der Kultur

Dział filozofii człowieka (antropologii filozoficznej), zajmujący się w szczególności jego twórczą działalnością, tj. przekształcaniem (zarówno wewnątrz podmiotu, jak i na zewnątrz niego) oraz uzupełnianiem tego, co zastane, a także wytwarzaniem nowych przedmiotów. Filozofia kultury zajmuje się wyjaśnianiem przejawów i wytworów -> kultury (1) w ich dynamicznej i zobiektywizowanej postaci, uzyskiwanym w dwojaki sposób: bądź przez ustalenie genezy badanych zjawisk (aspekt genetyczny), bądź przez ich analizę, opis, typizację i stratyfikację (aspekt strukturalny). Może być ona nastawiona na badanie samej działalności kulturowej czy kulturotwórczej człowieka lub na badanie wytworów tej działalności, takich jak język, instytucje, religia, nauka, filozofia, ideologia, dzieła sztuki itp., i dąży do ujęć syntetycznych z pogranicza wielu dyscyplin, np. socjologii, antropologii, historii. Może mieć charakter aksjologiczny i normat}m''ny, i wówczas wj^aśnianie genezy i istoty przejawów i wytworów kultury łączy się w niej z oceną poszczególnych zjawisk lub ich całości.

Do filozofii kultury (i cjm^^ilizacji) zalicza się jako mniej lub bardziej autonomiczne następujące dziedziny badań: filozofię dziejów, filozofię społeczeństwa, filozofię państwa, filozofię prawa, filozofię techniki, filozofię języka, filozofię religii, filozofię sztuki (niekiedy włącza się też do niej filozofię poszczególnych typów poznania naukowego).

Do przedstawicieli różnych kierunków filozofii kultury należą m. in.: W. Dilthey, O. Spengler, S. Freud, E. Cassirer, B. Cro-CE, F. W. Znaniecki, A. J. Toynbee, H. Mar-cuse, C. Lćvi-Strauss.

FILOZOFIA LINGWISTYCZNA ang. lin-guistic philosophy; nm. linguistische Philosophie

Analizowanie znaczeń słów i zachodzących między nimi relacji logicznych w ję-

279

280

FILOZOFIA LITERATURY

FILOZOFIA NAUKI

zykach naturalnych, podejmowane zarówno dla rozwiązywania tradycyjnych zagadnień filozoficznych (np. kwestia determinizmu, przyczynowości, sceptycyzmu epistemologicznego), jak i dla badania samych pojęć oraz pewnych aspektów rzeczywistości ujmowanych w mowie (J. R. Searle). Przy podejściu lingwistycznym filozofię traktuje się nie jako bezpośrednie badanie jakichkolwiek pojęć — jak w neopozytywizmie, lecz jako ich badanie za pośrednictwem języka i poprzez język. Filozofii lingwistycznej, która jest nazwą metody filozoficznej, nie należy utożsamiać z -> filozofią języka, która jest nazwą dyscypliny i dziedziny badań.

Filozofia lingwistyczna jako szczególna metoda podejmowania zagadnień filozoficznych opiera się na postępach osiągniętych przez filozofię języka w ostatnich dziesięcioleciach XX w. Bliskoznaczni-kiem, a często nawet synonimem nazwy „filozofia lingwistyczna" jest — ze względu na jej charakter metody — „analiza lingwistyczna" {linguistic analysis). Przedstawicielami filozofii lingwistycznej są m. in.: J. L. Austin, St. N. Hampshire, R. M. Hare, G. Ryle, J. R. Searle, P. F. Strawson.

FILOZOFIA LITERATURY ang. philosophy of literaturę; ix. philosophie de la litterature; nm. Philosophie der Literatur

Zainicjowana przez R. Ingardena dyscyplina filozoficzna, stanowiąca dopełnienie nauki o literaturze i określająca podstawy teorii literatury i metodologii badań literackich. W ujęciu Ingardena do filozofii literatury należą: ontologia i teoria poznania dzieła literackiego, estetyka i aksjologia literacka.

FILOZOFIA LOGIKI ang. philosophy of logie

Należące do podstaw logiki—obok —> me-talogiki (2), rozumianej jako teoria systemów sformalizowanych odrębna od logiki

formalnej — badanie problemów filozoficznych, jakie się pojawiają w trakcie rozważań logicznych. Są to m. in.: pytanie o źródło prawomocności poprawnych wnioskowań w związku z rozpatrywaniem stosunku logiki do teorii języka (filozofii języka); określenie stosunku logiki do dziedzin pokrewnych: filozofii, matematyki (teorii mnogości i algebry), metodologii ogólnej i szczegółowej, teorii języka i in.; problematyka błędów logicznych, paradoksów, antynomii; problemy gramatyki logicznej.

FILOZOFIA MATEMATYKI ang. philosophy of mathematics; nm. Philosophie der Mathematik

Rozważania dotyczące natury i sposobu istnienia przedmiotów matematycznych (zbiory, liczby itp.), będące uszczegółowieniem filozoficznej kwestii istnienia obiektów abstrakcyjnych; także dotyczące natury poznania matematycznego oraz nieskończoności. Główne stanowiska w filozofii matematyki: —> empiryzm (3) metodologiczny, —> konwencjonalizm (1), -> in-tuicjonizm (6) i —> konstruktjnYizm, -^ formalizm (2), —> logicyzm.

FILOZOFIA MORALNOŚCI nłc. philo-sophia moralis; ang. morał philosophy; fr. philosophie morale; nm. Moralphilosophie, Mo-ralwissenschaft

Dociekania dotyczące podstaw zjawisk moralnych oraz metod ich badania; syn.^ etyka (1). Terminem o szerszym znaczeniu jest -^ „teoria moralności".

FILOZOFIA NAUKI ang. philosophy of science, ~ scientific philosophy; fr. philosophie des Sciences; nm. Philosophie der Naturwis-senschaft, Wissenschaftsphilosophie

Wyrażenie wprowadzone przez A. M. Amp6re'a (1834).

Rozważania dotyczące teoretycznych podstaw nauk empirycznych, tj. ich podstawowych pojęć, założeń i metod. Sku-

281

282

FILOZOFIA OTWARTA

FILOZOFIA POZYTYWNA

piają się one na analizie podstawowych pojęć przyrodoznawstwa, takich jak „przyczyna", „czas", „przestrzeń" itp., którymi tradycyjnie zajmowały się filozofia przyrody i metodologia nauk empirycznych. Problematyka filozofii nauki ma liczne powiązania z zagadnieniami —> epistemologii (2), metodologii nauk i naukoznaw-stwa. W filozofii nauki zaznaczają się m. in. następujące kierunki: -^ empiryzm (3, 4) (w wersji neopozytywistycznej, w wersji marksistowskiej i in.), —> racjonalizm (2) krytyczny, praksizm; —> deskrypcjonizm, —> eksplanacjonizm, —> instrumentalizm (3); —> konwencjonalizm (1), -> operacjo-nizm, -^ strukturalizm (b), —> funkcjona-lizm (2).

Termin używany niekiedy zamiennie z terminem „filozofia naukowa" {scientific philosophy).

FILOZOFIA OTWARTA (tłum. fr. <phi-losophie ouverte>)

Doktryna, według której żadne twierdzenie filozoficzne, jako z natury aporety-czne, nie może mieć charakteru ostatecznego, gdyż podlega zasadzie powszechnej konieczności korektur (F. Gonseth, G. Ba-chelard). syn.-^ Idoneizm.

FILOZOFIA PIERWSZA gr. próte philo-sophia; nłc. prima philosophia; ang.first philosophy; fr. philosophie premierę; nm. erste Phi-losophie

Nazwa użyta przez Arystotelesa (podjęta w filozofii scholastycznej oraz przez R. Descartes'a) na określenie:

dziedziny dociekań filozoficznych dotyczących zasad bytu, jego pierwszych przyczyn i istotnych właściwości;
w szczególności dociekań dotyczących transcendentnego, niezmiennego bytu, a więc —> teologii (1) w sensie Arystote-lesowskim. —> Metafizyka (1).

FILOZOFIA POJETYCZNA (tłum. gr. <philosophia poietikó, od poiein = robić coś.

tworzyć) nłc. philosophia poietica; ang. poie-tic philosophy; fr. philosophie poietiąue; rm\. poietische Philosophie

Dział filozofii przyporządkowany wyróżnianej niekiedy przez komentatorów Arystotelesa „wytwórczej" sferze ludzkiej aktywności — poiesis, obejmującej działania, które mają swój przedmiot poza człowiekiem, a więc wychodzą poza podmiot działania i w ogóle w świat pozaludzki, a ich efektem są artefakty. Filozofia pojety-czna jako tzw. filozofia stosowana, odnosząca się do wytwarzania przez człowieka na zewnątrz siebie rzeczy użytecznych lub pięknych, bywa zaliczana do —^ filozofii praktycznej (1) i wraz z nią przeciwstawiana —> filozofii teoretycznej lub, częściej, wyodrębniana z filozofii praktycznej i jej przeciwstawiana.

FILOZOFL\ POPULARNA fr. philosophie populaire; nm. Popularphilosophie

Nazwa nadawana swoistej odmianie eklektyzmu filozoficznego, jaki zaznaczył się w Niemczech w 2. poł. XVIII w., a wyrażał się w tendencji do wiązania filozofii z literaturą, w wysuwaniu łatwo dostępnych dla szerokiego ogółu haseł zdrowego rozsądku i umiaru (M. Mendelssohn, J. G. Sul-ZER i in.).

FILOZOFLV POZYTYWNA (tłum. fr. <phi-losophie positive>)

Nazwa, jaką A. Comte nadał swemu własnemu systemowi (1830), zbudowanemu przy założeniu, że umysł ludzki nie jest zdolny do poznania istoty rzeczy ani też przyczyn ostatecznych. Wobec tego należy — według Comte'a — poprzestać na badaniu faktów i formułowaniu twierdzeń o związkach między zjawiskami, mając na względzie możliwość ich wykorzystania dla przekształcania rzeczywistości (hasło savoir pour prevoir — „wiedzieć, by przewidywać"). Pozytywizm Comte'a zwany jest też „pierwszym pozytywizmem" (-> pozytywizm /1 /).

283

284

FILOZOFIA PRAKTYCZNA

FILOZOFIA PROCESU

FILOZOFIA PRAKTYCZNA (tłum. gr. <philosophia praktikó, od prdtto = działam) nłc. philosophia practica; ang. practical philo-sophy; fr. philosophie pratique; nm. praktische Philosophie

Dział filozofii przyporządkowany wyróżnionej przez Arystotelesa „praktycznej" dziedzinie ludzkiej aktywności — praksis. W związku z semantyczną pojemnością tego terminu, przez filozofię praktyczną można rozumieć:

W szerszym znaczeniu — filozofię, która dotyczy całej sfery aktywności irmej niż czysto poznawcza, obejmującej zarówno praksis w sensie właściwym, czyli praksis etyczną, jak i poiesis — działania wytwórcze. Tak rozumiana filozofia praktyczna obejmuje —> etykę (1) i ^politykę, a także —> filozofię pojetyczną, przeciwstawiając się TO—> filozofii teoretycznej.
W węższym znaczeniu — filozofię, która dotyczy tylko działań o charakterze moralnym, właściwych sferze praksis. Działania te mają za przedmiot sam podmiot działający i nie wychodzą poza niego. Tak rozumiana filozofia praktyczna przeciwstawia się filozofii pojętycznej.

Cechą nauk praktycznych, niezależną od podziału na praksis i poiesis, jest hete-roteliczność: ich celem jest dzieło lub działanie, a więc coś w stosunku do nich samych zewnętrznego. Według niektórych interpretatorów Arystotelesa filozofia praktyczna różni się od innych działów filozofii tylko doborem zagadnień dotyczących działania; inni utożsamiają ją z poznaniem roztropnościowym (fronetycz-nym), którego bezpośrednim celem jest kierowanie działaniem.

FILOZOFIA PRAWA ang. philosophy of right, legał philosophy; fr. philosophie du droit; nm. Rechtsphilosophie

Dociekania, których przedmiotem są istota, rodzaje, sposób istnienia i ostateczne przyczyny prawa. Filozofia prawa zajmuje się też takimi bardziej szczegółowy-

mi zagadnieniami, jak geneza norm prawnych, uprawnień, obowiązków, sprawiedliwości, kary; przedmiotem jej rozważań są również zadania instytucji prawnych, ocena prawodawstwa ze względu na różnorodne funkcje prawa oraz podstawowe pojęcia prawodawstwa. Przedmiot filozofii prawa można ograniczyć do prawa pozytywnego (ustanowionego, ogłoszonego) lub rozszerzyć na wszelkie prawo (a więc także naturalne i zwyczajowe); w tym drugim przypadku widoczna jest integralna więź filozofii prawa z filozofią (metafizyką) człowieka i etyką.

Filozofią prawa zajmowali się m. in.: Platon (w obrębie filozofii państwa), Arystoteles (postulat harmonii między cnotami, prawami i polityką), Tomasz z Akwinu (prawo Boże, prawo naturalne), H. Gro-Tius (prawo narodów i stosunki między narodami), Th. Hobbes (prawo jako rezultat umowy społecznej normującej hipotetyczny stan wojny wszystkich ze wszystkimi), J. LocKE (prawo regulujące konflikty interesów), J. J. Rousseau (równość jako najwyższe prawo, umowa społeczna).

Filozofia prawa, uprawiana dawniej wewnątrz systemów filozoficznych, obecnie jest rozwijana jako najogólniejszy dział prawoznawstwa pod nazwą teorii prawa. Nawiązuje ona jednak niemal zawsze do określonego systemu filozoficznego, np. analityczna szkoła prawa związana z filozofią analityczną (J. Austin), marksistowska teoria państwa i prawa. Problematyka filozoficzna teorii prawa wiąże się z etyką; pewne ujęcia opierają się na psychologii (L. Petrażycki), socjologii (H. U. Kantorowicz), historii (historyczna szkoła filozofii prawa — F. C. von Savi-gny). w Polsce filozofią prawa zajmowali się współcześnie J. Lande, F. Młynarski, Cz. Znamierowski.

FILOZOFIA PROCESU ang. process philosophy Nazwa nadawana systemowi metafizy-

285

286

FILOZOFIA PRZYRODY

FILOZOFIA PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ

cznemu A. N. Whiteheada (od tytułu głównego jego dzieła Process and Reality), który wbrew neopozytywizmowi traktował filozofię jako naukę podstawową, nie podlegającą ograniczeniom tematycznym, poszukującą holistycznych ujęć rzeczywistości. Odrzucając pojęcia tradycyjnej metafizyki, zwłaszcza arystotelesowskiej, White-head budował metafizykę racjonalną, a jego filozofia procesu stanowi próbę przezwyciężenia zakorzenionego od czasów R. Descartes'a dualizmu materii i ducha. Zamiast arystotelesowskiego pojęcia substancji pojawia się w niej ciąg zdarzeń, a zamiast materii — twórczość jako idea pierwotna. Relacja; Bóg - świat ujmowana jest zgodnie z koncepcją panteistyczną: Bóg jest racją ontyczną świata i jego ewolucji, gdyż świat zawiera się w osobowym Bogu, który z kolei, zachowując swoją odrębność, współuczestniczy w zdarzeniach.

FILOZOFIA PRZYRODY gr. physis (Ary stoteles) (1); łc. philosophia naturalis (Seneka) (1); ang. natural philosophy (Th. Reid), philosophy of naturę; ix. philosophie de la naturę; nm. Kosmologie (Ch, Wolff) (2), Natur-philosophie (2), Philosophie der Natur

Dawniej: ogół nauk przyrodniczych, a w szczególności — fizyka.
W filozofii niemieckiej: metafizyka przyrody, badająca prawa, które rządzą przyrodą, i traktująca je jako aprioryczne (Ch. Wolff, I. Kant). F. W. J. Schelling i G. W. F. Hegel wyprowadzając w swoich systemach naturę z absolutu, rozwijali tzw. spekulatywną filozofię przyrody, przeciwstawianą przez nich logice i filozofii ducha. Termin Naturphilosophie odnoszony też był m. in. do teorii E. Haeckla. E. Macha, W. F. W. Ostwalda jako tych, w których ogólna charakterystyka przyrody i przedstawienie rządzących nią praw pretendowały do miana filozoficznej syntezy.
Współcześnie: te dociekania dotyczące świata materialnego, które wykraczają poza zakres badań nauk przyrodniczych

ze względu na niemożliwość zastosowania do nich metod właściwych owym naukom. Tak rozumiana filozofia przyrody bywa traktowana jako:

A) Filozoficzne podejście do przyrody,
mające na celu poznanie natury i właści
wości bytów materialnych zgodnie z tzw.
najwyższymi prawami myślenia. W tomi-
zmie tak pojmowaną filozofię przyrody
ujmuje się bądź jako dyscyplinę należącą
do ogólnej filozofii bytu (m. in. A. G. van
Melsen, M. A. Krąpiec), bądź jako dyscy
plinę niesprowadzalną do innych nauk,
mającą własny język, metody i zadania
(}. Maritain, K. Kłósak). Uprawiana obec
nie filozofia przyrody dzieli się na:

filozofię przyrody nieożywionej (dawniej: —> kosmologia /!/), zajmującą się naturą i właściwościami bytów materialnych martwych;

filozofię przyrody ożywionej.

W przeciwieństwie do poszczególnych dyscyplin, które mają charakter fragmentaryczny — synteza wyników nauk przyrodniczych, ukazująca ogólny obraz świata. A. Einstein, N. Bohr, W. C. Heisen-BERG traktowali filozofię przyrody jako spekulatywną nadbudowę nauk przyrodniczych.
Refleksja nad wynikami nauk przyrodniczych (B. Bayink); właściwszym określeniem tego rodzaju dociekań byłaby „filozofia przyrodoznawstwa".
Filozoficzna lub logiczna analiza metod nauk przyrodniczych (H. Reichenbach); —> filozofia nauki.

FILOZOFIA PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ nm. Philosophie der unbelebten Natur

Dział —> filozofii przyrody (3) obejmujący studium bytów materialnych. Przedmiotem badań, dającym się określić za pomocą —> abstrakcji (IBa) fizycznej, są takie ich właściwości, jak istnienie w przestrzeni i czasie, podleganie ruchowi i zmianom, a także struktura ciał materialnych, dalej — pojęcie prawa przyrody, zagad-

287

288

FILOZOFIA PRZYRODY OŻYWIONEJ

FILOZOFIA SPOŁECZNA

nienia detenribiizmu, indeterminizmu, przy-czynowości, /nie/skończoności Kosmosu itp. Nazwa „filozofia przyrody nieożywionej" jest umowna w tym znaczeniu, iż niczego nie przesądza o naturze materii — nieożywionej czy też ożywionej.

W neotomizmie na określenie tego działu filozofii przyrody używano za Ch. Wolffem terminu —> „kosmologia" (1).

FILOZOFIA PRZYRODY OŻYWIONEJ

nm. Philosophie der belebten Natur

Dział —> filozofii przyrody (3) obejmujący studium bytów obdarzonydi życiem organicznym. Należą do niego zagadnienia, które dawniej włączano do tzw. psy-ctiologii tomistycznej (filozoficznej); także — filozoficzna analiza podobieństw i różnic między -^ materią (7) martwą i żywą, problem istoty życia, ontycznej adekwatności różnych teorii natury życia, problem przyczyn powstania życia i jego ewolucji oraz filozoficzne zagadnienia związane z somatyczną naturą człowieka i jego pochodzeniem; ponadto — przyczynowość w zakresie przyrody żywej, stopień jej indeterminizmu i celowość.

Filozofia przyrody ożywionej różni się sposobami badania i zadaniami od —> filozofii biologii oraz od -^ biologii ogólnej i —> biologii teoretycznej.

FILOZOFIA RELIGII ang. philosophy of religion; fr. philosophie de la religion; nm. Religionsphilosophie

Dociekania dotyczące istoty —> religii, jej rodzajów, ostatecznych uwarunkowań oraz pozycji i roli w ludzkim — indywidualnym i społecznym — sposobie bytowania. Do zakresu zainteresowań filozofii religii należy także symbolika wierzeń religijnych, stosunek religii naturalnej do uznawanej za objawioną, stosunek religii do filozofii, zwłaszcza do metafizyki i etyki. Dociekania te z jednej strony uwzględniają wyniki badań psychologii religii, socjologii religii, historii religii, z drugiej zaś

należą do określonego kierunku filozoficznego, np. kantyzmu, heglizmu, bergso-nizmu, pragmatyzmu.

Obecnie filozofię religii traktuje się jako kontynuację filozofii (metafizyki) człowieka, tworzącą wyspecjalizowany dział filozofii kultury, powiązany z aksjologią. Współcześnie zawdzięcza ona swój intensywny rozwój m. in. zastosowaniu metody fenomenologicznej i egzystencjalistycznemu sposobowi uprawiania filozofii. Bywa ujmowana zarówno ze stanowiska wyznaniowego, jak i ateistycznego (w tym drugim przypadku utożsamiana jest często z religioznawstwem albo sprowadza się do historii religii).

Prekursorzy i wybitniejsi przedstawiciele filozofii religii: J. H. Newman, S. A. Kier-

KEGAARD, M. BlONDEL, R. K. L. OtTO, M. ScHE-LER, R. GUARDINI, M. BUBER, G. VAN DER Le-

Euw, M. Eliade, K. Rahner.

FILOZOFIA RZECZYWISTOŚCI ang. philosophy of reality; fr. philosophie de la realite; nm. Wirklichkeitsphilosophie

W szerszym znaczeniu: ogólne określenie typu filozofii, której epistemologicz-ną podstawą jest -> realizm (IB). W szczególności określenie to można odnieść do tradycji filozofii klasycznej, której rdzeniem jest metafizyka obiektywnego bytu.
Występujące od połowy XIX w. określenie filozofii E. DuHRiNGA, którego pozytywizm, zwany optymistycznym, był przeciwstawny wobec pesymistycznego naturalizmu L. A. Feuerbacha.

FILOZOFIA SPOŁECZNA ang. social philosophy; nm. Gesellschaftsphilosophie, Sozial-philosophie

Dział -^ antropologii (3) filozoficznej obejmujący ogólne rozważania o aktywności człowieka w wymiarze zbiorowym. Przedmiotem zainteresowania filozofii społecznej jest grupa społeczna lub relacje międzyosobowe typu więzi społecznej; stawia ona pytania dotyczące istoty tej więzi, spo-

289

290

FILOZOFIA SYNTETYCZNA

FILOZOFIA TRANSCENDENTALNA

sobu jej istnienia, jej statusu ontycznego, stosunku bytowego między jednostką a społeczeństwem. Obejmuje teorię rodziny, narodu, państwa, społecznych związków formalnych i rueformalnych, filozoficzną teorię życia ekonomicznego. Filozofię społeczną zapoczątkowali sofiści, cynicy, Platon, Arystoteles. W czasach nowożytnych związana była z historiozofią, w nowszych czasach zbliżyła się do socjologii. Do filozofii społecznej zalicza się takie dyscypliny, jak filozofia polityczna, filozofia państwa, filozofia prawa, filozofia kultury, lub traktuje się je jako równorzędne, podkreślając płyrmość granic pomiędzy nimi.

FILOZOFIA SYNTETYCZNA (tłum. ang. <synthetic philosophy>)

Nazwa, jaką H. Spencer nadał swojej własnej filozofii.

FILOZOFIA SZTUKI fr. philosophie de l'art; nm. Kunstphilosophie

Według B. Crocego: syn.—> estetyka.
Według M. Dessoira: rozważania filozoficzne nad sztuką jako formą wytwórczości.

Współcześnie daje się zauważyć dążenie do oddzielenia klasycznej problematyki estetycznej od specjalistycznych studiów nad sztuką w takich dziedzinach, jak socjologia sztuki, psychologia sztuki, antropologia sztuki. Pociąga to za sobą także uniezależnienie od estetyki dziedziny dociekań zwanej filozofią sztuki. Teoria dzieł sztuki jest nauką filozoficzną, jeśli przedmiot swego badania ujmuje w jego podstawowych uwarunkowaniach, szukając dla niego ostatecznych wyjaśnień. Można rozróżnić filozofię dzieła sztuki jako metafizykę określonego typu bytów oraz estetycznie zorientowaną filozofię dzieła sztuki jako metafizykę określonego typu wytworów pretendujących do miana tego, co piękne, do tego, by być nosicielami wartości estetycznych.

FILOZOFIA TEORETYCZNA (tłum. gr. <philosophia theoretike>, od thedomai = oglądam) nłc. philosophia theoretica; ang. theore-tical philosophy; jfr. philosophie theoretique; nm. theoretische Philosophie

Dział filozofii przyporządkowany wyróżnionej przez Arystotelesa „teoretycznej" dziedzinie ludzkiej aktywności — theorta, mającej za cel jedynie poznanie prawdy i jej kontemplację. Obejmuje on, stosownie do trzech stopni abstrakcji, -^ metafizykę (1), czyli —> filozofię pierwszą (a), matematykę i —> fizykę (1), czyli —> filozofię przyrody (1). Cechą nauk teoretycznych jest ich autoteliczność: ich celem jest poznanie, wiedza, a więc to, co się znajduje w obrębie ich samych. Cecha ta przesądza o ich wyższości nad naukami praktycznymi, które nie są autoteliczne, ponieważ swój ceł, którym jest dzieło lub działanie, mają poza sobą. to—> Filozofia praktyczna.

FILOZOFIA TOŻSAMOŚCI ang. iden-tity-philosophy; fr. philosophie de l'identite; nm. Identitdtsphilosophie

Pochodząca od samego F. W. J. Schellin-GA nazwa jego własnej doktryny filozoficznej, która opiera się na głoszonej przez niego pierwotnej tożsamości materii i ducha, bytu realnego i idealnego, będących pochodnymi absolutu.

FILOZOFIA TRANSCENDENTALNA

ang. transcendental philosophy; fr. philosophie transcendentale; nm. Transzendental-philosophie

Nazwa zaproponowana przez samego I. Kanta na określenie apriorycznej wiedzy dotyczącej form czystego rozumu, które wyprzedzają i warunkują wszelkie doświadczenie.

Nazwa nadawana filozofii I. Kanta; syn.-^ transcendentalizm (3).
Termin J. W. F. Schellinga określający wiedzę o jaźni w przeciwstawieniu do wiedzy o przyrodzie.

291

292

FILOZOFIA UCZUCIA

FILOZOFIA ZDROWEGO ROZSĄDKU

3. Termin odnoszony (W. Cramer) do ontologii subiektywności, wiążącej się z monadologią G. W. Leibniza.

FILOZOFIA UCZUCIA nm. Gefuhlsphi-losophie —> Filozofia wiary (1).

FILOZOFL\ WARTOŚCI ang. philosophy of values; fr. philosophie des valeurs; nm. Wertphilosophie syn.-^ Aksjologia.

FILOZOFIA WIARY nm. Glaubensphilo-sophie (1)

Glaubensphilosophie, także: ~ filozofia uczucia (Gefuhlsphilosophie) — kierunek będący w XVin w. filozoficznym odpowiednikiem romantycznego prądu „burzy i naporu", reprezentowany przez F. H. Ja-COBIEGO, który wiarę pojmowaną jako bezpośrednie uczucie pewności uważał za podstawę prawdziwego poznania wszelkiej rzeczywistości. Do filozofów wiary zalicza się również takich myślicieli, jak J. G. Hamann, J. G. von Herder.
Nazwa nadawana poglądom filozoficznym, których punktem wyjścia i ośrodkiem zainteresowania jest wiara religijna. Najczęściej wymienia się tu J. H. Newmana (—> logika wiary), S. A. Kierke-

GAARDA.

FILOZOFIA WIECZYSTA nłc. philoso-phia perennis; ang. perennial philosophy; fr. philosophie perenne; nm. immerwdhrende Philosophie

Nazwa łacińska pochodzi z tytułu De pe-renni philosophia (1540), dzieła napisanego przez A. Steuco (Eugubinusa), teologa, uczestnika obrad Soboru Trydenckiego i bibliotekarza watykańskiego, który podejmując temat synkretyzmu Ojców Kościoła wysunął tezę, że nauka chrześcijańska jest zgodna u swych podstaw z irmy-mi religiami i systemami filozofii starożytnej. Termin przejął G. W. Leibniz, czyniąc

zeń dewizę swego filozoficznego eklektyzmu; nawiązywał do niego także K. Jaspers. Nazwę tę podjęli neoscholastycy, odnosząc ją do filozofii chrześcijariskiej, w szczególności zaś przyznając ją tomizmowi. Następnie jej zakres rozszerzył się i dotyczy w ogóle filozofii klasycznej o źródłach greckich. Wyraża ona ideę, iż filozofia ta, mimo na pozór przeciwstawnych doktryn, ma swą jedyną i ciągłą tradycję w tym, co dla niej istotne. E. Gilson sformułował tezę o jedności doświadczenia filozoficznego, jakie narasta w ludzkiej świadomości poprzez dzieje różnych doktryn filozoficznych, ukazując jej gmach philosophiae perennis.

FILOZOFIA ZDROWEGO ROZSĄDKU

ang. common sense realism (1); fr. ecole Ecos-saise (1); nm. schottische Schule (1)

Nazwa poglądów szkoły szkockiej, rozwijanych w XVIII-XIX w. Posługując się metodą introspekcji i w przeciwstawieniu do subiektywnego idealizmu i sceptycyzmu J. LocKE'A zajmując stanowisko —> realizmu (IBa) naiwnego, szkoła ta przyjmowała naturalny pogląd na świat, wyrażający się uznaniem istnienia rzeczywistości obiektywnej niezależnej od poznającego podmiotu (tzw. realizm zdrowego rozsądku). Zasady —> zdrowego rozsądku (3) uznawała za obowiązujące nie ze względu na ich wewnętrzną oczywistość, lecz na to, że narzucają się ludzkiej naturze z koniecznością instynktu, uczucia lub pozaracjo-nalnej intuicji. Filozofię zdrowego rozsądku, zapoczątkowaną przez C. Buffiera, uprawiali Anglosasi: Th. Reid, J. Beattie, D. Stewart, Th. Brown, J. Mackintosh, W. Hamilton, H. L. Mansel, H. Calderwood, J. Yeitch; we Francji rozwijali ją m. in.: P.-P. Royer--Collard, A. Garnier, Th. S. Jouffroy, Ch. de Rćmusat.
Stanowisko, według którego punktem wyjścia autentycznego poznania filozoficznego powinny być dane doświadczenia przednaukowego, filozofia zaś powirma

293

294

FILOZOFIA ŻYCIA

FINITYZM

się opierać na zasadach —> zdrowego rozsądku (1) nie dlatego, że są one powszechnie przyjmowane, lecz dlatego, że same w sobie zawierają treść oczywistą, którą filozofia jako nauka precyzuje, systematyzuje i uzasadnia. W tym znaczeniu filozofią zdrowego rozsądku jest filozofia ary-stotelesowsko-tomistyczna poza niektórymi jej współczesnymi odmianami (jak np. tomizm lowański).

FILOZOFIA ŻYCIA mg. philosophy ofli-fe; fr. philosophie de la vie; nm. Lebensphilo-sophie (2)

Termin Philosophie des Lebens wprowadzony przez G. B. yonSchiracha (1772), podjęty m. in. przez F. Schlegla (1828).

Poglądy dotyczące sensu, celu i sposobu -> życia (2) ludzkiego, występujące w antropocentrycznych teoriach filozoficznych, takich jak sokratyzm, stoicyzm, epikureizm, egzystencjalizm; znajdują one wyraz przede wszystkim w etyce normatywnej, w teorii życia szczęśliwego (—> eu-dajmonizm), w moralistyce uprawianej przez filozofów (M. E. de Montaigne, Alain), w praktycznych wskazaniach szczegółowych (mądrość życiowa), a także w samym życiu filozofów, jak np. Sokratesa, Diogenesa z Synopy, Epikteta (—> wzór osobowy).
Lebensphilosophie — wywodzące się od J. W. Goethego i niektórych romantyków (J. G. Hamann, J. G. von Herder) ogólne rozważania na temat istoty życia, formułowane w duchu irracjonalizmu (A.Schopenhauer), idealizmu (F. W. J. Schelling), biologizmu (F. W. Nietzsche). Filozofia życia bjrwa traktowana bądź jako ujmowanie całej rzeczywistości z punktu widzenia biologii, bądź jako rozpatrywanie zjawisk kultury w świetle wewnętrznych przeżyć ludzkich, w których dostrzega się przede wszystkim „grę sił duchowych", nieustanny ich przepływ, rue dający się sprowadzić do abstrakcyjnego poznania (W. DiLTHEY, G. SiMMEL, H. BeRGSON,

H. RiCKERT, L. Klages, H. a. von Keyser-ling). —> Biologizm (2), -^ witalizm, —> holizm (2).

FINALIZM (teleologizm) (łc. finalis = celowy) ang. finalism; fr. finalisme; nm. Vina-lismus

Pogląd przeciwstawny vs^ kauzali-zmowi (2), przyjmujący w wyjaśnianiu rozwoju przyrody zasadę —> celowości. W tym znaczeniu jest on jedną z odmian -^ teleologii (2) (Arystoteles, G. W. Leibniz). Na gruncie finalizmu stoją m. in.: filozofia chrześcijańska, niektórzy pozytywiści (A. Comte, G. Th. Fechner, R. H. Lo-tze), holizm. Odmianą finalizmu było stanowisko I. Kanta (tzw. finalizm metodologiczny), według którego celowości nie można wprawdzie uważać za obiektywne prawo, ale ocena świata z jej punktu widzenia jest koniecznym dopełnieniem wszelkiego teoretycznego poglądu na świat. W Polsce głównym przedstawicielem finalizmu był B. Rutkiewicz.
Odmiana antropomorfizmu polegająca na tłumaczeniu zjawisk w kategoriach motjm^^u i celu, nie zaś przyczyny i skutku.
biol. Teoria tłumacząca strukturę, ewolucję i indywidualizację istot żywych celowością.

FINITYZM {ic.finitus = skończony, ograniczony) ang. finitism; fr. finitisme; nm. Fi-nitismus

vs^ Infirutyzm.

1. filoz. przyr. Pogląd, według którego —> Wszechświat jest skończony w czasie i przestrzeni (według teorii względności przestrzeń astronomiczna jest skończona, ale nie ograniczona). W starożytności przyjmowano skończoność świata, uważając, że skończoność jest doskonalsza od nieskończoności, utożsamianej z niedostatkiem porządku, —> chaosem, którego synonimami są zmienność i wolność, a przeciwieństwem nie tylko skończoność, ale i konieczność. Wyrazem finityzmu była

295

296

FIZYKA

FORMA

przyjmowana przez starożytnych cyklicz-ność czasu.

2. metod. Założenie, że każdy proces jest skończony; np. w dowodzeniu wyklucza się regressus ad infinitum.

FIZYKA (łc. <physica> z gr. he physike [sc. episteme] = nauka o przyrodzie) ang. natu-ral philosophy (1), physics; fr. physiąue; nm. Fhysik

W filozofii starożytnej i scholastycz-nej: —> filozofia przyrody (1).
Podstawowa nauka o przyrodzie, która za pomocą metody indukcyjno-dedu-kcyjnej bada własności ciał materialnych i formułuje rządzące nimi najogólniejsze prawa. Zależnie od stosowanej metody rozróżnia się fizykę doświadczalną (przeprowadzanie badań empirycznych, eksperymentów, doświadczeń) i fizykę teoretyczną (posługującą się językiem matematyki w opisywaniu stwierdzanych empirycznie prawidłowości w zjawiskach przyrody). Zachodzi ścisły związek między doświadczeniem i myślą teoretyczną: myśl teoretyczna niejako porządkuje dane doświadczalne i kieruje przeprowadza-njTTii eksperymentami, doświadczenie zaś weryfikuje koncepcje teoretyczne.
soc. Fizyka społeczna — nauka ekonomiczna wzorująca się na naukach fizykalnych (P.-S. Dupont de Nemours, F. QuESNAY, pozytywiści). Fizyka polityczna — polityka usiłująca osiągnąć ścisłość fizyki (A. Comte).

FIZYKALIZM ang. physicalism; fr. physi-calisme; nm. Physikalismus

1. metod. Postulat przekładalności wszelkich twierdzeń naukowych na język dotyczący ciał fizycznych, np. zdań psychologii na zdania mówiące o stanach organizmu. Jako program unifikacji nauk przez ich redukcję do fizyki fizykalizm stanowi część składową programu neopozyty-wizmu (m. in. R. Carnap, O. Neurath, M. Schlick).

2. t. pozn., psych. Przeciwstawne —> feno-menalizmowi (1) stanowisko, według którego przedmiotem spostrzeżeń zmysłowych jest wyłącznie rzeczywistość fizyczna, do niej bowiem sprowadza się życie psychiczne, identyfikowane ze stanami centralnego układu nerwowego i zachodzącymi w nim procesami (J. J. C. Smart, D. M. Armstrong) lub z funkcjonalnymi stanami organizmu (H. Putnam, D. Den-nett).

FORMA (łc. <forma> = kształt, wygląd) gr. eidos (łc. species), morphe; ang. form, shape (1); ir. formę; nm. Form, Gestalt (1)

1. metaf, t. pozn. W arystotelizmie i to-mizmie: zasada samoorganizacji bytu {—> przyczyna /IB/ formalna).

A) -^ Akt (1) —> materii (1) (forma mate-
rialis, forma non subsistens).

Forma substancjalna (forma sub-stantialis) — zasada, dzięki której materia staje się realnym współtworzywem —> istoty (1). W obrębie istoty — zespół aktowych treści koniecznych, właściwych tylko temu oto określonemu bytowi; jest to akt z poziomu tych treści, a więc coś już spowodowanego przez istnienie w obrębie istoty.

Forma przypadłościowa (forma accidentalis) — zasada, dzięki której jakiś byt uzyskuje determinację przypadłościową (-> przypadłość /1 /).

U Arystotelesa forma, jako czynnik aktywny w bytach, stanowi:

podstawę konstytuowania się substancji;
podstawę -> działania (1) bytu;
zasadę —> celowośd (1) w danym byde;

d) czynnik pozwalający łączyć byty
w -^ gatunki (1), a więc rację przynależ
ności gatunkowej danego bytu i podstawę
definiowania.

B) Formy czyste (formae immateriales,
formae subsistentes):

a) wolne od jakiejkolwiek łączności z materią: Bóg i duchy czyste (aniołowie);

297

298

FORMA ORGANICZNA

FORMA ŻYCIA

b) Z natury związane w bytowaniu z materią, ale mogące bytować w oderwaniu od niej (formae separatae): dusze ludzkie.

U Arystotelesa forma (eidos) w stosunku do substancji i bytu ma zasadniczo znaczenie immanentne, inaczej niż u Platona, gdzie ma znaczenie transcendentne.

2. U I. Kanta: formy a priori — prawa,
dzięki którym myśl na mocy samej swej
wewnętrznej struktury porządkuje do
świadczenie i tworzy naukę. Są to:

formy postrzegania zmysłowego — przestrzeń i czas;
czyste pojęcia rozsądku — kategorie;
czyste pojęcia rozumu — idee.

Sam Kant terminu „forma" używał tylko w odniesieniu do spostrzeżeń zmysłowych (a).

U R. Ingardena: niejakościowy —^ moment (1) bytu, to, w czym „stoi" jakościowe uposażenie (w terminologii Ingardena — materia) bytu, funkcja danej jakości, np. to, że jest ona cechą bytu.
estet. a) Układ części dzieła lub elementów przedmiotu naturalnego. Jest to rozumienie formy w opozycji do —> tworzywa (2), gdy oznacza ona samo opracowanie tworzywa, jego ukształtowanie.

Sposób ujęcia przedmiotu przez podmiot (środki wyrazu).
To, co dane zmysłom bezpośrednio, w przeciwieństwie do tego, co wyabstrahowane. Jest to rozumienie formy w opozycji do —> treści (3): forma oznacza to, co w dziele sztuki jest bezpośrednio dostępne w czasie percepcji, co stanowi nośnik jego zawartości.
Wzorzec, według którego kształtowane są konkretne dzieła.
Czynnik, który sprawia, że dany artefakt jest dziełem sztuki.

FORMA ORGANICZNA ang. organie form; fr. formę organiaue; nm. organische Form

estet. Pojęcie żywotne w dobie romantyzmu (J. W. Goethe, F. C. S. Schiller, A. W.

ScHLEGEL, S. T. Coleridge), Oparte na domniemanej czy postulowanej analogii między dziełem sztuki a żywym organizmem, zarysowane już u Platona i Arystotelesa, a rozwinięte przez Plotyna. Sprowadza się ono do przeświadczenia, że dzieło sztuki jest swoiście zorganizowaną całością podlegającą pewnym duchowym prawom, które są mu immanentne i decydują o jego jednolitości. Estetycy romantyczni przeciwstawiali formę organiczną tzw. formie mechanicznej, która, pozbawiona własnej duchowej struktury, jest przypadkowym nagromadzeniem elementów, często narzuconym z zewnątrz.

FORMA WEWNĘTRZNA gr. to endon eidos (Plotyn); ang. intrinsic form; ii. formę interieure; nm. innere Form

estet. Pojęcie pokrewne pojęciu —> formy organicznej, wprowadzone przez Plotyna, według którego dzieło sztuki jest urzeczywistnieniem podobieństwa twórcy do istoty boskiej i jako takie osiąga własny kształt wewnętrzny. Do idei tej nawiązał A. A. Shaftesbury, w którego ujęciu forma wewnętrzna, jako duchowa zasada twórcza dzieła sztuki, wyznacza jego formę zewnętrzną; harmonia tych dwóch czynników ma stanowić o doskonałości dzieła. Koncepcję formy wewnętrznej podjęli zwłaszcza romantycy (J. W. Goethe, F. Schlegel), mierząc dzieła ich wewnętrzną treścią duchową, a nie podporządkowaniem zewnętrznym prawidłom. Koncepcja ta znalazła jeszcze oddźwięk i w czasach późniejszych, np. u W. Dil-theya.

FORMA ŻYCIA ang.formoflife; ii. formę de la vie; nm. Lebensform

1. Według E. Sprangera {Lebensformen — tytuł jego dzieła): zarysowana w myśli struktura indywidualnej świadomości, która przybiera realne kształty, gdy jakaś wartość utrwala się w życiu i w nim dominuje.

299

300

FORMALIZACJA

FORMALIZM

2. U L. WiTTGENSTEiNA (w drugim okresie jego twórczości): struktura postaw i przekonań podzielanych przez społeczność użytkowników danego języka. Aby odpowiedzieć na pytanie, dzięki czemu jakieś wyrażenie coś znaczy, należy zwrócić uwagę na relacje między poszczególnymi wypowiedziami na ten temat a całością takich wypowiedzi wspólną dla użytkowników danego języka, całością, która wskazuje na istnienie trwałych związków między słowami a okolicznościami, w jakich słowa są wypowiadane. Podstawowe —> gry językowe nie powstają na zasadzie konwencji, lecz są wyrazem pewnej formy życia będącej częścią ogólnej kultury danej społeczności językowej. Związek między przedmiotami a odnoszonymi do nich słowami wyjaśnia się w samej czynności mówienia, a ta jest powiązana z irmymi czynnościami ludzkimi. Ma ona charakter inter-subiektywny, a nie prywatny, toteż przyswaja się ją wraz z innymi formami ludzkiego współżycia.

FORMALIZACJA ang. formalization; fr. formalisation; nm. Formalisierung

1. metod. Sprowadzenie jakiegoś systemu twierdzeń, wyrażonych w języku naturalnym, do jego struktur formalnych w ten sposób, że abstrahuje się od ich treści. W praktyce oznacza to najczęściej ujęcie jakiejś dyscypliny lub problematyki naukowej w —> języku sformalizowanym. T. CzEżowsKi wymienia oprócz takich operacji, jak abstrakcja i generalizacja, formalizację jako przekształcenie zdania lub nazwy w funkcję zdaniową lub nazwową, np. x = y,pv ~p (formuły zdaniowe), x + y, y =/(^) (formuły nazwowe).

Formalizacja języka naturalnego zakłada jego prawdziwy opis, którego ma dostarczać dopiero współczesne językoznawstwo.

Formalizacja teorii — polega na nadaiuu jakiejś teorii formy systemu dedukcyjnego, w którym jej twierdzenia stają się

aksjomatami lub są wyprowadzane z aksjomatów dzięki przekształceniom według odpowiednich reguł dedukcyjnych.

2. U E. Husserla: a) formalizacja przedmiotowa — ideacyjne „wyabstrahowy wa-nie" określenia przedmiotu, który należy do pewnego materialnego obszaru. To, co pozostaje, jest czystą formą ejdetyczną;

b) formalizacja noematyczna — podstawianie (w znaczeniu noematyczno-przed-miotowym, np. wyrażonym przez jakieś zdanie) dowolnego momentu zamiast jakiegokolwiek materialnie określonego rdzenia znaczeniowego przy zachowaniu wszystkich momentów formalnych. Formalizacja noematyczna redukuje znaczenie przedmiotowe do materialnie nieokreślonej kate-goiialnej formy znaczeniowej.

FORMALIZM (łc. formalis = dotyczący kształtu) nłc. formalismus; ang. formalism; ir.formalisme; nm. Formalismus

i. Stanowisko reprezentowane w religii, filozofii, nauce, sztuce, polegające na podkreślaniu znaczenia —> formy (4) na niekorzyść -> treści (3), zmierzające niekiedy do zaprzeczenia istnieniu lub doniosłości elementów nie należących do formy. Może to być:

formalizm teoriopoznawczy — pogląd, według którego poznanie zależy nie tylko od pozapodmiotowej rzeczywistości, lecz także od samego umysłu (I. Kant);
formalizm etyczny (Formalismus in der Ethik — termin M. Schelera), który wysuwa na pierwszy plan zewnętrzną zgodność postępowania z obowiązującą —> normą (1), nie zaś z wewnętrznym stanem podmiotu działającego. Formalizmem jest m. in. -^rygoryzm (1) Kanta, w którym szczegółowe reguły postępowania w różnych konkretnych sytuacjach wyprowadza się z -^ imperatywu kategorycznego. Odmianą formalizmu etycznego jest —> deontologizm;
formalizm estetyczny — występujący w dwóch postaciach: radykalnej, według której jedynie forma jest doniosłym estety-

301

302

FORMIZM

FUNKCJA

cznie składnikiem dzieła (m. in. H. Wólff-LiN, H. J. FociLLON, A. C. H. Bell i formali-ści rosyjscy); umiarkowanej, według której aspekty formalne stanowią o głównej wartości dzieła i im właśnie powinny być podporządkowane inne, nieformalne jego aspekty (m. in. Wólfflin w późniejszym okresie, F. H. Bradley, R. Fry i rosyjska szkoła formalistów również w okresie późniejszym);

d) formalizm metodologiczny — zawierający postulat maks5mialnej —> formalizacji (1) nauki, którą najlepiej byłoby przeprowadzić w języku matematyki.

Formalizm logiczny {logical formalism) — kierunek w —> filozofii matematyki, traktujący teorie matematyczne jako —> systemy dedukc3qne o charakterze formalnym, tj. pozbawione -> interpretacji (2). Za jedno z głównych zadań w zakresie ugruntowania podstaw matematyki formalizm uważa konstrukcję i sformalizowanie (tj. ujęcie w języku sformalizowanym) dowodu niesprze-czności teorii matematycznych (tzw. program D. Hilberta; obecnie przyjmuje się, że jest on niemożUwy do zrealizowania).
pot. Pedantyczny i schematyczny sposób myślenia.

FORMIZM

estet. Tak zwany ekspresjonizm polski — awangardowy kierunek w teorii sztuki i w sztuce w latach 1917-1922, głoszący integrację kubizmu, futuryzmu, ekspresjo-nizmu z tradycjami polskiej sztuki narodowej i ludowej, a występujący przeciw impresjonizmowi i naturalizmowi. Teoretykami polskich formistów byU L. Chwistek, S. I. Witkiewicz, K. Winkler.
psych. Jedna z rzadziej używanych nazw -^ psychologii postaci.

FORMUŁA (łc. <formula> = kształt; wzór; określenie; figura sylogizmu) ang. form, formuła; ir. formule; nm. die Formel

log. Wyrażenie zawierające symbole zmienne (zmienne wolne lub zmienne

związane). Zamiast terminu „formuła" używa się niekiedy terminów „funlccja" lub „funkcja wyrażeniowa", wskutek czego jednak zaciera się różnicę między samym wyrażeniem, tj. formułą, a opisywanym przez nie przedmiotem, jakim właśnie jest funkcja. Rozróżnia się m. in.:

formuły nazwowe {non-propo-sitional formulae), tj. wyrażenia, które po podstawieniu symboli stałych za zmienne przekształcają się w nazwy, np. x + y, a/x, syn X-a;
formuły zdaniowe {propositio-nal formulae, sentential formulae), tj. wyrażenia, które po podstawieniu symboli stałych za zmierme przechodzą w zdania, np. p ^ q,x jest y.

FORTUITYZM <tłim\. ang. <fortuitism>, od łc.fortuitus = przypadkowy)

Określenie użyte przez W. Jamesa jako równoznacznik -^ tychizmu.

FUNKCJA (łc. functio = czynność, sprawowanie jakiegoś urzędu) ang. function; ir.fonction; nm. Funktion

Termin wprowadzony do matematyki przez G. W. Leibniza, który określa nim przede wszystkim różne rodzaje prostych zależnie od ich położenia względem punktu (odcięte, rzędne, styczne, sieczne, cięciwy itp.).

1. mat., log. Współzależność między jakimiś wielkościami. Jest to relacja jednoznaczna, czyli relacja między elementami dwóch zbiorów X, Y (gdzie X^Y lub X = = Y), która każdemu elementowi zbioru X, zwanemu zbiorem argumentów lub dziedziną danej funkcji, przyporządkowuje dokładnie jeden element zbioru Y, zwany wartością funkcji. Na przykład relacja posiadania matki jest funkcją, która każdemu elementowi ze zbioru ludzi przyporządkowuje dokładnie jeden element ze zbioru kobiet. Zbiór wartości funkcji zwie się przeciwdziedziną funkcji. W dawniejszej terminologii argument zwano zmienną

303

304

FUNKCJA

niezależną, funkcję zaś — zmienną zależną. Działania arytmetyczne są funkcjami, których zarówno wartości, jak i argumenty są czerpane z określonego zbioru liczb, np. zbioru liczb rzeczywistych; tak np. dodawanie przyporządkowuje każdej parze liczb dokładnie jedną liczbę będącą ich sumą, czyli stanowiącą wynik tego działania. Według pewnych koncepcji filozoficz-no-logicznych funkcje są relacjami pojętymi jako autonomiczne przedmioty abstrakcyjne (różne od zbiorów), według innych — są relacjami pojętymi jako zbiory par uporządkowanych, a więc zbiorami pewnego typu. W naukach empirycznych funkcje służą do wyrażania zależności przyczynowych, związków funkcjonalnych itp. (-»funkcjonalizm Ul).

Funkcja obliczalna {computable function) — funkcja, dla której istnieje algorytm pozwalający w skończonej liczbie kroków wyliczyć jej wartość dla dowolnego układu jej argumentów. Funkcjami obliczalnymi zajmuje się specjalny dział matematyki — teoria funkcji rekurencyjnych. Funkcje te odgrywają współcześnie doniosłą rolę w logice, automatyce i innych działach nauki.

biol. Poszczególne procesy witalne, służące utrzymaniu przy życiu całego organizmu. Mówi się o funkcjach fizjologicznych w przeciwstawieniu do struktur anatomicznych lub morfologicznych.
psych. Funkcja psychiczna (psychic function) — termin wprowadzony przez W. Jamesa w przeciwstawieniu do TO—> struktury psychicznej, stosowany w psychologii funkcjonalnej w znaczeniu analogicznym do funkcji fizjologicznych przeciwstawianych strukturom anatomicznym lub morfologicznym. Do funkcji lub czynności psychicznych funkcjonaliści zaliczają m. in. uwagę, wyobraźnię, myślenie, pamięć. Termin wypierany przez wyrażenie „proces psychiczny".
soc. Funkcja społeczna {social function) — termin wprowadzony w 2. poł.

XVIII w. w związku z badaniami przemian społecznych zainicjowanymi przez przedstawicieli szkockiej filozofii moralnej (m. in. A. Ferguson); podjęty przez ewolucjonistów (zwłaszcza przez H. Spencera, który rozpatrując społeczeństwo na wzór orgaruzmu, widział w nim funkcjonalną całość), a upowszechniony w socjologii pod wpływem strukturalizmu i fun-kcjonalizmu (C. Lćvi-Strauss, A. R. Rad-cliffe-Brown). Może on oznaczać:

w ujęciu strukturalno-funkcjonałnym: rolę, jaką dany element jakiegoś systemu społecznego lub kulturowego pełni względem innych elementów tego systemu, przyczyniając się do jego utrzymania lub też rozwoju;
w ujęciu konwencjonalnym: dające się zaobserwować obiektywne następstwa określonych zachowań społecznych dla innych sfer życia społecznego.

Wzajemne zależności różnych grup i instytucji (fl) oraz skutki ich działań (b) nazywa się „wkładem" danego elementu społecznego. Funkcje wiążą się z zaspokajaniem potrzeb; każda grupa społeczna, ujmowana jako względnie wyodrębniona całość, ma wielorakie potrzeby. To, co służy zaspokajaniu potrzeb, a tym samym pozwala istnieć danemu systemowi społecznemu, jest w stosunku do niego funkcjonalne, natomiast to, co utrudnia istnienie systemu lub osłabia jego aktywność, jest w stosunku do niego dysfunkcjonalne. To, co dla jednego systemu jest funkcjonalne, dla drugiego może być dysfunkcjonalne, i na odwrót. Funkcje są wpisane w strukturę danego systemu, są ściśle powiązane z odpowiednim układem pozycji społecznych, ról. Funkcjonalność umacnia strukturę, przyczynia się do jej kontynuacji. Zmiany w funkcji powodują zmiany w strukturze. Podobnie jak funkcja, charakter funkcjonalny lub dysfunkcjonalny może mieć też struktura, w zależności od tego, czy i w jakim stopniu jest dostosowana do systemu.

305

11 — słownik filozoficzny

306

FUNKCJA NAZWOWA

FUNKCJONALIZM

W związku z funkcjonalnością i dysfun-kcjonalnością rozróżnia się m. in.:

funkcje jawne — oficjalnie zamierzone i uznane przez uczestników danego systemu, mające służyć modyfikacji lub lepszemu przystosowaniu tego systemu;
funkcje ukryte — oficjalnie nie zamierzone i nie uznawane, a często też nie uświadamiane, ale faktycznie występujące i mające określone znaczenie.

Rozróżnia się także: furikcje społeczne-przypisane (założone) i funkcje rzeczywiste oraz funlccje autentyczne i funkcje pozorne.

FUNKCJA NAZWOWA ang. non-propo-sitional funcHon

log. Przekształcenie w nazwę jakiegoś wyrażenia zawierającego zmienne, po podstawieniu za te zmienne odpowiednich stałych.

FUNKCJA PREDYKATYWNA ang. pre-dicate function -> Orzekanie (2).

FUNKCJA PROPOZYCJONALNA ang. predicate-logic function log. ^ Funkcja zdaniowa.

FUNKCJA REFERENCYJNA ang. refe-rential function —> Odniesierue (2).

FUNKCJA ZDANIOWA ang. propositio-nal function, sententialfunction

log. Przekształcenie w zdanie jakiegoś wyrażenia zawierającego zmierme wolne, za pomocą operacji podstawienia za te zmierme stałych lub ich związania kwan-tyfikatorami. Występujące tu zmienne mogą być nazwowe (jak np. w formule x = = y), zdaniowe (np. p v ~p) lub jeszcze inne. Funkcję zdaniową, której argumentami są wyrażenia nazwowe, nazywa się w polskiej terminologii funkcją pro-pozycjonalną.

Rozróżnia się funkcje zdaniowe prawdziwościowe (ekstensjonalne; —> eksten-sjonalność) i nieprawdziwościowe (inten-sjonalne; -^ intensjonalność), a wśród tych ostatnich wyróżnia się -^ tautologie (1).

syn.—> Formuła (b) zdaniowa.

FUNKCJONALIZM ang. functionalism; ii. fonctionnalisme; nm. Funktionalismus

i. Pogląd reprezentowany przez E. Cas-siRERA, który przeciwstawiając się —> sub-stancjalizmowi (1) metafizycznemu uważał, że pojęcie -^ substancji (1) należy zastąpić pojęciem funkqi.

Związany ze stanowiskiem pozytywistycznym i fenomenologicznym pogląd, według którego nauki empiryczne nie zajmują się badaniem związków przycz3nio-wych, lecz tylko stwierdzaniem związków funkcjonalnych między zjawiskami, tj. opisywaniem jednych zjawisk jako —> funkcji (1) innych zjawisk. Rzecznicy tego poglądu odrzucali pojęde przyczyny ze względu na jej metafizyczny i — według nich — antropomorficzny charakter.
estet. Pogląd, według którego piękno dzieła sztuki jest pochodną jego funkcji użytkowej lub nawet sprowadza się do niej. Pogląd ten znalazł wyraz w architekturze i sztuce użytkowej lat dwudziestych XX w., dla której zasadniczym czynnikiem układu przestrzeimego jest jego funkcja, w myśl hasła „forma wynika z funkcji".
psych, syn.^ Psychologia funkcjonalna.
W antropologii — kierunek dążący do całościowego ujmowania badanej kultury, do wyjaśniania faktów antropologicznych przez ich funkcję i rolę, jaką odgrywają w integralnym systemie kultury, przez sposób, w jaki pozostają we wzajemnej relacji w obrębie tego systemu. Temu celowi służyła monograficzna metoda badań terenowych, polegająca na odkrywaniu wzajemnych związków między poszczególnymi instytucjami w obrębie danej kultury (B. Malinowski).

307

308

FUNKCJONALIZM PSYCHOLOGICZNY

FUNKTOR

6. soc. Szkoła funkcjonalna (funkcjonal-no-strukturalna) (T. Parsons, R. K. Merton) postulująca badanie zjawisk społecznych z punktu widzenia funkcji, jaką spdniają w obrębie systemu społecznego, oraz analizę funkcjonalnych wymogów niezbędnych do zachowania równowagi systemu.

FUNKCJONALIZM PSYCHOLOGICZNY

syn.-^ Psychologia funkcjonalna.

FUNKTOR (ic. fungor, functus sum = sprawuję, wykonuję) ang. functor; fr. foncteur, nm. Funktor

log. W węższym znaczeniu (za R. Car-NAPEM i H. Reichenbachem): znak —> funkcji nazwowej, przedstawiony za pomocą symbolu/w jej zapisie y =f{x). Odpowiada on w przybliżeniu funktorom nazwo-twórczym (zob. niżej /2a/) od argumentów nazwowych.
log. W szerszym znaczeniu (za S. Leśniewskim i T. Kotarbińskim): wyrażenie, które nie będąc zdaniem ani nazwą, tworzy wraz z innymi wyrażeniami, zwanymi argumentami funktora, jakieś wyrażenie złożone. W zależności od tego, czy będzie nim nazwa, czy zdanie, czy też inny (bardziej złożony) funktor, rozróżnia się:

funktory nazwotwórcze {na-me-forming functors). Funktorem nazwo-twórczym od jednego argumentu nazwo-wego jest np. negacja przynazwowa: Jan jest nie palący;
funktory zdaniotwórcze (sentence-formingfunctors). Funktorem zda-niotwórczym od jednego argumentu zdaniowego jest np. negacja przyzdaniowa: Jan nie jest palący;

c) funktory funktorotwórcze (functor-forming functors). Funktorem fun-ktorotwórczym jest np. „bardzo", który to funktor wraz z funktorem zdaniotwór-czym „kocha" od dwóch argumentów nazwowych („Abelard kocha Heloizę") tworzy nowy funktor: „bardzo kocha". Istnieje wiele rodzajów funktorów funktoro-twórczych.

Innym podziałem funktorów, ważnym z logicznego punktu widzenia, jest podział na funktory ekstensjonalne (—> eks-tensjonalność) i intensjonalne (z;s—> inten-sjonalność):

Funktor ekstensjonalny (extensional functor), zwany też p ra-wdziwościowym {truthfunctor) z racji zależności między prawdziwością argumentów a prawdziwością całego zdania złożonego, tworzy wraz ze swymi argumentami zdanie charakteryzujące się ekstensjonalnością, tzn. takie, którego wartość logiczna (prawdziwość lub fał-szywość) zależy wyłącznie od wartości logicznej zdań składowych (argumentów), a nie np. od ich treści. W klasycznym —> rachunku zdań wszystkie jego spójniki są funktorami ekstensjonalnymi, których sens charakteryzuje się za pomocą matryc (tabelek), przedstawiających zależność wartości logicznej zdania złożonego od wartości logicznej zdań składowych.
Funktor intensjonalny{in-tensional functor) — tworzy wyrażenie rue mające cechy ekstensjonalności, przy czym owym wyrażeniem (złożonym) może być zarówno zdanie, jak nazwa.

3. Układ realizujący określone funkcje —> algebry Boole'a.

309

310

GENERACJONIZM

GATUNEK (nm. Gattung = rodzaj) gr. eidos; łc. species; ang. species, sort; fr. espece; nm. Art, Spezies (3)

metaf. Bardziej zdeterminowana niż korelatywny -^ rodzaj (1) idea ogólna, która ujmuje istotne cechy wyróżniające jakiegoś bytu i dotyczy rzeczy konkretnych, podobnych do siebie na skutek ich pochodności od wspólnego pnia.
W logice tradycyjnej: jeden z pięciu wyróżnionych przez Porfiriusza (pente phonón) i przyjętych w scholastyce {quin-que voces) sposobów orzekania pojęć ogólnych o jednostkowych przedmiotach {—^ pre-dykabilia). Pozostaje on w następującym stosunku do orzekania za pomocą —> rodzaju (2): ograniczenie rodzaju (np. zwierzę) za pomocą —> różnicy gatunkowej (np. rozumność) prowadzi do pojęcia gatunku (np. człowiek).

Gatunki najniższe {species infi-mae) — takie, które nie obejmują żadnego irmego (^ „drzewo Porfiriusza")-

3. hiol. Podstawowa jednostka systema
tyki świata żywego: ponadindywidualna
forma organizacji żywej materii, stanowią
ca zbiór —> populacji (3), który charakte
ryzuje się różnorodnością morfologiczną,
biochemiczną, genetyczną, ekologiczną,
geograficzną i składa się z osobników
zdolnych do krzyżowania się i wydawa
nia płodnego potomstwa. W przyjmowa
nej obecnie populacyjnej koncepcji gatu
nek pojmuje się jako zamknięty układ
o wysokiej równowadze adaptacyjnej, który

nie traci swej odrębności, mimo że występuje w naturze obok innych gatunków (izolacja), i który istnieje w czasie jako nieprzerwany ciąg pokoleń podlegający działaniu doboru naturalnego i innych czynników ewolucji. Gatunkowi przypisuje się następujące cechy: realności, całościowo-ści, wysokiej organizacji, uniwersalności, historyczności, różnowartościowości, stabilności itp.

GENERACJANIZM

syn.^ Generacjonizm.

GENERACJONIZM (generacjanizm)

(łc. generatio = rodzenie) nm. Generationis-mus

1. Przeciwstawny zarówno i;s—> kreacjo-nizmowi (2), jak i teorii —> preegzystencji pogląd na pochodzenie duszy ludzkiej, według którego powstaje ona wraz z ciałem w akcie poczęcia w ten sposób, że jest przekazywana potomstwu przez rodziców: rodzi się z rodziców podobnie jak ciało z ich ciał. Ze względu na akcent znaczeniowy padający w tym wyjaśnieniu powstawania duszy ludzkiej na „przekazywanie", generacjonizm bywa również nazywany —> tradu-cjanizmem. Rozróżnia się:

generacjonizm materialisty czny (traducjanizm cielesny), według którego dusza dziecka pochodzi z cielesnego nasienia rodziców (m. in. Ter-tulian);
generacjonizm spirytualistyczny (traducjanizm duchowy), według którego dusza dziecka powstaje z duchowej duszy rodziców, nasienie cielesne zaś jest tylko narzędziem, za pomocą którego zapoczątkowane zostaje jej odrębne istnienie (m. in. Augustyn, Fulgencjusz z Ru-SPE, Grzegorz Wielki).

Odrzucany przez Kościół już od V w., zwłaszcza w średniowieczu, na rzecz kre-acjonizmu, generacjonizm odżył w XIX w. (H. Klee, J. Frohschammer, G. C. Ubaghs, A. Rosmini-Serbati).

311

312

GENERALIZACJA

GENEZA

2. filoz. przyr. Pogląd na pochodzenie życia z materii nieorganicznej, sprowadzający się do naiwnego —> samorództwa {gene-ratio spontanea, generatio aequivoca).

GENERALIZACJA <łc. generalis = powszechny, ogólny) ang. generalization; fr. generalisation; nm. Generalisation, Generali-sierung, Yerallgemeinerung

metod, syn.—> Uogólnienie; polega ono np. na dokonaiuu wnioskowania indukcyjnego. T. CzEżowsKJ określa generalizację jako operację przekształcenia nazwy podrzędnej w nadrzędną, jako przejście od gatunku do rodzaju, np. „kwadrat" - „prostokąt", odróżniając ją od takich operacji, jak -^ abstrakcja (6) i -> formalizacja (1).
t. pozn. Intelektualna czynność tworzenia pojęć, polegająca na zestawianiu cech wspólnych wielu przedmiotom jednostkowym.
psych. Generalizacja bodźca — reagowanie tym samym odruchem warunkowym na -> bodziec podobny do tego, który wywoływał daną reakcję poprzednio.

GENERATIO <łc. <generatio> = rodzenie, powstawanie) gr. genesis

Termin scholastyczny (będący tłumaczeniem Arystotelesowskiego genesis), który może oznaczać:

pojawienie się jakiejś gatunkowo nowej -> substancji (1). vs^ Corruptio;
akt stwarzania zarówno w znaczeniu biologicznym, jak i konceptualnym.
pogląd, według którego życie powstało spontanicznie z materii nieorganicznej {generatio spontanea, generatio aeąuivoca) (—> samorództwo).

GENETYKA (gr. genetes = ten, który tworzy, rodzic; ten, który został stworzony, syn) ang. genetics; fr. la genetique; nm. Ge-netik

Nauka zajmująca się badaniem zjawisk -> dziedziczności (1) i —> zmienności or-

ganizmów roślinnych, zwierzęcych i człowieka (W. Bateson, 1905). Bada ona właściwości materiału genetycznego, jego zmiany (—> mutacje), sposoby przekazywania i odtwarzania informacji genetycznej w układach kontrolujących biosyntezę, przemianę materii i rozwój cech dziedzicznych. Główne działy genetyki:

genetyka biochemiczna i molekularna — która bada naturę chemiczną i mechanizmy działania determinant genetycznych (genów, chromosomów) na poziomie molekularnej struktury komórek;
genetyka populacji — która dotyczy zjawisk dziedziczności i zmienności na poziomie populacji, analizując wpływ zmian częstotliwości współdziałania genów, mutacji, —> selekcji, krzyżowania się ras — na zmiany ewolucyjne;
genetyka człowieka, w tym genetyka lekarska — które badają występowanie i sposoby przekazywania u ludzi cech uwarunkowanych dziedzicznie, pozytywnych i negatywnych, w tym także chorób dziedzicznych.

GENEZA (gr. <genesis> = narodzenie, pochodzenie) łc. genesis; ang. genesis; fr. ge-nese; nm. Genese

Ogół warunków powstania i rozwoju danego zjawiska. Ukazanie genezy jakiegoś przedmiotu to W3^aśnienie sposobu, w jaki ów przedmiot stał się tym, czym jest w danej chwili, a więc rozpatrywanie następstwa kolejnych jego postaci w związku z okolicznościami, w jakich dokonywał się ten rozwój. —> Antropogeneza, -^ bio-geneza.

Kategoria pojęciowa genezy, obiegowa w XIX-wiecznej nauce, wyrażała tendencję do wyjaśniania zjawisk przede wszystkim przez poszukiwanie ich źródeł, a także do ujmowania ich w perspektjrwie diachronicznej, niejako oddalając możliwość badania synchronicznego, które uwzględniałoby również strukturę zjawisk.

313

314

GENOTYP

GNOSTYCYZM

GENOTYP (gr. genos = ród + typos = odcisk, odbicie) ang. genotype; fr. genotype; nm. Genotypus

biol. Zespół wszystkich czjmników dziedzicznych, uwarunkowany składem genowym (W. L. JoHANNSEN, 1909). Genotyp określa normy reakcji danego osobnika na określone warunki środowiska, bezpośrednio determinuje nie sam —> fenotyp, lecz pewien zakres możliwości fenotypowych realizujących się pod wpływem środowiska.

Związane z genotypem pojęcie puli genowej określa sumę wszystkich genów, a ściślej — całą informację genetyczną zakodowaną w genach występujących w populacji w danym czasie. Pula genowa może być w stanie równowagi, gdy przez szereg pokoleń zachowuje stały skład i średnią wartość, lub mogą w niej następować zmiany frekwencji (częstości pojawiania się) genów i genotypów. Poprzez tego rodzaju zmiany puli genowej populacji dokonuje się —> ewolucja (II) biologiczna.

GEOMETRIA (gr. <geometrta> = mierzenie ziemi) łc. geometria; ang. geometry; fr. geometrie; nm. Geometrie

Dział -> matematyki, którego przedmiotem badań są figury i stosunki przestrzenne. Rozróżnia się m. in.: geometrię euklidesową (Euklides) i geometrie nieeuklidesowe (N. I. ŁoBACZEWSKi, J. BoLYAi, G. F. B. Riemann), a także geometrię metryczną, geometrię afi-ruczną, geometrię rzutową. Współcześnie przez geometrię rozumie się teorię niezmienników pewnej grupy przekształceń (program z Erlangen F. Kleina, 1872). Jednym z ważnych działów geometrii jest topologia, czyli teoria niezmienników homeo-morfizmów (tj. przekształceń wzajemnie jednoznacznych i obustronnie dągłych).

Ze względu na ścisłość metod dedukcyjnych stosowanych w geometrii niektórzy filozofowie postulowali wzorowanie się na niej (nazwa ta obejmowała wówczas całą matematykę) przy budowie systemów filozoficznych (np. R. Descartes, B. Pa-

scal, G. W. Leibniz, B. Spinoza); -^ morę ge-ometrico, —> esprit de geometrie.

GESZTALTYZM (nm. Gestalt = postać) ang. gestaltism; fr. gestaltisme syn.~^ Psychologia postaci.

GLOBALIZACJA -^ Cywilizacja (4) globalna.

GNOSTYCYZM (gr. gnostikós = poznawczy, dotyczący poznania — stąd nłc. <gno-sticismus>) ang. gnosticism; fr. gnosticisme; nm. Gnostizismus

1. Doktryny różnych sekt chrześcijańskich z II i III w., stanowiące próbę przekształcenia wierzeń religijnych w system filozoficzny. Charakteryzuje je: negacja rzeczywistości obecnej, konkretnej; usiłowanie dotarcia do sfery boskości na podstawie poznania filozoficznego (którego szczególną cechą są spekulacje na temat duchów i aniołów) i poprzez praktyki ascetyczne; dualizm absolutny lub względny (ten ostatni ma znaleźć kres wraz z końcem świata); odrzucenie wszelkich norm legalnych. Podstawę gnostycyzmu stanowiła tajemna nauka, którą rzekomo Chrystus objawił Apostołom z zaleceniem, aby przekazywali ją tylko wtajemniczonym, i z tego też względu nauka ta nigdzie nie została spisana. Główną tezą gnostycyzmu było twierdzenie o istrueniu dwóch pierwiastków: dobra (Bóg) i zła (materia), między któryrrii istnieją istoty pośrednie

> eony (3). Źródłami gnozy były religie

żydowska, chrześcijańska, perska oraz filozofie: neoplatonizm, neopitagoreizm i in. Za prekursorów gnostycyzmu można uważać członków wspólnoty religijnej w Qum-ran i żydowskich wyznawców Nowego Testamentu; gnostykami byli m. in.: Saturnil zANnocHn, Bazylides, Walentyn, Marcjon, Hermogenes, Bardezanes Syryjczyk. Gnoza miała swoich kontynuatorów w XII i Xni w.; w nowszych czasach pierwiastki nauk gno-stycznych można dostrzec w -> teozofii (1).

315

316

GNOZA

GODNOŚĆ (CZŁOWIEKA)

2. Wszelka doktryna, która utrzymuje, iż uzyskała całkowite wyjaśnienie rzeczywistości duchowej przez poznanie ponad-rozumowe, a nawet rozumowe.

GNOZA (gr. gnósis = wiedza; wyższe poznanie) łc. gnosis; ang. gnosis; fr. gnose; nm. Gnosis

Poznanie samo w sobie — czysto intuicyjne, iluminacyjne, ezoteryczne, oparte nie na Objawieniu, lecz na zakładanej znajomości istoty człowieka, mające prowadzić do wiedzy absolutnej, która by objęła wszelką rzeczywistość. Poznanie takie pozwoliłoby rozwiązać wszystkie zagadnienia filozoficzne i religijne dotyczące bo-skości, człowieka i świata; miałoby być ono samo przez się zbawcze. Elementy gnozy w tym znaczeniu zawiera —> teozo-fia, —> okultyzm, wolnomularstwo. Ten właśnie nurt, historycznie rzecz biorąc, jest gnozą w sensie właściwym, choć zwykło się go nazywać gnozą nieortodoksyjną, czyli syn.—> gnostycyzmem.
teol. Gnoza ortodoksyjna — charyzmatyczne poznanie religijne, przeniknięte miłością, będące aspektem i pogłębieniem wiary, nie zaś jej przewyższeniem. Gnoza w tym znaczenniu jest z samej swej natury zwrócona ku —> kontemplacji (2).

GNOZEOLOGIA (gr. gnosis = poznanie + logos = słowo, nauka) ang. gnosiology; fr. gnoseologie; nm. Gnoseologie syn.—> Teoria poznania.

GODNOŚĆ (CZŁOWIEKA) gr. aksiosis; łc. dignitas (hominis); ang. dignity; fr. dignite (humaine); nm. Menschenwurde, Wurde des Menschen

1. metaf., et. Szczególna wartość, jaką posiada każdy człowiek jako istota ludzka, tzn. istota rozumna i wolna, czyli —> osoba (1, 2), i przez co zasługuje on na szacunek irmych istot ludzkich (—> personalizm). W ujęciu Jana Pawła II godność człowieka wyruka m. in. z faktu jego ist-

nienia jako osoby (która jest zawsze celem samym w sobie), z jego rozumnej natury i wolnej woli, i jako taka godność ta jest niezbywalna i niezniszczalna. Jest to wartość podstawowa, której człowiek nie ma sam z siebie, lecz otrzymuje ją z chwilą swego zaistnienia. Może on ją tylko powiększać, rozwijając się duchowo.

Stosownie do ontycznego wyposażenia człowieka myśl chrześcijańska wyeksponowała dwa istotne czyrmiki jego godności (Grzegorz z Nyssy, Nemezjusz z Emesy, Alanus ab Insulis, G. Pico della Mirando-la), nawiązując do wątków filozofii starożytnej. Są to:

„środkowe" i zarazem graniczne miejsce człowieka w hierarchicznym układzie całości bytu (^ antropocentryzm), dzięki czemu uczestniczy on, jako istota ducho-wo-cielesna, w wyższej od siebie strefie bytu duchowego i niższej materialnego. Synonimem duchowości jest właśnie rozumność; godność człowieka jako istoty rozumnej jest więc godnością podobieństwa i przynależności do tego, co od ruego wyższe;
relatywna niestałość tego miejsca, którego zmiana, możliwa dzięki niezde-terminowaniu człowieka, zależy od niego samego w takiej mierze, w jakiej jest on wolny. O jego godności bardziej więc decyduje ten czynnik, będący nośnikiem idei niezdeterminowania i wolności, które łącznie stanowią podstawę autokreat3^wności człowieka. Autokreatywność, inaczej niż rozumność, nie przysługuje żadnemu iimemu bytowi stworzonemu i jako wyjątkowy w świede przywilej jest dla określenia potencjalnej godności człowieka bardziej istotny niż np. jego — wyróżniana niekiedy w tej roli — pionowa postawa, boskie pochodzenie czy nawet powołanie do uczestnictwa w wewnętrznym życiu Boga.

Podobnie jak —> wolność (2), godność człowieka uważa się za wartość podstawową i uniwersalną. W Polsce zajmował się jej określeniem z pozycji humanistycz-

317

318

GRA

GRA JĘZYKOWA

nych historyk idei J. Domański. W katolickiej nauce społecznej jest ona wyrażana przez zasadę pomocniczości: wszystkie instytucje społeczne i państwowe powinny z samej swej istoty mieć względem osoby ludzkiej charakter służebny.

2. Podstawowa powirmość według etyki I. Kanta (ażeby nigdy nie traktować osoby jedynie jako środka, lecz jako cel sam w sobie), nazywana niekiedy zasadą godności ludzkiej (-> imperatyw kategoryczny). Tę samą treść zawiera sformułowana przez K. Wojtyłę tzw. —> norma (1) personalistyczna („osoba nie może być nigdy dla drugiej osoby środkiem do celu"). -^ Miłość (6).

GRA łc. ludus, iocus; ang. play, gamę; fr. jeu; nm. Spiel

—> Zabawa ujęta w pewne reguły, określające najczęściej zasady współzawodnictwa między jej uczestnikami. W miarę jak dążność do osiągnięcia pewnego stanu końcowego (np. zwycięstwa) przeważa nad zachowaniami o charakterze zabawowym, gra przekształca się w pracę. Gra łączy się z wydatkowaniem energii fizycznej lub umysłowej, motywowanym nie bezpośrednią użytecznością, lecz przyjemnością, jaką jednostka znajduje w samej tej czynności, którą jest gra.
mat. Sytuacja konfliktowa, w której rozwiązaniu bierze udział więcej ruż jeden gracz; także: każda taka sytuacja decyzyjna, której rozstrzygnięcie zależy nie tylko od decydenta, lecz również od innych jeszcze czynników. W grze wyróżnia się: a) graczy, czyli grupy o przeciwstawnych interesach, b) wypłatę gry, c) strategię gracza. Rozróżnia się gry ze skończoną lub nieskończoną liczbą graczy, gry z sumą zerową lub niezerową w zależności od tego, czy suma wypłat jest czy nie jest równa zeru, gry ze skończoną lub nieskończoną liczbą strategii w zależności od maksymalnej liczby strategii, jakie ma do rozporządzenia co najmniej jeden z graczy. Od-

różnia się gry strategiczne (kiedy sytuacje są różne od strategii w grze) i gry niestra-tegiczne (gdy strategie utożsamiają się z sytuacjami). Wśród gier strategicznych wyróżnia się gry bezkoalicyjne, kiedy koalicje działań oraz interesów się pokrywają. W grach bezkoalicyjnych partnerzy wybierają strategie niezależnie od siebie. Szczególnym przypadkiem gier bezkoalicyjnych są gry antagonistyczne, w których występują dwaj gracze, przy czym wygrana jednego jest równoważna przegranej drugiego. Wśród gier niestrategicznych wyróżrua się gry kooperacyjne, w których występuje koalicja między partnerami.

Grami w tym znaczeniu zajmuje się matematyczna —> teoria gier.

3. Termin opisowy oznaczający wszelkie procesy, które zachodzą wewnątrz wyodrębnionego systemu zjawisk zgodnie z prawidłami tego systemu i dają się sprowadzić do czterech typów operacji: powtórzeń, przestawień, podstawień, przekształceń.

GRA JĘZYKOWA ang. language-game; fr. jeu de langage; nm. Sprachspiel

U L. Wittgensteina: Sprachspiel — całość złożona z języka i czynności, w których on uczestniczy; cały proces używania słów, czyli ćwiczenie wszelkich możliwych układów słownych. Gier takich może być nieskończerue wiele i są one od siebie niezależne. Opiera się na nich głęboki system gramatyczny języka, w obrębie którego mogą powstawać coraz to nowe struktury semantyczno-logiczne w nieograniczonej ilości. Termin „gra" ma według Wittgensteina podkreślać, że mówienie jest formą działalności, wyrazem pewnego sposobu życia {-^ forma życia).

Gra słów (Wortspiel) — wykorzystywanie brzmieniowego podobieństwa między słowami dla uwydatnienia semantycznych relacji między nimi; jest ona pewnym przypadkiem gry językowej, mianowicie tej gry w stanie czystym.

319

320

GRADUALIZM

GRAMATYKA

GRADUALIZM <łc. gradus = stopień) nm. Gradualismus

metaf. Stanowisko charakterystyczne dla schyłku starożytności i dla średniowiecza, zmierzające do przezwyciężenia dualizmu Boga i świata, ducha i materii. Można wyróżnić trzy jego odmiany:

gradualizm czysty w sformułowaniu FiLONA Z Aleksandrii (trzy szczeble w dra-birue bytów: Bóg jako stwórca Logosu -Logos stwórca świata - odwieczna materia). Do tej odmiany zbliżają się poglądy Orygenesa, a później filozofów arabskich (Awicenna);
gradualizm emanacyjny (Plotyn i jego szkoła): świat powstaje poprzez konieczną emanację z bytu najwyższego — Absolutu: Absolut - świat ducha (idee) -świat psychiczny (jedyna dusza świata, w której zawarte są dusze jednostkowe) -materia (^ emanatyzm);
gradualizm poznawczy w tomistycz-nej teorii analogii bytu: poznawczo ujęte zróżnicowanie wewnątrzbytowe, bytowa nierówność, zarówno stopniowanie bytowe zachodzące w obrębie jednego gatunku, jak i ustopniowanie różnych gatunków i rodzajów.

GRAMATYKA (gr. <he grammatike [sc. techne]> od grdmma = napis, pismo, tekst; stąd łc. <grammatica>, -ae = 1. umiejętność językowa, znajomość języków, 2. nauka o budowie języka) ang. grammar, fr. gram-maire; nm. Grammatik

Opis struktury danego języka (gramatyka szczegółowa) lub struktury mowy ludzkiej jako takiej (gramatyka uniwersalna) (—> filozofia języka). W pierwszym przypadku przedmiotem opisu jest struktura konkretnych wyrażeń (la parole w znaczeniu, jakie nadał temu terminowi F. de Saus-sure), w drugim — znajdujący się u ich podstaw system językowy (la langue w ujęciu de Saussure'a). Parole — to mówienie, czyli każdorazowa indywidualna realizacja systemu językowego, to konkretne

użycie langue w danym momencie przez użytkownika języka. Langue — to abstrakcyjny system elementów języka i stosunków między nimi, wspólny wszystkim użytkownikom danego języka, istniejący w świadomości społecznej. Gramatyka tradycyjna odtwarza w pełnym i wyraźnym opisie powierzchniowe cechy struktur słownych. Na jej pniu można wyróżnić specjalne odmiany lub też rozwinięcia. Są to:

Gramatyka uniwersalna, którą w XVII i XVIII w. rozwijali filozofo-wie-lingwiści i która zyskała też miano „gramatyki filozoficznej". U jej podstaw legło przekonanie, że rozmaite języki etniczne kryją w swej głębszej warstwie pod zewnętrzną różnorodnością wspólną organizację, będącą odbiciem „natury ludzkiej" czy też „ludzkiego rozumu". Dla racjonalistów z kręgu R. Descartes'a ta wspólna organizacja języka jest wrodzonym wyposażeniem rodzaju ludzkiego, a jej koncepcja została najpełniej opracowana w Grammaire de Port-Royal (1660). Współcześnie, dzięki badaniom lingwistycznym zapoczątkowanym przez N. Chomskyego, gramatyka uniwersalna przybrała postać sformalizowanej teorii, nie poprzestając na cechujących ją wcześniej ujęciach intuicyjnych. W ujęciu Chomsky'ego stanowiła najpierw (1957) system reguł tworzenia zdań, a następnie (1965) przekształciła się w —> gramatykę generatywno-trans-formacyjną, do której Chomsky wprowadził takie pojęcia, jak zastosowarue reguł, —> struktura (1) powierzchniowa i przeciwstawna jej struktura głęboka, transformacja, —> kompetencja językowa, —> perfor-mancja.
Gramatyka logiczna lub gramatyka głęboka, którą odkrył, wychodząc poza tradycyjną gramatykę, L. Wittgen-STEiN, stanowi według niego podstawę intersubiektywnego porozumiewania się. Jest to według określenia filozofów lingwistycznych z ośrodka oksfordzkiego nie-

321

322

GRAMATYKA FORMALNA

GRAMATYKA GENERATYWNA

formalna logika języka, która odrzuca metody jego rekonstrukcji i formalizacji, bierze natomiast pod uwagę bogactwo egzystencjalnych doświadczeń człowieka, przejawiających się w czynnościach mowy.

GRAMATYKA FORMALNA ang. format grammar; fr. grammaireformelle; nm. formule Grammatik

W lingwistyce matematycznej (tj. nauce zajmującej się stosowaniem metod matematycznych w językoznawstwie) — zbiór reguł formalnych, na podstawie których można rozstrzygać, czy brane pod uwagę wyrażenie należy do danego języka. Może to być zarówno język naturalny, jak i sztuczny, np. język sformalizowany. Reguły te pozwalają ustalić, w jaki sposób z elementów języka tworzy się jego poprawne wyrażenia, np. z liter alfabetu — skończone ciągi liniowe, stanowiące takie właśnie wyrażenia. Przyjmuje się, że reguły gramatyczne wyznaczają w sposób jednoznaczny zbiór poprawnych zdań danego języka. Przy budowie gramatyk formalnych pomija się semantyczną zawartość języków. Gramatyki te znajdują zastosowanie zwłaszcza w językach programowania przy obsłudze maszyn matematycznych.

GRAMATYKA FRAZOWA

syn.-^ Gramatyka struktur frazowych.

GRAMATYKA FUNKTOROWA (gramatyka kategorialna) ang. functorial grammar; fr. grammaire fonctorielle; nm. funktorielle Grammatik

Wysunięta i zarysowana przez K. Ajdu-KiEWiczA (1935) koncepcja gramatyki jako opisu języka w kategoriach wyznaczarua poprawnych zdań, nawiązująca do pojęcia —> kategorii syntaktycznych (stąd również nazwa „gramatyka kategorialna"), bliska -^ gramatyce formalnej języka naturalnego. Według tej koncepcji, opierającej się na wyróżnieniu wśród kategorii semantycznych — kategorii podstawowych i katego-

rii furiktorowych, każde wyrażenie danego języka może występować bądź w roli argumentu, bądź funktora, jednakże bez stałego przyporządkowania do kategorii syntaktycznej. Ajdukiewicz w swojej gramatyce wyróżnił dwie kategorie podstawowe: zdania (zmierme i funkcje zdaniowe) — s i nazwy (zmienne i funkcje na-zwowe) — n. Różnorakie kategorie fun-ktorowe można redukować według określonych reguł do kategorii podstawowych w wypadkach, gdy przekształcane wyrażenie jest syntaktycznie spójne. Charakteryzuje się je za pomocą wskaźników w postaci ułamka: w liczniku podaje się kategorię nadrzędną w stosunku do elementów systemu językowego, a w mianowniku umieszcza się kategorie tych elementów, tj. kategorie semantyczne argumentów. Na przykład s/nn to tyle co funktor zda-niotwórczy od dwóch argumentów na-zwowych. Wyróżnia się funktory o takich wskaźnikach, jak s/ss (kategoria ta może oznaczać spójniki łączące zdania), s/n/s/„itp.

Metoda charakteryzowania kategorii przez wskaźniki znalazła zastosowanie w badaniach spójności syntaktycznej wyrażeń. Gramatykę funktorową Ajdukiewi-cza rozwijali i modyfikowali Y. Bar-Hil-LEL, uważany za prekursora gramatyki ge-neratywnej, J. Lambek i in. Można budować wiele gramatyk kategorialnych, zwiększając np. liczbę kategorii podstawowych lub poszerzając zbiór reguł redukcji. Uważa się, że generatywność gramatyk kategorialnych dorównuje generatywno-ści -^ gramatyk struktur frazowych.

GRAMATYKA GENERATYWNA ang. generative grammar; fr. grammaire genera-tive; nm. generatwe Grammatik

Sformalizowany opis danego języka — naturalnego lub sztucznego — wyznaczający zbiór wszystkich (poprawnie zbudowanych) zdań tego języka i strukturę każdego z tych zdań. Znaczy to, że nie tylko

323

324

GRAMATYKA GENERATYWNA

GRAMATYKA GENERATYWNO-TRANSFORMACYJNA

przypisuje się danym już zdaniom jakiegoś języka — tak jak w gramatyce tradycyjnej — określoną strukturę gramatyczną, ale zmierza się do tego, aby z góry i wyraźnie stwierdzić, jakiego typu zdania tego języka są możliwe, tj. kiedy na podstawie pewnego systemu reguł można tworzyć, czyli generować, wszystkie poprawne pod względem gramatycznym zdania języka, odnosząc do nich automatycznie określony opis strukturalny. A zatem podczas gdy gramatyka tradycyjna odtwarza w swoim opisie powierzchniowe cechy struktur słownych, gramatyka generatywna dąży do odtworzenia reguł, według których owe struktury są budowane. W pierwszym przypadku uzyskuje się model, który odwzorowuje cechy naoczne, w drugim — model (w mocniejszym sensie tego słowa), według którego kształtuje się praktyka mowy. Z punktu widzenia gramatyki generat3nvnej to, czym zajmuje się gramatyka tradycyjna, można określić jako realizacje fonetyczne — często przypadkowe i niekonsekwentne — strukturalnych prawidłowości artykulacji sensu.

Gramatyka generatywna danego języka umożliwia wytwarzanie (generowanie) — za pomocą odpowiednich urządzeń — nieskończonego zbioru zdań na podstawie skończonej liczby reguł zwanych re-kursywnymi lub rekurencyjnymi {recursi-ve rules). Są to reguły, które można stosować nieskończenie wiele razy, przy czym za punkt wyjścia przyjmuje się każdorazowo zdanie uzyskane w wyniku poprzedniego ich użycia. Na gramatykę taką składa się pełna lista wyrażeń prostych danego języka (—> słownik) oraz zestaw reguł konstrukcji wyrażeń złożonych (for-mation rules), w szczególności — zdań tego języka. Reguły te mogą mieć rozmaitą postać; do najprostszych należą tzw. reguły przepisywania lub podstawiania {rewrite rules, rewriting rules, string-replacement rules) (symbolicznie: X -^ Y, co czytamy:

przepisz X jako Y); gramatyka, w której występują tylko takie reguły, nazywa się —> gramatyką struktur frazowych.

Gramatyki generatywne konstruowano i badano najwcześniej (bez użycia tej nazwy) w logicznej teorii języków sformalizowanych. U ich podstaw znalazły się koncepcje pochodzące z antybehawiory-stycznej psychologii, logiki matematycznej, teorii automatów, cybernetyki. Ideę generatywizmu podjęło — głównie dzięki N. Chomsky'emu — językoznawstwo. Gramatyki generatywne budowane dla języków naturalnych zawierają oprócz reguł przepisywania bardziej skomplikowane reguły zwane regułami transformacji (-> gramatyka generatjm^no-transformacyjna). Składają się one przy tym z komponentu składniowego oraz fonologicznego i semantycznego. Gramatyki te analizują wykorzystanie twórczych możliwości użycia języka.

GRAMATYKA GENERATYWNO--TRANSFORMACYJNA ang. generatwe transformational grammar; fr. grammaire generatwe transformationnelle; nm. generatwe Transformations-Grammatik

Określenie utworzone na gruncie -^ gramatyki generatywnej, odnoszone do każdej gramatyki, która się posługuje metodą transformacji (w tym znaczeniu używa się w odniesieniu do takiej gramatyki określenia „metoda transformacyjna"). Pojęcie gramatyki transformacyjnej wprowadził N. Chomsky (1957) w związku z zagadnieniami komputerowego analizowania i przetwarzania tekstów, a następnie (1965) znacznie je zmodyfikował, nie biorąc już np. pod uwagę zdań nuklearnych. W przeciwieństwie do dotychczasowej gramatyki statycznej celem gramatyki transformacyjnej jest opisanie -^ kompetencji językowej idealnego „mówcy/słuchacza"; w tej mierze, w jakiej osiąga ona ten cel, jest gramatyką generatywna. Dokonuje tego przez wprowadzenie złożonego systemu reguł.

325

326

GRAMATYKA KATEGORIALNA

GRUPA

wedhig których tworzona jest w syntakty-cznej —> bazie (2) jakiegoś języka struktura głęboka zdań, przenoszona za pomocą transformacji w strukturę powierzchniową; w takiej właśnie mierze gramatyka ta jest gramatyką transformacyjną. Relacja między dwoma poziomami struktur nie jest symetryczna: te same układy wyjściowe, czyli struktury głębokie, mogą się posłużyć różnymi regułami transformacji i uzyskiwać nie tylko różne formy końcowe, czyli struktury powierzchniowe, ale też odmienny punkt widzenia na ten sam wyrażany w zdaniach stan rzeczy.

Badania gramatyków transformacyjnych wskazują, że dwupoziomowość strukturalna języków naturalnych krj^e w sobie złożoność relacji o wiele bogatszą od tej, którą np. zakładała dotąd logika formalna.

GRAMATYKA KATEGORIALNA ang. categorial grammar; ix. grammaire catego-rielle; nm. kategorielle Grammatik syn.—> Gramatyka funktorowa.

GRAMATYKA STRUKTUR FRAZOWYCH (gramatyka frazowa) ang. phrase structuregrammar {PS grammar), constituent structure grammar {CS grammar), immediate constituent structure grammar {IC grammar); ix. grammaire a constituans immediats; nm. Phrasenstruktur-Grammatik, Konstituenten-struktur-Grammatik, IC-Grammatik

Jeden z modeli —> gramatyki generatyw-nej, dotyczący syntaktycznej struktury zdań, skonstruowany na podstawie analizy bezpośrednich składników konstytutywnych {immediateconstituentanalysis /IC analysisl). „IC" jest terminem wprowadzonym przez L. Blckdmfielda (1933), przedstawiciela klasycznego strukturalizmu amerykańskiego. Dotyczy on wszelkiej struktury składruowej, tj. zarówno zdań, jak i poszczególnych grup wyrazowych, a określa się nim te składniki frazowe, które tworzą bezpośrednio daną konstrukcję

słowną. Analiza IC, rozwinięta przez E. Nidę (1966), pozwala odkryć hierarchiczne struktury zdań danego języka naturalnego.

Gramatyka IC w zasadzie tylko opisuje pewien dany (gotowy) zespół zdań, może być jednak również, jako gramatyka gene-ratywna, stosowana do ich generowania. W tym celu wystarczy zinterpretować jej reguły rozbioru zdań jako reguły generacji (reguły podstawiania — rewriting rules). Generuje ona wówczas nie tylko wszystkie zdania możliwe w jakimś języku, tak jak —> gramatyka generatywno-transforma-cyjna, ale i wiele zdań w tymże języku niemożliwych.

GRAMATYKA TRANSFORMACYJNA

ang. transformational grammar, ix. grammaire transformationnelle; rtm. Transformations-grammatik, transformationelle Grammatik

-^ Gramatyka generatywno-transforma-cyjna.

GRAMATYKA WIARY (tłum. ang. <gram-mar of assent> = gramatyka przyświadczenia) syn.—> Logika wiary.

GRUPA (fr. <groupe>, z wł. gruppo = węzeł) ang. group; nm. Gruppe

1. mat. Zbiór G dowolnych elementów a, b, c, ..., z jednym działaniem dwuargu-mentowym „o" (zwanym działaniem grupowym), które można interpretować niekiedy jako mnożenie, niekiedy zaś jako dodawanie, pozwalającym każdej uporządkowanej parze elementów a, b zbioru G przyporządkować trzeci element c z tego zbioru, przy czym spełnione zostają aksjomaty: 1) działanie „o" jest łączne: flo(^oc) = {aob)oc; 2) w zbiorze G istnieje element e działania „o" taki, że aoe = eoa = = a dla każdego elementu a zbioru G, zwany elementem neutralnym. W przypadku mnożenia element e nazywa się jednością grupy, a w przypadku dodawania — ze-

327

328

GRUPA

rem grupy; 3) dla każdego elementu a zbioru G istnieje w tym zbiorze element / taki, że aof=foa = e. W przypadku mnożenia element/nazywa się odwrotnością elementu a, w przypadku dodawania — elementem przeciwnym do a.

Pojęcie grupy i jej przekształceń, wprowadzone do matematyki przez E. Galois, definiowane początkowo na gruncie algebry, dzięki odkryciom M. S. Liego i F. Kleina znalazło zastosowanie w geometrii, a obecnie także w fizyce (m. in. w teorii cząstek elementarnych).

2. soc. Grupa społeczna — jedno z podstawowych pojęć socjologii, wprowadzone w początkach XX w. Dotyczy ono:

w szerszym znaczeniu — wszelkiego zbioru osób, który można ujmować jako całość ze względu na zachodzące między nimi stosunki;
w węższym znaczeniu — zbioru ludzi zespolonych więzią społeczną, tzn. mających świadomość łączności społecz-

nej i przejawiających ją w zachowaniu we wzajemnych kontaktach oraz wobec członków innych grup. Grupa społeczna posiada własną organizację wewnętrzną, wspólne dążenia i cele, system norm społecznych i wzorów działania.

Za Ch. H. Cooleyem rozróżnia się m. in., zwłaszcza w badaniach z zakresu socjo-psychologii, grupy społeczne pierwotne (takie jak rodzina, wspólnota sąsiedzka), charakteryzujące się małą liczebnością i niewyspecjalizowanymi funkcjami członków, ich bezpośrednimi kontaktami interpersonalnymi, względną stabilnością, i grupy społeczne wtórne (takie jak pracownicy danej instytucji, partia polityczna), których członkowie złączeni są zasadniczo więzią formalną poprzez pełnione role społeczne, ze względu na podział pracy i specjalizację funkcji. Uważa się, że grupy pierwotne odgrywają istotną rolę w procesie personalizacji i socjalizacji.

329

330

HARMONIA

HABITUS (łc. <habitus> = właściwość, usposobienie, pozytywna sprawność) gr. echein (1), didthesis (2), heksis (3, 4), ethos (4); także: łc. dispositio (3), consuetudo (4); ang. /la&ff; fr. habitude; nm. Gewohnheit

mete/ —> Posiadanie (czegoś) (1) jako jedna z dziewięciu wyróżnionych przez Arystotelesa ^przypadłości (1) (habitus entitativus).
-^ Jakość (la) będąca cechą stałą doskonalącą którąś z władz duchowych (rozum, wołę) w jej bycie i działaniu (habitus operativus).
Trwała zdolność do czegoś w przeciwstawieniu do vs^ aktu (2); we współczesnej psychologii to znaczenie „habitus" zostało zawężone do „nawyku".
Sprawność w jakimś zakresie, nabyta przez działanie (habitus naturalis) albo udzielona przez Boga {habitus supernaturalis). Habitus naturalny obejmuje sprawności oceniane moralnie dodatnio lub ujemnie; habitus pozyt3rwny nazywa się —> cnotą (2), ujemny > wadą.

BAECCEITAS (ecceitas) (nłc. <haecceitas> od łc. haecce [res] = ta oto [rzecz] — schola-styczne tłum. Arystotelesowskiego tóde ti) ang. haecceity, thisness; fr. haecceite, ecceite; nm. Diesheit, Dieseinzigkeit

metaf. U J. Dunsa Szkota: forma jednostkowa w odróżnieniu od —> quidditas i zarazem zasada ^ jednostkowienia. Według Dunsa Szkota byt jest ogólnie zdeterminowany wieloma formami, tworzącymi

poszczególne warstwy, a w sposób ostateczny — właściwościami jednostkowymi, które w przeciwieństwie do ogólnych są całkowicie proste i nieredukowalne. Mimo że jest ich więcej niż jedna, tworzą jedną różnicę jednostkową. Poszczególne warstwy niższe mają swoje osobne istnienie istotowe (esse essentiae), wskutek czego ogólna natura danego bytu, wyrażająca się w jego definicji, ma jedność niedoskonałą. Pełną, substancjalną jedność nadaje wszystkim warstwom i całemu bytowi dopiero haecceitas, czyniąc w ten sposób byt jednostkowy zdolnym do przyjęcia realnego istnienia (esse existentiae).

Według Awicenny haecceitas jest — obok istoty w rzeczach, istoty w intelekcie, istoty samej w sobie (tzn. w porządku czystej możliwości) — czwartą odmianą istoty, stanowiącą ostateczne jej wykończenie w rzeczach, dzięki czemu rzeczy mogą uzyskać istnienie przypadłościowe.

HARMONIA <gr. <harmonia> = zestrój, zjednoczenie, układ całości, proporcja; ustalony ład, porządek; zgodność dźwięków, akord, tonacja, muzyka) łc. harmonia, consonantia (2); ang. harmony; fr. harmonie; nm. Harmonie

Termin prawdopodobnie pochodzenia pitagorejskiego, wskazujący na matematyczne prawidłowości zarówno w budowie wszechświata, jak i w akustyce.

1. Zgodność i wynikająca z niej jedność różnorodnych składników, uporządkowanych celowościowo, np. harmonia świata (-^ finalizm /1 /).

U pitagorejczyków: własność wszechświata jako ładu, czyli —> kosmosu (-^ harmonia sfer), polegająca na matematycznie prawidłowym, ilościowym układzie jego składników: zależy ona od liczby, miary i proporcji (—> symetria /!/).

U Heraklita z Efezu: harmonia przeciwieństw — uniwersalne i stałe prawo powszechnej kosmicznej zmienności.

U G. W. Leibniza: dostrzegalny przez lu-

331

332

HARMONIA PRZEDUSTAWNA

HENOLOGIA

dzki umysł porządek wszechświata, wyjaśniany w jego doktrynie -^harmonii przedustawnej.

2. estet. Oceniane pozytywnie pod względem estetycznym współwystępowanie różnych elementów dzieła sztuki, np. dźwięków, barw, brył.

W koncepcji pitagorejsko-platońskiej harmonia jako proporcjonalny układ elementów pewnej całości, wymierny liczbowo, stanowi istotę —> piękna (1) (-> proporcjonalność /I/); harmonia w sztuce jest odzwierciedleniem harmonii natury i daje się ściśle określić liczbowo.

U Tomasza z Akwinu harmonia w znaczeniu estetycznym, czyli consonantia, jest jednym z czyrmików przeżywania piękna, a także istotnym czynnikiem w jego wyjaśnianiu.

HARMONIA PRZEDUSTAWNA (harmonia z góry ustanowiona) (tłum. nłc. <harmonia praestabilita> (G. W. Leibniza)) ang. pre-established harmony; fr. harmonie preetaUie; nm. prastabilierte Harmonie

metaf. Określenie wprowadzone przez Leibniza na oznaczenie przyjętego w jego doktrynie z góry ustanowionego przez Stwórcę świata porządku, dzięki któremu -^ monady (2), mimo że nie mogą wpływać na siebie nawzajem ani się ze sobą komunikować, działają w sposób uporządkowany. Ta z góry założona regulacja zachowania się monad uniożliwia, według Leibniza, odpowiedniość między treścia-ini ludzkiego umysłu i rzeczywistością po-zaumysłową.

HARMONIA SFER (muzyka sfer) <gr. sphaira = piłka; kula, kula ziemska, kula jako bryła geometryczna; kulista, sferyczna przestrzeń nieba okalająca Ziemię) ang. harmony of the spheres; nm. Harmonie der Sphdren, Sphdrenharmonie

W teorii pitagorej czyków, dotyczącej świata jako kosmosu, czyli ładu: współbrzmienie sfer gwiezdnych, które obraca-

jąc się dookoła środka świata, wydają dźwięki tworzące akord. Ponieważ odległości sfer układają się w harmonijną proporcję, wyznaczającą kulisty, a więc doskonały kształt świata, każdy zaś prawidłowy ruch wydaje dźwięk harmonijny — w przestworzach rozlega się „muzyka sfer" i cały wszechświat według pitagorej-czyków musi dźwięczeć. Nie słyszymy owej symfonii świata dlatego, że rozbrzmiewa ona stale i równomiernie.

HARMONIA Z GÓRY USTANOWIONA (tłum. nłc. <harmonia praestabilita> (G. W. Leibniza)) metaf. syn.—> Harmonia przedustawna.

HEDONIZM (gr. hedone = przyjemność, rozkosz) ang. hedonism; fr. hedonisme; nm. Hedonismus

Ogólna nazwa doktryn, według których przyjemność (rozkosz) jest: a) najwyższym dobrem, właściwym celem życia i prawdziwym szczęściem (hedonizm etyczny — odmiana -^ eudajmonizmu); b) głównym motywem ludzkiego działania (hedonizm psychologiczny). Hedonizm występował w postaci skrajnej (Arystyp z Cyreny) lub umiarkowanej (Epikur). W czasach nowożytnych hedonizm w ujęciu —>utylitary-zmu reprezentowali J. Bentham (—> rachunek przyjemności) i J. St. Mill.
pot. Postawa praktyczna polegająca na dążeniu do korzystania z wszelkich dostępnych w życiu przyjemności.

HENOLOGIA (gr. td hen = jeden + logos = słowo, nauka) fr. henologie, enologie; nm. Henologie, Einheitslehre

metaf. W odróżnieniu od —> ontologii: nazwa racjonalistycznego i monizującego stanowiska metafizycznego, według którego ostateczną zasadą całej rzeczywistości jest nie -^ byt, lecz —> jedno (Parmeni-DES, pitagorejczycy, Platon, Plotyn, Pro-KLOS, Orygenes; współcześnie do koncepcji henologicznej nawiązywał H. Dumźry).

333

334

HEREDYTARIANIZM

HERMENEUTYKA

HEREDYTARIANIZM (łc. hereditarius = spadkowy, dziedziczny)

Pogląd, według którego —> zachowanie jest w głównej mierze zdeterminowane -^ dziedzicznością (1). vs—> Enwiron-mentalizm (2).
Koncepcje filozoficzne formułowane na podstawie wymienionego wyżej (1) poglądu.

HERMENEUTYKA <gr. he hermeneutike [sc. techne] = sztuka tłumaczenia) ang. her-meneutics; ix. la hermeneutique; nm. Herme-neutik

1. Dyscyplina pomocnicza nauk historycznych (m. in. historii literatury, historii filozofii, religioznawstwa) ustalająca prawidła interpretacji wszelkiego rodzaju tekstów i symboli słownych, zwłaszcza dawnych. Ma ona na celu rozpoznanie, poprzez interpretację źródeł pisanych, prawdziwego sensu, zamierzonego przez ich autorów lub też użytkowników; praktyczne stosowanie reguł i zasad hermeneuty-cznych do tekstów, czyli samą ich interpretację, nazywa się e g z e g e z ą. W mniej rozwiniętej i mniej systematycznej postaci hermeneutyka, zrazu jako sztuka interpretacji i egzegezy, była znana już starożytnym Grekom: dla Platona była tłumaczeniem tego, co mówią bogowie, dla stoików

racjonalną wykładnią mitów, dla Arystotelesa — nauką roztrząsającą różne sposoby interpretacji; także w tradycji judaistycznej uprawiali ją autorzy ksiąg Ha-lacha i Haggada, a w tradycji chrześcijańskiej
Ojcowie Kościoła. Rozwój biblistyki (hermeneutyka biblijna^—nauka o zasadach interpretacji Pisma Świętego, wyrosła z dociekań egzegetycznych nad tekstami biblijnymi), filologii i prawo-znawstwa uczynił z hermeneutyki dyscyplinę zajmującą się badaniem i odczytywaniem źródeł pisanych oraz ustalaniem ich poprawnego tekstu, w czym znaczny udział mieli F. Schlegel i F. E. D. Schleier-

^ MACHER. Dojrzałą postać metodologiczną

hermeneutyka zaczęła uzyskiwać w XVI w. w toku dyskusji między protestantami a katolikami na temat roli tradycji w przekładach Pisma Świętego; praktyczne doświadczenia w dziedzinie hermeneutyki uległy w 2. poł. XIX w. uogólnieniu na gruncie metodologii nauk humanistycznych (m. in. W. Dilthey) — zob. niżej (2).

Koncepcja rozumienia w naukach humanistycznych jako metoda interpretacji „obiektywizacji ducha" (W. Dilthey), tj. ludzkich wytworów występujących poza psychiką i ogólnie dostępnych, stanowiących obiektywną podstawę źródłową humanistyki. Hermeneutyka rzeczywistości ludzkiej, wymagającej interpretacji i zrozumienia, jest przeciwstawiana obiektywnej analizie zjawisk w świecie przyrody. I tak hermeneutyka stara się zawsze wydobyć przez interpretację -^ sens (5) wj^owiedzi, traktowanej zrazu jako zdarzenie, przechodząc do jej sensu, który ją jako zdarzenie „nieskończenie przekracza" (P. Ricoeur).
Refleksja filozoficzna dotycząca wszelkich form ekspresji, np. symboli religijnych, mitów, dzieł sztuki.
U M. Heideggera: analiza rozumienia jako swoistego sposobu bycia, czyli onto-logia rozumienia, ukazująca ludzką skoń-czoność (faktyczność, sytuacyjność, dzie-jowość) nie jako ograniczenie, ale jako warunek wszelkiego rozumienia. Hermeneutyka, którą poprzedza fenomenologia, dotyczy jedynie sensu wypowiedzi, jednakże wiąże ów sens z zawartym w wypowiedzi „projektem", z jakimś zarysem życia w świecie.

Syntezy i uogólnienia wielopostaciowe-go dorobku hermeneutyki dokonał P. Ricoeur, u którego staje się ona nie tylko rodzajem refleksji filozoficznej dotyczącej wszelkich form ekspresji, ale okazuje się jedyną postacią, w jakiej daje się uprawiać filozofię refleksji, oraz jedną z metod, od których zależy poprawność wszelkiego filozofowania.

335

336

HETEROLOGICZNY

HIERARCHIA

Hermeneutykę stosują m. in. R. Bult-MANN w teologii, K. Kerćnyi w religioznawstwie. Dotyczy ona nie tylko teologii biblijnej, ale wręcz całej teologii, gdyż ta poza tekstem Biblii wyjaśnia i inne teksty, np. pisma Ojców Kościoła, różne doktrynalne wypowiedzi kościelne, podejmując ich interpretację w świetle uwarunkowań historycznych i kulturowych, w szerokim kontekście wiary i tradycji. Pod wpływem współczesnej filozofii refleksji (M. Heidegger, H. G. Gadamer, P. Ricoeur) postuluje się, aby teolog jako hermeneuta był świadom także własnej sytuacji, świadom wyznaczanych przez dzisiejsze uwarunkowania kulturowe i poznawcze horyzontów myślenia, które określają jego rozumienie Objawienia odczytywanego w Piśmie Świętym.

HETEROLOGICZNY <gr. heteros = inny + logos = słowo, nauka) ang. heterological; fr. heterologiąue; nm. heterologisch

log. Określenie odnoszące się do orzeczników, które same nie mają opisywanych przez siebie własności. Na przykład orzecznik „zielony" jest heterologiczny, ponieważ sam nie jest zielony; „bezbłendny" (tak napisany) — ponieważ nie jest napisany bezbłędnie. vs-^ Autologiczny.

Z określeniem tym wiąże się paradoks heterologiczności {paradox of heterologicali-ty), zwany też paradoksem GreUinga, sprowadzający się do pytarua, czy wyraz „heterologiczny" sam jest heterologiczny; paradoks ten polega na pomieszaniu języka przedmiotowego z metajęzykiem (—> antynomia /la/ semantyczna).

HETERONOMIA <gr. heteros = inny + nomós = prawo) ang. heteronomy; fr. he'te-ronomie; nm. Heteronomie

TO—> Autonomia.

1. et. Podleganie normom otrzymanym z zewnątrz, np. porządkowi moralnemu nadanemu człowiekowi przez Byt absolutny, czyli przez Boga.

U I. Kanta: stan woli nie będącej własnym prawodawcą.
U R. Ingardena: jeden z --momentów (2) bytowych, niesamoistność bytowa w przeciwieństwie do vs-^ autonomii (3) bytowej (samoistności). Moment ów polega na t3Tn, że dany byt nie ma sam w sobie fundamentu bytowego, nie jest od wewnątrz (immanentnie) określony. Hete-ronomiczne są byty czysto intencjonalne oraz to, co przyszłe (empirycznie możliwe).

HEUREZA (gr. <heuresis> = znalezienie, odkrycie czegoś)

metod. Wynajdywanie sposobów prowadzących do rozwiązania postawionego problemu (do udowodnienia twierdzenia, rozwiązania równania, podania definicji itp.).
pot. Metoda pedagogiczna wymagająca od ucznia aktywnego udziału w procesie nauczania.

HEURYSTYKA <gr. heuriskein = znajdować, odkrywać) ang. heuristic; fr. 1'heuri-stiąue, Yeuristiąue; nm. Heuristik

metod. Nauka o metodach dokonywania odkryć i rozwiązywania zadań. Heu-rystyka była nazywana sztuką odkrywania (ars inveniendi); zajmowali się nią m. in. R. Descartes, G. w. Leibniz, B. Bolzano. Współcześnie przyczynia się ona do rozwoju nauki przez stawianie hipotez (tzw. czynności heurystyczne), a ściślej — przez ich formułowanie, ponieważ jest przede wszystkim umiejętnością; wysunięte hipotezy są następnie poddawane weryfikacji.
metod. Umiejętność wyszukiwania i gromadzenia materiałów historycznych.

HIERARCHIA (gr. hierarchia = urząd naczelnego kapłana, od hierós = święty + ar-che = początek, stąd: porządek panujący wśród aniołów, duchowieństwa) łc. ordo; nłc. hierarchia; ang. hierarchy; fr. hierarchie; nm. Hierarchie, Rangordnung Termin wprowadzony do filozofii przez

337

12 — Słownik filozoficzny

338

HIPOSTATYZACJA

HIPOTETYZM

PsEUDoDioNizEGo Areopagitę {Hierarchia niebieska, Hierarchia duchowna).

Pierwotnie — układ podporządkowania dziewięciu chórów anielskich, później — układ podporządkowania różnych funkcji w Kościele; pojęciem hierarchii bytów operował -> gradualizm.
Układ dowolnych elementów (np. ludzi, funkcji, rzeczy, zdarzeń, ocen), z których każdy jest przyporządkowany, na podstawie jakichś przyjętych reguł, pewnej liczbie klas (tzw. stopniom lub szczeblom hierarchii), przy czym nie ma klas równorzędnych, gdyż każda pozostaje względem pozostałych w relacji nadrzędności lub podrzędności, a nadto są dwie klasy graniczne: taka, która już nie ma nad sobą klasy nadrzędnej (tzw. stopień lub szczebel najwyższy) i taka, która już nie ma pod sobą klasy podrzędnej (tzw. stopień lub szczebel najniższy). Każdy element może być zaszeregowany tylko do jednej klasy (tzn. znajdować się tylko na jednym szczeblu hierarchii); dwa wybrane dowolnie elementy tylko wówczas będą równorzędne, kiedy będą należały do tej samej klasy (tzn. znajdowały się na tym samym szczeblu hierarchii).

HIPOSTATYZACJA

metod, syn.^ Reifikacja.

HIPOSTAZA <gr. <hypóstasis> = podstawa, rzeczywistość, istota; łc. <substantia> (2) — transkrypcja słowa greckiego) nłc. hypostasis (2); ang. hypostasis; fr. hypostase; nm. Hypostase

1. U Plotyna: emanat, byt wyemanowa-
ny z Absolutu.

U neoplatonizujących pisarzy chrześcijańskich termin ten był używany w odniesieniu do trzech Osób Boskich, rozpatrywanych jako substancjalnie odrębne.

W scholastyce: —> substancja (1) jako kategoria ontologiczna, zwłaszcza substancja jednostkowa, -^ osoba (1).
W znaczeniu pejoratywnym, jakiego

to słowo nabrało dopiero w XIX-wiecznej teorii poznania: błędne przypisywanie rzeczywistości absolutnej temu, co ma charakter względny; także: przedmiot fikcyjny, w wyniku -^ hipostazowania błędnie uważany za istniejący.

HIPOSTAZOWANIE

metod. Traktowanie własności czegoś lub relacji tak, jak gdyby były konkretnymi przedmiotami (realnymi substancjami), czego źródłem może być m. in. przypisywanie -^ nazwom (2) abstrakc3^nym (zwanym przez —> reizm /2/ pozornymi) charakteru nazw konkretnych.

HIPOTETYZM (antyindukcjonizm)

metod. Kierunek w metodologii nauk, podkreślający rolę decyzji w przyjmowaniu hipotez — w opozycji do —> indukcjo-nizmu postulującego, żeby przyjęcie hipotezy było jednoznacznie wyznaczone przez odpowiednie procedury indukcyjne oparte na rachunku prawdopodobieństwa. Argumenty hipotetyzmu zmierzają m. in. do wykazania, że indukcjonizm prowadzi do paradoksów, np. do tego, iż każde prawo nauki ma prawdopodobieństwo bliskie zeru, niezależnie od tego, ile doświadczeń je potwierdza. Można bowiem przedstawić prawo nauki jako nieskończoną ko-niunkcję zdań dotyczącą poszczególnych przypadków podpadających pod dane prawo; potwierdzenie zaś prawa pochodzi od skończonej liczby obserwacji; stąd stosunek przypadków potwierdzających do wszystkich przypadków objętych danym prawem, a więc prawdopodobieństwo tego prawa, jest wielkością bliską zeru, co jest niezgodne z powszechnym w nauce poglądem na wartość praw nauki. Hipotetyzm wysuwa jako kryterium przyjmowania twierdzeń naukowych zasadę, żeby formułować je w postaci możliwie najpodatniejszej na obalenie doświadczalne, a jeśli ostoją się poważnym próbom obalenia (testom), to zasługują

339

340

HIPOTEZA

HISTORIOZOFIA

na przyjęcie, przynajmniej do czasu podjęcia następnych testów. Twórcą hipotety-zmu jest K. R. Popper, najwybitniejszym zaś przedstawicielem indukcjonizmu — R.

Carnap.

HIPOTEZA {gr. <hypóthesis> = założenie, przypuszczenie; przesłanka; punkt wyjścia w rozumowaniu) łc. hypothesis; ang. hypothesis; fr. hypothese; nm. Hypothese

metod. Sąd niepewny, odznaczający się tylko prawdopodobieństwem.
metod. Twierdzenie, które nie jest uzasadnione w sposób upoważniający do stanowczego uznania go za prawdziwe, lecz zostaje przyjęte ze względu na to, że wyjaśnia inne twierdzenia lub fakty. Hipotezami w tym sensie są m. in. twierdzenia nauk empirycznych, uzyskane np. przez -^ indukcję niewyczerpującą.

HISTORIA (gr. <historia> = badarue przez dowiadywanie się u innych — tych, którzy są świadkami; dowiadjm^anie się u tych, którzy wiedzą (Herodot); badania filozoficzne (pitagorejczycy)) łc. historia; ang. hi-story; fr. histoire; nm. Geschichte

I. Gałąź wiedzy, której przedmiotem jest przeszłość.

Badanie i opis przeszłości społeczności ludzkich.
Badanie i opis przeszłości w jakiejkolwiek dziedzinie, np. historia filozofii; encyklopedyczny zarys wiedzy, zwany dawniej historią naturalną.

II. Sama przeszłość jako taka, zbiór faktów historycznych, tj. przeszłych zdarzeń.

Cała przeszłość — pojęcie czysto teoretyczne; tak rozumiana historia nie jest dostępna poznaniu.
Zbiór przeszłych faktów dających się poznawać.
Zbiór wszystkich faktów, które historyk może zrekonstruować.
Zbiór faktów zarejestrowanych wprost albo w jakimś kontekście — w odróżnie-

niu od historii obejmującej całą przeszłość (w znaczeniu 17-2).

Zbiór faktów istniejących w danej — indywidualnej lub zbiorowej — świadomości, w odróżnieniu od historii obejmującej wszystkie poznane już zdarzenia.
Uporządkowany zbiór przeszłych zdarzeń — w odróżnieniu od zbioru faktów historycznych nie poddanego porządkującej selekcji (innej niż selekcja, która wytworzyła historię w sensie II-4).

III. Dzieje w ogóle, ze swą fazą minioną, teraźniejszą i przyszłą.

HISTORIOZOFIA (gr. historia = badanie, wiedza + sophia = mądrość; neologizm A. Cieszkowskiego {Prolegomena zur Historio-sophie, Berlin 1838)) nm. Historiosophie

Dziedzina ogólnych rozważań nad podstawowym kierunkiem rozwoju ludzkości, sensem ludzkich dziejów jako całości i ich prawidłowościami, granicami poznania historycznego, utożsamiana niekiedy z -^ = filozofią dziejów i uważana za jej dawniejszą nazwę. Wyrażenie „sens dziejów" można uważać za zbitkę dwóch tradycyjnie łączonych ze sobą pojęć: teoretycznego iimiema-nia, że dziejami rządzi jakieś prawo czy że istnieje w nich jakiś porządek, i moralnego przekonania, że bieg dziejów zmierza do celu, z którego osiągnięciem zostanie wyeliminowane lub naprawione zło. „Sens dziejów" można rozumieć jako:

porządek zapewniający dojście dziejów do celu, który będzie zarazem kresem zła i cierpień;
możliwość, że poznawane przez nas zjawiska historyczne są znakami jakiegoś irmego bytu, ukrytego poza nimi lub przejawiającego się poprzez nie;
podleganie koniecznym i wszechogarniającym prawom;
fakt występowania związków przy-czynowo-skutkowych, które można zapoczątkowywać i których rezultaty dają się przewidywać;
występowanie więzi lub analogii stru-

341

342

HISTORYCYZM

HISTORYCZNOSC

kturalnych między poszczególnymi faktami lub grupami faktów.

Purikty historiozofii chrześcijańskiej, budowanej na biblijnej historii świętej (historii stworzenia i zbawienia):

Czas linearny ma sens, czyli kierunek, jest docelowy.
Zdarzenia mają swe indywidualne piętno, toteż nigdy nie są ani nie mogą być powtórzeniem się zdarzeń już zaszłych, choć mogą być ich dalszym ciągiem, ich skutkiem, a nawet wypełnieniem.
Opatrzność nie jest koniecznością w taki sposób jak konieczność właściwa czasowi cyklicznemu: wprawdzie porządkuje ona dzieje nadając im kierunek-sens, nie niweczy jednak wolności ludzkiej woli, także jej wolności do złego.

Filozoficzno-teologiczną interpretację dziejów przedstawił Augustyn {Państwo Boże). Przeciwko teologizacji dziejów występowali: G. Vico, Yoltaire, J. G. von Herder, A. N. CONDORCET, CH. L. DE MONTES-

QUiEU, H. J. BoLiNGBROKE, D. HuME; W zamian jedni z nich wprowadzili do historii ideę przyczynowości, inni wypracowali teorię postępu i jedności procesu historycznego, wreszcie uwzględniali wpływ środowiska geograficznego i społecznego na człowieka. G. W. F. Hegel rozpatrywał dzieje jako konieczny wewnętrznie proces samorozwoju ducha, rozumu uzewnętrzniającego się stopniowo w narodach i kulturach. Próby całościowych ujęć historiozoficznych przedstawili m. in. B. Croce, O. Spengler, a. J. Toynbee, w Polsce —

F. KONECZNY.

HISTORYCYZM (tłum. nm. Historizis-mus) ang. historicism

Neologizm utworzony przez F. W. Nie-TZCHEGO na określenie pewnych skrajnych ujęć -> historyzmu, podjęty następrue przez ich krytyków.

HISTORYCZNOSC fr. historicite; nm. Historizitiit, Geschichtlichkeit

1. W znaczeniu techniczno-historycz-
nym:

cecha tego, co zostało uznane za rzeczywiste, np. historyczność Ewangelii; fa-ktyczność jakiegoś stanu rzeczy stwierdzona na podstawie źródeł historycznych (zdarzenie „historyczne" w przeciwstawieniu do „mitycznego");
cecha tego, co należy do -> historii (I, II), co dokonuje się w czasie historycznym i zmienia w różnych epokach; bycie tym, co rzeczywiście odegrało w dziejach rolę (wydarzenie „historyczne" w przeciwieństwie do wydarzenia pozbawionego historycznej doniosłości);
ujmowanie czegoś pod kątem historycznym, np. analiza historyczna w przeciwieństwie do analizy ahistorycznej.

Dziejowość, charakter tego, co istnieje dziejąc się {Geschichtlichkeit u K. Jaspersa i u M. Heideggera, histońciteu].-P. Sartrea, M. Merleau-Ponty'Ego, P. Ricoeura). Pojęcie to odnosi się głównie do sposobu bycia ludzkiego ducha i jego wytworów. Termin Geschichtlichkeit pojawił się już u G. W. F. Hegla oraz u F. E. D. Schleiermachera i F. W. Nietzschego, a rozpowszecłmiony został przez W. DiLTHEYA, u którego oznacza podstawową strukturę egzystencjalną człowieka, mianowicie fakt, że człowiek nie tylko jest uwikłany w dzieje, lecz że uwikłanie to stanowi istotę ludzkiej kondycji. Termin ten odgrywa podstawową rolę we współczesnej hermeneutyce, nawiązującej do W. DiLTHEYA i M. Heideggera.
a) W biologii ogólnej — historyczność odnosi się do tych stanów i właściwości systemów żywych i ich zespołów, które mają jedyny w swoim rodzaju charakter, niepowtarzalny i przemijający. Poza pewnymi podstawowymi właściwościami stałymi lub względnie stałymi (-> aktu-alizm /1 /) większość cech obiektów żywych ma charakter historyczny. Organizmy są istotami historycznymi, historia jest niejako wbudowana w ich obecną strukturę.

343

344

HISTORYKA

HISTORYZM

b) W metodologii i filozofii biologii — z powyższego (3fl) wynika, że naukowe ujęcie organizmów i ich ewolucji nie jest możliwe, gdy się je wyizoluje z konkretnego kontekstu historycznego. Stąd w naukach biologicznych, zwłaszcza od czasów Ch. Darwina, stosuje się —> wyjaśnianie (C) polegające na odwołaniu się do historii organizmów. W przeciwieństwie do obiektów fizycznych organizację struktu-ralno-funkcjonalną systemów żywych i różne jej poziomy można wyjaśnić przez wskazanie ich genezy i kolejnych etapów w określonym ciągu zjawisk rozwojowych. Przyjmuje się, że wyjaśnianie historyczne w biologii (integratywne i narra-tywne), ustalające i sprawdzające zależności zdarzeń i ich następstwa, ma charakter wyjaśniania przyczynowego, mimo że nie stanowi podstawy ścisłego przewidywania (—> schemat /2/ przewid5rwania).

HISTORYKA (tłum. nm. <Historih}

Dział —> filozofii historii (1), obejmujący epistemologię i metodologię nauk historycznych. Przedstawiciele: J. Lelewel, J. G. Droysen, M. Handelsman.

HISTORYZM ang. historicism; fr. histori-sme; nm. Historismus

Termin ukuty przez krytyków metody historycznej, stosowany przez nich w odniesieniu do sceptycznych, relatywistycznych i deterministycznych tendencji w nowożytnej historiografii, używany zazwyczaj na określenie pozytywistycznego badania historycznego połączonego z zasadą ewoluc3qną. Od przełomu XIX i XX w., kiedy to nastąpił kryzys historyzmu, termin ten znalazł zastosowanie nie tylko w odniesieniu do nauk historycznych i humanistyki, ale i do filozofii. Skrajne ujęcia historyzmu ich krytycy zwykli określać mianem „historycyzmu" {Histori-zismus — termin F. W. Nietzschego).

1. Postulat genetycznego traktowania badanego przedmiotu i ujmowania go ja-

ko wyniku określonego rozwoju, który można śledzić w historii. Traktowanie zjawisk społecznych i kulturowych jako rezultatu rozwoju historycznego jest jedną z głównych zasad metodologii marksistowskiej.

^Relatywizm (1), według którego prawda zmienia się w toku dziejów i w żadnym ich momencie, poza tym jednym, w którym relatywizm historyczny został sformułowany jako pogląd prawdziwy, nie ma wartości absolutnej.
Sprowadzanie filozofii do historii filozofii.
Główne punkty rozumienia historyzmu w metodologii humanistyki:

Postulat badania i wyjaśniania wytworów kulturowych w aspekcie ich historycznej genezy ze względu na potrzebę ukazania dających się wykryć w dziejach tendencji rozwojowych.
Potulat relatywizacji prawd i wartości do poszczególnych epok historycznych oraz wyjaśniania wytworów kulturowych ze względu na ich funkcję w całościowych strukturach kulturowo-historycznych.
Pogląd, według którego natura ludzka i kultura są kształtowane przez ludzi w toku historii i można je zrozumieć tylko na tle historycznego rozwoju.

Do spopularyzowania relatywistycznego historyzmu w koncepcji humanistyki, będącego konsekwencją skrajnego -^ idio-grafizmu, przyczynił się W. Dilthey, uważany za twórcę nowoczesnej teorii poznania humanistycznego.

Historyzm hermeneutyczny — rozumiejąca interpretacja zjawisk kulturowych jako elementów całościowych struktur historycznych (E. Troeltsch). —> An-tynaturalizm.

W krytyce historyzmu, podjętej głównie z pozycji strukturalistycznych, wskazywano na niewystarczalność lub wręcz nieprzydatność postulowanej przezeń dia-chronicznej analizy zjawisk, tj. analizy ich genezy i stawania się w czasie, dla zrozu-

345

346

HOLIZM

HOMO SAPIENS

mienia najistotniejszej treści danego zjawiska. Stawanie się, czyli zachodzące w zjawisku zmiany, są uchwytne tylko pod tym warunkiem, że przyjmie się w nim występowanie jakiegoś elementu trwałego, gdyż w przeciwnym razie nie można wiecizieć, czy ma się do czynienia z tym samym zjawiskiem, a więc rozpoznać w nim zmianę. Analiza tego, co określa dane zjawisko, musi poprzedzać analizę jego zmian, a zatem analizę diachroniczną powinna poprzedzać analiza sjmchroniczna, i], taka, która rozpatruje każde zjawisko w całej sied jego powiązań z inn5mrii współistniejącymi z nim zjawiskami. W sporze między naturalizmem a antynaturalizmem zwolennikami history-zmu byli kontynuatorzy W. Diltheya i H. Ri-CKERTA oraz ideowi spadkobiercy prezentującego historyzm dialektyczny G. W. F. Hegla (m. in. B. Croce, R. G. Collingwood), a także F. Meinecke i K. Mannheim.

HOLIZM (gr. hólos = cały, całkowity) ang. holism; fr. holisme; nm. Holismus

Nawiązująca do koncepcji —> emer-gentyzmu i Bergsonowskiego —> dynamizmu (1) finalistyczna teoria rozwoju, traktująca wszechświat jako całość, na którą składają się rozwijające się dynamicznie części; wynikiem tej ewolucji są nowe części i nowe jakości (J. Ch. Smuts, J. B. S. Hal-DANE, A. Meyer-Abich).
Holizm metodologiczny (me-thodological holism) — kierunek postulujący rozpatr5rwanie zjawisk jako części jakiejś całości. Holistyczne podejście neguje w szczególności atomizowanie tych fragmentów rzeczywistości, które się odnoszą do organizmów żywych, a więc do zjawisk psychicznych i społecznych, do różnych form organizacji, ponieważ według holizmu zachowanie się składników czy ich natura tłumaczy się dopiero swoistością całości, którą tworzą, a która przekracza to, co ogranicza się do nich samych. Odmianami holizmu są m. in. —> organi-cyzm, -^ psychologia postaci.

HOMEOSTAZA (gr. hómoios = równy, jednakowy + stdsis = ważenie; stateczność) ang. homeostasis, homoeostasis; fr. homeo-stasie, homeostase; Homóostase, Homóostasis, Homóostasie

Stan równowagi jakiegokolwiek —> systemu, utrzymywany na zasadzie ujemnego -^ sprzężenia zwrotnego.
Mol. Zachowywanie przez organizm w sposób automatyczny określonego stanu równowagi w zakresie pewnych parametrów fizjologicznych, takich jak ciepłota, skład krwi, ciśnienie wewnątrzustrojowe, oddychanie itp.; każde wychylenie ze stanu równowagi staje się bodźcem uruchamiającym procesy, które mają na celu jej przywrócenie.

HOMINIZM (łc. homo, -inis = człowiek) ang. hominism; nm. Hominismus

Termin zaproponowany przez W. Win-delbanda na określenie pragmatycznego —> humanizmu (4) czy też psychologizmu. -^ Pragmatyzm (1).

HOMO FABER (nłc. <homo faben = czło-wiek-rzemieślnik, wytwórca)

Określenie pochodzące prawdopodobnie od B. Franklina (a tool making ani-mal — „zwierzę wytwarzające narzędzia"), podjęte m. in. przez H. Bergsona, uwydatniające jako swoistą właściwość człowieka jego zdolność do wytwarzania narzędzi i posługiwania się nimi.
W teorii antropogenezy — przedstawiciel Człowiekowatych posługujący się najprostszymi narzędziami, wcześniejszy niż —> Homo sapiens (2).

HOMO SAPIENS (nłc. <homo sapiens> = człowiek rozumny)

Wyrażenie, które pojawiło się w systematyce K. LiNNEUszA {Systemu naturae, ^°1758) na określenie gatunku ludzkiego jako naczelnego w królestwie zwierząt.

1. Określenie człowieka jako istoty zdolnej do refleksyjnego myślenia (Linneusz

347

348

HOMOLOGIA

HORMIZM

wśród cech wyróżniających gatunek ludzki wymienia na pierwszym miejscu Nosce te ipsum — zdolność do refleksji, a na dalszym — m. in. posiadanie mowy — homo loquax).

2. biol. Ewolucyjnie najwyżej zorganizowany gatunek rzędu Naczelnych, znajdujący się w czasowo końcowej fazie rozwoju rodziny Człowiekowatych. Podział form ludzkich (Hominidae) na gatunki: Homo africanus, Homo habilis, Homo erectus, Homo sapiens — uwarunkowany jest głównie przez przyjęcie kryterium czasu pojawiania się tych form. Metody czysto biologiczne nie dostarczają jednoznacznych kryteriów wyodrębnienia poszczególnych form ludzkich i rozróżnienia tych ostatnich od form przedludzkich. Zasadnicze kryterium biologiczne, jakim jest pojemność mózgoczaszek, jest diagnostycznie nieostre. Z kryteriów kulturowych wymienia się głównie: wytwarzanie narzędzi, mowę artykułowaną, podział pracy, łączenie się w pary małżeńskie, wymianę osobistych doświadczeń. —> Antro-pogeneza (1).

HOMOLOGIA (gr. <homologia> = zgodność z naturą, harmonia) ang. homology; ix. homologie; nm. Homologie

Termin występujący u stoików, oznaczający zgodność rozumu z samym sobą i z naturą, a w ujęciu pitagorejskim — nawet podobieństwo do bóstwa i zgodność z nim.

Pewien typ -> podobieństwa (1), zachodzącego ze względu na pełnienie tych samych lub zbliżonych funkcji (np. śruba okrętowa i śmigło samolotu) albo ze względu na wspólne pochodzenie (np. przednie odnóża czworonogów i skrzydła ptaków). Homologie odróżnia się od —> analogii; w ujęciu strukturalistycznym homologia jest analogią strukturalną.

HOMONIMY (gr. ta <homónyma> (1) = [wyrazy] równobrzmiące) łc. homonyma

(1); nłc. aequivoca; ang. homonyms; fr. homo-nymes; nm. Homonyme

U Arystotelesa (Kateg., 1 a 1): w odróżnieniu od -> synonimów (1) i —> paro-nimów (1) — rzeczy różne o tej samej nazwie, zastosowanej jednak do każdej z nich w innym znaczeniu, np. człowiek i jego wizerunek, nazywani pospołu dzóon, choć w każdym z tych przypadków wyjaśnienie, co to znaczy, wymagałoby różnych definicji (dzóon = 1. istota żywa, 2. wizerunek).
Współcześnie: wyrazy o takim samym kształcie i brzmieniu, ale różniące się znaczeniem, często też etymologią.

Różnica pomiędzy znaczeniem Ary-stotelesowskim (1) a znaczeniem współczesnym (2) polega na tym, że to pierwsze dotyczy nie samych nazw, lecz przede wszystkim oznaczanych przez nie rzeczy.

HOMOTEIZM (łc. homo = człowiek + gr. theós = Bóg) ang. homotheism; nm. Homo-theismus

Termin utworzony przez E. Haeckla na określenie syn.—> antropomorfizmu.

HORMIZM (gr. horme = poruszenie, napór, impuls, dążenie) ang. hormic psycholo-gy; fr. theorie hormiąue; nm. hormische Psychologie

psych. Wywodzący się od W. McDou-GALLA pogląd, według którego wszelkie —> zachowania zwierząt, a także człowieka są aktualizacją wrodzonych —> instynktów (3) w przystosowaniu się do warunków środowiskowych. Czynnikami warunkującymi złożone formy zachowania są —> emocje powstałe na podłożu działania instynktów i oddziaływań środowiskowych.

W koncepcjach filozoficznych odpowiednikiem horme — określonej siły stanowiącej o aktywności istot żywych, może być np. wola życia u A. Schopenhauera, poryw życiowy u H. Bergsona czy libido u C. G. Junga.

349

350

HUMANITARYZM

HUMANIZM

HUMANITARYZM (łc. humanitas = ludzkość, człowieczeństwo) ang. humanita-rianisme; fr. humanitarisme

Program moralny lub społeczny zakładający równość wszystkich ludzi wobec prawa i domagający się objęcia wszystkich jednakowymi obowiązkami moralnymi oraz dawania równych szans wszystkim, bez względu na przynależność społeczną, rasę, płeć czy stan posiadania, a mający na celu zmniejszenie cierpień i zwiększenie dobrobytu przez odpowiednie ustawodawstwo, często obejmujący także zapobieganie okrucieństwu wobec zwierząt (np. etyka A. Schweitzera formułująca postulat „szacunku dla życia" jako normę).
Nazwa nadawana niekiedy doktrynie A. CoMTE'A postulującej oddawanie czci Ludzkości, nie zaś Bogu czy naturze.
pot. Postawa znajdująca wyraz w dobroczynności, wyrozumiałości, życzliwości.

HUMANIZM (łc. humanus = ludzki) ang. humanism; fr. humanisme; nm. Humanismus

Termin Humanismus utworzony został przez niemieckiego pedagoga F. J. Niet-HAMMERA (1808) jako określenie teorii edukacyjnej, która usiłowała bronić w XIX w. tradycyjnej pozycji studiów klasycznych (tj. studiowania klasyków greckich i łacińskich) w programie nauczania w szkołach średnich. Pochodzi on od renesansowego słowa „humanista" (nłc. humanista, wł. uma-nista), oznaczającego wówczas, początkowo w gwarze studenckiej, profesora nauk humanistycznych. Z kolei termin „humanista", odnoszony do zawodowego wykładowcy tych nauk, pochodzi od klasycznego terminu studia humanitatis lub studia humaniora, u Cycerona i Gelliusza oznaczającego wykształcenie w zakresie nauk wyzwolonych i literatury, a w dobie renesansu od XV w. ściśle określony krąg dyscyplin: gramatykę (studium języków i literatury klasycznej — greckiej i łacińskiej, a więc filologię klasyczną), retorykę i poetykę (studiowanie prozaików i poetów

klasycznych oraz praktyczne uprawianie prozy i poezji), historię (historiografię) i filozofię moralną.

1. Humanizm renesansowy — upowszechniona w XIX w. (w Anglii dopiero w drugiej jego połowie) nazwa prądu w kulturze europejskiej związanego z odrodzeniem się na przełomie XIV i XV w. ideałów kulturalnych starożytnej Grecji i Rzymu. Za charakterystyczne dla humanizmu uważano w tej interpretacji, ograniczającej go do epoki Odrodzenia, ideały godności i autonomii ludzkiej, pełnego, nieskrępowanego rozwoju przyrodzonych sił i możliwości człowieka. Ideały te przeciwstawiano ideałom kultury średniowiecznej, humanistyczną orientację antropocentryczną — jej orientacji ascetycznej i teocentrycznej.

Istotne składniki renesansowej formacji humanistycznej:

Zamiłowanie do studiowania dzid: autorów starożytnych połączone z umiejętnością docenienia nie tylko zawartej w nich wiedzy i mądrości, ale i ich artyzmu.
Zainteresowanie zawartą w dzidach tych autorów, jako pierwszoplanową dla filozofii, problematyką moralną, i to w równym co najmniej stopniu jak problematyką ontologiczną czy epistemologiczną.
W najważniejszej dla humanisty dziedzinie filozofii — etyce zainteresowanie nie tylko ogólnymi zasadami i nakazami, ale także konkretnymi przykładami realizacji owych zasad i nakazów, również przykładami sprzeniewierzania się im.
Nie tylko chęć i limiejętność uprawiania naukowego dyskursu, ale też posługiwanie się artystyczną narracją, sentencją, anegdotą, i to zarówno w kunsztownej prozie łacińskiej, jak i w łacińskim wierszu, przy czym jedno i drugie było rezultatem umyślnego i umiejętnego naśladowania klasycznych wzorów antycznych.

Zaznaczającej się współcześnie tendencji do ujmowania humanizmu renesansowego jako całkowicie nowego ruchu filozofi-

351

352

HUMANIZM

cznego przeciwstawia się taki znawca kultury i filozofii renesansu, jak P. O. Kristel-LER. Podkreśla on, że humanizm nie stanowi całości wiedzy i myśli tego okresu, lecz jedynie jej część. Dostrzega w nim szeroki ruch kulturalny i literacki, który w swej treści nie był specjalnie filozoficzny, ale miał ważne implikacje i konsekwencje filozoficzne. Inny badacz tego okresu, E. Garin, używa terminu „humanizm" jako wspólnego mianownika dla filozoficznej myśU renesansu, podkreślając jej zainteresowanie moralnymi problemami człowieka świeckiego w odróżnieniu od teologicznej orientacji scholastyki średniowiecznej.

2. Ogólna nazwa koncepcji i doktryn o charakterze filozoficzno-antropologicznym, upatrujących w człowieku jeden z głównych lub jedyny przedmiot swoich zainteresowań i przypisujących mu centralne, a więc uprzywilejowane miejsce i najwyższą wartość w świecie. Rozróżnia się dwa główne typy humanizmu: antropocentryczny i teocentryczny; prócz uznawania człowieka albo Boga za ostateczną zasadę wszystkiego różnią się one odmiennym pojmowaniem natury ludzkiej i ostatecznego celu człowieka.

A) Do humanizmu antropocentryczne-go należą: starożytny agnostyczny humanizm sofistów i retorów (Protagoras, Gor-GiAsz, IzoKRATES, Kwintylian); współcześ-nie: humanizmy ateistyczne, a wśród nich: a) humanizm egzy-stencjalistyczny (J.-P. Sartre), którego główną cechą jest indywidualizm, upatrujący w bezwzględnej wolności jednostki najwyższą wartość określającą człowieka; b) humanizm marksistowski, według którego wyzwolenie zarówno jednostki, jak i społeczeństwa i całej ludzkości może być osiągnięte wyłącznie poprzez przeobrażenia ekonomiczno-społeczne, dokonywane własnym wysiłkiem człowieka. Realizuje się to poprzez walkę klasową mającą prowadzić do ekonomicznego i społecznego wyzwolenia

i do budowy bezklasowego społeczeństwa przyszłości, które po zlikwidowaniu wszelkich form wyzysku ma zagwarantować wszechstronny rozwój możliwości i talentów ludzkich.

B) Do humanizmu teocentrycznego niektórzy zaliczają humanizm Sokratesow-sko-Platoński i Arystotelesowski (W. Jae-ger); głównie jednak stanowi go humanizm chrześcijański, który czerpie swe inspiracje i podstawowe przesłanki z Objawienia: potwierdzenie naturalnej treści przykazania miłości, wyrażone w etycznym nakazie miłości pojętej absolutnie (miłość nawet nieprzyjaciół); koncepcję stworzenia przez Boga świata i człowieka z czystego motywu miłości; nowinę o wejściu Boga w ludzkie dzieje poprzez wcielenie, o ofiarowaniu się Syna Bożego za ludzi i za całe stworzenie przez śmierć krzyżową, o wywyższeniu człowieka przez powołanie go do synostwa, o przebó-stwieniu człowieka na wzór Chrystusa. Humanizm ten głosi duchowe wyzwolenie człowieka poprzez realizację wartości moralnych i nadprzyrodzonych dzięki współpracy z Bogiem w Jego stwórczym i zbawczym dziele. W bogatej historii kultury chrześcijańskiej jej humanizm bywał zniekształcany manichejskim przeciwstawianiem ducha — materii. Boga — światu, duszy — ciału, wieczności — doczesności, itp. Współcześnie do najbardziej wyrazistych sformułowań humanizmu chrześcijańskiego można zaliczyć:

tzw. humanizm integralny J. Maritaina — będący neotomistyczną koncepcją kultury i społeczeństwa, zwróconego ku celom ostatecznym i realizującego w sposób harmonijny i wszechstronny wymagania natury ludzkiej (człowiek jako jednostka) oraz powołanie osoby (człowiek jako osoba);
humanizm P. Teilharda de Chardin — z jego koncepcją antropogenezy jako celu i najwyższego dotychczas stadium w ewolucyjnym procesie kosmogenezy.

353

354

HYLE

HYLOZOIZM

geogenezy i biogenezy, z koncepcją plane-tyzacji i noosfery, itp.;

c) dokumenty soboru watykańskiego II, zwłaszcza konstytucję duszpasterską O Kościele w świecie współczesnym, i inspirowane tymi dokumentami prace teologów chrze-ścijańskicłi, a ostatnio encyklikę Jana Pawła II Redemptor hominis.

UJ. W. Goethego (Dichtung und Wahr-heit, XIII): Humanismus — syn.-^ humanitaryzm (1,3).
t.pozn. Nazwa —> pragmatyzmu (1) w ujęciu F. C. S. Schillera, według którego prawda jest wytworem ludzkim, tzn. dziełem każdego człowieka w takiej mierze, w jakiej zależy od jego doświadczenia i potrzeb. Tego rodzaju pragmatyczny humanizm W. WiNDELBAND określał mianem hominizmu.

HYLE (gr. <hyle> = wiązka drzewa, las; materia)

U Arystotelesa: —> materia (1).
U E. Husserla: dane zmysłowe nie objęte intencjonalną aktywnością umysłu, który nadaje im sens.

HYLEMORFIZM <gr. hyle = materia + morphe = kształt) ang. hylomorphism, hyle-morphism; fr. hylemorphisme; nm. Hylomor-phismus

metaf. Pogląd, według którego istnieją samodzielnie jedynie konkretne rzeczy (tzw. -^ substancje /1 /), będące ontycznymi złożeniami dwóch składników: —^ materii (la) pierwszej jako podłoża i —> formy (lA) substancjalnej jako czynnika determinującego. Stanowisko hylemorfizmu sformułował Arystoteles przeciwstawiając się jednostronnym ujęciom przyznającym samoistny byt bądź materii (jońscy filozofowie przyrody, Demokryt), bądź ideom (Platon). W średniowieczu ideę hylemorfizmu przejęła scholastyka; Tomasz z Akwinu rozwinął koncepcję Arystotelesa, opierając na niej własną koncepcję psychofizycznej jedności człowieka: dusza

i ciało są w człowieku złączone jak forma z materią, tworząc jedną substancję. Dawid z DiNANT, Aleksander z Hales, Bonawentura, J. Duns Szkot różnie pojmowali w ramach hylemorfizmu wzajemny stosunek materii i formy (np. stawiając takie kwestie, jak: czy istnieje materia duchowa; czy każda rzecz ma tylko jedną formę; itp.).

HYLETYKA <gr. hyle = materia) fr. flty-leticjue; nm. Hyletik

U E. Husserla: dziedzina doznań zmysłowych (—> hyle Ul). „Hyletyczny" {hyle-tisch) w przeciwstawieniu do „noetyczne-go" (= spostrzeżonego — noetisch) i „noe-matycznego" (= przedstawionego lub pomyślanego — noematisch) oznacza to, co przeżyte.

HYLICY nłc. hylicii; fr. /es hyliques syn.-^ Somatycy.

HYLOZOIZM (gr. hyle = materia + dzdon = istota żywa) ang. hylozoism; fr. hylozo-isme; nm. Hylozoismus

Termin wprowadzony w XVII w. przez R. CuDWORTHA {hylozoist — „hylozoista").

filoz. przyr. Doktryna, według której wszelka materia jest w jakiejś mierze ożjrwiona. Odmianę hylozoizmu stanowił pogląd, według którego -> dusza świata jest źródłem życia różnego od materii, niemniej spowodowane przez nią przejawy życia występują w każdej rzeczy materialnej. Hylozoistami byli jońscy filozofowie przyrody, stoicy, a w okresie Odrodzenia — B. Telesio i G. Bruno; reminiscencje hylozoizmu występują w filozofii Oświecerua

u VoLTAIRE'A, J. O. DE La MeTTRIEGO i P. Th.

d'Holbacha. w duchu hylozoizmu formułuje swe poglądy P. Teilhard de Chardin, przyjmując, że wraz ze wzrostem kom-pleksyfikacji materii nawet najprostszej jej złożoności (skupiskom atomów) przysługuje zalążkowa, nieuchwytna psychi-czność.

355

356

IDEA

ID (łc. id = to, ono) ang. id; £r. le ca; nm. Es Termin wprowadzony do psychologii przez G. Groddecka i podjęty przez S. Freuda (1923).

W psychoanalizie: najgłębsza warstwa psychiki ludzkiej, będąca siedliskiem nie uświadomionych nigdy lub wypartych ze świadomości jako nie akceptowane społecznie instynktownych impulsów. Działając na zasadzie przyjemności, id wywiera presję na -^ ego. —> Superego.

IDEA (gr. <idea> = kształt, wyobrażenie; <eidolon> (III) = obraz, odbicie, wyobrażenie) łc. species, idea; ang. idea; fr. idee; nm. Idee, Yorstellung (IV)

(I) Samodzielny byt duchowy (Platon) lub (II) bytujący w intelekcie końcowy wytwór (medium quod) aktu poznania — w odróżnieniu od jego pośredniego wytworu {medium quo), czyli od species (—> obraz /1 /), która jest warunkiem wytworzenia medium cjuod (Arystoteles i kierunki arystote-lizujące).

I. Często dużą literą (Idee): istniejące realnie poza umysłem niezmienne wzory rzeczy lub myśli.

\J Platona: tożsame ze sobą, niezło-żone, niezmienne, same w sobie doskonałe (a więc, zgodnie z finitystycznym sposobem filozoficznego myślenia starożytnych — skończone) przedmioty, stanowiące wzory myśli i zmiennych rzeczy materialnych.

U Plotyna: zespół bytów usytuowa-

ny pomiędzy Jednią (—> Jedno Ul) a. sferą rzeczy poznawalnych zmysłami.

c) U G. W. F. Hegla: Myśl absolutna lub
Byt sam w sobie, od którego pochodzą —
przez dialektyczny rozwój — Duch i Natura.

d) U fenomenologów: byty istniejące
obiektywnie.

II. A) Wytwór aktu poznawczego jako
przedmiot poznania i wzór rzeczy, która
ma być wytworzona; pojęcie w znaczeniu
obiektywnym {id quod cognoscitur — to, co
poznajemy).

a) Idea szczegółowa — odnosząca się do jednostki; idee boskie — pierwowzory rzeczy stworzonych istniejące w umyśle Bożym {-^ egzemplaryzm).

b)Idea ogólna lub abstrakcyj-n a {abstrad ideas w terminologii J. Locke'a) — odnosząca się do wszystkich jednostek danego gatunku lub klasy; w koncepcji —> nominalizmu (1) idea sprowadza się do nazwy oznaczającej nieokreśloną liczbę jednostek.

B) Wytwór aktu poznawczego jako formalne pojęcie jakiegoś przedmiotu {id quo cognosdtur — to, czym poznajemy).

U starożytnych atomistów (Demo-KRYT, Epikur): —> idol (1) {eidolon) — obraz materialny wysyłany przez rzeczy i odbierany przez zmysły.
To wszystko, co się znajduje w umyśle, forma wszelkiego pojęcia, spostrzeżenia, wyobrażenia.

a) U R. Descartes'a: -^ rzecz (3) pomyślana, istniejąca obiektywnie w ludzkim umyśle. Kartezjusz rozróżnia trzy ich rodzaje:

idee wrodzone {ideae innatae) — „zrodzone" wraz z umysłem czy podmiotem myślącym (zob. niżej /V/), takie jak idea rzeczy, prawdy, myśli. Boga itp.;
idee nabyte {ideae adventitiae) — przyswajane sobie przez umysł za pośrednictwem sensu;
idee wytworzone {ideae fadae) — tworzone przez umysł dzięki wyobraźni, takie jak idea syreny itp.

357

358

IDEACJA

IDEALIZACJA

U J. Locke'a: idee proste {simple ideas) — wynik doznań zmysłowych; idee złożone {composed ideas, complex ideas) — pojęcia.
U G. Berkeleya: wyobrażenia zmysłowe.
U D. Hume'a: mniej żywe wrażenia, zubożone obrazy przedmiotów postrze-galnych zmysłowo {-^ impresja).
U I. Kanta: idee tramscendentalne lub idee a priori —• czyste niekategorialne pojęcia rozumu {Ideen der reinen Yernunft), których przedmiot nie może być dany w doświadczeniu (idea duszy, świata. Boga); idee regulatywne rozumu — formy pojęciowe organizujące poznanie i zapewniające mu jedność.

V. Idee wrodzone{ideaeinnatae) — nie nabyte przez doświadczenie zewnętrzne lub wewnętrzne, lecz poznane przez duszę przed jej połączeniem się z ciałem (Platon) lub stworzone przez Boga wraz z duszą (Augustyn, R. Descartes). -> Naty-wizm (1).

IDEACJA (nłc. <ideation>) ang. ideation; iv. ideation; nm. Ideation, Ideeierung

W fenomenologii: akt intuicyjnego poznania przedmiotów idealnych (Wesens-schau — wgląd w istotę; —>eUos III) lub proces dochodzenia do wglądu w istotę. Metoda ideacji, czyli uzmienniania, ma więc prowadzić do —> oglądu (d) ejdetycz-nego i umożliwiać analizę istotnościową obiektywnie istniejącej sfery idealnej, zawierającej czyste konieczności i czyste możliwości.
psych. Tworzenie wyobrażeń, pojęć; gra wyobraźni.

IDEALIZACJA (nłc. idealis = stosujący się do idei, wzorowany na idei, doskonały, idealny) ang. idealization; fr. idealisation; nm. Idealisierung

1. metod. Stosowany w naukach zabieg myślowy polegający na skonstruowaniu pojęcia, które nie ma realnych desygna-tów, ponieważ abstrahuje się w nim od

pewnych cech właściwych przedmiotom danym w doświadczeniu. Konstruując pojęcie rozpatruje się najpierw przypadki stanowiące ośrodek wariacji w zakresie konstruowanego pojęcia, a dopiero następnie przypadki graniczne w świetle ich podobieństw i różnic w porównaniu z przypadkami wzorcowymi. Konstruowane pojęcie czerpie swoje znaczenie z zastosowań wzorcowych, a nie z zastosowań krańcowych, jego stosowalność zakreśla granica wyznaczana przez ustalone wcześniej podobieństwa i różnice. Do kontekstów sytuacyjnych i czynnościowych, w których konstruowane pojęcie ma idealne zastosowanie, dociera się poprzez analizę przypadków wzorcowych, a dopiero w dalszej kolejności bada się całe bogactwo odchyleń od sytuacji idealnej i możliwy zakres wariacji. Akt idealizacji zmierza więc do tego, żeby dzięki pominięciu czynników mniej istotnych uchwycić najbardziej istotne zależności między pozostałymi czynnikami, np. związek między spadaniem ciał a przyciąganiem ziemskim, z pominięciem oporu powietrza.

Idealizacja stanowi rodzaj -^ abstrakcji nie izolującej, lecz wyróżniająco-konstru-ującej pewien wzorcowy model i przypomina metodę budowania teorii opracowanej przez wiele nauk, np. metodę konstrukcji modeli ekonomicznych. Idealizacji kwantytatywnej dokonuje się za pomocą modeli geometrycznych. W naukach społecznych i humanistycznych konstruuje się typy idealne ludzi lub grup ludzkich, np. typ idealnie racjonalnego podmiotu decyzji (—> teoria decyzji), idealnego ekstrawertyka lub introwertyka, wyidealizowanego rynku, na którym rządzi jedynie prawo podaży i popytu, itp. Bez abstrakcji i idealizacji nie byłoby w ogóle nauki, gdyż nie byłoby możliwe jakiekolwiek systematyczne ujęcie zagadnień.

2. pot. Nadawanie komuś lub czemuś cech -> ideału (2) moralnego, estetycznego, naukowego, prakseologicznego itp.

359

360

IDEALIZM

IDEALIZM (nłc. idealis = stosujący się do idei) nłc. idealismus; ang. idealism; fr. idea-lisme; nm. Idealismus

Termin powstały pod koniec XVII w. (najpierw w formie zalążkowej idealistę — „idealista", jakiej użył np. G. W. Leibniz w odniesieniu do Platona) na określenie: a) teorii wzorczych idei, przedstawionej w pismach Platona lub w ujęciu chrześcijańskiego neoplatonizmu czy scholasty-cznego teizmu; b) epistemologicznej doktryny R. Descartesa i J. Lockfa, według których „idee", będące bezpośrednimi przedmiotami ludzkiego umysłu, znajdują się w podmiocie myślącym i pozostają jego indywidualną własnością {-^ idea /IVab/). W początkach XVIII w., odkąd zaczęto podawać w wątpliwość rzeczywiste istnienie świata materialnego, terminu „idealizm" . ;iżyto na oznaczenie —> akosmizmu i —> im-materializmu. Rozpowszechnił go jednak dopiero I. Kant w związku ze swoją teorią poznania, określając ją mianem idealizmu transcendentalnego {transzendentaler Idealismus) lub krytycznego (kritischer Idealismus).

Ogólna nazwa przyznawana kierunkom, doktrynom, poglądom, wśród których rozróżnia się m. in.:

I. 1. Idealizm metafizyczny (ontologi-czny) w dwóch odmianach:

A) Idealizm obiektywny (sj/n.^re-
alizm /2/ ontologiczny); w skrajnej posta
ci > immaterializm, czyli czysty idea
lizm, głoszący, że idee konstytuują całą rze
czywistość (np, idealizm platoński, —> pan-
psychizm, -^ monadologia /2/); w posta
ci umiarkowanej — że niezależnie od rze
czywistości materialnej istnieją byty ideal
ne, np. esencje (G. Santayana), abstrakcje
matematyczne (G. Cantor). Odmianą skraj
nego idealizmu obiektywnego jest ide
alizm logiczny G. W. F. Hegla {-> panlo-
gizm /1 /), który bytowi przyznawał na
turę pojęciową, logiczną, i -> filozofia toż
samości F. W. J. Schellinga. Idealizm obie
ktywny reprezentują również przedstawi-

ciele szkół neokantystów: marburskiej (H. Cohen, P. Natorp) i badeńskiej (W. Win-

DELBAND, H. RiCKERT).

B) Idealizm subiektywny {sub-iective idealism), który istnienie całej rzeczywistości sprowadza do istnienia wrażeń, wyobrażeń lub myśli w podmiocie {esse est percipere aut percipi — „istnieć to spostrzegać lub podlegać spostrzeżeniom" — teza G. Berkeleya). Metafizyczny idealizm subiektywny reprezentują m. in. J. G. FiCHTE (jaźń jest twórcą rzeczywistości), F. H. Bradley, B. Bosanquet, J. Ward (idealizm absolutny — absolute idealism).

2. Idealizm teoriopoznawczy (epistemo-logiczny, gnozeologiczny), który przyjmując za ptinkt wyjścia analizę poznania stwierdza, że podmiot nie jest zdolny poznać rzeczywistości względem siebie zewnętrznej i poznaje jedynie swoje wrażenia, wyobrażenia lub myśli. Można wyróżnić (za K. Ajdukiewiczem) dwie odmiany idealizmu teoriopoznawczego:

Idealizm immanentny(—>im-manentyzm /2/, —> konscjencjalizm) — odmawiający podmiotowi zdolności wykroczenia w jego aktach poznawczych poza własną sferę immanentną, tzn. poza własne przeżycia psychiczne (G. Berkeley, D. Hume).
Idealizm transcendentalny (krytyczny) I. Kanta — przyjmujący istnienie rzeczywistości poza podmiotem, lecz uważający ją za niepoznawalną (—> rzecz sama w sobie); poznanie może dotyczyć tylko własnych konstrukcji myślowych: właściwa podmiotowi aktywność kształtuje formę doświadczenia. Podobnie jak Kant, mianem idealisme critiąue określał własną doktrynę filozoficzną L. Brunsch-viCG, który dzianie się historii ujmował w duchu heglowskim jako „rozwój świadomości".

Wśród odmian idealizmu można też wymienić idealizm monosubiektywny (—> solipsyzm /1, 2 /) w odróżnieniu od idealizmu intersubiektywnego, a także

361

362

IDEALIZM

IDEAT

idealizm agnostyczny (o rzeczywistości pozapodmiotowej nic nie wiadomo i nie ma podstaw, by cokolwiek o niej orzekać; —> agnostycyzm).

Na ogół idealizm przeciwstawia się vs-^ realizmowi (1), chociaż nie w każdym przypadku jest to jednoznaczne. Wiele poglądów idealistycznych nie daje się w całości zaliczyć czy to do idealizmu metafizycznego, czy teoriopoznawczego, ponieważ należą do jednego i drugiego; np. idealizm G. Berkeleya czy J. Royce'a łączy teoriopoznawczy immanentyzm z obiektywnym istnieniem Boga czy Ducha Powszechnego. Tak zwany idealizm problematyczny {idealisme probUmatiąue) R. Des-CARTES'A rozstrzyga wątpliwości co do istnienia świata obiektywnego przez odwołanie się do prawdomówności Bożej. Idealizm transcendentalno-fenomenologicz-ny {transzendental-phiinomenologisch Idealis-mus) E. HussERLA również łączy tezę teo-riopoznawczą z metafizyczną twierdząc, że świat jako zjawisko jest ukonstytuowany przez podmiot transcendentalny.

W terminologii marksistowskiej idealizmem nazywa się wszystkie poglądy, które uznają -> monizm (b) ducha lub — w przypadku przyjmowania dualizmu — genetyczną wtórność materii wobec ducha; w tym ujęciu idealizmem jest również -> spirytualizm. I tak np. na określenie stanowiska przeciwstawnego —> materializmowi (1) historycznemu, tego mianowicie, że poglądy i ambicje ludzi (jednostek), ideologie grup społecznych, oderwane od stosunków produkcyjnych, są istotnym czyrmikiem kształtującym dzieje, używa się w tej terminologii nazwy „idealizm historyczny".

II. Idealizm etyczny—stanowisko w etyce normatywnej, postulujące realizowanie celów wyższych niż osobista przyjemność czy powodzenie życiowe. Praktykowanie idealizmu etycznego w życiu, bezinteresowna realizacja ideałów, stosowanie się do wzorów moralnych — zwie

się idealizmem praktycznym, przeciwstawnym z^s^ materializmowi (2) praktycznemu.

III. Idealizm estetyczny — pogląd przeciwstawny vs—> realizmowi (4) w sztuce: sztuka nie naśladuje ani nie odtwarza istniejącej rzeczywistości, lecz tworzy własną rzeczywistość idealną.

IDEALIZM SPOŁECZNY ang. social idealism; fr. idealisme social

Określenie koncepcji wyidealizowanych warunków społecznych, np. utopii, stanowiące m. in. tytuł jednego z dzieł E. Four-

NlfiRE'A (1898).

IDEALIZM TELEOLOGICZNY ang. te-leological idealism; fr. idealisme teleologique; run. teleologischer Idealismus

Nazwa nadawana doktrynie R. H. Lo-TZEGO, będącej pewnego rodzaju —> mona-dyzmem (1); według niej rzeczywistość może być traktowana jako podlegająca z jednej strony prawom przyczynowym i mechanistycznym, z drugiej — prawom celowościowym i „duchowym".

IDEALNY (nłc. <idealis> = stosujący się do idei, wzorowany na idei, doskonaty) ang. ideał; fr. ideał; nm. ideał

Dotyczący —^ idei, właściwy idei, np. byt idealny.
Istniejący tylko w myśli.
Urzecz5rwistniający jakiś wzór doskonałości lub ideę wzorczą.

IDEAŁ (nłc. ideałis = idealny) ang. tlie ideał; fr. 1'ideał; nm. das Ideał

To, co w najwyższej mierze czyni zadość wymaganiom człowieka i dlatego staje się przedmiotem jego dążeń.
Wzór doskonałości w określonej dziedzinie myśli lub działania.

IDEAT (nłc. <ideatum> z łc. idea = wzór, kształt, wyobrażenie) ang. ideatum; fr. ideat

363

364

IDEE-SIŁY

IDEOLOGIA

Wytwór sztuki lub wyrób przemysłowy zgodny z ideą wzorczą.
Przedmiot, któremu odpowiada jakaś idea.

IDEE-SIŁY ang. thought-forces; fr. idees-pr-ces; nm. Ideenkrafte, Kraft-Ideen

W tradycji neoplatońskiej: znajdujące się w Bogu mądrość, słowo i myśl, które stworzyły świat, przenikają go i zacłiowu-ją jego spójność. -^ Raq'e zarodkowe.
U A. FouiLLĆE'GO: aprioryczne przedstawienia, które nie tylko mają moc pobudzającą ludzi do działania, lecz są swego rodzaju siłą napędową świata (idees-for-ces).

IDEM PER IDEM <łc. <idem per idem> = to samo przez to samo)

metod, syn.^ Błędne koło (1) w definiowaniu.

IDENTYCZNOŚĆ (nłc. <identitas> od łc. idem = ten sam) gr. tautótes; ang. identity, equality; fr. identite; nrn. Identitdt

1. log. —> Relacja (2) równoważnościowa. Symbol identyczności, np. w wyrażeniu X = X (czyt. X jest identyczne z x), jest zaliczany do -^ stałycłi (a) logicznych. W rachunku logicznym zwanym teorią identyczności (dołączaną zazwyczaj do —> rachunku kwantyfikatorów) identyczność jest definiowana poprzez aksjomaty. Zasadę identyczności przedmiotów nieodróżnialnych (principium identitatis indiscer-nibilium) podał G. W. Leibniz (Monadologia, IX): dwa przedmioty są identyczne wtedy i tylko wtedy, gdy każda własność przysługująca pierwszemu z nich przysługuje również drugiemu, i na odwrót; wcześniej od Leibniza podobnie identyczność przedmiotów określił Tomasz z Akwinu. Identyczności przedmiotów rueodróżnialnych {the identity of indiscernibles) nie należy mylić z nieodróżnialnością przedmiotów identycznych {the indiscernibility of identicals), której zasada głosi, że przedmioty identyczne

mają wszystkie własności wspólne, symbolicznie: {x = y) = AF(Fx = Fy).

2. W prakseologii: identyczność praktyczna — dwa przedmioty są praktycznie identyczne, jeżeli mają te same cechy oceniane z jakiegoś punktu widzenia i dają się zatem nawzajem zastępować, np. wyroby produkcji seryjnej.

IDENTYFIKACJA (nłc. identificare = utożsamiać, od łc. idem = ten sam +facere = robić) ang. identification; fr. identification; nm. Identizieren, Identifizierung, Gleichsetzung, Gleichstellung

Ustalanie przynależności -^ jednostki (2) do -^ gatunku (1, 2) lub -^ gatunku (1) do —> rodzaju (1, 2) (takożsamość).
psych. Dostrzeganie irmej osoby jako stanowiącej cząstkę czy przedłużenie nas samych, co prowadzi do reagowania przez nas na jej sytuację tak jak na naszą własną. Identyfikacja stanowi podstawę —> empatii (1). syn.—> Introjekcja (2).
psych., soc. Akceptacja celów i wartości przyjmowanych przez irmą osobę lub przez grupę jako własne. W psychoanalizie identyfikacja z rodzicanu jest podstawą tworzenia się —^ superego. syn.—> Introjekcja (3); vs^ projekcja (1).

IDEOEGZYSTENCJALIZM (łc. idea = kształt, wzór, idea H—> 'egzystencjalizm') ang. ideoexistentialism; fr. ideoexistentiali-sme; nm. Ideoexistentialismus syn.—> Filozofia ducha (2).

IDEOLOGIA (gr. idea = kształt, wyobrażenie + logos - słowo, nauka) nłc. ideologia; ang. ideology; fr. ideologie; nm. Ideologie

Słowo utworzone przez A. L. Destutta DE Trący (1796).

I. U sensualistów z początku XIX w. (A. L. Destutt de Trący, F.-J. G. Cabanis, C.-F. de YoLNEY, nazywanych „ideologami" {ideo-logiste — słowo używane przez Destutta de Trący; ideologue — słowo sparafrazowane w złośliwej intencji przez Napoleona, po-

365

366

IDEOLOGIA

IDOL

wtórzone przez F. R. de Chateaubrianda) — nauka psychologiczna i krytyczna o idei bytu i jego kategoriach. Neologizm ten, oznaczający dla Destutta de Trący ogół stanów świadomości, miał zastąpić niedogodny zdaniem jego twórcy, ze względu na słowo „dusza", termin „psychologia".

II. Termin i pojęcie występujące u K. Marksa, F. Engelsa, M. Schelera, K. Mannheima i socjologów pozytywistycznych; współcześnie, szczególnie w filozofii marksistowskiej, oznacza ono teoretyczny stan określonej sfery —> świadomości społecznej, której nosicielem w danych warunkach historycznych jest jakaś grupa społeczna, służący żywotnym interesom tej grupy, mianowicie utrzymaniu, przekształceniu lub zniesieniu istniejących aktualnie stosunków społecznych (^psychika /2/ społeczna). Każda ideologia włącza w swój zakres określony -> światopogląd i opiera się na nim, ale nie daje się do niego w całości sprowadzić, ponieważ zawiera wiele elementów, które nie mają charakteru światopoglądowego, np. problematykę ekonomiczną; pozaklasowe elementy światopoglądu nie mieszczą się w ideologu (inaczej jest w tzw. całościowym ujęciu ideologii u K. Mannheima). Przeniesienie założeń ideologicznych do polityki (problemy państwa i władzy) stanowi doktrynę polityczną.

Pojęcie ideologii pojawia się zwykle w szerszym lub węższym kontekście znaczeniowym:

Jako układ poglądów, obejmujący cele, zasady i program działania danej klasy społecznej. W poglądach tych znajduje wyraz zdeterminowana klasowo wizja rzeczywistości, czemu towarzyszy odpowiednia postawa wobec świata i wyznaczone nimi normy postępowania.
Jako ideologia określonej grupy społecznej (politycznej, artystycznej) — ogół poglądów, wartościowań i haseł, które tłumaczą sytuację historyczno-społeczną, polityczną, kulturową, gospodarczą tej właśrue grupy i wyrażają jej interesy.

Ideologia ze swej natury nie jest nigdy czystą teorią, tak jak może nią być np. teoria —> prawdy, lecz tworzy swoisty zlepek racjonalizacji i mitu, kształtowany każdorazowo na gruncie społecznych interesów, urazów i związanych z nimi, często podświadomych, —> mechanizmów obronnych. Różne teorie ideologii — także teoria marksistowska, która bodaj pierwsza wskazywała na ideologiczne funkcje filozofii — zakładają milcząco istnienie teorii prawdy, bez której żadna ideologia nie mogłaby istnieć, gdyż każda dla określenia swej treści potrzebuje przeciwstawnego punktu widzenia, zewnętrznego w stosunku do świata różnych ideologii. Analiza filozoficzna, szczególnie lingwistyczna, poddaje krytyce pozornie racjonalną szatę ideologii, odsłaniając mechanizmy manipulowania językiem, ujawniając jej gospodarcze lub mityczne tło.

IDIOGRAFICZNY <nm. <idiographisch> z gr. tdios = swoisty + grdpho = piszę) ang. idiographic; fr. idiographique

metod. Termin wprowadzony przez W. Windelbanda do metodologii nauk humanistycznych na oznaczenie tj^u tych nauk zajmującego się ustalaniem, opisem i wyjaśnianiem faktów jednostkowych, w przeciwstawieniu do nauk vs^ nomotetycznych. Naukami idiograficznymi są głównie nauki historyczne. Rozróżnienie nauk idiogra-ficznych i nomotetycznych zostało przejęte następnie przez H. Rickerta i rozwinięte dzięki wprowadzonym przez niego pojęciom nauk o kulturze (Kulturwissenschaf-ten) i nauk o naturze (Naturwissenschaften).

IDIOGRAFIZM ang. idiographism; nm. idiographische Methode

W metodologii nauk humanistycznych pogląd, według którego historia jako nauka ma charakter wyłącznie —> idiograficzny.

IDOL (łc. <idolum> = wyobrażenie, z gr. eidolon = odbicie; wyobrażenie; wizeru-

367

368

IDONEIZM

ILLACJONIZM

nek, obraz, figura) ang. idol; fr. idole; nm. Idol

Posążek wyobrażający bóstwo, będący przedmiotem kultu; bożek, fałszywy bóg.

U starożytnych atomistów (Demokryt, Epikur, Lukrecjusz): eidola — emitowane z powierzchni przedmiotów cząsteczki, które po zetknięciu się z narządami zmysłowymi powodują powstanie wrażeń zmysłowych i tym samym umożliwiają poznanie tych przedmiotów.
W średniowieczu: niepewna, drugorzędna wiedza.
U F. Bacona: idola mentis humanae — złudzenia poznawcze umysłu ludzkiego:

idole plemienne {idola tribus) — złudzenia właściwe naturze ludzkiej, mające swe źródło np. w strukturze zmysłów (złudzenia zmysłowe) i skłaniające do dopatrywania się we wszechświecie przy-czynowości celowej;
idole jaskini (idola specus, nawiązanie do -^jaskini /!/ Platona) — złudzenia indywidualne człowieka, uwarunkowane przez wychowanie, otoczenie, wykształcenie;
idole rynku {idola fori) — złudzerua powstające wskutek wieloznaczności języka;
idole teatru (idola theatri) — złudzenia wynikające z przyjętego systemu filozoficznego.

IDONEIZM (łc. idoneus = zdolny do czegoś, właściwy czemuś) ang. idoneism; fr. idoneisme; nm. Idoneismus

Nazwa wprowadzona przez F. Gonse-THA na określenie jego własnego stanowiska filozoficznego (które nazywał też filozofią dialektyczną lub filozofią otwartą — philosophie ouverte), łączącego pewne elementy kantyzmu i pozytywizmu, uznającego mianowicie konieczność przyjmowania w poznaniu założeń, które jednak są historycznie uwarunkowane i zmienne. -^ Aporia.

IGNORATIO ELENCHI <łc. dgnoratio elen-chi> = nieznajomość zarzutu, argumentu

do obalenia, zgubienie wątku w rozumowaniu; tłum gr. dgnoia tou elegchou (Arystoteles, De sophist. elenchis))

metod. Rozumowanie „nie do rzeczy" (nil ad rem), kiedy dowodzi się irtnej tezy niż ta, która ma być w wyniku rozumowania uznana za prawdziwą.

IGNOTUM PER IGNOTIUS <łc. dgnotum per ignotius> = nieznane przez bardziej nieznane)

metod. Wyjaśnienie jeszcze bardziej niezrozumiałe aniżeli to, co miało ono wyjaśniać.

IGNOTUM PER IGNOTUM (łc. dgnotum per ignotum> = nieznane przez nieznane)

metod. Pozorne wyjaśnienie, definicja, w której wyrażenie definiujące jest tak samo niezrozumiałe jak wyrażenie definiowane.

ILLACJA (łc. dllatio> = wniesienie czego, wniosek, dowodzenie) ang. illation; fr. il-lation

metod. Czynność —> wnioskowania (1), si/n.—> inferencja (1). Termin występujący jeszcze u G. W. Leibniza, współcześnie rzadki w języku francuskim, częstszy w angielskim.

ILLACJONIZM (fr. dllationisme> z łc. illa-tio = wniosek)

1. t. pozn. Stanowisko, według którego uznanie istnienia rzeczywistości transcendentnej może być jedynie wnioskiem pewnego rozumowania, nie zaś rezultatem czy protokołem doświadczenia; vs^ intuicjo-nizm (2). lUacjonizmem jest np. pogląd D. J. Merciera, dla którego obiektywne istnienie świata zewnętrznego zostaje stwierdzone dopiero poprzez rozumowanie wychodzące od faktu doznawania wrażeń zmysłowych i oparte m. in. na zasadzie przyczyno-wości sprawczej; także np. w średnim tomi-zmie stwierdzenie takie jest wynikiem refleksji nad danymi doświadczenia zmysłowe-

369

13 — Słownik filozoficzny

370

ILOSC

ILUZJA

go. Illacjonizmem nazywano niekiedy realizm R. Descartes'a, ale sam Kartezjusz protestował przeciwko traktowaniu Cogito (ergo sum) jako wnioskowania. 2. metod. Teoria -> inferencji (1).

ILOŚĆ gr. posótes (1), odpowiedź na pytanie posón; nłc. quantitas (1), odpowiedź na pytanie ąuanium; ang. ąuantity; ix. quan-tite; nm. Quantitat, Menge, Anzahl (L. Witt-genstein)

metaf. Jedna z dziewięciu wyróżnionych przez Arystotelesa —> przypadłości (1), będąca właściwością —> substancji (1); właściwość ta doskonali substancję w aspekcie —> materii (1) przez ułożenie materialnych części jednych poza drugimi, czyli przez ukonstytuowanie —> rozciągłości. W tradycji filozofii klasycznej zwykło się nazywać ilość i przeciwstawną jej -> jakość (1) przypadłościami absolutnymi, ponieważ tak jedna, jak i druga modyfikuje substancję bezpośrednio (jakość — w aspekcie formy). Arystoteles rozróżrua ilość rozdzielną {posón diońsmenon) i ilość ciągłą (syneches); przykładem pierwszej może być liczba lub mowa, przykładem drugiej — linia, powierzchnia, czas. W tradycji scholastycznej rozróżnia się: ilość ciągłą (quantitas continua), ilość rozczłonkowaną {ąuantitas discreta), ilość trwałą {ąuantitas permanens) i ilość płyrmą {ąuantitas fluens).
To, co jest lub może być wyrażone —> liczbą.
W dialektyce marksistowskiej — zmiany ilościowe, oznaczające nasilanie się pod pewnym względem jakiejś cechy czy aspektu danego zjawiska, mogące prowadzić do zmian jakościowych (—> jakość /4/). Zmiany ilościowe cechuje ciągłość i powolność. Niekiedy nazywa się je „ewolucyjnymi formami ruchu".

ILUMINACJA (łc. <illuminatio> = oświecenie) ang. illumination; fr. illumination; nm. Illumination

U Augustyna: udzielanie umysłowi światła przez Boga w sposób nadprzyrodzony, dzięki czemu umysł zdolny jest bezpośrednio oglądać prawdę {visio intellectu-alis).

R. Bacon rozróżnia trzy typy oświece-

nia:

zmysłowe, dzięki któremu człowiek poznaje prawdy w doświadczeniu zewnętrznym;
wewnętrzne, pozwalające wykryć prawdy nadprzyrodzone, których umysł sam nigdy nie mógłby osiągnąć;
powszechne, którego Bóg udziela imiy-słom wszystkich ludzi {—> Huminizm /1 /).

W powyższych ujęciach iluminacja stanowiłaby źródło —> kontemplacji (2) mistycznej. Według F. E. D. Schleiermachera iluminacja powoduje przeobrażenie życia emocjonalnego i uzyskanie w nim miary i harmonii.

ILUMINIZM ang. illuminism; fr. illumi-nisme; nm. Illuminismus

Ogólna nazwa doktryn uznających oświecenie przez Boga za najcenniejsze źródło poznania, zwłaszcza religijnego (Augustyn, Bonawentura, R. Bacon, N. de Malebranche), w szczególności zaś nazwa nadawana doktrynie Augustyna, według którego człowiek poznaje prawdy wieczne dzięki światłu wewnętrznemu udzielanemu jego umysłowi przez Boga (—> iluminacja).
Odrębna nazwa —> kwietyzmu (1) hiszpańskiego, którego wyznawcy nazywali siebie „oświeconymi" (alumbrados). Także nazwa doktr}^ E. Swedenborga, C. de Saint--Martina, przyjmujących oświecenie wewnętrzne na podłożu mistyki naturalnej.

ILUZJA (łc. dllusio = szyderstwo, żart, ironia; złudzenie) gr. apataomai; ang. illu-sion; fr. illusion; nm. Illusion, Tauschung

t. pozn., psych. W odróżnieniu od halucynacji, w przypadku której postrzegane przedmioty w ogóle nie istnieją — rodzaj

371

372

IMMANENCJA

IMMANENTYZM

—> złudzenia polegający na błędnym ujęciu jakiegoś fragmentu rzeczywistości na skutek zniekształconych danych zmysłowych lub ich niewłaściwej interpretacji.

IMMANENCJA (nłc. <immanentia> = siła działająca we wnętrzu jakiejś istoty, z łc. immanens, -entis = tkwiący w czymś, wewnętrzny) ang. immanence; fr. immanence; nm. Immanenz

Tkwienie w czymś, pozostawanie wewnątrz czegoś, niewychodzenie poza dany przedmiot, przeciwstawiane zazwyczaj ys—> transcendencji.

Wszystko to, co zawiera się w sobie samym {an sich) i nie wykracza poza siebie. W -> panteizmie zasadą świata, nie wykraczającą poza jego granice, pojętą jako jego natura lub praprzyczyna, jest Bóg.
metaf. Natura lub przyczyna jakiejś rzeczy zawierające się w niej samej, co oznacza jej niezależność bytową od jakiegokolwiek czynnika zewnętrznego.

Zasada immanencji:

Według Tomasza z Akwinu: żaden byt nie może być przyporządkowany jakiemuś celowi, jeśli nie znajduje się już w określonej do niego proporcji.
W ujęciu ontologicznym: „Wszystko znajduje się wewnątrz wszystkiego" {-^ im-manentyzm /1 / ontologiczny).
W ujęciu gnozeologicznym — zasada nazywana niekiedy „zasadą świadomości" (N. Hartmann). Różne jej sformułowania odegrały ważną rolę w dyskusji idealizmów XIX i XX w.; dają się one sprowadzić do następujących ujęć:

wszystko, co poznajemy, jest częścią poznającej świadomości;
wszystko, co poznajemy, zależne jest od poznającej świadomości;
świadomość nie może wejść w styczność poznawczą z tym, co pozaświado-mościowe.

Ponadto odróżniano wówczas: a) zasadę absolutnej immanencji: „Nic poza myślą nie daje się pomyśleć" (Ź. LeRoy);

b) zasadę względnej immanencji: „W człowieku nie może się znaleźć nic takiego, co by nie odpowiadało jego potrzebie ekspansji" (M. Blondel), tzn.: przyjmujemy coś jedynie ze względu na to, że potrzebujemy tego intelektualnie lub moralnie. Na zasadzie względnej immanencji opiera się metoda immanencji,polegająca na wykazywaniu, że porządek nadprzyrodzony odpowiada najgłębszym potrzebom duszy ludzkiej, choć nie da się do nich sprowadzić.

IMMANENTNY (łc. immanens = tkwiący w czymś, wewnętrzny) gr. enypdrchon (Arystoteles); ang. immanent; fr. immanent; nm. immanent

Pozostający wewnątrz czegoś, nie wykraczający poza dany przedmiot; to—> transcendentny (1).
Nie będący wynikiem działania jakiegoś czyrinika zewnętrznego.
Istniejący w świadomości podmiotu; os—> transcendentalny (3).
U I. Kanta: pozostający w grarucach doświadczenia; os—> transcendentalny (2).
metod. Immanentna krytyka > krytyka (1) trzymająca się ściśle zasad przyjętych w danej dziedzinie wiedzy, np. w obrębie aksjomatyki danego systemu logicznego.

IMMANENTYZM (łc. immanens, -entis = tkwiący w czymś, wewnętrzny) nłc. im-manentismus; ang. immanentism; fr. imma-nentisme; nm. Immanentismus

Immanentyzm ontologiczny — doktryna, według której wszystkie elementy rzecz5rwistości zawierają się w sobie wzajemnie i są od siebie ściśle współzależne, konstytuując tylko jedną jedyną rzeczywistość (—> panteizm /b/ naturalistyczny).
Immanentyzm gnozeologiczny (odmiana ^idealizmu /I-2A/ immanentne-go) — ogólna nazwa poglądów, według których poznanie nie wychodzi poza granice świadomości, wobec czego rzeczy-

373

374

IMMATERIALIZM

IMMORALIZM

wistość utożsamia się z nią (G. Berkeley, D. HuME, przedstawiciele —> filozofii im-manentnej, neopozytywizm w pierwszej fazie swego rozwoju). Immanentyzm w taki czy inny sposób zaprzecza intencyjnemu charakterowi świadomości oraz transcendencji jej przedmiotu i znajduje wyraz w tzw. zasadzie —> immanencji (C).

3. Pogląd, według którego człowiek odczuwa wewnętrzną potrzebę bóstwa, chociaż Bóg jest dla poznania rozumowego niedostępny (metoda immanencji, —> modernizm Ul).

IMMATERIALIZM (łc. immaterialis = niematerialny) ang. immaterialism; fr. immate-rialisme; nm. Immaterialismus

Termin utworzony przez G. Berkeleya na określenie jego własnej doktryny metafizycznej (zob. niżej /b/).

Szczegółowy przypadek —> idealizmu (I-I) metafizycznego lub teza skrajnego —> spi-rytualizmu (a) — pogląd zaprzeczający realnemu istnieniu —> materii (2) i sprowadzający całą rzeczjoYistość do —»idei (I, IV) i -^ ducha (1). Rozróżnia się:

immaterializm, który się opiera na platońskim —> idealizmie (I lA): rzeczy składają się z jakości (barw, kształtów itp.), a ponieważ jakości, będąc odbiciem idei w rzeczach, są niematerialne, więc i rzeczy są niematerialne (Grzegorz zNyssy, Jan Szkot Eriugena);
czysty idealizm {pure idealism) — immaterializm, który się opiera na skrajnym -^ sensualizmie (1) i -^ subiektywizmie (1, 2), zaprzeczający istnieniu materii jako substancji niezależnej od spostrzeżeń: esse est percipere aut percipi — „być to spostrzegać lub podlegać spostrzeżeniom" (G. Berkeley).

IMMEDIATYZM (fr. <intmediatisme> z nłc. immediatus = bezpośredni) ang. immedia-tism

t. pozn. Stanowisko, które wyklucza jakikolwiek czynnik pośredniczący w akcie

poznania między podmiotem poznającym a przedmiotem poznawanym {-^ bezpośredniość); wyrazem takiego stanowiska jest np. przyjmowanie istnienia rzeczywistości pozaumysłowej bez odwoływania się do zasady przyczynowości (L. Noel). Za prekursora immediatyzmu można uważać D. Hume'A, rozpowszechnili go zaś empiriokrytycy (—> empiriokrytycyzm); reprezentowany jest też m. in. przez H. Bergsona (les donnees immediates de la conscience — „bezpośrednie dane świadomości"), a w Polsce — przez W. Heinricha.

IMMORALIZM (łc. przeczenie in + mo-ralis = dotyczący obyczajów, obyczajowy, obyczajny, moralny) ang. immoralism; fr. immoralisme; nm. Immoralismus

et. Pogląd, według którego obowiązująca -^ moralność (1) powinna być zastąpiona innym, niejednokrotnie przeciwstawnym systemem wartości. Immorali-zmem nazywa się w szczególności doktrynę F. W. Nietzschego, który odrzucał tezę o istnieniu powszechnie obowiązującej obiektywnej moralności, określając ją jako moralność niewolników {Sklavenmoral), utrwaloną przez chrześcijaństwo. Moralność tę należy według Nietzschego przezwyciężać, by zrealizować ideał —> nadczło-wieka (1); prawdziwą wartością jest według niego tylko życie, a w nim wolność pana i pamięć o nierówności ludzi (-^ moralność panów - moralność niewolników).
Nieuznawanie jakichkolwiek norm moralnych, odrzucanie wszelkiej hierarchii wartości (—> amoralizm /Ib/).

Terminy „immoralizm" i „amoralizm" są często używane zamiennie i przynajmniej częściowo ich znaczenia się pokrywają, jednakże wydaje się, że „immoralizm" jest terminem bardziej teoretycznym. Na przykład: podczas gdy przez immoralizm można rozumieć rozpatrywanie dobra i zła jako momentów dialektycznie niezbędnych do autonomicznego rozwoju

375

376

IMMORTALIZM

IMPLIKACJA

podmiotu moralnego, to przez amoralizm — uznanie dobra i zła za kategorie nie mające już żadnego szczególnego znaczenia.

IMMORTALIZM (łc. immortalis = nieśmiertelny) ang. doctrine of immortality

Pogląd odrzucający utożsamianie kresu ludzkiej egzystencji z biologiczną śmiercią człowieka {vs^> mortalizm). W granicach tego poglądu zaznaczają się różne stanowiska w związku z różnie określanym cłiarakterem —> nieśmiertelności (1, 2, 3). Na przykład według jednego z nich nieśmiertelność nie jest z góry zagwarantowana dla wszystkich jednostek i człowiek może jedynie mieć nadzieję, że będzie mu udzielona jako łaska; według innego — dusza człowieka po jego śmierci biologicznej nie zachowuje osobowej odrębności i wchodzi w skład jakiejś większej całości duchowej albo — według jeszcze innego — wciela się w inne ciała (-^ re-inkarnacja, —> metempsychoza, —> trans-migracja).

IMPERATYW HIPOTETYCZNY <łc. im-perativus = rozkazujący; gr. hypothetikós — przypuszczalny) ang. hypothetical impera-tive; fr. imperatifhypothetique; nm. hypotheti-scher Imperativ

Termin I. Kanta {Krytyka praktycznego rozumu), który określa nim przeciwstawny —> imperatywowi kategorycznemu nakaz warunkowy, pozostawiający swobodę wyboru środków w zależności od celów, jakie dzięki nim mają być osiągane. Imperatyw hipotetyczny wyrażony został w następującym sformułowaniu: „Jeżeli chcesz osiągnąć to a to, powinieneś postępować tak a tak".

IMPERATYW KATEGORYCZNY ^c. im-

perativus = rozkazujący; gr. kategorikós = orzekający, stwierdzający) ang. categorical imperative; fr. imperatifcategorique; nm. kate-gorischer Imperativ Nakaz bezwarunkowy (przeciwstawny

-> imperatywowi hipotetycznemu), formułujący podstawową —> powinność według etyki I. Kanta. Spośród trzech sformułowań tego imperatywu najczęściej przytacza się następujące: „Postępuj tak, byś człowieczeństwa zarówno w twej osobie, jak też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy jako tylko środka".

IMPETUS (łc. <impetus> = pęd, natarcie) nm. Antrieb

W filozofii scholastycznej, a w szczególności u J. Buridana: udzielany przez Boga wszystkim ciałom we wszechświecie impuls, nadający im od wewnątrz moc poruszania się (Buridan przyjmując tę hipotezę rozwiązywał w ten sposób arystoteleso-wskie zagadnienie przekazywania ruchu). W fizyce impetus został zastąpiony pojęciem siły bezwładności, a następnie energii kinetycznej.

IMPLIKACJA (łc. implicatio = splątanie, powiązanie) ang. implication; fr. implica-tion; nm. Implikation

log. Jeden z rodzajów złożonych wyrażeń zdaniowych występujących w —> rachunku zdań. Zapisuje się go symbolicznie p ^> q {w innych notacjach: p <q,p^ q, Cpq) i odczytuje za pomocą zwrotu: „jeśli p, to q", gdzie symbole zmienne p i q reprezentują dowolne zdania. Pierwszy człon nazywa się poprzednikiem, drugi następnikiem. Implikacja jest zdaniem fałszywym wtedy i tylko wtedy, gdy ma prawdziwy poprzednik i fałszywy następnik; w pozostałych przypadkach jest prawdziwa. Stąd, jeśli w prawdziwej implikacji p —> (j poprzednik p jest prawdziwy, to następnik q jest również prawdziwy, co wyraża się powiedzeniem, że p stanowi warunek wystarczający dla q. Jeśli zaś w prawdziwej implikacji p ^> q następnik q jest fałszywy, to i poprzednik p musi być fałszywy; zależność tę wyraża się też powiedzeniem, że q jest warun-

377

378

IMPLIKACJA

IMPRESJONIZM

kiem koniecznym dla p, bo jeśli nie zachodzi q, to nie zachodzi też p.

W potocznych rozumowaniach popełnia się nieraz -^ błąd (Ib) formalny, który polega na wzięciu warunku wystarczającego za konieczny lub odwrotnie. Gdyby ktoś uznawał za prawdę p —> (j i z tego, że zachodzi ą, wnioskowałby o zajściu p, to mylnie brałby warunek konieczny za wystarczający, co ilustruje takie rozumowanie: „Jeśli jesteś człowiekiem wybitnym, to masz wrogów; masz wrogów, a więc jesteś wybitny". Błąd ten jest widoczny w przykładzie innego (co do treści) rozumowania, mającego identyczną strukturę: „Jeśli coś jest łososiem, to jest rybą; coś jest rybą, a więc jest łososiem". Jeśli natomiast ktoś uznający za prawdę p -^ q z braku p wnioskuje o braku q, ten bierze mylnie warunek wystarczający za konieczny, jak to ilustrują przykłady: „Jeśli jesteś wybitnym człowiekiem, to masz wrogów; nie jesteś wybitny, więc nie masz wrogów"; „jeśli coś jest łososiem, to jest rybą; nie jest łososiem, a więc nie jest rybą".

Rozumienie implikacji jako twierdzenia o warunku wystarczającym i o warunku koniecznym jest zgodne z potocznym ro-zumieruem zdania warunkowego. Potoczne zdanie warunkowe ma jednak własności, których pozbawiona jest implikacja, mianowicie stwierdza się w nim zachodzenie jakiejś zależności między treściami poprzednika i następnika. Natomiast w implikacji stwierdza się jedynie pewien stosunek między -^ wartościarnr(4)''logicz-nymi (w prawdziwej implikacji, gdy poprzednik jest prawdą, to i następnik jest prawdą); ta własność implikacji, podzielana przez nią ze wszystkimi wyrażeniami rachunku zdań, nazywa się -^ ekstensjo-nalnością. Problem rozbieżności między implikacją a potocznym zdaniem warunkowym nazywa się paradoksem implikacji. W celu zapobieżenia tej para-doksalności próbowano konstruować definicje implikacji zbliżające ją bardziej do

okresu warunkowego. Najbardziej znana z tych prób, prowadząca do tzw. implikacji ścisłej (strict implication), jest dziełem C. I. Lewisa; polega ona na wprowadzeniu pojęcia konieczności: p implikuje ściśle q, gdy musi być tak, że jeśli p jest prawdziwe, toiq jest prawdziwe; innymi słowy, nie może być tak, żeby poprzednik był prawdą, a następnik fałszem, np. żeby coś było łososiem nie będąc rybą. Tego typu konieczność bierze się np. w powyższym zdaniu z definicji łososia, w której treści zawiera się warunek należenia do ryb; w tym sensie wprowadzerue idei konieczności pozwala ująć pewne związki treściowe, a zarazem pozostać na gruncie logiki, mianowicie tzw. —> logiki modal-nej. Implikacja ścisła zachowuje jednak niektóre paradoksalne (w potocznym odczuciu) właściwości implikacji zwykłej, czyli materialnej {materiał implication), pozostawiając np. w mocy prawo, że z pary zdań sprzecznych wynika (z koniecznością) dowolne inne zdanie.

IMPRESJA (łc. <impressio> = odciśruęcie, wrażenie) ang. impression; fr. impression; nm. Impression, Eindruck

t. pozn. syn.—> Wrażenie.

Termin D. Humfa, który dzielił —> przedstawienia na pierwotne, czyli impresje {im-pressions), i pochodne, czyli -^ idee (IVd) (ideas), przeciwstawiając się podziałowi J. LocKE'A na spostrzeżenia (sensations) i refleksje {reflexions). Według Hume'a idee pochodzą od impresji i różnią się od nich sposobem występowania w podmiocie oraz intensywnością (impresje są żywsze od idei). Teorię wywodzącą ludzkie poznanie od impresji nazywa się niekiedy -> impresjonizmem (2) teoriopoznaw-czym.

IMPRESJONIZM (fr. <impressionnisme> od impression = wrażenie, z łc. impressio = odciśnięcie, wrażenie) ang. impressionism; nm. Impressionismus

379

380

IMPULS

INDUKCJA

Kierunek w sztuce europejskiej, szczególnie w malarstwie, ale także w literaturze pięknej i w muzyce, ukształtowany we Francji w 2. poł. XIX w., przyjmujący za podstawę przedstawiania w dziele sztuki świata zewnętrznego — bierną percepcję tego świata przez jednostkę, a więc jej bezpośrednie wrażenia, bez uciekania się do refleksji czy do jakichś norm abstrakcyjnych.
t. pozn. Nazwa używana niekiedy na określenie —> sensualizmu (1) genetycznego jako poglądu wywodzącego ludzkie poznanie od -^ impresji (A. Riehl).

IMPULS (łc. <impulsus> = uderzenie, nacisk) ang. impulse; fr. impulsion; nm. Impuls, Trieb

psych. Nieświadoma, bliżej jeszcze nie określona dążność do działania; w szerszym znaczeniu — syn.—> bodziec. (W fizyce: krótkotrwałe działanie wielkości fizycznej; w fizjologii: krótkotrwały stan pobudzenia włókna nerwowego lub mięśniowego.)

INDETERMINIZM (nłc. <indeterminismus> od łc. przeczenia in + determino = ograniczam) ang. indeterminism; fr. indetermini-sme; nm. Indeterminismus

vs^ Determinizm.

1. filoz. przyr. Indeterminizm przyrodniczy — pogląd, który:

w swej wersji skrajnej utrzymuje, że zdarzenia wcześniejsze nie wyznaczają ściśle zdarzeń późniejszych lub że na podstawie znajomości faktów wcześniejszych nie można przewidzieć późniejszych;
w wersji umiarkowanej — że w odniesieniu do niektórych zjawisk fizycznych znajomość zjawisk wcześniejszych nie pozwala przewidywać zjawisk późniejszych, ponieważ nawet teoretyczne rozważania prowadzą niejednokrotnie do wniosku o bezzasadności prognozowania na podstawie obserwacji (zasada nieoznaczoności W. C. Heisenberga).

2. et. Stanowisko uznające wolność woli (-^ wolna wola), która w swoich decyzjach jest w istocie niezależna od czynników zewnętrznych. Wybór moralny jest aktem samej woli i całe postępowanie człowieka jest wyznaczone przez nią właśnie, a nie np. przez predestynację (—> przeznaczenie /1,3/) czy też przez dobroć albo zło natury ludzkiej.

Teza indeterminizmu o wolności woli może przybierać postać umiarkowaną lub skrajną i zależnie od tego oznacza:

w wersji umiarkowanej — pogląd przyjmujący istnienie woli niezależnej od przymusu zewnętrznego, ale nie od konieczności, która jednak nie wyklucza jej zdolności do samookreślania się, do działania na podstawie wyboru jednej z możliwości działania nawet wbrew silniejszemu motywowi;
w wersji skrajnej — pogląd uznający całkowitą niezależność woli — zarówno od konieczności zewnętrznej, jak i wewnętrznej.

Od wolności woli obiektywnej, kiedy podmiot działa w sposób nie dający się przewidzieć, należy odróżniać wolność woli subiektywną, kiedy podmiot w swoim przekonaniu nie jest zdeterminowany; pierwsza nie wyklucza drugiej, a druga —• zaprzeczenia pierwszej.

INDUKCJA (nłc. <inductio> = wprowadzenie) gr. epagoge; ang. induction; fr. in-duction; nm. Induktion, Schlufi vom Einzel-nen aufdas Algemeine

Próba ustalenia praw ogólnych przez zebranie dużej liczby szczegółowych przypadków. Jako metoda próba taka jest w nauce niezbędna, gdyż przed ułożeniem jakiegoś ogólnego twierdzenia nie sposób zbadać wszystkich podpadających pod nie przypadków, jednakże jej logiczny status był przedmiotem wielu dyskusji, poczynając od D. Hume'a aż po czasy współczesne, po K. R. Poppera.

1. metod. Metoda uzasadniania przez wnioskowanie, charakteryzująca się naj-

381

382

INDUKCJA

Ogólniej tym, że przesłanki są zdaniami o jednostkowych przedmiotach lub zdarzeniach, wniosek zaś jest zdaniem ogólnym. Jeśli dochodzi się do wniosku ogólnego w wyniku obserwacji tylko niektórych przypadków podpadających pod ten wniosek, to wnioskowanie takie nazywa się indukcją enumeracyjną{enu-meratwe induction) lub indukcją przez wyliczenie {induction by enumeratioń). Na przykład z wielu obserwacji pozwalających stwierdzić, że ten oto, tamten, jakiś inny i jeszcze inny zegarek szwajcarski chodzi punktualnie, wysnuwamy wniosek, że wszystkie zegarki szwajcarskie chodzą punktualnie. Jest to wnioskowanie pozbawione cechy niezawodności, tzn. nie dające gwarancji, że zawsze przy prawdziwych przesłankach wniosek będzie również prawdziwy; ale dopóki nie napotkamy przypadków przemawiających przeciw takiemu uogólnieniu, a przy tym istnieją liczne i różnorakie przypadki przemawiające za nim, to nie jest czymś nieracjonalnym podtrz3TTiywa-nie owego sądu ogólnego.

Odmianą indukcji enumeracyjnej jest indukcja statystyczna (statistical induction), występująca wtedy, gdy przy określaniu cech jakiegoś zbioru korzysta się z danych statystycznych i na podstawie próbki losowej jego elementów (np. ludzi) orzeka się o cdym zbiorze (np. o określonej grupie społecznej).

2. metod. Tak zwana indukcja eliminacyjna (eliminative induction) lub przez eliminację {induction by eliminatioń) — polega na tym, że wychodząc od alternatywy dwóch lub większej liczby hipotez będących zdaniami ogólnymi szuka się jednostkowych przypadków, które obalałyby kolejno wszystkie te hipotezy z wyjątkiem jednej; tę jedną przyjmuje się wówczas jako uzasadnioną indukcyjnie. Indukcja eliminacyjna jest wnioskowaniem co do formy dedukcyjnym (—> dedukcja III), czyli niezawodnym; ewentualna niepewność wniosku ma źródło nie

w metodzie wnioskowania, lecz w niepewności alternatywy hipotez, będącej zdaniem prawdziwym tylko wtedy, gdy przynajmniej jedna z zawartych w niej hipotez jest prawdziwa; ten zaś warunek nie zawsze jest spełniony. Wyróżnia się kilka metod eliminowania hipotez; taką lub inną metodę stosuje się w zależności od rodzaju rozważanych hipotez, np. od tego, czy mówią one o warunku wystarczającym interesującego nas zjawiska, czy o jego warunku niezbędnym, czy o zależności funkcyjnej. Od nazwiska autora, który je pierwszy sformułował, J. St. Milla, nazywa się te metody kanonami Milla (kanon jedynej zgodności — method of agreement, kanon jedynej różnicy — method of difference, kanon zmian współtowarzyszących ■— method of concomitant variations, kanon zgodności i różnicy — joint method of agreement and difference, kanon reszt — method ofresidues).

Indukcja heurystyczna (transfenome-nalna) — myślowe ujęcie treści ogólnej, wspólnej dla całego zbioru jakichś konkretnych przedmiotów, dokonane na podstawie znajomości elementów zbioru (—> abstrakcja /!/). Ten rodzaj indukcji Arystoteles określał jako przejście od konkretów do ogółu (—> epagoge).
Indukcja matematyczna {mathematical induction lub complete induction) — stosowane w matematyce rozumowanie, za pomocą którego dowodzi się pewnych twierdzeń dotyczących zbiorów nieskończonych, np. zbioru liczb naturalnych. Jako cechy łączącej indukcję matematyczną z typami indukcji stosowanej w naukach doświadczalnych (zob. wyżej 11,21) można się dopatrzyć w niej jedynie tego, że wniosek ma tu charakter ogólny, podczas gdy jedna z przesłanek jest zdaniem jednostkowym, dotyczącem konkretnej liczby, np. jedności lub zera; zdanie to jednak nie jest rezultatem obserwacji, jak w indukcji w sensie właściwym, lecz konsekwencją aksjomatów matematyki.

383

384

INDUKCJONIZM

INDYWIDUALIZM

INDUKCJONIZM <nłc. inductio, -onis = wprowadzenie) nm. Induktionismus, Indu-ktmismus

metod. Pogląd uznający wyłączność lub szczególną doniosłość metody indukcyjnej (^ indukcja /1 /) w naukach empirycznych. Wiąże się on z —> empiryzmem (3a) i może być pojmowany:

w węższym znaczeniu — kiedy dopuszcza wyłącznie generalizację istotnych obserwacji i w związku z tym twierdzi, że tezy naukowe są jedynie skrótem zdań bazowych (F. Bacon, J. St. Mill);
w szerszym znaczeniu — kiedy łączy indukcję z dedukcją, która pełni rolę tylko formalnego wiązadła i służy do wyciągania podlegających sprawdzeniu konsekwencji (J. F. Herschel, w. S. Jeyons, V. Kraft, R. Carnap, H. Reichenbach, J. Hintikka, J. G. Kemeny).

INDYFERENTYZM <łc. indifferens, -entis = nie wykazujący różnic) nłc. indifferentis-mus; ang. indifferentism, indifference theory (I), doctrine of difference (I); fr. indifferen-tisme; nm. Indijferentismus

I. Jedno ze stanowisk w sporze o uni-
wersalia (^ powszechniki /1 /), reprezen
towane przez Hrabana Maura, potem
przez Wilhelma z Champeaux i Adelarda
z Bath. Według nich istnieją tylko przed
mioty jednostkowe, ale każda jednostka
oprócz własności odrębnych {differens) za
wiera własności gatunkowe, czyli nie od
rębne {indifferens) od własności irmyeh jed
nostek tego gatunku. Dzięki własnościom
gatunkowym jednostki jednego gatunku
stanowią pewną całość, będącą właśnie
przedmiotem pojęcia ogólnego.

II. Postawa obojętności wobec kwestii
intelektualnych lub moralnych.

1. Indyferentyzm teoretyczny — przyjmuje jako zasadę, że należy się powstrzymywać od uznania określonej religii czy moralności za prawdziwą i obowiązującą (-^ sceptycyzm III), wobec czego nie powinno się przywiązywać wagi do różnic

między doktrynami religijnymi (indyferentyzm religijny), światopoglądowymi, filozoficznymi itp.

2, Indyferentyzm praktyczny — obojętny stosunek do praktycznych postulatów doktryn religijnych, etycznych, ideologicznych, politycznych itp.

INDYWIDUACJA (nłc. <individuatio> = niepodzielność, jednostkowienie, ujedno-stkowienie, z łc. individuum = coś niepodzielnego, jednostka) ang. individuation; fr. individuation; nm. Individuation Proces wyodrębniania się części z całości.

metaf. Akt ^jednostkowienia; stan —> ujednostkowienia.
psych., soc. Proces uniezależniania się jednostki od ścisłych związków z grupą, tak że zmniejsza się kontrola grupy nad zachowaniem jednostki; prowadzi to do jej —> indywidualizacji.
U C. G. Junga: stawanie się osobą świadomą odrębności własnej osobowości, zachodzące normalnie w tzw. drugiej połowie życia.

INDYWIDUALIZACJA (fr. <individuali-sation> od nłc. individualitas = niepodzielność, nierozerwalność; indywidualność) ang. individualization; nm. Individualisie-rung

psych., soc. Proces kształtowania się cech indywidualnych (osobniczych) jednostki lub zbiorowości, będący następstwem -^ in-dywiduacji (2).

INDYWIDUALIZM (nłc. <individmlismus> z łc. individuum = coś niepodzielnego, jednostka) ang. individualism; fr. individuali-sme; nm. Individualismus

metaf. Doktryna, według której realnie istnieją jedynie -> jednostki (1, 2), a pojęcia ogólne (—> powszechniki 11,21) nie mają swych odpowiedników w rzeczywistości (^ nominalizm /1 /).
soc. Indywidualizm społeczny — pogląd, że —> jednostka (3) jest najwyższą war-

385

386

INDYWIDUALNOŚĆ

INFINITYZM

tością, dla której instytucje społeczne, w szczególności państwo, są jedynie środkami; »s—> kolektywizm (3). Jako teoria polityczna indywidualizm głosi, że jednostka jest podstawą społeczeństwa, a celem organizacji społecznych powinien być jej rozwój moralny i dobrobyt. Indywidualizm społeczno-polityczny jest wyrazem dążeń do ograniczenia funkcji państwa {—> liberalizm) lub do jego zlikwidowania {—> anarchizm).

et. Indywidualizm etyczny — pogląd wyprowadzający —> normy (1) i —> wzory osobowe z indywidualnej natury człowieka; jako motywację postępowania jednostki wymienia się najczęściej dążenie do doskonałości (—> perfekcjonizm /1 /), do szczęścia (—> eudajmonizm), do przyjemności (—»hedonizm /!/, -^ egoizm), os—> Kolektywizm (4).
metod. Wyjaśnianie całości wyłącznie zachowaniem się lub naturą jej składników; vs^ holizm (2). W szczególności indywidualizmem metodologicznym w zakresie socjologii jest stanowisko, zgodnie z którym wszelkie pojęcia i twierdzenia dotyczące zjawisk społecznych należy sprowadzać do wypowiedzi o jednostkach (redukcjonizm psychologiczny); —> ato-mizm (5).
pot. Indywidualizm psychologiczny — postawa wynikająca ze wzmożonej potrzeby swobody i osobistej niezależności. Wyraża się ona w skłonności do myślenia i postępowania w sposób odbiegający od przyjętych wzorów i norm postępowania.

INDYWIDUALNOŚĆ (nłc. <individuali-tas> = niepodzielność, nierozerwalność; szczegół) ang. indwiduality; fr. indwidua-lite; nm. Individualitat, individuelle Eigen-tumlichkeit

Termin wprowadzony do języka filozofii poprzez tłumaczenia tekstów Awicen-NY, stosowany od czasów G. W. Leibniza.

To, co stanowi -^ jednostkę (indywiduum) lub cecha tego, co jednostkowe (indy-

widualne). Zwłaszcza w odniesieniu do człowieka — to, co czyni kogoś jednostką, odrębną od innych i zarazem urzeczywistniającą określony wzór wspólny. Termin używany często synonimicznie z —> osobowością (1, 2), szczególnie w konkretnym znaczeniu w odniesieniu do danej osoby, ale też nieraz w przeciwstawieniu do niej.

INDYWIDUUM (nłc. <individuum> = coś niepodzielnego, jednostka, tłum. gr. <dto-mon>) ang. the indwidual, the particular (2); fr. individu; nm. Individuum, Einzelwesen

syn.-^ Jednostka.

log. a) W teorii mnogości i w logice: przedmiot nie będący -> zbiorem.

b) W teorii typów: przednuot najniższego typu {infima species).

INFERENCJA (łc. infero = wnoszę, wnioskuję) łc. illatio; ang. inference, illation; fr. inference, deduction; nm. Schlufl, Folgerung, Schlufifolgerung

metod, syn.-^ Wnioskowanie (1) w sensie właściwym, tj. proces rozumowy, w którym na podstawie zdań już uznanych (za prawdziwe) dochodzi się do uznania nowego zdania (sc. dotąd nie uznanego) lub do wzmocnienia pewności innego zdania, już w jakimś stopniu uznanego.

log. syn.-^ Wynikanie (c) inferencyjne.

INFINITYZM (łc. infinitus = nieograniczony, nieskończony) ang. infinitism; fr. infinitisme; nm. Infinitismus

Ogólna nazwa przyznawana doktrynom przyjmującym —> nieskończoność jako rzeczywistość kosmologiczną, metafizyczną lub teologiczną i antropologiczną. Poglądy infinitystyczne dotyczą w szczególności:

a) nieskończoności przyrody, świata (np. Anaksymander, Anaksagoras, G. Bruno); nieskończonej podzielności materii, zarówno w sensie ilościowym, jak i jakościowym, w przeciwstawieniu do to—> ato-

387

388

INFORMACJA

INKLUZJA

mizmu (1) (Anaksagoras); nieskończonej podzielności przestrzeni i czasu (Zenon z Elei);

nieskończoności bytu, substancji itp. (np. Melissos, N. de Malebranche, B. Spinoza, G. W. Leibniz);
nieskończoności Boga (np. Augustyn, R. Descartes, B. Pascal);
nieskończoności i zarazem skończono-ści człowieka (B. Pascal, F. E. D. Schleier-MACHER, S. A. Kierkegaard, M. Heidegger, J.-P. Sartre, G. Marcel).

Elementy infinityzmu występują w poglądach współczesnych fizyków (m. in. E. Schródinger), którzy umieszczają człowieka między dwiema nieskończonościa-mi: mikro- i makrokosmosem.

INFORMACJA (łc. informatio = wyjaśnienie, przedstawienie, zawiadomienie) ang. information; fr. information; nm. Information

W teorii informacji: wiadomość o wydarzeniach zachodzących zarówno w środowisku zewnętrznym w stosunku do jakiegoś układu, jak i w samym układzie, przekazywana lub przechowywana za pośrednictwem energii będącej jej nośnikiem, rozpatrywana zaś niezależnie od tej energii. Potocznie terminu „informacja" używa się zamiennie ze słowem „wiadomość"; w informatyce rozumie się go węziej: każda informacja jest wiadomością, ale nie każda wiadomość musi nieść informację, przez którą rozumie się tu znaczenie przyporządkowane —> danym (3). Informacja jest jednym z elementów niezbędnych do działania jakiegokolwiek -^ układu. Informacje ujmuje się ilościowo (najczęściej w bitach) i określa miarą niepewności, jaką usuwa dany sygnał.
log. Informacja semantyczna — funkcja określona na zdaniach (oznajmują-cych), pozostająca w następującjon stosunku do ich ^ prawdopodobieństwa (4, 5): im zdanie jest mniej prawdopodobne na gruncie dotychczasowej wiedzy, tym wię-

cej wnosi informacji, ponieważ — jeśli okaże się prawdziwe — w większym stopniu wzbogaca wiedzę. Próby dokładniejszego sprecyzowania pojęcia informacji semantycznej prowadzą do różnych jego odmian; rozważa się m. in. definicje:

a) Inf(z) = -log2 Pr(z) (tak zdefiniowaną informację mierzy się w bitach); b) Inf(z) = = 1 - Pr(z) — gdzie z jest rozważanym zdaniem, a „Inf i „Pr" są skrótami terminów „informacja" i „prawdopodobieństwo". Przy obu definicjach otrzymuje się wniosek, że -> tautologie (1) logiczne, których prawdopodobieństwo jest maksymalne, tj. wynosi 1, dostarczają O informacji.

INFORMATYKA ang. information theory; fr. theorie de I'information, l'informatique; nm. Informationstheorie, Informatik

Nauka o maszynach liczących i metodach ich użytkowania (Z. Pawlak) (przez maszynę liczącą rozumie się tu sprzęt komputerowy I hardware I łącznie z oprogramowaniem /software/). Informatyka bywa też określana jako nauka o metodach zbierania, przechowywania i przekazywania -> informacji (1), a także o budowie urządzeń technicznych służących do tego celu. Do szeroko rozumianej informatyki można zaliczyć teorię informacji naukowej.

INHERENCJA (łc. inhaereo = tkwię w czymś, trzymam się czegoś) ang. inheren-ce; fr. inherence; nm. Inhdrenz

metaf. W przeciwieństwie do -^ subsy-stencji (1) — zależność -^ przypadłości (1) w ich bytowaniu od —»substancji (1); tkwienie przypadłości, niesamodzielnych bytowo z samej ich natury, w ukonstytuowanym ontycznie bycie-substancji.

INKLUZJA (łc. <inclusio> = zamknięcie, uwięzienie) ang. inclusion; fr. indusion; nm. Einschliessung

log. Relacja dwuargumentowa, zwrotna, asymetryczna i przechodnia, która za-

389

390

INNATYZM

INSTRUMENTALIZM

<das Andersseim

chodzi pomiędzy dwoma —> zbiorami (1): zbiór X zawiera się w zbiorze Y {XczY, niekiedy też X c Y) wtedy i tylko wtedy, gdy każdy element zbioru X jest również elementem zbioru Y, przy czym nie wyklucza się stosunku odwrotnego (gdy inkluzja zachodzi w obie strony, wtedy oba zbiory są sobie równe): XcY = Ax(;ce X->xe Y). Na przykład: zarówno zbiór kwadratów, jak i zbiór czworokątów zawiera się w zbiorze czworokątów, ponieważ i każdy kwadrat, i każdy czworokąt jest czworokątem.

Inkluzja właściwa — relacja przechodnia i przeciwzwrotna, która zachodzi wtedy, gdy wszystkie elementy jednego zbioru są zarazem elementami drugiego zbioru, ale nie odwrotnie, np. wszystkie elementy zbioru kwadratów są elementami zbioru czworokątów.

INNATYZM ^c. mnfltMS = wrodzony) ang. innatism, innateness theory; fr. innatisme, in-neisme t. pozn., psych. syn.—> Natywizm.

INNOBYT (tłum. nm. (G. W. F. Hegel)) -> Inność (2).

INNOŚĆ gr. heterótes; nłc. alteritas, alietas; ang. alterity, otherness; fr. alterite; run. Ander-heit, Andersheit, Anderssein (2) (G. W. F. Hegel)

metaf. Nietożsamość określona pozytywnie przez wskazanie jakichś cech wyróżniających. Bliskoznaczniki: różność, odmienność, -^ odrębność.
U G. W. F. Hegla: i n n o b y t {das Anderssein) — w przejściu od logiki istoty do logiki pojęcia: każdy z członów kategorial-nych par przeciwieństw, dialektycznie za-pośredniczający pozostały człon jako całkowicie różny od siebie, np. skutek w relacji do przyczyny i vice versa, przypadłość w relacji do substanq'i i vice versa.
U Ch. Renouyiera: cecha tego, co jest odrębne od jaźni.

4. W egzystencjalizmie występuje często termin „inny" (autre) na oznaczenie innego człowieka („To jest inny, to znaczy ja, które nie jest mną" — J.-P. Sartre).

INSTANnAE CRUCIS (nłc. <instantiae cru-cis> = okoliczności rozstrzygające (dosłownie: krzyżowe))

metod. Fakty uzyskane w —> eksperymencie (b) krzyżowym, pozwalające rozstrzygnąć, która z dwóch konkurencyjnych —> hipotez (2) jest możliwa do przyjęcia.

INSTRUMENTALIZM (nłc. instrumen-talis = należący do narzędzi, odnoszący się do narzędzi) ang. instrumentalism; fr. in-strumentalisme; nm. Instrumentalismus

Praktycystyczna postawa w teorii wiedzy, wyrażająca się mniej lub bardziej radykalnie w poglądzie, że o jej naukowości decyduje dostatecznie wysoki stopień użyteczności humanistycznej lub technicznej. Zaznacza się ona m. in. u R. Descartesa w jego koncepcji wiedzy niezawodnej i uniwersalnej (nauka zmierza wprawdzie do kontemplacji prawdy, lecz ma być także pożyteczna i służyć urządzeniu wygodnego życia), wyraźnie u A. Comtfa (nauka nie jest czystą teorią, ale narzędziem reformy świata), w materializmie dialektycznym (nauka jako jedna z form świadomości społecznej ma być instrumentem zrozumienia i opanowania procesów zachodzących w przyrodzie, społeczeństwie i myśleniu i powinna być zorganizowana w służbie postępowej klasy robotniczej), w pragmatyzmie W. Jamesa (nauka nie odtwarza rzeczywistości, lecz jedynie dostarcza hipotez jako narzędzi działania, te zaś są weryfikowane stopniem użyteczności rezultatów uzyskanych w działaniu).
Odmiana —> pragmatyzmu (1), tak nazwana i reprezentowana przez J. Dewe-YA i szkołę w Chicago (m. in. H. M. Kal-LEN, S. Hook), głosząca program „po-

391

392

INSTYNKT

INSTYTUCJA

wszechnej przebudowy" (zwłaszcza pedagogiki i ustroju społecznego), której podłożem i instrumentem ma być nauka. Pojęcia, twierdzenia, teorie naukowe są jedynie instrumentami działania (tzn. mają wartość narzędną, pośrednią), przez które rozumie się także działalność intelektualną, a o ich prawdziwości decyduje skuteczność. W teorii poznania, uwzględniającej jego rolę biologiczną i społeczną, in-strumentalizm przyjmuje założenia skrajnego -^ empiryzmu (2, 3), a w etyce — —> utylitaryzmu.

3. Stanowisko w filozofii nauki wyrażające się w poglądzie, że tezy teorii są wyłącznie narzędziami rozwiązywania zagadnień, porządkowania i przewidywania dających się zaobserwować faktów; tezy teorii stanowią schemat pojęciowy ułatwiający ujęcie danych o świecie, stąd teorie są mniej lub bardziej użytecznymi narzędziami wnioskowania wiodącego od faktów do prognoz. Stanowisko reprezentowane m. in. przez P. Duhema, który łączył in-strumentalizm z -> konwencjonalizmem (1) (teoria naukowa jest tymczasową schema-tyzacją danych doświadczenia; przy wyborze hipotez decyduje prostota i wygoda, a nie kryterium prawdziwości).

INSTYNKT (łc. instinctus = podnieta, popęd) ang. instinct; fr. instinct; nm. Instinkt

psych. Mechanizm warunkujący zachowanie, modelując je w zorganizowany i biologiczrue celowy sposób, charakterystyczny dla danego gatunku. W psychologii filozoficznej przypisywano zwierzętom — analogicznie do vis cogitativa przyznawanej człowiekowi {-^ rozum szczegółowy) — władzę -^ oceny (2) zmysłowej {vis aestimativa).
U H. Bergsona: naturalne zjawisko biologiczne, będące objawem przystosowania się organizmu do potrzeb życia. W przeciwieństwie do -^ intelektu (1) irist3Tnkt działa nieświadomie. Rodzajem instynktu jest —> intuicja (3) (instynkt uświadomiony).

W hormizmie: instynkty — wrodzone, odziedziczone dyspozycje do określonego zachowania uwarunkowanego środowiskiem. Stanowią one podłoże całego życia psychicznego, dostarczają mu impulsów i kierują nie tylko dążeniami, ale także życiem intelektualnym i emocjonalnym. W. McDouGALL wyróżnił siedem instynktów podstawowych: ucieczki, odrzucania, ciekawości, walki, ulegania innym, władzy, rodzicielski (opieki nad potomstwem), oraz cztery instynkty złożone: seksualny, stadny, zdobywczy, konstrukcyjny; każdemu z nich towarzyszy inne uczucie.
U S. Freuda: często zamiennie lub bliskoznacznie z -> popędem (posługiwał się on również terminem „instynktowy" — instinkthaft dla określenia silnie motywujących, emocjonalnie zabarwionych i nieświadomych impulsów); instynkty — irracjonalne siły rządzące człowiekiem. Freud wyróżnił działający w kierunku utrzymania jednostki i zachowania gatunku instynkt życia (Eros) oraz prowadzący do agresji i samodestrukcji instynkt śmierci (Thanatos).
Współcześnie w zoopsychologii przyjmuje się etologiczną teorię instynktu (K. Z. Lorenz, N. Tinbergen, J. A. Chmurzyński), według której instyrrkt jako jeden z elementów obserwowalnych zachowań jest nerwowym mechanizmem percepcji bodźców kluczowych i wyzwalania reakcji za-chowaniowych. W zachowaniu instynktowym jedynie początek reakcji ma charakter wrodzony, dalsze etapy jej realizacji są plastyczne i podlegają uczeniu.

INSTYTUCJA <łc. <institutio> = urządzenie, ustanowienie) ang. institution; fr. in-stitution; nm. Institution

soc. Sformalizowana -^ organizacja (2,4), której podmiotem jest zhierarchizowany zazwyczaj — ze względu na system zarządzania — zespół osób, współdziałających ze sobą dla realizacji jakichś założonych

393

394

INSTYTUCJONALIZM

INTEGRATYZM

nadrzędnych celów; stosownie do zadań zespół taki jest wyposażony w odpowiednie pod względem mocy i trwania środki, np. aparaturę.

Pojęcie instytucji, biorąc pod uwagę jej status ontyczny, można rozpatrywać w dwojakim aspekcie:

w przeciwstawieniu do natury — jako to, co jest wynikiem pozytywnego ustanowienia ludzkiego i tym samym należy do dziedziny kultury. Jest to aspekt przypadkowości, ponieważ wszelka instytucja, u której podstaw leży wolny akt powołania do życia, jest powoływana w jakimś momencie i równie dobrze mogłaby nie zostać powołana;
w pewnej analogii do natury (znaczenie akcentowane zwłaszcza w języku prawniczym) — to, czego istnienie, jakkolwiek wynikające z pozytywnego ustanowienia, nie zależy w swym trwaniu jedynie od ludzkiej woli, lecz utrzymuje się samo przez się, już to ze względu na wymagania natury (np. małżeństwo), już to ze względu na użyteczność społeczną (np. zakłady opiekuńcze).

E. DE CoNDiLLAC rozróżniał m. in. znaki naturalne {signes naturels) i znaki umowne {signes d'institution), przeciwstawiając jedne drugim.

INSTYTUCJONALIZM

psych., soc. syn.-^ Autorytaryzm (b).

INTEGRACJA <łc. integratio = odnowienie, uzupełnienie) ang. integration; fr. integration; nm. Integration, Wiederherstełlung vs-^ Dezintegracja

Proces lub stan zespolenia części w taki sposób, w jaki tworzy się całość organiczna, lub też umieszczanie jakiegoś poszczególnego elementu w owej całości. Czynnikami integracji są: jedność elementów, ich identyczność jako przynależnych do tej samej całości, niepowtarzalność uzyskanej całości.
U H. Spencera: synteza wielu elemen-

tów materialnych w procesie ewolucji, który przebiega w następującym porządku:

przejście od stanu jednorodności do stanu różnorodności przez różnicowanie się (dijferentiation) części układu (Wszechświata);
przejście od stanu luźniej związanego do stanu ściślej związanego;
przejście od stanu nieokreślonego i chaotycznego do stanu bardziej określonego i uporządkowanego.

psych. Stan, w którym wszystkie procesy psychiczne przebiegają harmonijnie, tak że funkcje psychiczne tworzą całość.
soc. Integracja społeczna — zespolenie i zharmonizowanie elementów zbiorowości społecznej rozumianej jako intensywność i częstotliwość kontaktów między członkami tej zbiorowości oraz jako akceptacja wartości i norm grupy (integracja kulturowa i integracja normatywna).

INTEGRATYZM <łc. integratio = odnowienie, uzupełnienie) ang. integratism; fr. integratisme; nm. Integratismus

Termin z zakresu filozofii biologii, wprowadzony przez W. A. Engelhardta (1970), związany z podejściem całościowo-syte-mowym w biologii. O ile metodologia re-dukcjonistyczna postuluje i faktycznie realizuje, zwłaszcza na terenie biologii molekularnej, poznanie struktur złożonych i całości organicznych poprzez rozłożenie ich na proste składowe, o tyle integra-tyzm, doceniając ważność tego sposobu badania, przyjmuje odwrotny kierunek postępowania, wiodący od najbardziej prymitywnych, elementarnych poziomów do coraz bardziej złożonej organizacji i do systemów ujawniających nowe właściwości i funkcje. Metoda ta, przezwyciężająca jednostronność —> redukcjonizmu, pozwala lepiej poznać sposoby łączenia się i integracji elementów w nowe całości, które wykazują wyższe stopnie hierarchicznego uporządkowania i organizacji.

395

396

INTELEKCJA

INTELEKTUALIZM

Ten sposób podejścia, nazywany przez S. W. FoxA (1973) konstrukcjoni-z m e m (constructionism), uznający wartość heurystyczną redukcjonizmu na poziomie molekularnym, jest właściwie, podobnie jak -> kompozycjonizm, odmianą anty redukcj onizmu.

Ze względu na —> historyczność (3) obiektów żywych integratyzm wydaje się nieodzownym sposobem badania problemów biologicznych, zwłaszcza genezy życia i jego ewolucji.

INTELEKCJA <nłc. <intellectio> = zrozumienie, poznanie) ang. intellection; fr. intellection; nm. Yerstandestdtigkeit, Bewufit-heit (N. Ach)

Bezpośrednie, nienaoczne ujęcie czegoś w jego tożsamości lub takożsamości (tzn. tożsamości gatunkowej lub rodzajowej), w jego sensie, roli, relacji do innego przedmiotu, przy czym zasadnicze jest tu pojęcie -^ sensu (3) (treści). Na przykład: czysto intelektualne ujęcie pierwszych naturalnych zasad (intellectio naturalium princi-piorum) u Arystotelesa i Tomasza z Akwinu.
U R. Descartes'a: w przeciwstawieniu do wyobrażania sobie — akt bezpośredniego, nienaocznego ujmowania przez intelekt tego, co oczywiste. -^ Intuicja (1).

INTELEKT (łc. <intellectus> = umysł, rozum, inteligencja; pojmowanie, zrozumienie, zdolność intuicyjna) gr. noUs; ang. in-tellect, intelligence, understanding; fr. intel-lect, entendement; nm. Yerstand, Intellekt

1. t. pozn., psych. Zdolność umysłowo--poznawcza {-^ władza /2/) do ujmowania czegoś w sposób nienaoczny, ogólny, istotnościowy. Czynności intelektualne mogą być ukierunkowane czysto teoretycznie, praktycznie lub pojetycznie (wytwórczo); główne ich rodzaje: przedstawienie nienaoczne (pojęcie), intuicja (percepcja) czysto intelektualna, rozumienie czegoś (bez dyskursu), sądzenie.

W tradycji arystotelesowskiej rozróżnia

się a) intelekt bierny {nous pathetikós) i b) intelekt czynny {nous poietikós), dopatrując się między nimi —> różnicy (lA) realnej.

Intelekt bierny (intellectuspa-tiens, intellectus passivus) lub możno-ś c i o w y {intellectus possibilis) — władza intelektualno-poznawcza, która nie wytwarza sama z siebie przedmiotu poznania, lecz go zakłada jako przedmiot obiektywnie istniejący, pozostając w stosunku do niego w stanie -^ możności.
Intelekt czynny lub działający {intellectus agens) — władza intelektualno-poznawcza, która na podstawie jednostkowych przedstawień zmysłowych wytwarza ogólną postać poznawczą {spe-cies); postać ta, stając się aktualnym przedmiotem poznania, determinuje intelekt bierny do poznania tego właśnie przedmiotu.

Terminy bliskoznaczne, które oznaczają tę samą materialnie władzę, co intelekt, różniącą się tylko funkcjami: -^ rozum, —> inteligencja (lA, 2), -^ pamięć (Ib), —> tunysł (1), —> świadomość (1), —> syntereza, -^ sumienie.

psych. Ogół uzdolnień człowieka w zakresie procesów poznawczych, szczególnie myślenia i rozwiązywania problemów; mówi się o strukturze intelektu jako synonimie inteligencji (J. P. Guilford).
U I. Kanta: syn.^ rozsądek (2) (tłum. Kaniowskiego Yerstand).

INTELEKTUALIZM <łc. intellectualis = umysłowy, obdarzony umysłem, rozumowy, dotyczący intelektu) ang. intellectua-lism; fr. intellectualisme; nm. Intellektualismus

Stanowisko stwierdzające gatunkową odrębność —> intelektu (1) i sprzeciwiające się sprowadzaniu go do irmych władz —> umysłu (1), w szczególności zaś — w przeciwstawieniu do -> woluntaryzmu (2) — uznawające intelekt za właściwą władzę poznawczą.
Przyznawanie -^ intelektowi (1) roli nadrzędnej w stosunku do innych władz —> umysłu; według tego stanowiska fun-

397

398

INTELIGENCJA

INTELIGIBILNOSC

keje wolitywne i emocjonalne, jakkolwiek niesprowadzalne do intelektualnych, po-wirmy być im podporządkowane — bądź to ze względów ontologicznych, bądź moralnych, bądź estetycznych.

3. Przeświadczenie o zdolności intele
ktu do uzyskiwania wiernego i komplet
nego obrazu rzeczywistości (np. u R. Des-

CARTES'A).

4. Nazwa nadawana doktrynom prze
czącym odrębności zjawisk wolitywnych
i emocjonalnych i sprowadzającym je do
faktów intelektualnych (m. in. B. Spinoza, J.
F. Herbart).

INTELIGENCJA <nłc. <intelligentia> = po-jętność, zrozumienie, poznanie umysłowe; rozum; znajomość, znawstwo, roztropność) ang. intelligence, understanding, intel-ligentsia (3); fr. intelligence, intelligentsia/ I intelligentzia (3); nm. Intellekt, Verstand, Intelligenz, I. (3)

1. Różnie pojmowana, zwłaszcza w starożytności:

A) metaf. Jako byt samoistny — w me
tafizykach średniowiecznych (zazwyczaj
w 1. mn.: inteligencje — intelligentiae): sub
stancje niematerialne, duchowe, w przy
padku dusz ludzkich oddzielone od mate
rii {substantiae separatae).

W arystoteliznrue i neoplatonizmie: dusze sfer niebieskich, według Arystotelesa pełniące funkcję pierwszych poruszycieli (^poruszyciel /a/).
W neoplatonizmie: czyste intelekty jako byty samoistne.
W arystotelizmie i neoplatonizmie: aniołowie oraz dusze ludzkie po ich odłączeniu się od ciała.

B) t. pozn., psych. Jako zdolność lub czyn
ność: zdolność rozumienia, tj. rozpozna
wania znaków, chwytania przez umysł na
tury rzeczy, wyjaśniających je przyczyn
lub racji. Od rozumienia i rozumu różni
się tym, że: 1) jest bardziej intuitywna,
a mniej dyskursywna; 2) jej działaniu to
warzyszą elementy irracjonalne natury

skojarzeniowej lub afektywnej (stąd, odmawiając zwierzętom rozumienia i rozumu, przyznaje się im jednak na ogół pewną formę inteligencji).

U Platona i Arystotelesa: logos — najwyższa doskonałość duszy, najdoskonalsza forma życia.

W metafizykach neoplatońskich: akt intelektualnego poznania, aktualne myślenie, rozumienie.

psych. Charakteryzująca jednostkę zdolność do rozwiązywania problemów, uczenia się i dawania sobie rady w nowych sytuacjach (W. Stern). Dyspozycję tę mierzy się określonymi testami (tzw. iloraz inteligencji — IQ /Intelligence Quotient/, wyrażający stosunek ujawnianego w testach wieku umysłowego do wieku biologicznego, będący zatem operacyjną oraz liczbową reprezentacją inteligencji badanej osoby).
soc. Warstwa społeczna skupiająca ludzi wykształconych, zwłaszcza wolnych zawodów (uczeni, nauczyciele, prawnicy, lekarze, artyści itp.), zajmujących się pracą umysłową, która wymaga określonego poziomu wiedzy teoretycznej i kwalifikacji intelektualnych. Z tej racji warstwa ta zajmuje swoiste miejsce w społecznej organizacji pracy, pełniąc szczególną funkcję, jaką jest przede wszystkim aktywność kulturotwórcza. Jako odrębna warstwa społeczna inteligencja ukształtowała się w połowie XIX w. w Europie Środkowowschodniej, tak właśnie tam określana, głównie w Rosji (W. G. Bieliński, 1846) i w Polsce (K. Libelt, 1844). W szczególności inteligencja polska podjęła misję budzenia świadomości narodowej, prowadzącą do odzyskania niepodległości.

INTELIGIBILNOSC <nłc. <intelUgibilitas> = ujmowalność intelektualna, pojmowal-ność, dorzeczność) ang. intelligibility; fr. in-telligihilite; nm. Intelligibilitdt, Einsichtigkeit

metaf. Określenie podstawy transcendentalnej relacji przyporządkowania —>bytu

399

400

INTENCJA

INTENCJONALNOSC

do —> intelektu (1) (—> prawda /II/), powodującej, że byt jest adekwatnym przedmiotem rozumu i jako taki jest dla niego ostatecznie zrozumiały.

Zasada inteligibilności bytu (określana częściej jako zasada racji bytu): „to, bez czego dany byt nie jest tym, czym jest" — tak formułowana na gruncie zasady tożsamości (—> tożsamość /3/) i —> zasady /nie-/sprzeczności.

INTENCJA (nłc. <intentio> = natężenie, zamierzenie, od łc. in-tendo = zmierzam do) gr. katórthoma (1); ang. intention; fr. in-tention; nm. Absicht, Intention

Skierowanie umysłu ku czemuś (charakteryzujące także akty niepoznawcze, np. dążenie, tworzenie), racja jakiegoś działania, nie osiągnięty jeszcze cel jakiegoś dążenia.

1. et. Akt woli zamierzającej spełnienie
jakiejś czynności lub osiągnięcie jakiegoś
celu. W etyce chrześcijańskiej wyróżnia się
trojakiego rodzaju intencję: aktualną, wir
tualną i habitualną.

Intencja aktualna {intentio actualis) — polega na uświadomieniu sobie, że chce się spełnić daną czynność, dokonywanym w samym momencie jej spełniania.
Intencja wirtualna {intentio yirtualis) — zachodzi wówczas, gdy zamierzenie danej czynności, wzbudzone wcześniej, w momencie jej spełniania tkwi już tylko w podświadomości, ale jeszcze wpływa sprawczo na tę czynność.
Intencja habitualną {intentio habitu-alis) — występuje wtedy, gdy zamierzenie czynności zostało w swoim czasie podjęte, ale później zostało zapomniane i nie wywiera już żadnego wpływu na działanie człowieka.

Tylko w wypadku intencji aktualnej i wirtualnej uważa się człowieka za sprawcę działania.

2. t. pozn. a) Odniesienie się umysłu do
przedmiotu poznania {intentio formalis).
Można tu wyróżnić intentio prima, czyli
akt, którym umysł ujmuje bezpośrednio

przedmiot poznania, i intentio secunda, czyli akt, którym umysł ujmuje wprost intentio prima, a pośrednio — w —> refleksji (2) — jej przedmiot.

b) Sama treść przedmiotu, do którego umysł się odnosi {intentio obiectiva). Można tu znów wyróżnić intentio pńma, czyli to, co umysł ujmuje w akcie bezpośrednim, oraz intentio secunda, czyli to, co ujmuje on w akcie refleksyjnym {intentio prima formalis, intentio prima obiectiva, akt poznania jako taki).

3. U brentanistów i fenomenologów —-moment charakterystyczny dla aktów świadomości: intencja skierowuje akt do jakiegoś transcendentalnego przedmiotu, a zarazem ustala dystans (nieprzestrzenny) między aktem a przedmiotem. U E. Hus-SERLA także treść aktu odnoszona do przedmiotu nazywana bywa intencją.

INTENCJONALIZM (nłc. intentionalis = zamierzony, umyślny) ang. intentionalism; nm. Intentionalismus

Scholastyczna teoria -^ bytu (C) intencjonalnego jako przedmiotu myśli (realnego lub fikcyjnego).
Koncepcja F. Brentany, który swoistą cechę -^ aktów (2) psychicznych upatrywał w tym, że każdy z nich jest skierowany ku swemu przedmiotowi, że wykracza poza umysł, że jest w stosunku do świadomości transcendentny (^ intencjonalność). Doktrynę tę rozwijał m. in. E. Husserl w duchu -^ idealizmu (I) transcendentalnego (intersubiektywnego).

INTENCJONALNOSC (nłc. intentionalis = zamierzony, umyślny) ang. intentionali-ty; fr. intentionnalite; nm. IntentionalitUt

Właściwość tego, co zmierza w określonym kierunku.

U F. Brentany: cecha -^ aktów (2) psychicznych polegająca na tym, że są one zawsze skierowane ku jakiemuś przedmiotowi; in-tencjonalność świadomości polega na tym, że wszelka świadomość jest świadomością czegoś (tzn. nie ma czystej świadomości).

401

14 — Słownik filozoficzny

402

INTENSJONALNOSC

INTERNALIZACJA

U E. Husserla: cecha świadomości sprawiająca, że znaczenie tego, co jest, konstytuuje się spontanicznie w polu samej świadomości. Podobnie jak i —> „intencja" (3), termin ten ma u Husserla co najmniej dwa znaczenia, gdyż może oznaczać:

moment skierowania aktu świadomości na przedmiot (uprzedmiotowanie);
moment ujęcia czegoś przedmiotowo, tzn. jako sensu odnoszącego się do czegoś.

U R. Ingardena: wszystkie wytwory są bytami intencjonalnymi.

W hermeneutyce: intencjonalność pierwotna oraz intencjonalność wtórna — cecha -^ symbolu jako -^ znaku (1) o podwójnym znaczeniu.

INTENSJONALNOSC <nłc. intensio = rozciągłość, rozszerzenie) ang. intensiona-lity; fr. intensionalite; nm. Intensionalitat

Termin korelatywny: »s—> ekstensjonal-ność.

log. Własność wyrażeń, które nie mają wskazanej wyżej cechy ekstensjonalności. Zdaniami intensjonalnymi są zdania mówiące o stanach umysłu, związkach przyczynowych, czasowych itp., ponieważ wartość logiczna tych zdań (tj. prawdziwość lub fałszjoYość) zależy nie tylko od wartości logicznej zdań składowych, lecz także od czegoś innego: od zachodzenia określonych związków (przyczynowych, czasowych, znaczeniowych itp.) między tym, o czym mówią zdania składowe. Pojęcia intensjonalności i ekstensjonalności występują m. in. w dyskusji dotyczącej natury logiki: czy logika składa się z samych wyrażeń ekstensjonalnych, czy też może zawierać również wyrażenia intensjonalne? Irmymi słowy, dyskutuje się problem, czy w logice rozpatruje się wyłącznie związki między —> denotacjami (2) wyrażeń, czy też jest w niej miejsce na rozpatrywanie także innych związków. Klasyczny -^ rachunek zdań i —> rachunek kwantyfikatorów są sformułowane w języku ekstensjonalnym; pewne teorie nieklasyczne, np. —> logika

epistemiczna i -> logika modalna, są wyrażone w języku intensjonalnym.

INTERAKCJONIZM <ang. interaction = wzajemne oddziaływanie, od łc. inter = między -I- actio = czyn, działanie) ang. in-teractionism; fr. interactionnisme; nm. Inter-aktionismus

Termin użyty już przez R. H. Lotzego (1841) na określenie związków cielesno--duchowych.

psych. Interakcjonizm obustrormy {two--way interactionism) — teoria uznająca — w przeciwieństwie do -^ paralelizmu (2) psychologicznego — wzajemne oddziaływanie między procesami psychicznymi i procesami fizjologicznymi, pomimo że tworzą one całkowicie odrębne, zróżnicowane ontycznie dziedziny rzeczywistości. Kwestię komunikowania się wyróżnionych w człowieku (w duchu —> dualizmu /Ib/ antropologicznego) dwóch istotowo odrębnych substancji: ciała i duszy, R. Descartes próbował rozwiązać odwołując się do pośredniczącej między nimi funkcji tzw. tchnień żywotnych {spiritus animales), których siedliskiem miałaby być szyszynka mózgowa.
hiol. Koncepcja, według której organizm i środowisko, bodźce i reakcje są nierozłączne i sprzężone zwrotnie.
soc. Interakcjonizm symboliczny — kierunek należący do tzw. socjologii rozumiejącej lub humanistycznej, utrzymujący, że podłożem rzeczywistości społecznej jest ciągły proces wzajemnego dostosowywania odrębnych działań ludzkich za pomocą interpretacji tych działań z odwołaniem się do wspólnych symboli. Przedstawicielami tego kierunku są m. in. G. H. Mead, w. i. Thomas, Ch. H. Cooley (tzw. Chicago School), G. Simmel i in.

INTERNALIZACJA (ang. dntemalizatiom z łc. internus = wewnętrzny)

psych. Uznanie za swoje własne poglądów i wartości, a przede wszystkim norm

403

404

INTERPRETACJA

INTERSUBIEKTYWNOSC

moralnych jakiejś innej osoby lub grupy społecznej, przy czym zachowania zgodne z tymi wartościami i normami odczuwane są jako wynik wewnętrznej potrzeby, a nie zewnętrznego przymusu lub nacisku.

INTERPRETACJA ^c. <interpretatio> = objaśnianie) gr. hermeneia; ang. interpretation; fr. interpretation; nm. Interpretation, Deu-tung, Auslegung

1. —> Wyjaśnianie (2) czynności lub wy
tworów ludzkich przez wskazanie ich ge
nezy, struktury i funkcjonowania oraz od
chyleń od racjonalnego zachowania; szcze
gólnym przypadkiem takiego wyjaśniania
jest interpretacja systemów znakowych,
polegająca na wydobyciu ukrytego lub
niejasnego czy niewyraźnego sensu jakie
goś tekstu. Reguły interpretacji formułuje
—> hermeneutyka.

Pojęcie interpretacji jest przedmiotem refleksji we współczesnej epistemologii i filozofii nauki, gdzie podkreśla się, wbrew neopozytywizmowi, że nie ma czegoś takiego jak czysta obserwacja i niezinter-pretowane teoretycznie fakty naukowe. Dyskutuje się m. in. kwestię stosunku między interpretacją a —^ rozumieniem (1), podkreślając bądź ich współzależność i wzajemne dopełnianie się (H. G. Gadamer), bądź pierwotność interpretacji, bądź pier-wotność rozumienia (M. Heidegger).

2. Interpretacja syntaktycz-
na — stosunek między teoriami, który
charakteryzuje się następująco: jeśli aksjo
maty pewnej teorii To pozostają zdaniami
prawdziwynni, kiedy występującym w nich
terminom pierwotnym nadamy sens przy
porządkowany tymże terminom w jakiejś
innej teorii T, to teoria To ma interpretację
w teorii T; np. teoria, jaką jest -^ rachunek
zdań, ma interpretację w pewnej teorii
sieci elektrycznych dzięki temu, że wszy
stkie aksjomaty rachunku zdań pozostaną
prawdziwe, gdy pojęcie prawdziwości
zdania zastąpimy np. pojęciem pobudze-

nia układu (tj. przepływu prądu), fałszy-wość zdania — brakiem pobudzenia, spójniki — symbolami stosunków między układami elektrycznymi (z racji odwzorowania stosunków logicznych nazywa się je w informatyce układami logicznymi), itd.

Według P. F. Strawsona nie ma jednoznacznego przejścia od twierdzeń systemu sformalizowanego do jego interpretacji, a więc do jego zastosowania w filozofii.

3. W znaczeniu rzadziej używanym: interpretacja semantyczna teorii — układ, zwany też modelem teorii, złożony z określonego zbioru oraz z relacji i funkcji; zbiór składa się z indywiduów rozważanych w danej teorii (np. Uczb w arytmetyce, ciał niebieskich w astronomii), relacje zaś i funkcje służą do charakteryzowania różnych indywiduów z danego zbioru.

INTERSUBIEKTYWNOSC (łc. inter = między + nłc. subiectivus = podmiotowy) ang. intersubjectiyity, intersubjective cogni-tion (1), intersubjectiye intercourse (2); fr. intersubjectiyite; nm. Intersubjektivitat

1. t. pozn., metod. Cecha poznania pole
gająca na tym, że twierdzenia, które są je
go wyrazem, mogą być rozumiane, a co
więcej — weryfikowane przez każdą oso
bę o odpowiednich po temu kwalifika
cjach (K. AjDUKiEwicz). Wszelkie racjonal
ne poznanie powirmo więc spełniać nastę
pujące warunki:

intersubiektywnej komunikowalno-ści, tzn. by przekazywane tezy były formułowane w ten sposób, aby każdy odpowiednio przygotowany odbiorca mógł je jednoznacznie rozumieć;
intersubiektywnej sprawdzalności, tzn. by tezy były uzasadniane w ten sposób, aby odbiorca ów mógł dane uzasadnienie powtórzyć za pomocą odpowiednich rozumowań, doświadczeń itp.

2. Właściwość pewnych przedmiotów
(np. wiedzy, języka, wyrażeń językowych).

405

406

INTROCEPCJA

INTROSPEKCJONIZM

dzięki której są one dostępne i zrozumiałe dla wielu podmiotów. .

Intersubiektywność jest podstawowym postulatem metodologicznym wysuwanym wobec nauki.

INTROCEPCJA (łc. intro = do wewnątrz + capere — cłiwytać, ujmować) ang. intro-ception; nm. Introzeption

psych. Termin wprowadzony przez W. Sterna do —> psychologii personalistycz-nej (2) na określenie uznania cudzych wartości i celów za własne. Używany zamiennie z —> „internalizacją" i „interioryzacją".

INTROJEKCJA (nłc. introiectio = wrzucenie) ang. introjection; fr. introjection; nm. Introjektion

U R. Ayenariusa: rzutowanie^ do świadomości obrazów rzeczy powodujące rozdwojenie zjawisk na fizyczne i psychiczne, podczas gdy istnieją zjawiska tylko jednego rodzaju (—> empiriokrytycyzm).
psych. Proces włączania obrazu innej osoby do własnego -> ja (9); syn.-> identyfikacja (2, 3).
W psychoanalizie: normalny proces wbudowjrwania w psychikę dziecka nakazów i zakazów tworzących później -^ su-perego.

INTROSPEKCJA (nłc. <introspectio> = wglądanie do wnętrza, z łc. introspectus (od in-trospicere) = wgląd, miejsce, przez które można dokądś zajrzeć) ang. introspection; fr. introspection; nm. Introspektion, Selbst-beobachtung

Termin pochodzenia angielskiego, zaczerpnięty w XIX w. z języka potocznego na użytek kształtującej się wówczas jako samodzielna nauka psychologii, zastępujący takie dawne terminy, jak J. Locke'a „refleksja" (reflection) czy I. Kanta „zmysł wewnętrzny" {innerer Sinn), które dotyczyły poznawania przez umysł własnego stanu wewnętrznego.

1. t. pozn. Obserwacja aktualnej zawar
tości własnej -^ świadomości (2), dotyczą
ca zarówno jej stanów, jak i aktów, będąca
próbą dotarcia do jednostkowego —> ja (1);
często też: ogólna nazwa dla rozmaitego
typu —> samoświadomości, obejmująca np.
także refleksję, intuicję, psychoanalizę (ja
ko technikę badania). Rozróżnia się dwa ro
dzaje introspekcji:

bezpośredni —> wgląd w stany świadomości i zachodzące w niej procesy, dokonywany w czasie ich trwania lub przebiegu;
powrót do przeszłych stanów i procesów poprzez akt retrospekcji.

2. psych. Poznawanie przez podmiot wła
snych stanów i aktów psychicznych jako
dających się bezpośrednio zaobserwować
przejawów duszy ludzkiej lub duchowo
ści w ogóle, podejmowane już to dla czy
stego poznania, już to w celach terapeuty
cznych. Introspekcja jest jedną z podsta
wowych metod w psychologii {-^ metoda
introspekcyjna), kwestionowaną przez be-
hawioryzm jako metoda subiektywna,
a więc nienaukowa, a także przez psycho
analizę, według której nie dociera ona do
—> nieświadomości (1).

INTROSPEKCJONIZM ang. introspectio-nism; nm. „Introspektionismus" (termin odnotowywany jako neologizm, stosowany przez behawiorystów)

psych. Kierunek w psychologii uznający —> introspekcję (2) za podstawową metodę badawczą stosowaną w analizie zawartości —> świadomości (2). -> Metoda introspekcyjna.
Ogólne określenie doktryn, według których podstawą rozważań filozoficznych jest doświadczenie wewnętrzne: opierając się na takim doświadczeniu, człowiek poznaje nie tylko własny umysł, lecz również zawarte w nim prawdy. „Doświadczenie wewnętrzne" interpretowane tu jest jako introspekcja, a nazwa „introspekcjonizm" nadawana jest owym doktrynom ex post. Introspekcjonizm ce-

407

408

INTROWERSJA

INTUICJONIZM

chowałby m. in. R. Descartesa, filozofów zdrowego rozsądku.

INTROWERSJA (łc. introvertus = zwrócony do wewnątrz) ang. introversion; fr. introversion; nm. Introversion, Ruckbiegung psych. Postawa cechująca introwertyków, tj. typ osobowości — według typologu C. G. Junga (1921) — charakteryzujący się nastawieniem „do wewnątrz", skłonnością do refleksji i kontemplacji^ zainteresowaniem raczej samjmi sobą aniżeli światem zewnętrznym, os—> Ekstrawersja.

INTUICJA (nic. <intuitio> = widzenie, patrzenie, oglądanie, z łc. intueri = patrzeć, wpatrywać się, oglądać; pojąć, zrozumieć) gr. aisthesis; ang. intuition, insight; fr. intui-tion; nm. Intuition, Anschauung

1. t. pozn. Każdy akt bezpośredniego po
znania czegoś, a więc poznania bezdys-
kursy wnego (os—> dyskurs /1 /); także po
znania konkretnych przedmiotów jedno
stkowych (nie dających się zatem ująć w de
finicji), a więc poznania nieabstrakcyjnego
(»s—> abstrakcja /I-I, 2/). Może to być:

intuicja empiryczna — akt bezpośredniego poznania przedmiotów ujmowanych zmysłami;
intuicja intelektualna — akt bezpośredniego poznania istot rzeczy.

U R. Descartes'a, a za nim u J. Locke'a i G. W. Leibniza: bezpośrednie ujmowanie tego, co oczywiste (u Kartezjusza — co jasne i wyraźne).

U I. Kanta: intuicja czysta — stosowanie apriorycznych form kategorialnych percypowania, nie zawdzięczających niczego doświadczeniu (przeciwieństwo: stosowanie form zmysłowości).
U H. Bergsona: w przeciwstawieniu do —> intelektu (1) — poznanie, w którym podmiot, powodowany rodzajem intelektualnej sympatii {sympathie intellectuelle) jak gdyby wchodzi do wnętrza rzeczy, ujmując w niej wprost to, co ma ona w sobie jedynego i niewypowiedzianego. Poznanie

to jest uświadomionym -> instynktem (2) lub czym.ś w rodzaju zmysłu artystycznego.

4. U B. Crocego: a) Zdolność do bezpo
średniego i konkretnego odtwarzania rze
czywistości zewnętrznej oraz równocze
snego wyrażania przeżyć jednostki.

b) estet. Intuicja liryczna — nie uświadomiona w pełni przez twórcę zdolność posługiwania się środkami wyrazu artystycznego, nie dającymi się ująć w żadne reguły techniczne.

psych. Pojawiające się w świadomości w sposób nagły przekonanie jako wynik podświadomych procesów porządkowania i przetwarzania nagromadzonej wiedzy i doświadczenia.
pot. Zdolność przeczuwania pewnych zdarzeń przyszłych i rozpoznawania obecnych, a także minionych.

INTUICJONIZM ang. intuitionism, intui-tionalism; fr. intuitionisme/intuitionnisme; nm. Intuitionismus

t. pozn. Doktryna uznająca podstawową rolę bądź też wyłączność -^ intuicji w poznaniu.
t. pozn. Stanowisko, według którego umysł postrzega bezpośrednio przedmioty zewnętrzne (—> percepcjonizm /I/; vs-> illacjonizm /1 /).
Przekonanie o adekwatności sposobu poznania do sposobu bytowania, uznające, że przedmiot poznania jest bezpośrednio obecny w poznającym podmiocie (np. u Platona intuicjonizm anamnezyjny, u Plo-TYNA intuicjonizm ekstatyczny).
Doktryny opierające się na intuicji absolutu czy też rzeczywistości samej w sobie (H. Bergson) bądź też przypisujące człowiekowi intuicję norm absolutnych (M. Scheler, N. Hartmann).
et. Stanowisko w metaetyce, według którego —> dobro (3B) jest cechą przedmiotu dostępną poznawczo dzięki intuicji moralnej pojmowanej bądź na wzór —> intuicji (la) empirycznej, bądź -^ intuicji (Ib) intelektualnej.

409

410

INWERSJA

IRRACJONALIZM

6. Pochodzący od L. E. Brouwera kierunek w filozofii matematyki, według którego matematykę należy oprzeć na intuicji ciągu liczb naturalnych i starać się o uwolnienie jej od arbitralnych założeń. W poglądzie na sposób istnienia przedmiotów matematycznych intuicjonizm jest bliski -^ konceptualizmowi (Ib). Ze względu na postulat, żeby istnienie przypisywać tylko tym przedmiotom matematycznym, które zostały skonstruowane przez myśl, intuicjonizm powstrzymuje się od przypisywania go przedmiotom nie mogącym się wykazać taką konstrukcją; jednocześnie, jeśli nie są to przedmioty sprzeczne, nie twierdzi, że nie istnieją. Nie spełnia się więc w tym przypadku —> prawo wyłączonego środka; nie należy ono zatem do logiki intuicjonistycznej. Z powodu egzekwowania postulatu intuicyjności, pojmowanej jako konstruowalność, logika i matematyka intuicjonistyczna nie zawierają niektórych twierdzeń przyjmowanych w logice i matematyce klasycznej. Ze względu na postulat konstruowalności intuicjonizm należy do nurtu określanego mianem —> konstruktywizmu.

INWERSJA (łc. inversio = odwrócenie, obrót) ang. inversion; fr. inversion; nm. In-version

Termin utworzony przez J. M. Keynesa.

W logice tradycyjnej jedna z form tzw. -^ wnioskowania bezpośredniego, przebiegającego według następujących praw: SaP -^ S'oP (np. „Każdy filozof jest miłośnikiem mądrości", zatem „Niektórzy nie-filozofowie nie są miłośnikami mądrości") i SeP -^ S'iP („Żaden koń rue jest osłem", zatem „Pewne nie-konie są osłami") — inwersja częściowa,oraz: SaP-^S'iP' („Każdy filozof jest miłośnildem mądrości", zatem „Niektórzy nie-filozofowie są nie-mi-łośnikami mądrości") i SeP —> S'oP' („Żaden koń nie jest osłem", zatem „Pewne nie--konie nie są nie-osłami") — inwersja zupełna. -> Kwadrat logiczny.

IRONIA (gr. <eironeta> = wypytywanie, udawanie głupszego niż się jest, nadawanie sobie pozorów niewiedzy) łc. ironia; ang. irony; fr. ironie; nm. Ironie

W dialogach Platona — określenie postawy, jaką zajmował Sokrates wobec swoich rozmówców, przywdziewając maskę niewiedzy. Udawał wówczas, że idee i sposób rozumowania rozmówcy uznaje za swoje własne — szczególnie gdy rozmawiał z ludźmi wykształconymi, jakimi byli sofiści — po to, by je następnie wyolbrzymić do karykaturalnych rozmiarów albo doprowadzić do sprzeczności. W sztuce prowadzonych w ten sposób dyskursów Sokrates, udając ignorancję, skłaniał swoich rozmówców do tego, by mu odpowiadali na zadawane pytania.

Postawa ironiczna, służąca „uświadomionemu mówieniu" i pomocna w „wydobywaniu myśli" z głów rozmówców, wchodziła w skład stosowanej przez Sokratesa metody dialektycznej {-^ metoda sokratejska).

Do sokratejskiej ironii nawiązywał S. A. Kierkegaard, dopatrując się w niej negowania samego pojęcia istoty, a następnie F. W. Nietzsche.

IRRACJONALIZM <łc. irrationalis = pozbawiony rozumu, nierozumowy) ang. irrationalism; fr. irrationalisme; nm. Irratio-nalismus vs-^ Racjonalizm.

metaf. Ogólna nazwa przyznawana poglądom odmawiającym rzeczywistości — częściowo lub całkowicie — charakteru racjonalnego. Irracjonalizm metafizyczny wysuwa tezę o aracjonalnej strukturze bytu: jego niezdeterminowaniu, braku racji istnienia, a nawet wewnętrznej sprzeczności.
t. pozn. Nazwa przyznawana poglądom nie uznającym wartości poznawczej rozumu lub ją ograniczającym. Rozróżnia się:

a) irracjonalizm bezwzględny, który odrzuca w ogóle istnienie wiedzy spełniają-

411

412

ISTNIEĆ

ISTNIENIE

cej wymagania podyktowane przez rozum, uważając, że poznanie zależy od czyrmi-ków uczuciowo-dążeniowych;

b) irracjonalizm względny, który oprócz wiedzy racjonalnej przyjmuje — na równi z nią albo i ponad nią — poznanie niezależne od rozumu i doświadczenia, takie jak intuicja pozaintelektualna {—> intuicjo-nizm /3, 4/), instynkt, nieuświadomiony popęd (^ witalizm) itp. (-^ emocjonalizm, -^ woluntaryzm).

3. pot. Postawa umysłowa dopuszczająca przyjmowanie przekonań bez racjonalnego uzasadnienia lub w przeciwstawieniu do niego.

ISTNIEĆ (wyraz utworzony przez S. Staszica, pochodny od 'istnąć' (= „bytność mieć, egzystować" według S. B. Lindego) lub od —> 'istność', zastępujący wyraz 'egzystować') nłc. ex-sistere (= istnieć, bytować, posiadać byt samoistny, od łc. ex = z + sisto = pojawiam się, jestem obecny); ang. exist; fr. exister; nm. existieren, vorhan-den sein

Być rzeczywistym, trwać w rzeczywistości; czasownik 'istnieć' odnosi się wprost do czegoś rzeczywistego, jest jednak obarczony niejednoznacznością samego pojęcia rzeczywistości, które dotyczy bądź tego, co jest poza zjawiskami, bądź samych zjawisk. Jest on nośnikiem jednego z trzech podstawowych znaczeń czasownika -> 'być' (b) — jego funkcji egzystencjalnej (obok funkcji predykatywnej i funkcji prawdziwościowej).

ISTNIENIE (forma rzeczownikowa czasownika 'istnieć', utworzona analogicznie do nłc. exsistentia (pochodnej od łc. ex-sisto lexistol)) nłc. exsistentia/existentia; ang. existence; fr. existence; nm. Existenz, Dasein

Termin wprowadzony do polszczyzny przez Jana Śniadeckiego i rozpowszechniony w początkach XIX w.

Pojęcie istnienia jest pojęciem leksykalnym lub semantycznym, a nie syntaktycz-

nym, co warto podkreślić ze względu na jego uwikłanie w wielofunkcyjność czasownika -^ 'być', w odniesieniu do którego tradycyjny dychotomiczny podział na funkcję egzystencjalną i funkcję łącznikową w zdaniu, sięgający co najmniej J. St. Milla, jest wynikiem pomieszania kryteriów semantycznych z kryteriami synta-ktycznymi (gdyż w wielu konstrukcjach zdaniowych łącznikowych czasownik ten ma także znaczenie egzystencjalne, a z kolei nie wszystkie konstrukcje niełączniko-we, jak np. konstrukcja prawdziwościowa, potencjalna, posesywna, są konstrukcjami egzystencjalnymi).

1. metaf. W tradycji arystotelesowsko--tomistycznej: to, dzięki czemu -^ byt jest czymś aktualnym i rzeczywistym, a przez to i poznawalnym, i różni się od -^ nicości (1); racja realności czegoś w porządku bytowym i epistemologicznym. Istnienie jest —> aktem (1) urealnionym przez pierwszą przyczynę sprawczą, aktem zapoczątkowu-jąc5Tn dany byt przygodny, w którym występuje zawsze wespół z aktualizowaną przez siebie, współstanowiącą ten byt —> istotą (Ic). Stanowi ono niesamodzielny ontycznie składnik bytu, korelatywny z drugim jego elementem — istotą, spełniając w stosunku do niej, jako przyporządkowanej sobie możności, rolę aktu (^ akt i możność). Istruenie jako akt może być całym bytem w jednym jedynym wypadku: pierwszego, samoistnego aktu istnienia, stanowiącego pierwszą przyczynę sprawczą, której realności domagają się przygodne, a więc niesamoistne akty istnienia, zapoczątkowujące określone były. W bycie koniecznym istnienie stanowi istotę, utożsamiając się z nią (Tomasz z Akwinu).

Według tomizmu istnienie jest ostatecznym aktem bytu, jego naczelną doskonałością i ostateczną racją. Istnienie czegoś ujmuje się intuicyjnie w doświadczeniu {-^ sądy / IBa/ egzystencjalne bezpośrednie) oraz stwierdza w -^ sądach (IBb) egzystencjalnych pośrednich; nie można na-

413

414

ISTNOSC

ISTOTA

tomiast ująć istnienia pojęciowo wprost ani określić go tak, jak się określa treść bytu (istotę).

Rozróżnia się: istnienie realne (aktualne — in actu) — istnienie w sensie właściwym, i istnienie potencjal-n e (iw potentia) — rzeczywiste o tyle, o ile jest uwarunkowane realnym istnieniem podmiotu wyposażonego w różne dyspozycje; dalej: istnienie substancjalne — istnienie w sobie, czyli istnienie niepochodne, i istnienie przypadłościowe — istnienie w jakimś podmiocie, czyli istnienie pochodne.

Fenomenologowie wyróżniają —> sposoby (1) istnienia w porządku ontologicz-nym: sposób istnienia bytu absolutnego (ponadczasowego), sposób istnienia bytu idealnego (pozaczasowego), sposób istnienia bytu realnego (czasowego) i sposób istnienia bytu czysto intencjonalnego.

2. W egzystencjalizmie: istnienie ludzkie; w tym znaczeniu częściej używa się określenia —> „egzystencja" (2). Istnienie przeciwstawiane —> posiadaniu (2) G. Marcel umieszcza w sferze -^ tajemnicy (1), przeciwstawnej sferze tego, co problematyczne.

ISTNOSC (nominaUzacja czasownika 'istnieć' lub 'istnąć') gr. ousia, td tt estin; łc. substantia; nłc. essentia; ang. substance, es-sence; fr. existence, 1'etre; nm. Dasein, Beste-hen

Termin rozpowszechniony w polskim słownictwie naukowym i filozoficznym w dobie Oświecenia (m. in. S. Staszic); S. B. Linde podaje także formę oboczną 'je-stność'.

Istnienie, bycie, egzystencja.
To, co istnieje, istota, -^ jestestwo.

ISTOTA (esencja) gr. ousia; to ti estin; Arystoteles: tó tt en einai (dosłownie: „bycie [teraz], czym [coś] było [przedtem]"; zaimek ti jest pytajny, nie względny, i to stanowi o niezwykłości składniowej i tym samym o niezrozumiałości tej formuły.

a zarazem nawiązuje widomie do „teorio-poznawczej", „definicyjnej" i po prostu „językowej" konotacji wszystkich ontolo-gicznych kategorii Arystotelesa); nłc. essentia (choć wymienia ów neologizm łaciński, jako tłumaczenie greckiego terminu ousta, już Seneka, który podaje, jakoby posługiwał się nim sam Cyceron; cytuje go też Kwintylian), ąuidditas; ang. essence; fr. essence; nm. Wesen

1. metaf. W tradycji arystotelesowsko--tomistycznej: tożsama ze sobą i niesprze-czna w sobie —> treść (1), oddzielona od każdej innej treści, wyznaczona przez tikład cech konstytutywnych jakiejś —> rzeczy (1), a stanowiąca to, czym dana rzecz jest i czym się różni od każdej innej rzeczy; to, dzięki czemu -^ coś jest tym, czym jest, a bez czego nie byłoby tym, czym jest (-> quidditas). Istota, będąc określoną strukturą, oznacza wewnętrzną —> naturę (3) rzeczy, która jest źródłem właściwego sobie działania.

Rozróżnia się:

istotę ogólną (abstrakcyjną), która może być gatunkowa lub rodzajowa — o ile treść rzeczy jest przedmiotem poznania pojęciowego, a tym samym definicyjnego ujęcia; istotą jest to, co określa przynależność gatunkową lub rodzajową danej rzeczy;
istotę indywidualną (konkretną) — nie dającą się ująć w definicji;
istotę jako transcendentalny korelat -^ istnienia (1), tj. niesamodzielny ontycznie składnik bytu, pozostający w takim stosunku do istnienia, jak —> możność do aktu. Istota jest proporcjonalną do aktu istnienia, właściwą mu i aktualizowaną przez ten akt możnością, wyznaczającą treściową swoistość danego bytu, ukonstytuowanego z tej istoty i z ograniczonego przez nią istnienia. Według tomizmu istota różni się realnie od istnienia, które sprawia, że ona istnieje; jedynie w Bycie pierwszym istota utożsamia się z istnieniem.

415

416

IZOLACJA

IZOMORFIZM

AwiCENNA rozróżnia cztery odmiany istoty: istotę w rzeczach, istotę w intelekcie, istotę samą w sobie (porządek czystej możliwości) i -^ haecceitas — ostateczne wykończenie istoty w rzeczach, pozwalające im uzyskać istnienie przypadłościowe.

W fenomenologii: idealny przedmiot myśli, sj/M.-> eidos (2); wgląd w istotę (We-sensschau) > ideacja (1).
pot. Osoba, żywy podmiot.

IZOLACJA (fr. <isolation> z nł. insulatus = odosobniony od łc. insula = wyspa) ang. isolation; nm. Isolation

1. biol. Jeden z głównych czynników
—> ewolucji (II) polegający na zahamowa
niu lub ograniczeniu przepływu informa
cji genetycznej między populacjami wsku
tek występowania różnych barier reprodu-
kc5^nych. W biologii ewolucyjnej wyróż
nia się trzy główne mechanizmy izolacji:

a) izolację geograficzną (przestrzenną)

— niemożność wymiany genowej wynika
jącą z odległości lub zajmowania różnych
nie pokrywających się ze sobą obszarów
przez populacje tego samego gatunku;

b) izolację ekologiczną (środowiskową)

— brak odpowiednich warunków do krzy
żowania się populacji zajmujących różne
siedliska na tym samym obszarze;

c) izolację rozrodczą (reprodukc5^ną) —
osobniki różnych populacji danego gatun
ku nie mogą się krzyżować wskutek zde
terminowanych genotypowo różnic w spo
sobie rozmnażania się i w stosunkach
płodności.

Dzięki różnym mechanizmom izolacyjnym, zwłaszcza izolacji rozrodczej, zostaje zachowana pula genów danej populacji, nagromadzonych wskutek działania doboru naturalnego (-^ selekcji), i stąd ważna rola izolacji w powstawaniu gatunków. -^ Specjacja.

2. W psychoanalizie: jeden z -^ mecha
nizmów obronnych (1), polegający na roz
dzieleniu dwóch, początkowo połączo
nych ze sobą, treści psychicznych, najczę-

ściej ich elementu poznawczego i emocjonalnego, i związanych z tym form aktywności.

IZOMORFIZM (gr. isos = równy + mor-phe = kształt) ang. isomorphism; fr. isomor-phisme; nm. Isomorphismus, Formahnlichkeit

Izomorfizm lingwistyczno-ontologi-czny — rzutowanie struktur językowych na świat przedmiotów realnych i odtwarzanie go na wzór języka. Wynikiem tego jest przyjmowanie istnienia pewnych przedmiotów na tej podstawie, że istnieją w języku słowa będące ich nazwami, które pełnią w takim wypadku funkcję nomina-tywną, jak gdyby świadcząc o istnieniu swoich desygnatów. Na przykład: u Par-MENiDESA — totalna reifikacja różnych odniesień czasownika einai, doprowadzająca go do uznania, że istnieje tylko jeden rodzaj rzeczywistości, którą można poprawnie wyrazić jedynie za pomocą tautologi-cznej wypowiedzi: einai esti („bycie jest"); u M. Heideggera — nominalizacja i reifikacja tegoż czasownika sein — das Sein („bycie") czy, również u niego, reifikacja „nicości" {das Nichts — nichtet).
log. Następujący stosunek między dwiema dziedzinami lub dwoma —> modelami (3): gdy M = {A, r,f) oraz M' = (A', r',f') są dwoma modelami podobnymi, odpowiednie składniki charakterystyk tych modeli są tego samego rodzaju. Model M jest izomorficzny z modelem M', gdy między ich uniwersami A i A' zachodzi odpowiedniość jednoznaczna taka, że dla dowolnych x, y ze zbioru A zachodzi r{x, y) = r' {h/x/, h/y/) oraz/(x, y) = =/' {h/x/, h/y/). Znaczy to, że między dowolnymi elementami x, y uniwersum A zachodzi relacja r wtedy i tylko wtedy, gdy między odpowiadającymi im elementami z uniwersum A' zachodzi relacja r'. Podobnie — jeśli jakiś element z uniwersum A jest wartością funkcji / dwóch elementów X, y należących również do zbioru A, to odpowiadający mu element ze

417

418

IZONOMIA

IZOSTENIA

zbioru A' jest także wartością funkcji /' dwóch elementów z A! odpowiadających X i y. Mówimy, że M i M' są dwoma modelami izomorficznymi, jeśli dowolne zdanie lub zbiór zdań jest prawdziwy w modelu M wtedy i tylko wtedy, gdy jest prawdziwy w modelu M'.

-psych. Teoria w psychologii postaci utrzymująca, że nie ma zasadniczej różnicy między postaciami psychicznymi, postaciami fizjologicznymi mózgu i postaciami fizycznymi materii nieożywionej.
ipsych. Pogląd, że istnieje wzajemnie jednoznaczne przyporządkowanie między aktualnie pobudzonym polem percepcyj-nym w mózgu a zawartością świadomości.

IZONOMIA (gr. <isonom{a> = równy podział, równowaga; równość wobec prawa, równouprawnienie) ang. isonomy; fr. iso-nomie; nm. Isonomie Termin występujący po raz pierwszy

u Alkmajona, greckiego filozofa i lekarza, u którego oznacza równowagę sił stanowiących składniki ciała ludzkiego.

Według Cycerona Epikur pojmował izonomię w tym znaczeniu, że wszystkie rzeczy odpowiadają sobie nawzajem jako równe równym, tzn. że w każdym ich rodzaju znajduje się jednakowa, a mianowi-ciejprieskończona, ilość jednostek.
Współcześnie — jedna z naczelnych zasad społeczeństw demokratycznych, głosząca — zgodnie z grecką etymologią tego słowa — równość wszystkich obywateli wobec prawa.

IZOSTENIA (gr. <isostheneia> = równość sił) nm. Isosthenie

W starożytnym sceptycyzmie — równowaga przeciwnych sobie argumentów jako uzasadnienie konieczności powstrzymania się od kategorycznego formułowania jednostronnych sądów.

419

420

JA (nominalizacja zaimka osobowego 'ja') łc. ego; ang. ego, I, Selfi fr. le «je», le moi; nm. das Ich, Selbst

Zaimek osobowy, który umożliwia posługującemu się nim podmiotowi samo-określenie się wobec innych podmiotów zarówno w swej tożsamości, jak i odrębności; u niektórych filozofów (N. A. Bierdiajew, M. BuBER, G. Marcel) występuje w parze „Ja i Ty" (diada pojęciowa wprowadzona przez L. A. Feuerbacha) dla podkreślenia podstawowej więzi międzyosobowej — człowieka z Bogiem i człowieka z człowiekiem w dialogu, a więc więzi wzajemności.

1. Ja metafizyczne — metafizycz
ne podłoże (—> dusza), z którym podmiot
wiąże swoje stany psychiczne i czyny, oce
nia je, zwłaszcza te ostatnie, i czuje się za
nie odpowiedzialny.

UR. Descartes'a: ja myślące — dusza ludzka jako substancja istniejąca niezależnie od ciała.

2. Ja empiryczne — świadome
przeżycia odnoszone do własnego podło
ża psychicznego; odnoszące się do tych
przeżyć zdania sprawozdawcze formuło
wane są w pierwszej osobie liczby poje
dynczej lub mnogiej.

„Ja" występuje jako:

świadomy siebie, jednostkowy, stały podmiot przeżyć;
podmiot zachowujący swoją identyczność mimo przerw w strumieniu świadomości;

ośrodek własnego działarua;
podmiot pozostający w szczególnym związku z przedmiotem, jakim jest własne ciało;
podmiot przeciwstawny temu, co jest „jego", a nie jest „nim" samym (przeciw-stawność „być - mieć").

U I. Kanta: ja transcendental-n e {tmnszendentales Ich) — to, co jednoczy substancjalnie intuicje ja empirycznego, ukazując je w postaci ja myślącego.
U J. G. Fichtego: Ja absolutne {absolutes Ich) — podmiotowa aktywność, struktura subiektywności, będące warunkiem nie tylko świadomości i poznania, ale również świata przedmiotowego. N i e - j a (Nicht-Ich) — przedmiotowość uwarunkowana podmiotowym istnieniem i strukturą „ja".
UMaine de Birana: wola objawiona przez zmysł wewnętrzny, będąca pierwotnym faktem doświadczenia.
UH.Bergsona: ja głębokie(kmoi profond) — ujawniające się w czasie jako strumień przeżyć, będące w ciągłym rozwoju, uchwytne tylko dla intuicji; ja p o -wierzchowne(/e moi exterieur) — zewnętrzna warstwa świadomości, to, co w niej jednorodne, ustabilizowane, przestrzenne, uchwytne dla intelektu.
UE. Husserla: ja czyste(reineIch) lub transcendentalne — ostateczny rezultat —> redukcji fenomenologicznej (pierwszej redukcji transcendentalnej), a jednocześnie punkt W5qścia do poznania siebie oraz świata fenomenów jako własnych pomyśleń.
W psychoanalizie — syn.^ ego.
psych. Stały podmiot życia psychicznego, dzięki któremu mimo zmienności (czasowej — psychicznej i fizycznej) człowiek ma poczucie swojej tożsamości, ciągłości, niepowtarzalności, jest jedną i tą samą osobą i ma świadomość odpowiedzialności za swoje czyny. Z przeżyciem „ja" wiąże się obraz samego siebie, który ujawnia się w różnych wersjach:

421

422

JAKOŚĆ

JASKINIA

jako „ja podstawowe" — względnie stała globalna ocena samego siebie jako uogólnienie różnych doświadczeń podmiotu;
jako „ja odbite" — to, co sama jednostka przypuszcza, że inni o niej sądzą;
jako „ja fasadowe" — to, co sama jednostka chciałaby, aby inni o niej sądzili (może być ono różne wobec różnych ludzi i różnych sytuacji);
jako „ja zobiektjm^izowane" lub „ja idealne" — to, co zostało wypracowane i zaakceptowane jako pewien ideał siebie i co jest kryterium samokontroli.

JAKOŚĆ gr. poiótes, odpowiedź na pytanie: poión lub quaUs (1); łc. ąualitas; ang. ąua-lity; fr. ąualite; nm. Qualitat, Beschaffenheit

1. metaf. Jedna z dziewięciu wyróżnionych przez Arystotelesa -» przypadłości (1): właściwość —> substancji (1) doskonaląca ją w aspekcie —> formy (lA), przejawiająca się w konkretnjrm przyporządkowaniu —> materii (Ib) do celowego działania całości bytu. W szczególności jakość może oznaczać:

zarówno trwałe, jak i nietrwałe dyspozycje substancji, a więc sprawność (he-ksis — habitus) i dyspozycję {didthesis — af-fectio lub dispositio), odnoszące się bezpośrednio do samej natury podmiotu;
władze, za pomocą których byt działa, a mianowicie — możność {physike dy-namis — potentia naturalis) i niemożność {adynamia — impotentia), odnoszące się do podmiotu o tyle, o ile jest on zdolny do przejawiania aktywności;
trwałe przemiany i doznania {pdthos — passio, patibilis ąualitas), zwłaszcza bytu żyjącego, które odnoszą się do podmiotu jako podlegającego zmianie;
postaciowe ukształtowanie się materii {schema), zależne od miary i ilości, a mianowicie formę w przypadku bytów naturalnych (forma) i kształt w przypadku tworów sztucznych (figura).

W tradycji zwykło się nazy^wać jakość oraz przeciwstawną jej -^ ilość (1) p r z y-

padłościami absolutnymi, ponieważ tak jedna, jak i druga modyfikuje substancję bezpośrednio (ilość — w aspekcie materii).

W psychologii filozoficznej: tzw. jakości zmysłowe wspólne,takie jak ruch, wielkość, postać, trwanie, przestrzeń itp. — poznawane przez -^ zmysł (c) wspólny, dokonujący syntezy wrażeń poszczególnych zmysłów zewnętrznych.
U J. Lockea:

jakości (własności) pierwotne {primary qualities), związane z ilością: rozciągłość, kształt, ruch. Przysługują rzeczom stale i są poznawane wieloma zmysłami (można by je określić jako obiektywne);
jakości (własności) wtórne (se-condary qualities), czyli zmysłowe, będące zmysłowymi interpretacjami jakości pierwotnych: barwa, dźwięk, zapach, smak itp. Nie przysługują rzeczom stale i są poznawane jednym ze zmysłów (można by je określić jako subiektjwne).

4. W dialektyce marksistowskiej: zmia
ny jakościowe — przemiany istotne, wy
znaczające nową strukturę danego zjawi
ska. Poprzedzone są zawsze zmianami ilo
ściowymi (—> ilość /3/), często niedostrze
galnymi. Niekiedy nazywane są „rewolu
cyjnymi formami ruchu".

JASKINIA

Nazwa alegorii Platońskiej (katdgeios oikesis spelaiódes) ilustrującej niedoskonałość ludzkiego poznania: przyjmując poznawane za pośrednictwem zmysłów rzeczy za jedyną rzeczywistość, podczas gdy są one tylko „cieniem" —> idei (la), postępujemy tak jak więźniowie, którzy, zakuci w kajdany i obróceni do ściany, oglądają cienie rzucane przez przesuwające się przed jaskinią postacie i słuchają echa ich głosów, biorąc te cienie i echa za bezpośrednią rzeczyTvistość.
U F. Bacona: -»idole (3b) jaskini (idola specus) — przyczyny tych błędów, które mają swe źródło w wadach ind5rwidu-alnych.

423

424

JASNOŚĆ

JEDNOSTKA

JASNOŚĆ gr. sapheneia; łc. claritas; ang. clearness; fr. darte; nm. Klarheit

estet. syn.^ Blask (claritas) — jeden z obiektywnych czynników -^ piękna (1) w ujęciu klasycznym.
U R. Descartes'a: postulowana podstawowa cecha pojęć (-^ idei /IVa/) jako tego, co jest obecne w umyśle i jawi się w polu jego uwagi; drugą taką cechą jest —> wyraźność (1). Jasne i wyraźne jest to, co proste, a to, co jasne i wyraźne (clair et distinct), jest także pewne (jasność i wyraźność idei jako kryterium pewności); coś jednak może być jasne nie będąc wyraźnym, np. idea bólu, lecz nie na odwrót. Jasne i wyraźne są zdaniem Kartezjusza wszelkie przeżycia pochodzące od res cogi-tans, czyli od duszy, te natomiast, które pochodzą ze związku duszy z ciałem, nie są takimi dla intelektu.
U G. W. Leibniza: cecha pojęcia pozwalająca odnosić je do jego przedmiotu i odróżniać ów przedmiot od każdego innego — to, co Kartezjusz nazywał —> wy-raźnością (1).
metod. Własność pewnych wyrażeń, którą można określić przez odniesienie do: a) stanu umysłu kogoś, kto danego wyrażenia używa (nadawca) lub b) stanu umysłu kogoś, do kogo jest ono skierowane (odbiorca).

Wyrażenie jest jasne dla jakiejś osoby wtedy, gdy osoba ta trafnie je stosuje; w przypadku zaś nazwy — wie, co dana nazwa oznacza {—> oznaczanie /1 /), tj. potrafi orzec o dowolnym przedmiocie, czy należy on, czy nie należy do zakresu tej nazwy. Cecha jasności jest stopniowalna, jest też czymś różnym od cechy -^ wyra-źności (3). Termin „niejasność" jest liżywa-ny zamiennie z terminem —> „nieostrość" (np. przez K. Ajdukiewicza).
Wyrażenie, które może być jasne w powyższym znaczeniu (a), może być jednocześnie niejasne (mało zrozumiałe lub wręcz niezrozumiałe) dla kogoś, kto jest jego odbiorcą, a to ze względu na niedo-

stateczne rozumienie przez niego tego wyrażenia.

JAŹŃ odpowiedniki w innych językach: ang. selfi fr. ~ moiite (termin zaproponowany przez E. Clapar6de'a jako tłumaczenie nm. Ichheit); nm. ~ Ichheit

Termin wprowadzony do polskiego słownictwa filozoficznego i psychologicznego przez B. Trentowskiego, oznaczający podmiot poznania w przeciwstawieniu do przedmiotu poznania oraz podmiot zjawisk psychicznych.

metaf. syn.-^ Dusza jako trwałe podłoże aktów psychicznych.

psych. Świadomość własnego —> ja (9).

JEDNO gr. tó he'n; nłc. unum; ang. the one; fr. l'un; nm. das Eine

U Platona: -> Idea (la) -> jedności (1) jako zasada bytu lub myśli.
U Plotyna: Absolut (= Dobro) jako jedyny i całkowicie jeden, bo wykluczający w sobie jakąkolwiek wielość, z którego dopiero emanuje wielość i różnorodność wszystkiego, co jest.
metaf. To, co niepodzielone w sobie (ale niekoniecznie niepodzielne), nie będące zarazem sobą i rue sobą. „Jedno" jest pojęciem transcendentalnym (—> trans-cendentalia 11,21), zakładającym pojęcia -^ bytu i —> rzeczy (1), i równoważnym z nimi (ens et unum convertuntur), tzn. byt jest jeden o tyle, o ile jest bytem, o ile jest niepodzielony w sobie na byt i niebyt.

JEDNOSTKA gr. td hen; nłc. individuum; ang. the individual; fr. indwidu; nm. Indwi-duum, Einzelwesen, Einzelne

Odrębny, konkretny —> przedmiot (1); to, czemu przysługuje numeryczna —> tożsamość (1).
Egzemplarz jakiegoś -> gatunku (2); każdy gatunek zawiera nieograniczoną ilość jednostek, z których każda posiada cechy jednostkowe lub ujednostkowiające (—> jednostkowienie).

425

426

JEDNOSTKOWIENIE

JEDYNOSC

3. soc. Jednostka ludzka:

syn.-^ osoba (2), ujmowana najczęściej w przeciwstawieniu do społeczeństwa: istota ludzka jako istota niepowtarzalna i odrębna od innych;
ujmowana w przeciwstawieniu do —> osoby (2), jako element społeczeństwa: jednostka ludzka urzeczywistniająca określony wzór wspólny;
niekiedy: również w przeciwstawieniu do -^ osoby (2) — istota ludzka bez społecznego statusu.

JEDNOSTKOWIENIE nłc. indwidmtio (z łc. individuum = coś niepodzielnego, jednostka); ang. indwiduation; fr. individuation; nm. lndividuation

metaf. W filozofii scholastycznej: akt urzeczywistniania w -^ jednostce (2) jakiegoś wzoru gatunkowego (—> gatunek /2/). —> In-dywiduacja (1).

Zasada jednostkowienia {prin-cipium individuationis — wyrażenie zaczerpnięte z łacińskiego tłumaczenia prac Awi-cenny) — to, co sprawia, że jakiś byt posiada nie tylko wzór gatunkowy, lecz również swe konkretne uszczegółowienie, a tym samym różni się jako jednostka od wszystkich innych jednostek tego samego gatunku. Według Tomasza z Akwinu zasadą jednostkowienia dla rzeczy poznawalnych zmysłowo jest —> materia (1), według J. DuNSA Szkota jest nią -^haecceitas. Wyrażenie to podjął również A. Schopenhauer, odnosząc je do czasu i przestrzeni, dzięki którym to, co w swojej istocie i w pojęciu jest do siebie podobne i identyczne, jawi się jako różne, wielorakie, znajdujące się jedno obok drugiego i następujące jedno po drugim.

JEDNOŚĆ gr. to hen, he henosis, monds; łc. unitas; nłc. unum; ang. unity, the one; fr. unitę, l'un; nm. Einheit

1. metaf. syn.^ Jedno (3) jako niepodzie-lenie bytu na byt i ruebyt; najczęściej: własność tego, co jest jedno, rozumiana jako

niepodzieloność bytu na byt i niebyt (która jednak nie pociąga za sobą niepodzielności).

Jedność transcendentalna — przysługująca analogicznie wszelkiemu bytowi; jej epistemologicznym wyrazem jest —> zasada /nie-/sprzeczności, która stwierdza, że byt nie jest w sobie złożony z bytu i niebytu.
Jedność kategorialna — charakterystyczna dla określonej —> jednostki (1,2), —> gatunku (1,2), -> rodzaju (1, 2).
Jedność ilościowa lub numeryczna — przysługująca bytowi materialnemu jako temu, który daje się liczyć i mierzyć.

W antropologii filozoficznej: jedność psychofizyczna — według koncepcji Tomasza z Akwinu dusza i ciało człowieka są tak ze sobą złączone, jak forma z materią, tworząc jedną substancję. —> Hylemorfizm.
estet. W dziele sztuki: wzajemny stosunek elementów—taki, że tworzą one całość.

JEDNOZNACZNOŚĆ nłc. univocatio, uni-vocitas; ang. univocation; fr. univocation, uni-vocite; nm. Eindeutigkeit

Cecha wyrażenia polegająca na tym, że posiada ono tylko jedno i zawsze to samo znaczenie.
log. Cecha tzw. -^ relacji (2) jednoznacznej, zachodzącej wówczas, gdy w pewnym zbiorze dla każdego y istnieje nie więcej niż jedno x, spełniające formułę: xRy (czyt.: x pozostaje w stosunku R do y).

JEDYNOŚĆ gr. to hen; nłc. unicitas; ang. oneness, uniqueness; fr. unicite; nm. Einzigkeit, Einigkeit, Alleingkeit

metaf. Niepodzieloność i zarazem niepodzielność bytowa, będąca najwyższym przejawem transcendentalnej —> jedności (la), występująca w wypadku bytu absolutnie niezłożonego (—> Absolut /1 /), a więc takiego, który z samej swej natury nie może być wieloraki.
metaf. Niepowtarzalność bytów złożonych, dotycząca ich aktów istnienia.

427

428

JESTESTWO

JĘZYK SFORMALIZOWANY

3. Cecha tego, co samo stanowi -^ rodzaj (2).

JESTESTWO (jedna z nominalizacji czasownika 'być', utworzona od jego form czasu teraźniejszego (wcześniejsze zapewne formy oboczne odnotowuje S. B. Linde: 'jesteństwo', 'jestwo')) nłc. essenłia; ang. being (= istota; the Supremę Being = Istota Najwyższa); fr. l'etre, existence; nm. Wesen, Dasein

Termin spotykany w polskim piśmiennictwie naukowym jeszcze w XIX w., m. in. u S. Staszica.

Istota żywa.
Byt, bytowanie, egzystencja.

JĘZYK gr. glossa; łc. lingua; ang. language; fr. langage, langue; nm. Sprache

Zespół środków służących do przekazywania informacji, w szczególności zaś system znaków mówionych lub pisanych służących do porozumiewania się ludzi między sobą i do wyrażania myśli.
Układ złożony ze zbioru wyrażeń prostych, reguł składni i reguł znaczeniowych. Rozróżnia się:

języki naturalne (etniczne) — powstałe spontanicznie; są one powszechnym zjawiskiem kulturowym i stanowią przedmiot badań -^ językoznawstwa;
języki sztuczne — utworzone w sposób umowny dla określonych celów, np. dla usprawnienia wymiany informacji (nazywane wówczas —> kodami /2/); ich ba-daruem i konstrukcją zajmują się takie dyscypliny, jak logika formalna, semiotyka logiczna, teoria kodów, teoria informacji. Odmianą języków sztucznych są —> języki sformalizowane;
języki mieszane — połączenia języka naturalnego i sztucznego, ukształtowane w toku rozwoju nauk szczegółowych i filozofii, np. język fizyki.

W odniesieniu do języka filozofii można wyróżnić następujące stanowiska, według których powinien on być:

naturalny potoczny (np. J. Locke);

naturalny, lecz uściślony przez wprowadzenie wypracowanej terminologii (np. scholastyka);
specjalnie skonstruowany dla potrzeb filozofii i nauki (np. G. W. Leibniz, B. A. Russell, przedstawiciele Koła Wiedeńskiego).

Każdy język naturalny podlega następującym relacjom: a) semantycznym — wyrażenia na coś wskazują, coś oznaczają; b) synta-ktycznym — każde wyrażenie znajduje się w określonym stosunku do innych wyrażeń; c) pragmatycznym—wyrażenia są wypowiadane przez jakiś podmiot i skierowane do drugiego podmiotu.

—> Metajęzyk.

JĘZYK SFORMALIZOWANY ang. for-malized language, for mai language; fr. langage formalisee; nm. formalisierte Sprache, Forma-lisiertesprache

metod. —> Język (2B) sztuczny, spełruają-cy następujące warunki:

istnieje pełna lista wyrażeń elementarnych, czyli wyrazów tego języka, zwana jego —> słownikiem lub —> alfabetem;
sformułowane są dokładrue reguły składni, czyli reguły konstruowania wyrażeń złożonych, co pozwala o dowolnym wyrażeniu złożonym z wyrazów danego języka rozstrzygnąć w sposób pewny, czy jest ono, czy też nie jest poprawnie zbudowane.

Język naturalny, np. polski, nie spełnia pierwszego z tych warunków, ponieważ na skutek dokonujących się w nim nieustannie zmian (zapożyczanie wyrazów, zanikanie jednych, a pojawianie się innych) nie o każdym wyrazie da się rozstrzygnąć, czy należy do tego języka w jego aktualnie obowiązującej wersji. Analogiczna nieokreśloność zdarza się w odniesieniu do reguł składni języka naturalnego: natrafia się w nim na wyrażenia, o których trudno rozstrzygnąć, czy są poprawnie zbudowane; tego rodzaju

429

430

JĘZYKI PROGRAMOWANIA

JURYDYZM

niejasności nie ma w językach sformalizowanych.

Jeżeli wyrażeniom języka sformalizowanego przypisze się określone —> denota-cje (2), to język taki naz5rwa się językiem sformalizowanym zinterpretowanym (por. np. interpretacje —> algebry Boole'a III: logiczną, teoriomnogościową itp.).

JĘZYKI PROGRAMOWANIA ang. pro-gramming languages; fr. langages de program-mation; nm. Programmiersprachen/ Program-mierungssprachen

Języki, w których człowiek formułuje zadanie do wykonania przez maszynę. Wyróżnia się klasyczne języki programowania, czyli takie, w których -^ algorytm jest podany przed rozpoczęciem pracy maszyny, oraz języki konwersacyjne (zwane też językami bezpośredniego dostępu), które zezwalają na „porozumiewanie się" z maszyną w czasie jej pracy.

JĘZYKOZNAWSTWO (lingwistyka)

ang. linguistics; fr. la Unguistique; nm. Sprach-wissenschaft, Linguistik

Termin użyty po raz pierwszy w połowie XIX w. na oznaczenie działu nauk

humanistycznych badającego charakter, budowę, funkcje i rozwój języka.

Wcześniej badania nad językiem należały do logiki czy szerzej — do filozofii (—> gramatyka /a/ uniwersalna), nie stanowiły więc autonomicznej nauki i nie posiadały własnej metodologii. Współcześnie przez językoznawstwo rozumie się samodzielną naukę o języku naturalnym, opartą najpierw na porównywaniu różnych języków etnicznych (językoznawstwo historyczno-porównawcze — F. ScHLEGEL, F. Bopp), później na strukturalnej analizie języka (językoznawstwo strukturalistyczne — głównie F. DE Saussure, który oddzielił analizę diachroniczną języka, czyli analizę jego przeobrażeń w czasie, od analizy synchronicznej, czyli opisu i badania zjawisk językowych na osi jednoczesności), wreszcie korzystająca z odkrycia generatyw-ności języka (językoznawstwo ge-neraty wno-transf ormacyjne — N. Chomsky).

JURYDYZM (łc. iuridicus = prawniczy, sądowy) fr. juridisme et. syn.-^ Legalizm (1).

431

432

KATEGOREMATYCZNY

KAIRÓS (gr. <kairós> = odpowiedni moment, stosowna pora, okazja; właściwe miejsce)

1. Występujące w myśli starożytnej, także
w filozofii, pojęcie o zabarwieniu religij
nym, podobnie jak andgke (w mitologii grec
kiej Kairos — młodszy syn Zeusa), dające się
zinterpretować jako „chwila obecna", której
nie można przewidzieć, jedyna i efemery
czna; postać, jaką przybiera -^ przezna
czenie (1) w konkretnym doświadczeniu.
„Chwila obecna" to fakt, że jesteśmy, kim
jesteśmy i że znajdujemy się w określo
nym punkcie czasu i przestrzeni, jak rów
nież w określonym środowisku społecz
nym, determinując się i ograniczając na
wzajem swymi myślami i działaniami.

Do kairós nawiązują filozofowie zajmujący się badaniem działalności praktycznej (F. Bacon), a także prakseologowie (m. in. T. Kotarbiński), wskazując na konieczność rozpoczęcia działania w odpowiednim momencie oraz wykorzystania nadarzającej się —> okazji, która mija bezpowrotnie.

2. teol. Określony moment w dziejach,
w którym dokonuje się zbawcza inicjaty
wa Boga, będąca wyrazem Jego wolności
i suwerenności także w stosunku do cza
su; w Nowym Testamencie jest to pełnia
czasu (Ga 4, 4), kiedy to dokonane zostało
ostateczne objawienie ludziom łaski Bożej
w Osobie Jezusa Chrystusa.

KALOKAGATHIA <gr. <kalokagathia> = doskonałość, szlachetność, od kalós = piękny

+ kat = i + agathós = dobry) nm. Kalokaga-thie

Termin występujący m. in. w pismach Platona i Arystotelesa.

Ideał wychowawczy starożytnych Greków; stanowiło go połączenie fizycznej sprawności i szlachetności etycznej. ^ŻIiał on początkowo charakter arystokratyczny, później określał cnoty wolnego obywatela.

U Arystotelesa — ideał etyczny ukazany w Etyce eudemejskiej: jest nim nie tyle samo poznanie filozoficzne, co uczynienie takiego poznania możliwym: staje się ono wówczas miarą, ze względu na którą dokonuje się integracja wszystkich dziedzin żyda ludzkiego, rozwijanego na płaszczyźnie materialnej, moralnej i duchowej.

KANON (gr. <kanón> = pręt mierniczy; miara, wzór, norma) łc. canon; ang. canon; fr. canon; nm. Kanon

Ogólnie przyjęta zasada, przepis, norma, wzór; np. kanon etyczny, estetyczny.
metod. Zasada wnioskowania w ^ indukcji (2) eliminacyjnej (tzw. kanony Milla).
U I. Kanta: kanon czystego rozumu {Kanon der reinen Yernunft) —• ogół apriorycznych zasad właściwego stosowania w praktyce jego zdolności poznawczych.

KANONIKA (gr. <tó kanonike> = logika) ang. canonics; fr. la canonique; nm. Kanonik

Indukcja epikurejska, polegająca na opisie powstawania pojęć z wrażeń zmysłowych przez porównywanie, podobieństwo i złożenie.
System reguł dotyczących jakiejś szczegółowej dyscypliny.

KANONY MILLA ang. MiWs methods or canons metod. —> Indukcja (2) eliminacyjna.

KATEGOREMATYCZNY (gr. kategórema, -atos = orzeczenie) nłc. categorematicus; ang. categorematic; fr. categorematique; nm. kategorematisch

433

15 — Słownik filozoficzny

434

KATEGORIA

W logice tradycyjnej: nazwa terminów, które pełruą samodzielną funkcję semantyczną, jak np. rzeczowruki.

vs-^ Synkategorematyczny.

KATEGORIA (gr. <kategoria> = pierwotnie w słownictwie prawniczym: oskarżenie, zarzut; orzekanie (zwłaszcza twierdzące), orzeczenie) łc. categoria; nłc. praedica-mentum; ang. całegory, predicament; fr. ca-tegorie; nm. Kategorie

Nazwa i pojęcie wprowadzone do filozofii przez ARYSTOTELESA (Kateg., IV, 1 b; Topiki, IX, 103 b), który wyróżnił, zgodnie ze strukturą języka starogreckiego, cztery podstawowe klasy orzekania o podmio-tacłi: 1) tdion — właściwość, 2) hóros — definicję, 3) genos — rodzaj i 4) symbebekós — cecłię przypadkową lub przypadłość, odpowiadające zasadniczym sposobom bytowania rzeczy i pozwalające na icłi klasyfikację (—> predykabilia).

Kategorie to z jednej strony najogólniejsze formy pojęciowe (w terminologii I. Kanta „pojęcia pierwotne" — Stammbegrijfe), od których pochodzą wszelkie pozostałe pojęcia (kategorie poznania, kategorie świadomości), z drugiej — podstawowe i zasadru-cze postacie bytu jako przedimotu poznania (kategorie bytu, kategorie rzeczywistości). Stosunek kategorii poznania do kategorii bytu bada —> teoria poznania.

1. metaf. Kategorie ontologicz-ne lub kategorie bytu {kategońai tou óntos) — zasadnicze sposoby bytowania rzeczy, wyróżnione w wyniku najogólniejszej klasyfikacji bytu.

Arystoteles, twórca nauki o kategoriach, wyróżnił ich dziesięć. Są to:

1) substancja (1) (ousia) i dziewięć przy
padłości: 2) posón > ilość (1), 3) poión —

^ jakość (1), 4) pros ti > relacja (IB),

5) pcii > miejsce, umiejscowienie, 6) pó-

te > czas (la), uwarunkowanie czaso
we, 7) keisthai > ułożenie, usytuowanie

różnych części danego przedmiotu jed
nych względem drugich, 8) echein > po-

siadanie (1), 9) poiein > działanie (1),

aktjrwność, 10) pdschein > doznawa-

rue (1) działania, bierność. Liczba kategorii jest ograniczona, przy czym pozostają one niezmienne jako te, które tworzą summa genera rzeczy.

Scholastycy wyróżniali przeważnie sześć kategorii, które nazywali predyka-mentami (praedicamenta): 1') byt-istotę (essentia), 2') jakość {ąualitas), 3') ilość {quantitas), 4') ruch-zmianę (motus), 5') stosunek (relatio), 6') posiadanie (habitus).

Późruejsi filozofowie przyjmowali różne zestawy kategorii, np. R. Descartes i J. Lo-CKE rozróżniali trzy ich rodzaje: substancje, położenie (modus) i relacje, J. St. Mill — cztery: czucia, dusze, ciała, stosunki, W. WuNDT — także cztery: rzeczy, cechy, stany, stosunki.

Współcześnie wielu filozofów nauki przyjmuje koncepcję kategorii ontologicznych wywodzącą się z teorii mnogośd, obejmującą kategorię indywiduów oraz całą łiierar-chię kategorii zbiorów różnego typu.

2. U I. Kanta: aprioryczne pojęcia czystego rozumu (Stammbegrijfe des reinen Ver-standes), pełniące funkcję syntezy w stosunku do tego, co różnorodne w naoczności i co samo z siebie nie ma wartości poznawczej; stanowią zatem warunek poznania. Ułożona przez Kanta tabela kategorii odpowiada ściśle jego podziałowi wszelkich możliwych sądów; obejmuje dwanaście kategorii podzielonych na cztery grupy: I) w klasie ilości (Ouantitiit) — 1) jedność, 2) wielość, 3) ogół, II) w klasie jakości (Qualitdt) — 4) realność, 5) przeczenie, 6) ograniczenie, III) w klasie stosunku (Relation) — 7) substancja, 8) przyczyna, 9) wspólność, IV) w klasie modalno-ści (Modalitdt) — 10) możliwość, 11) istnienie, 12) konieczność. Sześć pierwszych kategorii nazywał Kant matematycznymi, a sześć pozostałych — dynamicznymi. Podobnie jak kategorie Arystotelesowskie, kategorie zestawione przez Kanta są ilościowo ograniczone i niezmierme, a ponadto konieczne. Do jednej tylko kategorii przyczyno-

435

436

KATEGORIE ESTETYCZNE

KATEGORYCZNOSC

wości sprowadził je A. Schopenhauer, co było niewątpliwie przejawem sceptycyzmu wobec wszelkich kategorii, tak wyraźnego potem u F. W. Nietzschego.

U G. W. F. Hegla: obszerny i skomplikowany system pojęć zaczerpniętych nie tylko z logiki, lecz także z nauk o przyrodzie i o duchu.
W materializmie dialektycznym: najogólniejsze pojęcia, będące odbiciem w świadomości najbardziej ogólnych i istotnych stron przyrody i społeczeństwa, np. pojęcie materii (Materie), ruchu (Bewe-gung), sprzeczości (Widerspruch). Kategorie dialektyki marksistowskiej stanowią pary przeciwstawnych sobie pojęć, takich np. jak byt i świadomość (Sein und Bewuflt-seiń), możliwość i rzeczywistość (Moglich-keit und Wirklichkeit), konieczność i przypadkowość (Notwendigkeit und Zufall), przestrzeń i czas (Raum und Zeit), treść i forma (Inhalt und Form), ilość i jakość {Quantitdt und Qualitat), baza i nadbudowa (Basis und liberbau), itp.

KATEGORIE ESTETYCZNE ang. aesthe-tic categories; fr. categories esihetiąues; nm. dsthetische Kategorien

estet. Jeden ze sposobów przedstawienia, który nadaje przedmiotowi określoną —> wartość (3) estetyczną, wyraża stosunek do niego i wzbudza odpowiednią reakcję u odbiorcy.

KATEGORIE SEMANTYCZNE ang.se-mantic categories; fr. categories semantiques; nm. semantische Kategorien

log. Grupy wyrażeń języka pełniących podobną syntaktycznie rolę; określenie „semantyczne" należy tutaj rozumieć szeroko, jako odnoszące się do ogólnej teorii znaków językowych (—> semantyka /1 /), tj. —> wyrażeń. Dwa wyrażenia xiy należą do tej samej kategorii semantycznej, gdy jedno z nich można zastąpić drugim nie popadając przy tym w bezład semantyczny; np. „bije" i „kocha" należą do tej samej

kategorii semantycznej, gdyż po zastąpieniu pierwszego przez drugie, np. w zdaniu „Jan bije syna", otrzymamy znowu sensowną całość: „Jan kocha syna". Natomiast „bije" i „lub" nie należą do tej samej kategorii semantycznej, gdyż wzajemne zastąpienie prowadzi do wyrażenia pozbawionego sensu, np. „Jan lub syna".

Jest wiele rodzajów kategorii semantycznych, a ich ilość i rodzaj wyznacza struktura języka, do którego należą. Zwykle wyróżnia się dwie podstawowe kategorie: zdania i nazwy. Wszystkie irme to kategorie funkto-rów, które są określane za pomocą tych dwóch podstawowych. Podział wyrażeń na kategorie semantyczne w logice jest odpowiednikiem podziału wyrażeń spotykanego w gramatyce. Podobnie jak gramatyczny, umożliwia on podanie reguł i prawideł budowy wyrażeń z punktu widzenia logiki. Pewnych idei leżących u podstaw podziału wyrażeń na kategorie semantyczne można dopatrzyć się u Arystotelesa w jego klasyfikacji orzeczników. W sposób wyraźny i pełny kategorie semantyczne zostały wprowadzone przez E. Husserla; od niego też pochodzi pojęcie „kategoria znaczeniowa" (Bedeutungkategorie). Koncepcja kategorii semantycznych była rozwijana i ulepszana przez logików polskich: S. Leśniewskiego, K. Ajdukiewicza {-^ gramatyka funktorowa), A. Tarskjego. Zajmował się nią Y. Bar-Hillel, a następnie P. T. Geach, M. J. Cresswell i in.

Zamiast „kategoria semantyczna" mówi się niekiedy „kategoria znaczeniowa", a w pewnych przypadkach — = „kategoria S3mita-ktyczna" lub „kategoria składniowa".

KATEGORIE SYNTAKTYCZNE (składniowe)

log. —> = Kategorie semantyczne. —> Gramatyka funktorowa.

KATEGORYCZNOSC <łc. categoricus z gr. kategorikós = twierdzący, orzekający) ang. categoricity

437

438

kAtharsis

KLASA

W logice tradycyjnej: właściwość zdania orzekającego (np. A jest B, A nie jest B) w odróżnieniu od zdania hipotetycznego, czyli warunkowego.
log. Właściwość teorii dedukcyjnej polegająca na jej niesprzeczności oraz izo-morficzności (-> izomorfizm /2/) każdego z dwóch modeli takiej teorii.
et. Właściwość obowiązującej normy moralnej (—> imperatyw kategoryczny I. Kanta).

KATHARSIS (gr. <kdtharsis> = oczyszczenie) nłc. catharma; ang. catharsis; fr. cathar-sis; nm. Katharsis

W pitagoreizmie: oczyszczenie duszy i uszlachetnienie uczuć pod wpływem muzyki.
U Arystotelesa: podstawowe pojęcie jego Poetyki oznaczające oczyszczenie duchowe pod wpływem tragedii (teatr), która wzbudzając podziw dla bohaterów i współodczuwanie z nimi (—> sympatia /2/), jednocześnie uwalnia od uczuć strachu i litości.
W psychoanalizie: uwolnienie się od napięcia i lęku dzięki emocjonalnemu przeżyciu tych faktów z przeszłości, które zostały wyparte ze świadomości. Katharsis umożliwia jednostce wgląd w przyczynę własnych zaburzeń.

KAUZALIZM (łc. causalis = przyczynowy) fr. causalisme

Termin wprowadzony do filozofii nauki przez E. Meyersona.

1. Określenie przeciwstawnego postawie pozytywistycznej stanowiska, według którego nauka bada —> przyczyny (2), a nie jedynie współwystępowanie lub stałe następstwo zjawisk czy zdarzeń. K a u z a -lizm przyrodniczy — wyjaśnianie układu prawidłowości dotyczących stanów lub procesów na podstawie stwierdzenia związku przyczynowego: dane o stanie obecnym pozwalają wyznaczyć stan przyszły. W kauzalizmie chodzi o znalezienie

„przyczyny" zjawisk, a nie tylko o ustalenie prawidłowości, jak w —> legalizmie (3). TO—»FunkcjonalŁzm (2)!

2. Przeciwstawny -> finalizmowi (1) pogląd, według którego bieg zdarzeń należy rozumieć jako łańcuch przyczyn, nie zaś jako dążenie do jakiegoś celu.

KAZUALIZM (łc. casualis = przypadkowy, przygodny) nłc. casualismus; ang. ca-sualism; fr. casualisme; nm. Kasualismus

Wywodzący się od atomistów pogląd, że świat powstał wskutek przypadku (—> pa-renkliza) i że przypadkowość kształtuje jego dalsze dzieje, powodem zaś wszystkich zdarzeń jest przypadek.

KAZUISTYKA (łc. casus = przypadek) nłc. casuistica; ang. casuistry; fr. casuistiąue; nm. Kasuistik

et. Dział teologii moralnej, wypracowany głównie w XVII i XVIII w., polegający na rozpatrywaniu wątpliwych pod względem wartości moralnej konkretnych i złożonych sytuacji działania ludzkiego i ustalaniu kryteriów umożliwiających niezawodne rozstrzygnięcie tych wątpliwości. Występujące w rozwoju kazuistyki przerosty i wypaczenia osłabiły jej znaczenie w teologii moralnej.
pot. W znaczeniu pejorat5rwn5mi: drobiazgowe rozstrzyganie szczegółowych, zwłaszcza wątpliwych, kwestii moralnych lub prawnych przez mniej lub bardziej dowolne podciąganie ich pod odpowiednio dobrane zasady ogólne.

KLASA (łc. classis = oddział; gromada) ang. class; fr. classe; nm. Klasse

1. log. Klasa logiczna {logical class) — syn.—> zbiór (1) w sensie dystrybutywnym. Zazwyczaj terminy „klasa" i „zbiór" są równoznacznikami, niemniej w niektórych ujęciach teoriomnogościowych (np. J. VON Neumann, K. Gódel) odróżnia się aksj oma tycznie klasę od zbioru; pojęcie klasy zostało wprowadzone do teorii mno-

439

440

KLASYFIKACJA

KOGITACJONIZM

gości m. in. dla uniknięcia —> paradoksu (1) związanego z problemem istnienia zbioru wszystkich zbiorów. Zbiór traktowany jest jako przedmiot abstrakcyjny, taki jak -^ liczba (4), i może być elementem innych zbiorów, czyli podzbiorem, natomiast klasa nie może być elementem, a jej elementy spełniają jakąś funkcję zdaniową.

metod. Całość wyodrębniona poprzez —> klasyfykację, np. w zoologii i botanice jednos&a systematyki zwierząt i roślin, wyższa od rzędu, a niższa od gromady.
Klasa społeczna {social class) — pojęcie używane w XIX w. przez historyków (F. GuizoT, L. A. Thiers — les classes socia-les), zapożyczone od nich przez K. Marksa. Oznacza ono wielkie grupy ludzi różniące się między sobą pozycją, jaką zajmują w historycznie określonym systemie produkcji (stosunek do środków produkcji, rola w społecznej orgaruzacji pracy, rozmiary otrzymjrwanej części bogactwa społecznego), pozbawione jednakże instytucjonalnej więzi. Wyróżnia się zwykle klasy wyższe (np. -^ arystokracja III), klasę średnią (burżuazja) i klasy niższe (np. proletariat). W marksizmie wyróżnia się w każdej formacji historycznej dwie przeciwstawne sobie klasy podstawowe: posiadającą, a tym samym panującą (klasa wyzyskiwaczy) i nieposiadającą (klasa wyzyskiwanych); między nimi zachodzi antagonizm zwany walką klasową (Klassenkampf), w której wraz z uzyskiwaniem świadomości klasowej klasa „w sobie" przekształca się w klasę „dla siebie" i która ma w końcu doprowadzić do powstania społeczeństwa bezklasowego.

KLASYFIKACJA <łc. classis = oddział + facio = czynię) ang. classification; fr. classification; nm. Klassifikation

metod, syn.—> Podział logiczny.

metod. Podział logiczny wielostopniowy, tj. taki, że klasy otrzymane na pierwszym stopniu podziału dzieli się na pod-klasy, a te ewentualnie dzieli się dalej; przy-

kładem — systematyka zoologiczna. Klasyfikacją nazywa się też czasem operację stopniowego tworzenia klas przedmiotów.

Zastosowanie klasyfikacji w dziedzinie przedmiotów empirycznych tworzy systematykę.

KOADAMITYZM <łc. co- = razem + 'Adam' — biblijne imię pierwszego człowieka)

Pogląd antropogenetyczny dopatrujący się początku rodzaju ludzkiego rue w jednostkowym Adamie, lecz w większej, z Adamem współistniejącej grupie.

KOD (łc. codex = drewniana tabliczka powleczona woskiem, księga, spis) ang. codę; fr. codę; nm. Kodę Uogólnienie pojęcia -> języka.

Sposób lub system zapisu wiadomości czy też różnego rodzaju danych stosowany w nauce, technice, komunikacji ze względu na założone korzyści, np. ekonomię zapisu.
W teorii informacji: pewnego rodzaju -^ język (2B) sztuczny, pozbawiony reguł składni, określony przez zbiór znaków, sygnałów, zwany alfabetem kodu, oraz przez księgę kodu, tj. przez słownik ustalający przyporządkowanie elementów alfabetu innemu językowi, np. naturalnemu. Zapisywanie wiadomości podanych w jakimś języku za pomocą kodu nazywa się kodowaniem, a czynność odwrotną — dekodowaniem.

KOGITACJONIZM <łc. cogitatio = myślenie)

metaf, t. pozn. Stanowisko przyjmujące za punkt wyjścia w filozofii założenie, że fakt myślenia świadczy o istnieniu myślącego podmiotu {Cogito, ergo sum); opierając się na tym fakcie można poprzez odpowiednie rozumowanie dojść do stwierdzenia istnienia transcendentnej rzeczywistości (R. Descartes); -> Cogito.

441

442

KOGNITYWIZM

KOLEKTYWIZM

KOGNITYWIZM (łc. cognitio = poznanie) ang. cognitivism

Stanowisko w metaetyce, dopuszczające możliwość zbudowania naukowego systemu etyki normatywnej, tj. przyznające zdaniom etycznym wartość logiczną. Zagadnienie to należy do problematyki me-taetycznej, tkwiącej we wszelkich systemach etycznych. Jako kognitywistyczne można określić następujące kierurrki, które stosują określoną metodę etyki normatywnej: kierunki empiryczne, zwane też naturalistycznymi (np. utylitaryzm), kierunki intuicjonistyczne (H. Bergson, G. E. MooRE, M. Scheler), kierunki racjonalistyczne (B. Spinoza, I. Kant) i kierunki inte-lektualistyczne (tomizm). Przeciwstawia się im tzw. kierunki niekogni ty wisty czne, zaprzeczające możliwości zbudowania naukowego systemu etyki normatywnej; zalicza się do nich: —> socjologizm (la) etyczny {i. Durkheim, L. LfivY-BRUHL), -^ emo-tywizm (Ch. L. Steyenson, A. J. Ayer) i szkołę analityczną (R. M. Hare).

KOHERENCJA (łc. cohaerentia = łączność) ang. consistency; fr. coherence

Wewnętrzna spójność elementów jakiejś całości myślowej lub fizycznej. Termin występujący m. in. w określeniu „koherencyj-na teoria prswdy"; według tej teorii kryterium prawdziwości polega na wewnętrznej zgodności twierdzeń między sobą.

KOJARZENIE (asocjacja) ang. associa-tion; fr. association; nm. Assoziation

psych. Automatyczny proces łączenia wrażeń i wyobrażeń lub idei. Pojęcie kojarzenia i jego prawidłowości występowało już u Arystotelesa, później u R. Descartes'a, Th. Hobbesa, B. Spinozy, sam zaś termin wprowadził J. Locke. Wśród praw kojarzenia wyróżnia się trzy zasadnicze: styczności (law of contiguity) (w przestrzeni i czasie), podobieństwa {law of similarity) i kontrastu {law of contrast), oraz liczne prawa wtórne (najważniejsze z nich sfor-

mułował Th. Brown, 1820), jednak żaden ich zestaw nie został przyjęty powszechnie. W behawioryzmie pojęcie kojarzenia zastępuje się pojęciem warunkowania {-^ uczenie się). Asocjacjonizm klasyczny za pomocą pojęcia kojarzenia wyjaśnia życie psychiczne, współczesny zaś — procesy uczenia się. We współczesnych badaniach pojęde kojarzenia przybiera diarakter statystyczny.

KOLEKTYWIZACJA (tłum. fr. <collecH-visation> z łc. collectivus = zbiorowy)

U P. Teilharda de Chardin: proces zacieśniania się więzi społecznych, tworzenia się społeczności coraz szerszych i coraz bardziej zintegrowanych. -> Socjalizacja (2), —> totalizacja.

KOLEKTYWIZM (łc. collectwus = zbiorowy) ang. collectivism; fr. collectivisme; nm. Kollektivismus

W ekonomii politycznej: sposób gospodarowania w socjalizmie i komunizmie oparty na społecznej własności środków produkcji, społecznym wytwarzaniu i ta-kimże korzystaniu z wytworzonych dóbr.
Ogólna nazwa poglądów postulujących określony wyżej (1) sposób gospodarowania jako ideał przyszłego ustroju społecznego.
soc. Pogląd (głoszony przede wszystkim w materializmie historycznym) odrzucający -^ indywidualizm (2) i podkreślający, że osoba ludzka kształtuje się dopiero w życiu społecznym, w kontakcie z innymi, postulujący zatem wtopienie jednostki w społeczeństwo i wynikającą z tego solidarność.
et. Zasada moralności komunistycznej, która w przeciwieństwie do —> indywidualizmu (3) etycznego głosi solidarność i jedność społeczną, wzajemną pomoc umożliwiającą wszechstrormy rozwój jednostki.
metod. W metodologii nauk społecznych: pogląd przeciwstawny —> indywidualizmowi (4) metodologicznemu (przyj-

443

444

KOŁO HERMENEUTYCZNE

KOMPLEKS

mującemu za podstawowy element grupy społecznej jednostkę), oparty na holistycznym założeruu, że badania zjawisk społecznych należy prowadzić na podstawie obserwacji grup społecznych, traktując je jako elementarne. -^ Holizm (2).

KOŁO HERMENEUTYCZNE ang. her-meneutic circle; fr. cercie hermeneutiąue; nm. hermeneutischer Zirkel

metod. Szczególnego rodzaju trudność pojawiająca się w trakde holistycznej -^ in-tepretacji (1), zwłaszcza systemów znakowych, kiedy to jakiś poszczególny składnik wyjaśnianej całości można zrozumieć dopiero w świetle niektórych pozostałych składników, a wreszcie w świetle owej całości, jednakże ich zrozumienie zakłada z kolei zrozumienie owego pierwszego składnika. W przypadku interpretacji tekstów trudność tę rozwiązuje się za pomocą tzw. chwytu interpretacyjnego, zwanego też kołem filologicznym{phi-lological circle), a należącego do sztuki interpretacji: polega on na przechodzeniu od analizy szczegółowych właściwości jakiegoś tekstu do jego całościowego ujęcia, a następnie wyjaśnianiu dalszych szczegółowych właściwości za pomocą już uchwyconej i w dalszym ciągu modyfikowanej w swym dotychczasowym rozu-mieruu całości, itd. krok po kroku.

KOMPENSACJA <łc. contpensałio = równoważenie, wyrównywanie) ang. compen-sation; fr. compensation; nm. Kompensation

1. W psychologii indywidualnej A. Adlera: zjawisko polegające na tym, że poczucie niższości — rzeczywistej lub urojonej — wzbudza pragnienie dorównania tym, którzy nie są w podobny sposób upośledzeni. Nadkompensacja — występuje wtedy, gdy poczucie niższości sprawia, że jednostka usiłuje wykonać coś lepiej aniżeli osoby bardziej od niej uzdolnione czy też znajdujące się w bardziej sprzyjających warunkach. Kompensacja

pełni funkcję jednego z —> mechanizmów obrormych (2).

2. psych. Wyrównywanie braku jakiejś cechy czy umiejętności, np. braku spowodowanego defektem struktury narządu lub jego funkcji, przez wyrobienie irmych cech czy umiejętności, np. przez zastępcze użycie innego sprawnego narządu.

KOMPETENQA (JĘZYKOWA) <nłc. com-petentia = odpowiedniość, zgodność) ang. competence; fr. competence; rmi. Kompetenz

W gramatyce generatywno-transforma-cyjnej N. Chomsky'ego — znajomość własnej mowy, jaką winien posiadać idealny „mówca/słuchacz", tj. znajomość reguł, które by mu umożliwiły tworzenie (generowanie) i rozumierue nieskończenie wielu nowych zdań w tym języku; co zaś za tym idzie — zdolność intuicyjnego rozróżniania, oceniania i porównywania ze sobą zdań ze względu na ich realizację dźwiękową, na ich znaczenie i gramatyczną poprawność. Opis kompetencji językowej jest celem gramatyki. Pojęcie przeciwstawne: t;s—> performancja.

KOMPLEKS (łc. complexus = objęcie, połączenie) ang. complex; fr. compler; nm. Komplex

Jakakolwiek całość złożona; przedmiot złożony (—^ system). Najczęściej kompleksem nazywa się związek przyczyno-wo-skutkowy między zdarzeruanu. W terminologii zapożyczonej z filozofii niemieckiej „teoria kompleksu" to tyle, co „teoria zdarzeń" (T. Kotarbiński), rozumiana też szerzej jako teoria przedmiotu złożonego, której problematykę uprawia się współcześnie w obrębie -^ teorii systemów ogólnych.
W psychoanalizie: splot silnie zabarwionych emocjonalnie przedstawień, powstałych najczęściej we wczesnym dzieciństwie, wypartych ze świadomości do nieświadomości, a wywierających wpływ na późniejsze zachowania człowieka. Typo-

445

446

KOMPLEKSYFIKACJA

KONCEPTUALIZM

wym kompleksom nadawano nazwy od imion bohaterów mitów i tragedii greckich, np. kompleks Edypa, kompleks Ele-ktry.

KOMPLEKSYFIKACJA <tłum. fr. <com-plexification>)

Termin P. Teilharda de Chardin użyty na oznaczenie kierującego —> ewolucją (II-2) procesu powstawania układów coraz bardziej złożonych, tzn. składających się z coraz większej liczby coraz bardziej wyspecjalizowanych elementów, złączonych coraz liczniejszymi i coraz wyższymi jakościowo powiązaniami. Przejawy komple-ksyfikacji dostrzega Teilhard w ewolucji molekularnej, w fazie -^ przedżycia, w ewolucji biologicznej, w rozwoju człowieka i spcd:eczeństw.

KOMPOZYCJONIZM <łc. compositio = składanie, układ) ang. compositionism

Termin wprowadzony przez G. G. Simp-SONA (1964).

W filozofii biologii: sposób wyjaśruania i podejście przeciwstawne —> redukcjonizmowi, nie odwołujące się do praw fizykochemicznych rządzących molekularnym poziomem organizacji materii, lecz ustalające prawa właściwe wyższym poziomom (organizmalnemu, gatunkowemu itd.), które ujmuje całościowo i systemowo. W Polsce zwolennikiem tego podejścia jest A. Urbanek, który w myśl koncepcji orga-nizmalnej (—> organizmalizm), podobnie jak Th. Dobzhansky, przy pewnej reinter-pretacji redukcjonizmu opowiada się za dualizmem metodologicznym w biologii: zarówno metodologia redukcjonistyczna, jak i kompozycjonistyczna pełni, każda w swoim zakresie, ważną, a przy tym komplementarną rolę w wyjaśnianiu zjawisk biologicznych.

KOMUNIKACJA JĘZYKOWA (nłc. com-municatio = wzajemne udzielanie sobie wiadomości) ang. language communication;

fr. communication linguistiąue; nm. Sprach-verkehr

Porozumiewanie się ludzi między sobą za pomocą znaków językowych. Jest to wynikająca z funkcji przedstawieniowej języka inna jego istotna funkcja, która polega na tym, że język służy do przekazywania określonych treści psychicznych. Funkcji komunikacyjnej podporządkowany jest cały system językowy i jego rozwój.

KONCEPCJA ORGANIZMALNA

syn.—> Orgaruzmalizm.

KONCEPTUALIZACJA (nłc. conceptus = myśl, pojęcie, wyobrażenie) fr. conceptua-lisation

Przetwarzanie intuicji poznawczych w pojęcia.
Uporządkowanie pojęciowe procesów poznawczych.

KONCEPTUALIZM (nłc. conceptus = myśl, pojęcie, wyobrażenie) ang. conceptu-alism; fr. conceptualisme, notionnisme (1); nm. Konzeptualismus

1. Jedno z głównych stanowisk w sporze o uniwersalia {-^ powszecłmiki /1 /), pośrednie między skrajnym -^ realizmem (3a) pojęciowym a -^ nominalizmem (1), przypisujące ogólność jedynie pojęciom (i ich odpowiednikom językowym — nazwom ogólnym), ujmowanym jako abstrakcje cech przysługujących wielu rzeczom jednostkowym. Rozróżnia się:

konceptualizm psychologiczny, który pojęciom ogólnym (uni-wersaliom) przypisuje byt nie fizyczny i nie idealny, lecz psychiczny, lub też utrzymuje, że pojęcia ogólne istnieją tylko w umysłach i wobec tego mają byt subiektywny (W. OcBCHAM i jego szkoła);
konceptualizm logiczny, według którego pojęcia ogólne nie są jedy-rue stanami psychicznymi, lecz pewnymi przedmiotami myśli istniejącymi w podmiocie poznającym, a więc mają —> byt (C)

447

448

KONDYCJA LUDZKA

KONFORMIZM

czysto intencjonalny i mogą być całkowicie fikc5^ne lub pozostawać w jakiejś relacji do obiektywnej rzeczywistości (Piotr AuRioL i szkoła paryska).

W filozofii nowożytnej podzielali konceptualizm R. Descartes, J. Locke, G. W. Leibniz. Konceptualizm L Kanta można zinterpretować bądź jako konceptualizm psycłiologiczny, bądź jako konceptualizm logiczny.

2. Konceptualizm socjologiczny — pogląd F. Młynarskiego podkreślający rolę mowy w procesie utrwalania wytworów społecznych i określający ich realność nie jako rzeczy, lecz jako mnogości aktów międzyludzkich — podobnych do siebie i powtarzalnych.

KONDYCJA LUDZKA (tłum. fr. <condi-tion humaine> od łc. condicio = warunek, odpowiednik gr. ta anthrópina lub ta anthrópeia = sprawy ludzkie) nłc. conditio humana (1) 1. U Augustyna: cłirześdjański odpowiednik „spraw ludzkich", pojęcia zadomowionego u historyków starożytnych i będącego z kolei odpowiednikiem Arystote-LESOWSKiEGO wyrażenia: „rzeczy, które mogą się mieć inaczej". Sposobem przezwyciężenia tej zmienności nie jest dla Augustyna — jak dla historiografii i filozofii starożytnej — znalezienie czegoś stałego i niezmiennego wewnątrz niej samej i wewnątrz czasu, lecz zakorzenienie owej zmienności w czymś innym — poza czasem. W ujęciu Augustyna ludzką kondycję wyznaczają dwie cechy swoiste: skoń-czoność (resp. otwartość stworzenia na nieskończoność) i wolność. Sprawiają one, że człowiek jest istotą, która nie chce być tym, czym jest ze swej natury lub czym ją uczynił jej własny zły wybór. Mimo zmian zachodzących w kulturze i cywilizacji kondycja ludzka pozostaje wciąż taka sama: jej doświadczanie oznacza ciągłą świadomość własnej skończoności oraz konieczność przekraczania siebie — aby pokonać ograniczoność istnienia.

2. Swoistość, nieredukowalność „spraw ludzkich" — termin występujący głównie w egzystencjalizmie, oznaczający uwarunkowanie konkretnej egzystencji ludzkiej wraz z jej przynależnością spc^eczną i cechami wspólnymi wszystkim ludziom, czyli z tym, co się określa jako „naturę ludzką" (m. in. G. Marcel).

KONDYCJONALIZM (łc. condicionalis = warunkowy) nm. Konditionalismus, Kondi-tionismus

Przeciwstawny -» funkcjonalizmowi (2) oraz —> kauzalizmowi (1) przyrodniczemu pogląd z zakresu metodologii nauk empirycznych, eliminujący pojęcie przyczyny i zastępujący je pojęciem ogółu warunków, w których pewne zjawisko zachodzi (m. in. M. Yerworn). Każde zdarzenie jest następstwem pewnej liczby warunków, bez których nie mogłoby się dokonać, wobec czego — skoro wszystkie one są dla jego powstania niezbędne — nie ma podstaw, by wskazywać wśród nich na przy-czjmę jaiko na warunek wyróżniony.

KONFIRMACJA (łc. confirmatio = umocnienie) ang. confirmation; fr. confirmation; nm. Konfirmation

metod. Procedura badawcza prowadząca do zwiększenia —> prawdopodobieństwa (4) jakiejś hipotezy czy teorii przez ich potwierdzenie w doświadczeniu. Postulat konfirmacji został wprowadzony jako osłabienie postulatu —> weryfikacji (dioć niekiedy używa się tych terminów zamiennie).

KONFORMIZM (łc. conformare = nadawać kształt) ang. conformity; fr. conformi-sme; nm. Konformismus

1. Jedno ze stanowisk w sporze o uni-wersalia (-^ powszechruki /1 /), reprezentowane przez Gilberta de la Porrźe, według którego istnieją jedynie różne, ale podobne do siebie jednostkowe substancje, mające wspólną formę (conformes); ta właś-rue niesamoistna, immanentna rzeczom for-

449

450

KONIECZNOŚĆ

ma, dająca się wydzielić jedynie przez abstrakcję, jest przedmiotem pojęć ogólnych.

soc. Konformizm społeczny — dostosowanie się jednostki do środowiska społecznego, podporządkowanie się normom i wzorom dominującym w danej grupie społecznej. W tradycji anglosaskiej termin social conformity używany jest na oznaczenie adaptacji, dobrego przystosowania.
pot. Mechaniczne najczęściej podporządkowanie się nakazom, poprzez które jakaś jednostka lub grupa społeczna określa w danej epoce i w danym kraju wzory myślenia i działania. Pojęcie przeciwstawne: nonkonformizm.

KONIECZNOŚĆ gr. andgke; łc. necessitas; ang. necessity; fr. necessite; nm. Notwendig-keit

Niemożliwość nieistnienia albo istnienia w inny sposób (przeciwieństwo przypadku lub — według stoików pozorne — wolności) — podstawowa kategoria myślenia greckiego. Duch starożytnej filozofii greckiej jest zasadniczo deterministyczny. Przykładowo: — Konieczność, która rządzi wszechbytem, jest sprawiedliwością; dla bogów konieczność jest wolnością, bo ją rozumieją, dla ludzi — nieszczęściem, bo jej nie rozumieją, a m.uszą z nią współdziałać (Heraklit z Efezu). — Dzieje świata, jak i analogiczne do nich dzieje ludzkie podlegają tej samej cyklicznej konieczności; nie są one wynikiem jakiegoś nierozumnego przypadku, lecz szeregu rozumnych przyczyn, którymi kieruje boska opatrzność, odbierana przez ludzi jako konieczność; nie jest to ślepy los, lecz konieczność rozumna, ustanawiająca ład istnienia i zdarzeń, czy raczej będąca ich racją wewnętrzną, immanentną (stoicy).

1. A) metaf. W tradycji arystotelesow-sko-tomistycznej: konieczność ontyczna — właściwość iikładu bytowego, określana jako „to, co rue może nie być" lub „to, czego negacja jest negacją bytu". W zależności od tego, czego ona dotyczy, rozróżnia się:

konieczność uposażenia czegoś, gdy cechujące je własności dają się wywieść z jego istoty;
konieczność istnienia czegoś, gdy jego faktyczna obecność jest współwarun-kowana jego istotą;
konieczność zdarzenia się czegoś, gdy można wnosić z jego istoty o jego współistnieniu z irmymi bytami.

Konieczność jest aspektem —> przyczyn (1) konstytuujących bytowość, i ile jest typów przyczyn, tyle jest typów konieczności: a) konieczność wewnętrzna (materialna i formalna), b) konieczność zewnętrzna (hipotetyczna, czyli celowa), c) konieczność sprawcza.

Ogólnie rozróżnia się:

konieczność absolutną (metafizyczną, matematyczną lub kategoryczną), której przeciwieństwo jest niemożliwe i nie daje się pomyśleć jako takie;
konieczność względną lub hipotetyczną czy też warunkową (faktyczną bądź też fizyczną) — implikującą nie to, że jej przeciwieństwo jest niemożliwe i nie do pomyślenia samo w sobie, lecz to, że jest ona koniecznością w następstwie uwarunkowań faktycznych czy też przyjętej hipotezy;
korueczność „moralną", czyli wielkie prawdopodobieństwo, implikujące to, że jej przeciwieństwo, możliwe zarówno w teorii, jak i w praktyce, jest mało prawdopodobne czy też bardzo trudne do urzeczywistnienia.

AwiCENNA wyróżnia konieczność względną, która przysługuje istotom zawierającym możliwość, oraz konieczność bezwzględną (samą w sobie), stanowiącą Boga. Ta ostatnia jest koniecznością pełnego i samego w sobie bytowania, które zgodnie z Koranem ma następujące atrybuty: wiedzę, prawdę, dobro, miłość, życie.

B) W logice tradycyjnej: konieczność sądu (zdaniowa) — cecha sądu przysługująca mu w wyniku poczwórnego sposobu orzekania — istotnego lub przyczynowego, opartego na funkcjach przyczyny ma-

451

452

KONIUNKCJA

KONSEKWENCJA (LOGICZNA)

terialnej, formalnej, sprawczej i celowej. Od czasów Platona i Arystotelesa uważa się konieczność — obok ogólności i powszechności — za charakterystyczną cechę poznania teoretycznego.

filoz. przyr. Konieczność nomologicz-na (przyrodnicza) — związana z prawami przyrody, determinującymi zachodzenie zdarzeń w określonych warunkach.
et. Konieczność etyczna — istotny składnik powinności moralnej. Nakłada ona na człowieka swoisty przymus spełnienia określonego działania bez naruszenia wolności jego woli.
log. Cecha -^ zdań analitycznych lub sądów -^ a priori (2). Pojęciem (modalno-ścią) m. in. konieczności zajmuje się —> logika modalna.
U I. Kanta: jedna z apriorycznych kategorii umysłu, wyrażająca się w formach czasu i przestrzeni, charakteryzująca wszelkie poznanie naukowe.

KONIUNKCJA (łc. coniunctio = połączenie) ang. conjunction; fr. conjonction; nm. Konjunktion

log. Zdanie złożone będące połączeniem dwóch zdań za pomocą symbolu a z ^ rachunku zdań, mające postać: p a q, gdzie litery p, q są symbolami zmiennymi reprezentującymi zdania (w innych notacjach: p ■q,p Szą, K.pq); czyt.: p i q. Koniunkcja jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy zarówno p, jak i q jest prawdziwe (tzn. w pozostałych trzech przj^adkach jest fałszywa). Symbol konitmkcji jest —> funkto-rem (2A) ekstensjonalnym, co znaczy, że wartość logiczna (tj. prawdziwość lub fał-szywość) koniunkcji zależy wyłącznie od wartości logicznej zdań składowych, a nie np. od ich treści.

KONKLUZJA (łc. <conclusio> = zakończenie rozumowania, wniosek) gr. sympe-rasma; ang. condusion; fr. conclusion; nm. Konklusion log. syn.—> Wruosek.

KONKRET (łc. concretus = zrośnięty, gęsty, twardy, od concrescere = zrastać się, twardnieć; powstawać, tworzyć się) ang. concrete; fr. le concret; nm. das Konkret, Kon-kretum

metaf. Byt złożony, a zarazem wewnętrznie spójny, stanowiący jedność zrośniętej w sobie wielości.
Przedmiot jednostkowy, ind5rwidual-ny (niekoniecznie materialny).

vs^ Abstrakt.

KONKRETYZM ang. concretism metaf., metod, syn.-^ Reizm.

KONOTACJA (nłc. connotatio = współ-oznaczanie) ang. connotation; fr. connota-tion; nm. Mitbezeichnung

Termin wprowadzony do logiki przez J. St. Milla, zaczerpnięty przezeń ze scholastyki.

log. Zespół cech charakterystycznych dla desy gnatów danej nazwy, tj. takich, na podstawie których zalicza się owe desyg-naty do jej —> zakresu. Na przykład do konotacji nazwy „człowiek" należy cecha rozumności, ponieważ jej posiadanie jest warunkiem koniecznym podpadania pod ową nazwę. W pewnych teoriach semantycznych konotacja nazwy utożsamia się z jej —> znaczeniem (Ib).

Termin korelatywny: —» denotacja (1).

KONSCJENCJALIZM (łc. conscientia = świadomość) ang. conscientialism; nm. Kon-szientialismus

t. pozn. Doktryna, według której byty ujmowane umysłowo są z konieczności umysłowe, pojęciowe, a rzeczywistym przedmiotem poznania są jedynie stany świadomości.

KONSEKWENCJA (LOGICZNA) (łc. <consequentia> = następstwo) ang. conse-quence (logical), inference; fr. consequence; nm. Konsequenz, Folgę, Folgerung 1. Stosunek logiczny między —> poprze-

453

454

KONSTRUKCJA

KONTEMPLACJA

dnikiem (1) a -> następnikiem (1) (Boe-cjusz).

W logice średniowiecznej (W. Ock-HAM i in.): zdanie mające postać okresu warunkowego. Dział logiki „De conse-ąuentiis" zawierał pewne idee rozwinięte we współczesnym -^ rachunku zdań.
log. Funkcja, która każdemu zbiorowi zdań przyporządkowuje inny zbiór zdań, dających się z luego wyprowadzić za pomocą przyjętych reguł —> dedukcji (1).

Logiczne pojęcie konsekwencji stanowi uogólnienie pojęcia -> wynikania.

KONSTRUKCJA <łc. <constructio> = budowa) ang. construction; fr. construction; nm. Konstruktion

t. pozn. Konstrukcja poznawcza — intencjonalny przedmiot poznania uzyskiwany poprzez syntezę elementów percep-cyjnych i abstrakcji (konstrukcja intelektualna, myślna); także samo tworzenie tego przedmiotu, jego konstruowanie.
U I. Kanta: forma przedstawienia w intuicji apriorycznej przedmiotu wyabstrahowanego.
W prakseologii: dołączanie do jakiegoś przedmiotu cechy, której on przedtem nie posiadał. W tym znaczeniu konstrukcja pod jednym względem może być destrukcją pod innym.

KONSTRUKCJONIZM ang. construdio-nism

t. pozn. Pogląd na naturę poznania, przypisujący mu charakter czyrmy, konstrukcyjny, nie zaś tylko bierny, receptywny.
Stanowisko I. Kanta, dla którego konstruowanie oznacza przedstawianie w intuicji apriorycznej czegoś wyabstrahowanego (np. pojęcia, relacji).
syn.^ Integratyzm, odmiana anty redukcjonizmu w filozofii biologii. Określenie wprowadzone przez S. W. Foxa (1973).

KONSTRUKTYWIZM <nłc. constructwus = właściwy budowaniu, budujący, twór-

czy) ang. constructivism; nm. Konstrukti-vismus

Kierunek w filozofii matematyki, zwany również —> intuicjonizmem (6). Według konstruktywizmu matematyka jest nauką o konstrukcjach myślowych opartych ostatecznie na praintuicji szeregu liczb naturalnych, a „istnieć" w matematyce to tyle, co być konstruowalnym.

KONSTYTUCJONALIZM <łc. constitutio = urządzenie; uporządkowanie, przeznaczenie; ustrój) ang. constitutionalism; fr. constitutionnalisme; nm. Konstitutionslehre, Konstitutionalismus (termin odnotowywany jako neologizm)

psych. Pogląd uznający ścisły związek między budową ciała a psychiką. Na ogół wyróżnia się kilka podstawowych typów psychofizycznych (E. Kretschmer — cztery, W. H. Sheldon — trzy); -> temperament.

KONSTYTUOWANIE <łc. constituere = ustanawiać) ang. constitution; fr. constitu-tion; nm. Konstituiren, Konstituierung

W fenomenologii: nadawanie jakiejś rzeczy poprzez akt świadomości statusu bytu obiektywnego, implikującego, że jest ona znana; akt nadawania tej rzeczy znaczerua.

KONSTYTUTYWNY - KONSEKUTYW-

NY (nłc. <constitutivus> - <consecutivus>} ang. constitutwe - consecutive; fr. constitutif - consecutifi nm. konstitutiv - konsekutiv, aufeinanderfolgend

Konstytutywny — wchodzący w zakres definicji, decydujący o przynależności gatunkowej, w odróżnieniu od konsekutyw-nego — będącego koniecznym następstwem tego, co konstytutywne, jak np. cecha konsekutywna.

KONTEMPLACJA <łc. <contemplatio> = oglądanie czegoś; rozważanie, poznawanie czegoś) gr. theoria; ang. contemplation; fr. contemplation; nm. Kontemplation 1. Skupienie i utrzymanie uwagi na przed-

455

456

KONTYNGENTYZM

KOSMOGONIA

miocie poznawalnym umysłowo, mające na celu jedynie jego doskonalsze poznanie, które sprawia radość intelektualną (np. kontemplacja prawdy). -^ Teoria (1).

2. Kontemplacja mistyczna — wolne od trudu myślowego, stanowiące wyższy stopień modlitwy bezpośrednie i miłujące oglądanie Boga w następstwie darów Ducha Świętego. -^ Mistyka.

KONTYNGENTYZM <łc. contingens, -en-tis = zdarzający się) ang. philosophy ofcon-tingency; fr. philosophie de la contingence; nm. Kontingentismus

Pogląd na naukę przeciwstawny scjen-tyzmowi, głoszony przez fi. fi. Boutroux, według którego zjawiska przyrody są powiązane ze sobą nie w sposób konieczny i ogólnie obowiązujący, lecz przygodny (kontyngentny), a zatem nie podlegają powszechnym i jednolitym prawom. Prawa są również wynikiem działania umysłu ludzkiego, mają charakter hipotetyczny, a zastosowane do rzeczywistości — potwierdzają się jedynie w przybliżeniu.

KONWENCJA (łc. conventio = ugoda, umowa, układ) ang. convention; fr. conven-tion; nm. Konvention, Ubereinkunft

metod. Założenie przyjęte w nauce na podstawie umowy, mimo że wiadomo, iż nie musi ono pozostawać w prawdziwościowym stosunku do rzeczywistości, może być fikcją lub fałszem. —> Konwencjona-lizm (1), —> fikcjonalizm.

KONWENCJONALIZM <łc. comentiona-lis = oparty na umowie) ang. conventiona-lism; fr. conventionnalisme; nm. Konven-tionalistnus

1. Pogląd, według którego aksjomaty nauk dedukcyjnych (np. geometrii) lub prawa nauk empirycznych są -^ konwen-dami (H. Poincarć, P. Duhem, G. Milhaud, E. LeRoy, H. Dingler, fi. Meyerson). Są one powszechnie przyjmowane ze względu na to, że spełniają postulat prostoty.

ekonomiczności myślenia, wygody, nie zaś ze względu na ich zgodność z rzeczywistością, czyli ze względu na kryterium prawdziwości. Konwencjonalizm radykalny w ujęciu K. AjDUKiEWiczA uzależniał obraz rzeczywistości od doboru —> języka.

2. Relatywizm w jakiejkolwiek dziedzinie, uznający konwencje za wstępne założenia lub kryteria prawdy, dobra, piękna, a także systemu prawnego społeczeństwa, ustroju państwowego (Th. Hobbes).

-^ Pragmatyzm, —> fikcjonalizm.

KONWERSJA (łc. conversio = odwrócenie) gr. antistrophe; nłc. conversio; ang. con-version; fr. conversion; nm. Umkehrung, Kon-version

W logice tradycyjnej: jeden ze sposobów —> wnioskowania bezpośredniego, polegający na zmianie w zdaniu miejsc podmiotu (P) i orzecznika (S) przy zachowaniu jego charakteru twierdzącego (afirma-cji) albo przeczącego (negacji).

Konwersja prosta {conversio simplex) — przy utrzymaniu ogólności albo szczegółowości, np. PaS zmienia się na SaP.
Konwersja ograniczona {conversio per accidens) — przy zmianie ogólności na szczegółowość, np. PaS na SiP.

KORELACJA (nłc. <correlatio> = współzależność) ang. correlation; fr. correlation; nm. Korrelation

U Arystotelesa — przeciwstawność dwóch terminów, które wzajemnie się określają {ta pros ti), tak że nie można zrozumieć jednego bez drugiego.
W naukach empirycznych, np. w biologii, psychologii, socjologii: współzależność dwóch zjawisk, którą można określić liczbowo.

KOSMOGONIA (gr. <kosmogonia> = powstanie świata) ang. cosmogony; fr. cosmo-gonie; nm. Kosmogonie

1. Ogólna nazwa poglądów zarówno przednaukowych, jak i naukowych, filozo-

457

458

KOSMOLOGIA

KOSMOS

ficznych i religijnych, których przedmiotem jest powstanie i ewolucja —> Wszechświata. Przednaukowa kosmogonia filozoficzna sięga swymi początkami m. in. jońskiej filozofii przyrody. Kosmogonia chrześcijańska opiera się na kosmogonii biblijnej i przyjmuje —> kreacjonizm (1). Jedną z bardziej znanych teorii kosmogo-nicznych jest teoria Kanta-Laplace'a (1796), tłumacząca powstanie Układu Słonecznego ruchem obrotowym mgławic.

2. We współczesnej astronomii: dział zajmujący się powstawaniem i ewolucją ciał niebieskich lub ich układów. Wyróżnia się trzy kierunki badań:

pochodzenie i ewolucja Wszechświata jako całości (przedmiot —> kosmologu Ul);
ewolucja gwiazd i ich gromad w galaktykach (przedmiot astrofizyki);
powstanie i ewolucja Układu Planetarnego (właściwy przedmiot współczesnej kosmogonii).

KOSMOLOGIA <gr. h5smos = ład, porządek + logos = słowo, nauka) ang. cosmolo-gy; iv. cosmologie; nm. Kosmologie

Termin wprowadzony przez Ch. Wolffa.

1. Nauka filozoficzna o świecie materialnym rozpatrywanym w świetle jego ostatecznych przyczyn; w tym znaczeniu termin „kosmologia" bywał używany od czasów Ch. Wolffa przez neotomistów (m. in. D. J. Mercier, P. Hoenen, J. Hellin, S. Adamczyk) na oznaczenie —> filozofii przyrody nieożywionej. Obecnie niemal powszechnie używa się tego ostatniego określenia, a termin „kosmologia" odnosi się do nauk astronomicznych. Natomiast problematykę filozoficzną łączącą się z teoriami kosmologicznymi i z nich wynikającą analizuje się na terenie —> filozofii przyrody.

W ujęciu I. Kanta: kosmologia racjonalna — ogół zagadnień dotyczących pochodzenia i natury świata rozpatrywanego jako pewna rzeczywistość; zagadnienia te według Kanta są źródłem antynomii.

2. Dział astronomii zajmujący się prawami —> Wszechświata jako całości; formułuje teorie budowy Wszechświata i bada jego ewoluq'ę.

Do najważniejszych teorii kosmologicznych należą:

kosmologia newtonowska — sformułowana przez I. Newtona: ruchy planet, księżyców i komet w Układzie Słonecznym podlegają prawom dynamiki newtonowskiej oraz prawu powszechnego ciążenia, rządzącym przebiegiem zjawisk na Ziemi. W konsekwencji kosmologia newtonowska stworzyła model statyczny Wszechświata;
kosmologia relatywistyczna — opierająca się w formułowaniu praw rządzących Wszechświatem na aparaturze pojęciowej i prawach mechaniki relatywistycznej, opracowanych na podstawie szczególnej i ogólnej teorii względności A. Einsteina. Odrzuca ona m. in. charakterystyczne dla kosmologii newtonowskiej pojęcia absolutnego czasu i przestrzeni oraz przyjmuje, że prędkość światła jest stała we wszystkich tikładach odniesienia. W nawiązaniu do teorii względności wysuwa się teorię stanu stacjonarnego bądź teorię ewolucyjną Wszechświata.

Teorie kosmologiczne są budowane na zasadzie ekstrapolacji na cały Wszechświat praw fizyki poznanych i potwierdzonych doświadczalnie jedynie na podstawie zjawisk o skończonym czasie trwania, zachodzących w ograniczonym obszarze. W tej sytuacji można konstruować różne teoretyczne modele Wszechświata i następnie porównywać je z obserwacjami.

KOSMOS (gr. <kósmos> = ład, porządek; kształt, postać; ład wszechświatowy, wszechświat, świat) łc. cosmos; ang. cosmos; fr. cos-mos, cosme (określenie rzadko użjrwane); nm. Kosmos

Termin wprowadzony przez pitagorej-czyków na oznaczenie harmonii, porządku i piękna układu liczbowego.

459

460

KREACJA

KREACJONIZM

—> Świat (2) jako harmonijna i uporządkowana całość, przeciwieństwo -^ chaosu; pojęcie filozofii greckiej, a później średniowiecznej nauki i filozofii chrześcijańskiej, w której jest rozumiane jako stworzony przez Boga, harmonijny i wewnętrznie uporządkowany wszechświat, zwany też często —> makrokosmosem (1) (w przeciwstawieniu do —> mikrokosmo-su/1/).
W astronomii: syn.-^ Wszechświat jako układ galaktyk, gromad galaktyk lub struktur wyższego rzędu.

KREACJA (łc. <creatio> (1) = tworzenie) ang. creation; fr. creation; rma. Schopfung

metaf., filoz. przyr. syn.^> Stwarzanie (1,3): creatio ex nihilo — stwarzanie (świata, duszy przez Boga) z ruczego (—> krea-cjonizm /I, 2/); creatio continua — stwarzanie ciągłe, tzn. nieustaime ponawianie przez Boga aktu stworzenia, podtrzymywanie przez Niego świata w istnieniu — koncepcja scholastyczna, podzielana m. in. przez R. Descartes'a i N. de Malebranche'a (la creation continuee).
fiz. Zjawisko przemiany jednych cząstek elementarnych w drugie (zwraca się tu uwagę na cząstki powstające); polega ono na powstaniu nowej pary mikroczą-stek w wyniku zderzenia się dwóch cząstek elementarnych, przy czym cząstki zderzające się mogą zachować swoje istnienie. Na przykład: w wyniku zderzenia wysokoenergetycznego protonu z drugim protonem mogą nadal pozostać zderzające się protony, a nadto powstać mezony; w przypadku wysokoenergetycznego zderzenia dwóch elektronów można w końcowym wyniku reakcji otrzymać trzy elektrony oraz jeden pozyton; przy przejściu wysokoenergetycznego fotonu przez pole elektryczne atomu powstaje para elektron - pozyton, przy czym foton znika. Kreacja polegająca na przemianie fotonów w materię korpuskularną bywa nazywana „materializacją" promieniowa-

nia. Zjawisko kreacji jest fundamentalną własnością cząstek elementarnych i zarazem ważną cechą przyrody. Zjawiskiem w pewnym sensie odwrotnym do kreacji jest —> anihilacja.

KREACJONIZM (łc. creatio = tworzenie) ang. creationism; fr. creationisme; rim. Kre-atianismus I Creatianismus (odnotowywany jako neologizm)

1. Wywodzący się z Biblii pogląd na po
wstanie i zasadę istruenia świata, przeciw
stawny poglądom starożytnych Greków,
którzy przyjmowali uformowanie świata
z pramaterii, teoriom zakładającym od-
wieczność świata lub jego powstanie
przez przypadek, -^ monizmowi (a) mate-
rialistycznemu i panteistycznemu, -^ ema-
natyzmowi. KreacjonŁzm w ujęciu nowoży
tnym nie musi być przeciwstawny —> ewo-
lucjonizmowi (1).

Według kreacjonizmu w jego klasycznej postaci: 1) świat został stworzony z niczego {creatio ex nihilo) wolnym aktem Boga (—> stwarzanie /1 /); 2) istnienie świata polega na nieustannym stwarzaniu go {creatio continua), będącym po prostu podtrzymywaniem świata w istnieniu {conseruatio mundi) (—> kreacja /1 /).
U P. Teilharda de Chardin występuje kreacjonizm typu ewolucyjnego, zgodnie z jego ujęciem kosmogenezy za pomocą języka empirycznego nauk przyrodniczych, a nie w ramach metafizyki. Zdaniem K. Kłósaka Teilhard przyjmuje „działanie Boże na natury rzeczy, w następstwie którego rodzą się sukcesywnie w ramach przyrody nowe jestestwa, powiązane ze sobą fizycznie w swym pojawianiu się i przeznaczeniu"; —» stwarzanie (2).

2. W przeciwstawieniu do —> generacjo-
nizmu, preegzytencjalizmu (—> preegzy-
stencja, -^ metempsychoza) — pogląd,
według którego za każdym razem, kiedy
powstaje nowa istota ludzka. Bóg stwarza
bezpośrednio jej duszę.

461

462

KRYTERIOLOGIA

KRYTYKA

KRYTERIOLOGIA (tłum. fr. <criteriolo-gie> z gr. kriterion - miernik, sprawdzian, probierz + logos = słowo, nauka)

Termin wprowadzony przez D. J. Mer-ciERA {Criteriologie generale, 1899) jako neologizm i upowszechniony w szczególności w szkole lowańskiej, użjm^any zamiennie z „krytyką poznania" na oznaczenie —> teorii poznania, a dokładniej — tej jej części, która bada poznanie w jego prawdziwości, szuka -^ kryteriów (2) kwalifikacji poznania jako poznania prawdziwego.

KRYTERIUM (nłc. <criterium> = sprawdzian, probierz, sąd o czymś, z gr. kriterion = norma, miara, probierz; trybunał) ang. criterion; fr. criterium, critere; nm. Kriterium, Merkmal

metod. Zasada określająca sposób, w jaki można stwierdzić obecność lub nieobecność czegoś, występowanie pewnych cech itp. Kryterium takim może być znak, objaw, zjawisko, po których poznaje się bezpośrednio lub na podstawie których wnioskuje się, że jakiemuś przedmiotowi przysługuje cecha, z którą ów znak jest związany.
t. pozn. Kryterium prawdy — sprawdzian pozwalający oceniać prawdziwość poznania i wiedzy, taki np. jak -^ oczywistość (lA, IBa) przedmiotowa w arystotelizmie lub w fenomenologii (tzw. kryterium intuicyjne) czy -^ praktyka (1) w filozofii marksistowskiej. —> Kry-teriologia.
W znaczeniu aksjologicznym: zasady wyboru naczelnych wartości (np. piękna, dobra), określające ich naturę i stanowiące podstawę ocen i norm.

KRYTYCYZM (gr. kritikós = osądzający) ang. -criticism (termin wywodzący się z dziedziny estetyki) (3); fr. criticisme; nm. Kritizismus

Poddawanie twierdzeń, przed ich przyjęciem, racjonalnej kontroli.

Stanowisko, według którego krytyka

poznania stanowi wstępny warunek wszelkich dociekań filozoficznych.

3. Nazwa doktryny I. Kanta przedstawionej w jego trzech Krytykach: Krytyce czystego rozumu (1781), Krytyce praktycznego rozumu (1788) i Krytyce władzy sędzenia (1790); ma ona wyrażać ideę —> filozofii transcendentalnej (1), mianowicie ustalenie granic rozumu, tzn. tego, jakie twierdzenia może on formułować w sposób apodyktyczny. Tak pojmowany krytycyzm przeciwstawny jest -^ dogmatyzmówi (3), którego dopatrywał się Kant w tradycyjnych koncepcjach metafizycznych.

KRYTYCZNY PERSONALIZM ang.cn-tical personalism syn.-^ Psychologia personalistyczna (2).

KRYTYKA (gr. <kritike [sc. techne] > = sztuka sądzenia, umiejętność myślenia, od krtnein = dzielić, oceniać, osądzać — pojęcie określające czynność dzielenia i rozróżniania po to, by każdej rzeczy przeznaczyć odpowiednie miejsce) ang. critique, ~ criticism (4); fr. la critiąue; nm. Kritik

Ogólnie: poddanie pod osąd rozumu jakiegoś dzieła, poglądu, doktryny itp., przejawiające się w jego analizie i ocenie. W zależności od tego, co jest przedmiotem krytyki lub jaka jest jej metoda, wyróżnia się krytykę filozoficzną (np. założeń teo-riopoznawczych, metafizycznych itp.), krytykę empiryczną, krytykę logiczną, krytykę metodologiczną.W krytyce im-manentnej (—> immanentny /5 /) bada się poprawność relacji logicznych zdań analizowanego i ocenianego tekstu; w k r y-tyce transcendentnej sprawdza się zgodność głoszonych twierdzeń z rzeczywistością, a więc w pewnym sensie wychodzi się poza tekst.
Dawniej: część logiki (u R. Gocleniusa

— dialektyki), która zajmowała się sądami.

3. W neotomizmie: krytyka (poznania)

— jedna z nazw —> teorii poznania. -^ Kry-
teriologia.

463

464

KULTURA

KWADRAT LOGICZNY

syn.^ Krytycyzm (3) w ujęciu I. Kanta (Krytyka czystego rozumu 11781/, Krytyka praktycznego rozumu /1788/, Krytyka władzy sędzenia 117901).
pot. Synonim negatywnej oceny czegoś.

KULTURA (łc. cultura = uprawa) ang. culture; fr. culture; nm. Kultur, Bildung

1. Materialny i duchowy dorobek ludzkości lub tylko jakiejś społeczności, wytworzony w ogólnym rozwoju historycznym lub w określonej epoce, stanowiący w danym środowisku środek i zarazem skutek kultury (zob. niżej /2/) osobistej osób należących do tego środowiska. Dorobek ten to — w najogólniejszym aspekcie — zespół ujęć faktów egzystencjalnych tworzących rzeczywistość, a więc wszystkie rozumienia tych faktów i wyrażanie tych rozumień w różnych wersjach, np. artystycznej (literackiej, plastycznej, muzycznej), filozoficznej, teologicznej. Kulturę stanowią wszystkie te ujęcia tworzone, przejęte i przetwarzane — społecznie przekazywane. W skład tak pojętej kultury wchodzą systemy norm i wartości, wierzenia, wszelkie społecznie wyuczone zachowania, wzory tych zachowań oraz ich wytwory. W tradycyjnym podziale rozróżnia się:

kulturę duchową — ogół osiągnięć danego społeczeństwa w nauce i sztuce, w moralności i obyczajach, w organizowaniu form współżycia społecznego;
kulturę materialną — ogół dóbr materialnych oraz środków i umiejętności produkcyjnych danego społeczeństwa (—> cywilizacja /3/).

W przeciwstawieniu do natury, znamiennym dla nauk społecznych, takich jak socjologia czy -^ antropologia (3) kulturowa (zwłaszcza w doktrynie C. Lćyi-Straussa; —> natura ludzka /a/) — kultura obejmuje wszystko to, co w wyniku opanowywania sił przyrody zostało celowo ukształtowane przez człowieka. Podstawowymi skład-

nikami tego zobiektywizowanego dorobku ludzkości są idee, postawy, normy oraz przedmioty posiadane i używane. Suma osiągnięć rozpada się na dobra i wartości materialne (kultura materialna), społeczne (cywilizacja, ustrój społeczno-polityczny) i duchowe (kultura duchowa — tu wymienia się najczęściej: religię, moralność, sztukę, naukę, niekiedy też filozofię).

Inny sposób rozumienia kultury sprowadza ją jedynie do społecznie wyuczonych zachowań i wzorów zachowań, pozostawiając poza obrębem kultury jej korekty materialne, tzn. wytwory materialne. W tradycyjnej refleksji kultura była nieraz utożsamiana z cywilizacją i odnoszona do pewnego poziomu rozwoju; podobnie wartościujące rozumienie kultury występuje w języku potocznym. Zwraca się uwagę, że struktura kultury jest bardziej skomplikowana aniżeli struktura tego, co nazywamy cywilizacją: każdy jej element inaczej się kształtuje w czasie i może być badany zarówno oddzielnie, czyli sam w sobie, jak i w związku z innymi elementami, które są dostrzegalne, a jednocześnie tajemnicze.

Kultura jest przedmiotem dociekań filozofii kultury i należy do najczęściej stosowanych pojęć w antropologii, etnologii, socjologii. W rozwijaniu teoretycznej refleksji nad kulturą starano się określić zasadność i potrzebę wyjaśnień psychologicznych {-^ antypsychologizm), co stało się ważnym momentem w ukształtowaniu współczesnej humanistyki.

2. pot. Ogólny poziom rozwoju intelektualnego i moralnego danej osoby (kultura osobista, kultura wewnętrzna) lub stopień doskonałości, sprawności w opanowaniu jakiejś dziedziny wiedzy czy działalności (np. kultura filozoficzna).

KWADRAT LOGICZNY ang. square of opposition

Graficzny schemat w logice tradycyjnej ukazujący relacje między zdaniami kate-

465

16 — Słownik filozoficzny

466

KWADRAT LOGICZNY

KWIETYZM

gorycznymi: ogólnotwierdzącymi (SaP), szczegółowotwierdzącymi (SiP), ogólno-przeczącymi (SeP) i szczegółowoprze-czącymi (ŚoP). W relacjach tych wyrażone są tzw. prawa kwadratu logicznego, które stanowią, wraz z innymi prawami logicznymi, zasady -> wnioskowania bezpośredniego.

SiP przeciwieństwo c^

0x01 graphic

SiP podprzeciwieństwo SoP

S = podmiot (subiectum), P = orzecznik (prae-

dicatum); a = każde jest, i = niektóre są (od łc. affir-

mo = twierdzę); e = żadne nie jest, o = niektóre nie są (od łc.

nego = przeczę).

Formuły składające się na kwadrat logiczny odczytuje się w następujący sposób:

SaP — Każde S jest P. ^^fa przykład: „Każdy lew jest drapieżnikiem".

SiP — Niektóre S są P. Na przykład: „Niektóre lwy są drapieżnikami".

SeP — Żadne S nie jest P. Na przykład: „Żaden lew nie jest tygrysem".

SoP — Niektóre S nie są P. Na przykład: „Niektóre lwy nie są tygrysami".

Przyjmuje się założenie, że wyżej wymienione zdania kategoryczne odnoszą się do tego samego podmiotu S i tego samego orzecznika P, przy czym SiP reprezentują —> nazwy (1) niepuste.

Oto, przykładowo, niektóre prawa logiki należące do kwadratu logicznego:

Jeśli SaP, to SiP.

Jeśli SaP, to nie SeP.

Jeśli nie SiP, to SoP.

Jeśli SaP, to nie SoP; Jeśli nie SaP, to SoP.

KWANTYFIKACJA <łc. quantum = ile + facere = robić) ang. quantification; fr. quanti-fication; nm. Quantifikation, Quantifizierung

Ujęcie liczbowe czegoś, co zostało ujęte opisowo.
log. Dołączenie —> kwantyfikatora do jakiegoś zdania.
Cecha tego, co zostało opatrzone kwan-tyfikatorem, np. kwantyfikacja podmiotu, kwantyfikacja orzecznika.

KWANTYFIKATOR <nłc. ąuantifico = czynię wielkim) ang. quantifier, fr. quantifica-teur, nm. Quantifikator

log. Symbol logiczny (operator) mogący poprzedzać -> formułę (b) zdaniową. Do kwantyfikatorów klasycznych należą:

kwantyfikator ogólny {universal quan-tifier), zwany też dużym, odczyt3^wany: „dla każdego x", ma jedną z następujących postaci: Ax, nx, (x), yx;
kwantyfikator szczegółowy {existen-tial quantifier), zwany też małym lub egzystencjalnym, odczytywany: „dla pewnego x" (lub: „istnieje takie x, że..."), ma jedną z następujących postaci: Vx, l,x, (Ex), 3x.

Oprócz kawantyfikatorów klasycznych występują w logice kwantyfikatory uogólnione (wprowadzone przez A. Mostowskiego). -> Rachunek kwantyfikatorów.

KWIETYZM (fr. <quietisme> z łc. quietus = spokojny, beztroski, pogodny) ang. quie-Hsm; nm. Quietismus

Doktryna ascetyczno-mistyczna M. de MoLiNOSA, według której prawdziwe zjed-nocznie z Bogiem wymaga r^ kontemplacji (2) mistycznej i powstrzymania się od jakiejkolwiek akt)rwności. Potępiona przez Innocentego XI (1687), znalazła wyznawców we Francji (F. Fćnelon).
et. Doktryna lub postawa moralna nie przywiązująca wagi do praktykowania cnót.

467

468

KWINTESENCJA

KWINTESENCJA <nłc. <quinta essentia> = piąty żywioł) gr. aither (1); ang. quintessen-ce; fr. quintessence; nm. Quintessenz

1. W starogreckiej filozofii przyrody: dodany do czterech żywiołów Empedoklesa (ogień, woda, powietrze, ziemia) piąty żywioł, który w wyobrażeniach starożytnych Greków stanowiła prawdopodobnie jakaś odmiana ognia. W kosmologii Arystotelesa ów piąty element, nie podlegający zmianom ani rozkładowi, wypełnia

przestrzeń ponadksiężycową. -^ Eter (1), —> element (la).

W średniowieczu: równoznacznik esencji materialnej w stanie absolutnie czystym. Za kwintesencję Paracelsus uznał człowieka, widząc w nim —> mikrokos-mos (1) — wzorzec organizacji makro-kosmosu.
pot. Współcześnie: cecha czy też właściwość najbardziej charakterystyczna, to, co w danej rzeczy najistotniejsze.

469

470

LĘK

LAKSYZM (łc. laxus = luźny, swobodny) fr. laxisme; nm. Laxismus

et. Dyspozycja lub postawa przeciwstawna TO—> tucjoryzmowi, polegająca na odrzucaniu obowiązku dokonania lub nie-dokonania danego czynu wówczas, gdy pojawia się wątpliwość co do istnienia normy moralnej, pod którą by ten czyn podpadał, i w związku z tym pomniejszanie lub przekreślanie znaczenia winy.
et. Jeden z tzw. —> systemów moralnych, według którego wszelkie, nawet słabo uzasadnione wątpienie co do obowią-zywalności prawa pozytywnego stwarza wystarczającą podstawę do usprawiedliwienia postępowania niezgodnego z tym prawem. Laksyzm jako teologiczny system moralny został odrzucony przez Kościół (1679).

LEGALIZM (łc. legalis = ustawowy, prawny) ang. legalism

et. Postawa teoretyczna lub praktyczna, polegająca na rozpatrywaniu jedynie tego, czego wymaga -^ prawo (IC) stanowione, bez brania pod uwagę -^ prawa (IB) naturalnego, albo na uwzględnieniu prawa naturalnego, ale pominięciu wszystkich innych elementów całościowo ujętej oceny moralnej, szczególnie zaś przekonania o słuszności danego czynu i wzięcia pod uwagę intencji osoby działającej. Określenie synonimiczne: j u r y d y z m.

et. Postawa polegająca na przecenia-

niu wartości moralnej postępowania zgodnego z prawem, np. legalizm moralności i religii żydowskiej (-^ formalizm /Ib/).

3. metod. Stanowisko w metodologii nauki ograniczające się w wyjaśnianiu zjawisk przyrody do ustalenia prawidłowości ich występowania, a więc do badania okoliczności, w jakich zjawiska występują, a po opisie i rejestracji — do wykrywania związków między nimi (podobieństw lub następstw).

LEGALNOŚĆ (łc. legalis = ustawowy, prawny) ang. legality; fr. legalite; nm. Lega-litat, Gesetzlichkeit

Właściwość tego, co jest zgodne z -^ prawem (IC) stanowionym.
U I. Kanta: w przeciwstawieniu do moralności — zewnętrzna zgodność z prawem moralnym, upostaciowanym w -^ imperatywie kategorycznym; legalny jest każdy czyn zgodny z prawem moralnym, ale nie każdy czyn legalny jest czynem moralnym, lecz tylko ten, który wynika z imperatywu kategorycznego, tj. czyn, którego jedynym motywem, a zarazem celem jest obowiązek.

LEMAT (gr. <lemma> = przesłanka) ang. lemma; fr. lemme; nm. Lemma, Lehnsatz

metod. Twierdzenie pomocnicze w dowodzeniu jakiejś tezy doruoślejszej z punktu widzenia rozważanej teorii.

LĘK ang. anxiety; fr. angoisse; nm. Angst

psych. Zbliżone do strachu, wiążące się ze stanem obawy przykre uczucie, którego przedmiot jest mniej określony niż przedmiot strachu. W behawioryzmie lęk jest traktowany jako —> popęd (1) wtórny, który prowadzi do nabywania reakcji mających właściwość redukowania go; pośredniczy w procesie -^ uczenia się.
W egzystencjalizmie: niepokój metafizyczny objawiający irracjonalność ludzkiej egzystencji i absurdalność życia człowieka. Bliskoznacznik: trwoga.

471

472

LIBERALIZM

LICZBA

LIBERALIZM (łc. liberalis = dotyczący wolności) ang. liberalism; fr. liberalisme; nm. Liberalismus

Ogólna nazwa opartych na indywidualistycznej i racjonalistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa doktryn i ideologii, według których -^ wolność (2) jest warunkiem nie tylko szczęścia jednostki, ale również postępu, harmonii i pokoju społecznego.

Liberalizm polityczny — doktryna uznająca uprawnienia, traktowane przez nią jako coś oddzielonego od obowiązków, za fundamentalny fakt polityczny i sprowadzająca rolę państwa do ochrony i gwarancji tych uprawnień.
Liberalizm ekonomiczny — doktryna, według której ogólny dobrobyt urzeczywistnia się na zasadzie wolnej konkurencji, z pominięciem jakiejkolwiek interwencji państwa.
Liberalizm religijny — doktryna szkoły F. R. DE Lamennais'go zalecająca rządy wolności, które miałyby pociągać za sobą z jednej strony zniesienie konkordatów między Kościołem i państwem, z drugiej zaś — nieograniczoną wolność prasy i słowa.
pot. Poszanowanie czyichś poglądów lub czyjegoś postępowania (-^ tolerancja).

LIBERTYZM (fr. <libertisme> odłc. libertas = wolność)

Termin użyty przez H. Bergsona na określenie doktryn, które prócz zasady twórczości przyjmują zasadę wolności. Do takich właśnie doktryn zaliczał Bergson swoją własną filozofię.

LIBIDO (łc. <libido> - popęd płciowy, żądza, rozkosz)

W psychoanalizie:

a) U S. Freuda: termin wprowadzony przez niego na oznaczenie energii -^ instynktu (4) (seksualnego), przejawiającej się w dążeniu raczej ku życiu niż ku śmierci, raczej w kierunku integracji niż dezinte-

gracji. Inaczej: -^eros (3), instynkt życia. Rozróżnia się: libido narcystyczną, skłaniającą jednostkę do koncentrowania się na sobie samej {—> ego); libido przedmiotową, kierującą jednostkę ku innym jednostkom lub ku rzeczom (—> id); libido sublimac)^ną, pobudzającą aktywność twórczą {—> superego).

b) U C. G. Junga: intensywność energii psychicznej — konstruktywnej lub destruktywnej.

LICZBA gr. arithmós; łc. numerus; ang. number; fr. nombre; nm. Zahl, Anzahl

Liczba naturalna — wynik Uczenia rzeczy; najdawniejsze pojęcie ujmujące licz-ność przedmiotów (elementów) należących do jakiegoś wydzielonego zbioru (—> moc zbioru) bez względu na to, czym są te przedmioty. -^ Ilość (2).
U pitagorejczyków: wielkość przestrzenna rzeczy, stosunki wielkości przestrzennych nadające rzeczom kształt; zasada porządku i harmonii -^ kosmosu (1).
U Arystotelesa: całość będąca wielością jednostek (elementów, które są przyjmowane jako niepodzielne).
mat. W wyniku rozwoju matematyki zaczęto rozróżniać wiele rodzajów liczb, np. poza liczbami naturalnymi, liczbami całkowitymi, liczbami rzeczywistymi (wymiernymi i niewymiernymi) wprowadzono i zaczęto stosować liczby zespolone, do których zalicza się m. in. liczby urojone (iloczyn liczby rzeczywistej i jednostki urojonej), kwaterniony, liczby kardynalne (służące do wyrażania liczności zbiorów), liczby porządkowe (typy porządkowe zbiorów dobrze uporządkowanych). Właściwościami liczb całkowitych zajmuje się dział matematyki zwany teorią liczb; poprzez teorię mnogości liczby naturalne są przedmiotem rozważań logicznych. Według B. A. Russella liczba kardynalna {car-dinal number — liczność zbioru, moc zbioru) jest klasą wszystkich klas, które są do tej klasy podobne, a jedna klasa jest podobna do drugiej, gdy istnieje jakiś stosunek

473

474

LIMITACJA

LOGIKA DEONTYCZNA

wzajemnie jednoznaczny (jednojednozna-czny), którego jedna klasa jest —> dziedziną (1), druga zaś — przeciwdziedziną.

Obecnie w filozofii matem^atyki i w logice dociekania nad istotą liczb nie odgrywają roli pierwszoplanowej. Liczby określa się za pomocą aksjomatyki. Pierwsza aksjomatyka arytmetyki liczb naturalnych pochodzi od G. Peano (1889); pierwszą aksjomatykę liczb rzeczywistych zaproponował D. HiLBERT (1900).

LIMITACJA <nłc. dimitatm = określenie, oznaczenie granic) ang. limitation; fr. limi-tation; nm. Limitation, Beschrdnkung metaf. syn.-^ Ograniczenie (1).

LINGWISTYKA <łc. lingua = język) ang. linguistics; fr. la linguistiąue; nm. Sprachwis-senschaft, Linguistik syn.-^ Językoznawstwo.

LOGICYZM <gr. logikós = dotyczący obliczania, rozumowania) ang. logidsm; fr. logidsme; nm. Logizismus

Kierunek w filozofii matematyki, sprowadzający się do poglądu na podstawy matematyki, według którego całą matematykę można wywieść z logiki za pomocą odpowiednich definicji i reguł wnioskowania. Inicjatorami logicyzmu byli, przy końcu XIX i na początku XX w.; G. Frege oraz autorzy Prindpia Mathemati-ca (1910-1913) — B. A. Russell i A. N. Whl TEHEAD. Twórcy logicyzmu zaliczali do logiki -^ teorię mnogości i z pojęć i aksjomatów pierwszej z nich wyprowadzali podstawowe pojęcia i twierdzenia arytmetyki oraz pozostałych teorii matematycznych. Przy węższym pojmowaniu logiki, gdy nie włącza się do niej teorii mnogości, teza logicyzmu sprowadza się do twierdzenia, że podstawę matematyki stanowi logika łącznie z teorią mnogości. Jest to teza kontrowersyjna, niektóre bowiem z postulowanych przez nią aksjomatów teorii mnogości spotkały się z krytyką, a oprócz

tego przeciwstawia się jej ruekiedy odmienne założenia filozoficzne, np. założenie -^ intuicjonizmu (6), który głosi, że dla umysłu ludzkiego podstawowe jest, jako pierwotnie dane w iuntuicji, pojęcie liczby naturalnej, nie zaś pojęcie zbioru, właściwe teorii mjnogości.

LOGIKA (gr. <he logikę [sc. techne]> = umiejętność rozumowania) łc. dialectica; nłc. lo-gica, philosophia rationalis; ang. logie; fr. la logique; nm. Logik

W węższym znaczeniu: syn.-^ logika formalna.
Zespół dyscyplin obejmujący oprócz logiki formalnej -^ metodologię (2) nauk, logiczną teorię języka, teorię zbiorów i relacji i ewentualnie irme teorie, mające jako wspólną cechę to, że dostarczają —> dyrektyw (1) efektywnego badania rzeczywistości; jeśli ten zespół teorii uzupełnić o takie, które dostarczają dyrektyw efektywnego działania, to w skład tak szeroko pojętej logiki wejdzie także -> teoria decyzji wraz z —> prakseologią.

LOGIKA APOFANTYCZNA (gr. he logikę [sc. teehne] = umiejętność rozumowania + apophantikós = twierdzący) nm. Aus-sagenlogik -> Apofantyka.

LOGIKA DEONTYCZNA <gr. he logikę [sc. teehne] = umiejętność rozumowania + tó deon = powirmość, obowiązek) ang. de-ontic logie; fr. la logiąue deontique; nm. deon-tische Logik

Sformalizowana teoria pojęć występujących w określeniach norm prawnych, etycznych itp., takich jak „obowiązuje", „jest dopuszczalne", „jest zakazane". Logika deontyczna wykazuje analogie formalne z —> logiką modalną, którą uzyska się z logiki deontycznej, jeśli w tej ostatniej zastąpi się „obowiązuje" przez „jest konieczne", „dopuszczalne" przez „możliwe", „zakazane" przez „niemożliwe" itd.

475

476

LOGIKA DIALEKTYCZNA

LOGIKA KLASYCZNA

Pierwsze systemy logiki deontycznej zostały sformułowane w połowie XX w. przez G. H. VON Wrighta i J. Kalinowskiego.

LOGIKA DIALEKTYCZNA <gr. he logikę [sc. techne] = umiejętność rozumowania + dialektike [sc. techne] = sztuka dyskutowania) ang. dialecłic logie; fr. la logique dia-lectique; nm. (spekulativ-)dialektische Logik

Terminy „logika" i „dialektyka" mają swą wielowiekową historię, w której bądź traktowano je jako synonimy, bądź przeciwstawiano sobie, bądź też traktowano -^ dialektykę (3) jako pewien dział —> logiki (2), nazwany logiką dialektyczną. W tym ostatnim ujęciu, dominującym obecnie, logika dialektyczna, podobnie jak -^ logika de-ontyczna lub —> logika epistemiczna, jest sformalizowaną teorią doniosłych filozoficznie pojęć; w dialektyce są to pojęcia przeciwieństwa, zmiany itp. Niektóre formalizacje dialektyki idą w kierunku stworzenia odpowiedniej —> logiki wielowartośdowej, zgodnie z intuicją, że o tym, co się zmienia, nie można wygłaszać ani sądów prawdziwych, ani sądów fałszjmych, lecz sądy mające jakąś inną wartość logiczną.

LOGIKA EPISTEMICZNA (logika przekonań) (gr. he logikę [sc. techne] = umiejętność rozumowania + episteme = wiedza) ang. epistemic logie; fr. la logique epistemique Sformalizowana teoria niektórych pojęć epistemologicznych, takich jak pojęcie uznawania sądów, wiedzenia, przypuszczania itp. Podobnie jak logika intencjonalna (H. B. Yeatch), logika epistemiczna stara się uwzględnić również momenty pozaformalne myślenia dyskur-sywnego.

LOGIKA EROTETYCZNA <gr. he logikę [sc. techne] = umiejętność rozumowania -l-erotetikós = biegły w zadawaniu pytań; <he erotetike [teechne]> - sztuka zadawania pytań (Arystoteles)) ang. erotetic logie syn.—> Logika pytań.

LOGIKA FORMALNA <gr. he logikę [sc. techne] = umiejętność rozumowania + łc. formalis = dotyczący kształtu) ang. formal logie; fr. la logiqueformelle; nm. formale Logik

Podstawowy dział —> logiki (2), w którym bada się schematy (formy) wnioskowań dedukcyjnych, czyli niezawodnych, tj. takich, które, jeśli tylko przesłanki są prawdziwe, prowadzą zawsze do prawdziwych wniosków.

Ze względu na fazy rozwojowe logiki w logice formalnej wyróżnia się:

logikę tradycyjną, obejmującą okres od Arystotelesa aż do połowy XIX w.;
logikę współczesną, zapoczątkowaną pracami G. Boolea, G. Fregego, B. A. Russella i in., której nadaje się też — różne u różnych autorów — miana: „logiki matematycznej", „logiki symbolicznej", „logistyki" (nazwa ta ostatnio zanika).

Prawa logiki formalnej mogą być rozpatrywane bądź jako zasady wnioskowania dedukcyjnego, bądź jako maksymalnie ogólne twierdzenia spełniane przez wszystkie możliwe przedmioty, czyH jako twierdzenia, które są prawdziwe — wedle wyrażenia G. W. Leibniza — we wszelkich możliwych światach; np. prawo identyczności X = X jest spełnione dla wszelkich podstawień za x, -^ prawo wyłączonego środka: „p lub nie jest prawdą, że p" jest spełnione dla dowolnych podstawień za p, itd. Tak pojmowaną logikę K. Aidukiewicz nazwał przedmiotową logiką formalną, niektórzy zaś autorzy (H. Scholz), postulujący przekształcenie filozofii w naukę ścisłą, uważają tego rodzaju ujęcie logiki za wzorcowy przykład ontologii uprawianej w sposób naukowy.

LOGIKA KLASYCZNA <gr. he logikę [sc. techne] = umiejętność rozumowania + łc. classicus = wzorowy) ang. classical logie; fr. la logique classique; nm. klassische Logik

—> Logika formalna (b), która jest zarazem ekstensjonalna {—> ekstensjonalność) i dwuwartościowa (tj. przypisuje każde-

477

478

LOGIKA MATEMATYCZNA

LOGIKA WIĘKSZA

mu zdaniu jedną z dwóch wartości: prawdę lub fałsz). Logikę klasyczną nazywa się też klasycznym rachunkiem logicznym, który obejmuje —>rachunek zdań i —> rachunek kwantyfikatorów pierwszego rzędu wraz z —> identycznością (1). —> Logiki wielowartościowe i logiki nieekstensjonalne (np. -> logika modal-na) należą do rachunków nieklasycznych.

LOGIKA MATEMATYCZNA ang. ma-

ihematical logie; fr. la logique mathematique; nm. mathematisierteI mathematische Logik

Współczesne ujęcie -^ logiki formalnej (b); przymiotnik „matematyczna" stosuje się ze względu na jej podobieństwo metodologiczne do matematyki (aksjoma-tyzacja, zapis symboliczny).
Teoria obejmująca logikę matematyczną w powyższym (2) znaczeniu oraz -> metalogikę.

LOGIKA MODALNA <gr. he logikę [sc. techne] = umiejętność rozumowania +łc. modus = miara; sposób) ang. modal logie; fr. la logique des modalites, la logique module; nm. Modalitdtenlogik, modale Logik, Modallogik

Sformalizowana teoria -^ modalności, tj. takich pojęć, jak możliwość i konieczność. Między pojęciami tymi zachodzą następujące stosunki: jest konieczne p to tyle, co: nie jest możliwe nie-p. A zarazem: jest możliwe p to tyle, co: nie jest konieczne nie-p. Dzięki takiej zamiermości każde z tych pojęć da się zdefiniować za pomocą drugiego. Do ważnych rezultatów logiki modal-nej należy definicja implikacji bliższa językowi naturalnemu aniżeli —> implikacja materialna występująca w klasycznym -^ rachunku zdań. Jest to zdefiniowana przez C. I. Lewisa tzw. implikacja ścisła, wyrażająca związek wynikania koniecznego między zdaniami. Zdanie: „p implikuje ściśle q" znaczy, iż: nie może być tak, żeby p było prawdziwe, a q — fałszywe. Natomiast implikacja materialna mówi, że: nie jest tak, że p jest prawdziwe, aq — fałszywe.

Początki logiki modalnej sięgają Arystotelesa. Do cytowanych od dawna twierdzeń logiki formalnej należą np.: Jeśli konieczne jest, że p, to p; Jeśli p, to możliwe, że p (de esse ad posse valet illatio — „z istnienia wolno wnioskować o możliwości").

LOGIKA NAZW syn.-^ Rachunek nazw.

LOGIKA PYTAŃ (logika erotetyczna)

ang. logieal theory of interrogatives

Jeden z nowszych działów —> logiki (2) zajmujący się —> pytaniami jako odrębnym rodzajem zdań. Wyróżnić w nim można dwa sposoby ujęcia: jeden z nich zakłada klasyczny —> rachunek kwantyfikatorów, drugi — pewne nieklasyczne rachunki kwantyfikatorów. Pionierem logiki pytań był K. AjDUKiEWicz. Do znanych autorów w tej dziedzinie należą: L. Aqvist, N. D. Belnap Jr., T. Kubiński i in.

LOGIKA PRZEKONAŃ

syn.^> Logika epistemiczna.

LOGIKA SYMBOLICZNA ang. symho-lie{al) logie; fr. la logique symbolique; nm. symbolisehe Logik syn.—> Logika formalna (b).

LOGIKA WIARY (tłum. ang. <grammar of assenb = gramatyka przyświadczenia) fr. la logique de lafoi

Nazwa poglądu J. H. Newmana (pogląd zwany też „gramatyką wiary" od tytułu dzieła Newmana: A Grammar of Assent /1870/), przyznającego bezpośredniemu subiektywnemu -^ przyświadczeniu wyższość nad dyskursywnymi dowodami, zwłaszcza jeżeli chodzi o istnienie Boga. -^ Zmysł wnioskowania.

LOGIKA WIĘKSZA (tłum. nłc. dogica maior>)

W neotomizmie — jedna z nazw —> teorii poznania.

479

480

LOGIKA ZDAŃ

LOS

LOGIKA ZDAŃ ang. sentence / sentential logie, propositional logie; nm. Satzlogik syn.-^ Rachunek zdań.

LOGIKI WIELOWARTOŚCIOWE ang. many-valued logies, multiple-valued logics; fr. les logiąues plurivalentes, les logiąues polyva-lentes, les logiques a plusieurs valeurs; nm. vielwertige Logiken, mehrwertige Logiken

Systemy, w których przyjmuje się więcej niż dwie wartości logiczne (w klasycznym —> rachunku zdań każdemu zdaniu przysługuje tylko jedna z dwóch wartości logicznych, mianowicie prawda lub fałsz). Pierwszymi twórcami takich systemów byli, niezależnie od siebie, E. Post i J. Łukasiewicz. Intencją Łukasiewicza był inny sposób ujęcia filozoficznej koncepcji możliwości, którą tradycyjnie rozpatrywała -^ logika modalna; w tym nowym systemie możliwość jest trzecią wartością logiczną. Odmierme systemy logiki wielowar-tościowej powstały na gruncie —> intuicjo-nizmu (6). W logikach wielowartośdowych nie obowiązują niektóre prawa —^ logiki klasycznej, np. w systemie Łukasiewicza, a także w systemie intuicjonistycz-nym nie przyjmuje się —> prawa wyłączonego środka.

LOGISTYKA (gr. he logistike [sc. łechne] = praktyczna umiejętność rachowania; tó lo-gistikón = zdolność rozumowania) ang. lo-gistics; fr. la logistiąue; nm. Logistik, Logik-kalkiil

Nazwa —> logiki matematycznej (1), wprowadzona w tym jej znaczeniu m. in. przez A. Lalande'a i Ł. Couturata i używana na pocz. XX w.; obecnie wychodząca z użycia.

LOGOS (gr. <lógos> = słowo, mowa; pojęcie; rozum, myślenie; nauka)

1. U Heraklita z Efezu: rozum kosmiczny jako racjonalna zasada zmieniającego się nieustannie świata oraz zdolność poznawcza człowieka tłumacząca się udziałem rozumu jednostki w rozumie kosmicznym.

U stoików: racjonalna zasada wszech-jedności świata, tożsamość praw rządzących makro- i mikrokosmosem. Boski ogień, z którego powstał świat i do którego ma on w końcu powrócić, stoicy utożsamiali z twórczym rozumem {logos spermatikós); rozum ów obejmował mnóstwo embrionalnych form, zwanych przez nich „twórczymi rozumującymi ciałami" (spermatikoi lógoi). W neoplatonizmie lógoi spermatikoi to siły sprawcze, twórcze. —> Racje zarodkowe (1, 2).
U Filona z Aleksandrę i w tradycji neo-platońskiej: —> hipostaza (1) rozumu Bożego, odwieczne —> idee-siły (1) znajdujące się w Bogu: mądrość, słowo i myśl, które stworzyły świat i go przenikają, zachowując jego spójność.
U gnostyków: kosmiczna zasada istnienia i działania, utożsamiana z bezosobowym bogiem.
U Augustyna: Słowo (jako Osoba Boska) zawierające idee Boskie (—> racje zarodkowe /3/).
W teologii chrześcijańskiej: Słowo Boże, druga Osoba Trójcy Świętej, wcielone w Jezusie Chrystusie (termin użyty w Prologu Ewangelii według Św. Jana). —> Demiurg (2), -^ nous.

Chrześcijańskie pojęcie Logosu uważano zazwyczaj za specyficznie greckie, dopóki bibliści nie wykazali jego pochodzenia orientalnego. Idea Logosu nawiązuje do dynamistycznej koncepcji sumeryjskiej z trzeciego tysiąclecia przed Chr., według której głos Boga działa jako odrębny byt, posiadający własną moc (przedstawiany konkretnie jako grzmot pioruna).

LOS gr. moira, heimarmene, andgke, tó chre-ón; ic. fatum; ang. destiny; fr. la destinee, de-stin; nm. Schicksal, Geschick

Pojęcie pochodzenia hellenistycznego. -^ Przeznaczenie, —> fatum.

1. Urzeczywistniony lub mający się urzeczywistnić bieg życia osób, narodów itp. („koleje losu").

481

482

LOS

2. Siła wyznaczająca w sposób nieodwołalny bieg zdarzeń, których przyczyna rue może być określona, skutki zaś mogą być przewidywane statystycznie {—> przypadek/2/).

Często w użyciu przymiotnikowym: „losowy" (= przypadkowy) — w ra-

chunku prawdopodobieństwa odnoszący się do zdarzenia, którego pojawienie się jest określone miarą prawdopodobieństwa.

3. Następstwo zdarzeń traktowanych tak, jak gdyby było wyznaczone przez jakąś siłę zewnętrzną.

483

484

ŁĄCZNOŚĆ

ŁANCUSZNIK syn.^ Soryt.

ŁASKA gr. chdris; łc. gratia; ang. grace; fr. grace; nm. Gnade Termin pocłiodzenia Augustyńskiego.

teol. U Augustyna: udzielana człowiekowi przez Boga pomoc, będąca czynnikiem Bożej wolności i zarazem Bożej wszecłimocy. Czynnik ten niweluje skuteczność także wolnej, lecz obciążonej niedostatkiem bycia stworzoną z nicości woli ludzkiej, która ciąży raczej ku złemu niż ku dobrem.u. Czyli: łaska powoduje nieskuteczność grzechu, będącego rezultatem ludzkiej wolności — nieskuteczność w stosuriku do ładu ustanowionego przez Boga. Treścią tego ładu jest dobro, i łaska Boża jest tym czynnikiem, który potrafi zmienić zło w dobro, udaremniając niejako skutki naturalnycłi niedostatków wolności obciążonej swoim pocłiodzeniem ex nihilo.
teol. Darmo dany naturze człowieka i nie naruszający tej natury dar Boży, umożliwiający mu udział w wewnętrznym życiu Boga (łaska uświęcająca — gratia habitualis) lub wspomagający go w czynieniu dobra (łaska uczynkowa — gratia actualis). Zgodnie z tormstyczną zasadą teologiczną — „łaska zakłada naturę i ją doskonali". Przyjmuje się, że —> natura ludzka (b) dzięki swej transcendencji jest otwarta na łaskę nadprzyrodzoną, jaką jest wobec niej wolne samoudzielanie się Boga.

ŁĄCZNIK ZDANIOWY ic.copulapropo-sitionis; ang. copula; fr. copule; nm. Kopula, Yerhaltniswortchen

W logice tradycyjnej — słowo 'jest' (ew. 'są'), łączące w trybie twierdzącym lub przeczącym („nie jest", „nie są") podmiot z orzecznikiem w zdaniu. Łącznik zdaniowy może wyrażać:

przynależność indywiduum do zbioru, np. „Sokrates jest Grekiem";
tożsamość dwóch przedmiotów, np.

„2 + 2 jest 4", gdzie „jest" znaczy tyle, co
//.

c) podrzędność zakresu podmiotu wzglę
dem zakresu orzecznika, np. „Słoń jest
ssakiem", gdzie wyrażenie „słoń" traktuje
się jako nazwę gatunku.

„Jest" oprócz funkcji łącznika zdaniowego może mieć znaczenie egzystencjalne, tzn. stwierdzać istnienie podmiotu, np. w zdaniu: „Myślę, więc jestem" (w sensie: „istnieję").

ŁĄCZNOŚĆ gr. synteksis; łc. communica-tio; ang. connection, communication, link; fr. communication; nm. Yerbindung

W cybernetyce — przekazywanie -^ informacji (1) jakimiś kanałami od nadawcy do odbiorcy, przy czym może to być relacja: człowiek - człowiek, człowiek -maszyna, maszyna - człowiek, maszyna - maszyna; także ogół środków technicznych i związanych z nimi czynności, które służą do przekazywania informacji.

Jak w informacji, tak i w łączności wyróżnia się trzy aspekty: 1) syntaktyczny, 2) semantyczny, 3) pragmatyczny. W pierwszym chodzi o sam nośnik informacji, w drugim — o jej znaczenie, treść, w trzecim — o jej wartość, użyteczność. W aspekcie syntaktycznym łączności chodzi o efektywność kodu przekazującego informację, w aspekcie semantycznym — o jego stronę znaczeniową, a w aspekcie pragmatycznym — o czynnik wartościujący przekazywaną informację.

485

486

MATEMATYKA

MAJEUTYKA (gr. <he maieutike [sc. te-chne]> = sztuka akuszeryjna, położnictwo) ang. maieutics; fr. maieutiąue; nm. Maieutik, Maeutik

Ostatnia, pozytywna część stosowanej przez Sokratesa, trójstopniowej u niego, dialektycznej metody dyskutowania (—> metoda sokratejska /3/).

Sokrates wierzył w możliwość znalezienia prawdy obowiązującej powszechnie, i był w tym przeświadczeniu przeciwny sofistom. Według niego każdy człowiek nosi w sobie zadatek prawdy, tyle tylko, że jej sobie nie uświadamia. Sokrates uważał, że jego zadaniem jako filozofa jest pomóc człowiekowi tę prawdę „urodzić". Poszu-kiwaiue prawdy rozpoczynał wspólnie ze swym rozmówcą, wychodząc od faktów powszechnie znanych i uznanych, które wykorzystywał jako przesłanki rozumowania. Następnie przez analogię przechodził od faktów na grunt moralny; aby ustalić treść jakiegoś pojęcia etycznego, rozpatrywał poszczególne przypadki danego cz}mu i szukał dla nich cech wspólnych — stosował więc metodę indukcji.

MAKROKOSMOS (tłum. gr. makros kosmos = wielki świat) ang. macrocosm; £r. ma-crocosme; nm. Makrokosmos

Termin analogiczny do terminu ->mi-krokosmos (choć być może od niego wcześniejszy) i zarazem przeciwstawny miu: megas, makrós - mikrós; analogia polegała na tym, że już od pierwszych joriskich filo-

zofów przyrody (Anaksymenes, Heraklit, Em-PEDOKLEs) Świat był pojmowany jako jeden wielki żywy organizm, czego potwierdzenie znajdujemy u Platona (rozbudowana alegoria w Timaiosie).

W przeciwstawieniu do człowieka, rozpatrywanego jako —> mikrokosmos (1) — świat zewnętrzny, poznawany nie uzbrojonymi zmysłami.
Wszechświat pojęty jako jednolita całość, przeciwstawiany —> mikrokosmoso-wi (2) jako światu elementarnych cząstek materii.

MAKSYMALIZM (nłc. maximalis = największy)

Postawa przeciwstawna os—> minimali-zmowi.

Pretendowanie do wyjaśniania całej rzeczywistości, zmierzanie do systemowego rozwinięcia wszystkich działów filozofii.
et. Wysuwanie wielu skrajnych postulatów moralnych i stosowanie surowych kryteriów oceny.

MANICHEIZM (określenie utworzone od obocznej formy łacińskiej imienia Ma-NiEGO — Manichaeus) ang. manichaeism; fr. manicheisme; nm. Manichaismus, Manichae-ismus

Doktryna gnostyczna Maniego, który starał się połączyć tradycyjny dualizm starożytnej religii Zoroastra z chtystianizmem.
Wszelka doktryna przyjmująca istnienie dwóch podstawowych sił rządzących światem: dobra i zła, niezależnych od siebie i ze sobą walczących.

MASZYNA TURINGA ang. Turing's machinę; fr. machinę de Turing; rwa. Turing-Ma-schine -^ Automat (2).

MATEMATYKA (gr. <he mathematike [sc. episteme]> = wiedza matematyczna, od md-thema = nauka, wiedza, poznanie; wiedza matematyczna) łc. mathematica [sc. ars], ma-

487

488

MATEMATYKA

MATERIA

thesis; ang. mathematics; fr. la {les) maihe-matiąue{s); nm. Mathematik, Grofienlehre

Dawniej — nauka o liczbach i figurach geometrycznych. W starożytnej Grecji obejmowała ona trzy działy: arytmetykę, geometrię i astronomię.
Dziś nie ma powszechnie przyjętej definicji matematyki; istnieje powszechna zgoda raczej co do charakteru metodologicznego matematyki (—> dedukcja /1 /) aniżeli co do jej przedmiotu.

Można by wyliczać wiele działów matematyki współczesnej; wymieńmy przjmaj-mniej następujące: 1) algebra, 2) teoria liczb, 3) topologia, 4) geometria, 5) teoria funkcji, 6) teoria równań różniczkowych i całkowych, 7) rachunek wariacyjny, 8) analiza funkcjonalna, 9) rachunek prawdopodobieństwa, 10) metody numeryczne, 11) —> logika matematyczna (2) i teoria algorytmów, 12) cybernetyka matematyczna. Żaden z działów matematyki nie daje się ściśle odgraniczyć jeden od drugiego, nauka ta bowiem ogromnie szybko się rozwija i wykracza poza schematy podziału. Jeżeli przez matematykę rozumieć teorię modeli, to można wyróżnić tzw. matematykę czystą oraz matematykę stosowaną — w zależności od tego, czy modele posiadają realizację wśród innych modeli, czy wśród konkretnych przedmiotów świata. Z kolei można także mówić o zastosowaniach (całej) matematyki, a więc zarówno czystej, jak i stosowanej.

Dyskutowane podstawowe problemy filozofii matematyki obracają się wokół stosunku matematyki do logiki (—> logicyzm, matematyzm) oraz wokół charakteru i sposobu istnienia przedmiotów badań matematycznych. Stanowiska dotyczące przedmiotu matematyki można w uproszczeniu sprowadzić do twierdzenia, że jest nim:

byt realny, ujęty w aspekcie Uośdowym;
byt czysto intencjonalny, uzyskany dzięki abstrakcji, konstrukcji lub idealizacji;
byt idealny, mianowicie takie indywidualne przedmioty idealne, jak liczby, figury geometryczne itp.;

d) matematyka nie ma własnego przedmiotu, lecz jest skodyfikowan5mi sposobenn operowania pewnego tj^u symbolami.

MATERIA (łc. <materia> od mater = matka; źródło) gr. hyle; łc. materies; ang. mat-ter; fr. matiere; nm. Materie, Stoff

1. metaf. W tradycji arystotelesowskiej:
w przeciwstawieniu do -^ formy (lA) —
możnościowy {—> możność) element kon
kretnego bytu, stanowiący podłoże zmian.

Materia pierwsza {materia prima) — czysta potencjalność; gdy występuje łącznie z formą — podłoże —> zmian (a) substancjalnych.
Materia druga {materiasecunda) — podłoże —> zmian (b) przypadłościowych.

Materia jest racją —> wielośd, podzielono-ści, potencjalnej poznawalnośd rzeczy, zasadą -^ ograniczenia (1) i -^ jednostkowienia.

2. W przeciwstawieniu do —> ducha (1):

rzecz cielesna > dało (1, 2) lub ogół ciał;

R. Descartes materię, która ma według niego wyłącznie własności ilościowe, utożsamia z -^ rozciągłością. Materia jako cielesność jest pojęciem o rodowodzie platońskim, w odróżnieniu od arystotelesow-skiego rozumienia materii jako racji i podłoża zmian.

U I. Kanta: dana doświadczenia zmysłowego, rozpatrywana niezależnie od form apriorycznych, narzucanych jej w poznaniu zmysłowym.
W ontologii marksistowskiej: kategoria służąca do oznaczania obiektjrwnej rzeczywistości, danej człowiekowi we wrażeniach zmysłowych i dzięki nim poznawanej, odzwierciedlanej (W. I. Lenin). Cechy obiektów materialnych, wynikające z relacji poznawczej pomiędzy nimi a poznającym człowiekiem: obiektywność, niezależność od podmiotu, zdolność wywoływania wrażeń, poznawalność. Ontologi-czne składniki materii (pojętej zarówno dystrybutywnie, jak i holistycznie): ruch, przestrzenno-czasowość, dynamizm, prawidłowość (zdeterminowanie). Atrybuty

489

490

MATERIALIZM

materii: a) niezniszczalność — mimo różnych jej form taka sama pozostaje jej ilość; b) samoistność — niezależność istnienia od jakichkolwiek innych bytów; c) ruch; d) przestrzenność, czasowość. Materializm dialektyczno-historyczny zakłada, że szczegółowe definicje materii, uwzględniające jej strukturę, podają nauki przyrodnicze.

U R. Ingardena: najszerzej pojęte jakościowe uposażenie bytu wraz z określeniami ilościowymi.
W fizyce: materia korpuskulama (cząstki) i materia polowa (promieniowanie); w astronomii i w fizyce termin „materia" bywa współcześnie rozumiany jako nazwa wspólna dla materii w znaczeniu klasycznym (koinemateria) oraz dla -> antymaterii.
W biologii i w filozofii przyrody ożywionej używa się terminu „materia żywa" lub „materia ożywiona" na oznaczenie wszelkich jednostek, indywiduów i struktur spełniających furikcje życiowe, w od-różrueniu od „materii martwej" („nieożywionej").

MATERIALIZM (nłc. materialis = dotyczący materii) ang. mateńalism; fr. materia-lisme; nm. Materialismus

Termin wprowadzony w XVII w. przez R. BoYLFA {materialist — „materialista") i G. W. Leibniza; zanim upowszechnił się termin „materializm", używano w tym znaczeniu określenia „epikureizm".

1. Ogólna nazwa przyznawana doktrynom i poglądom, według których jedynym tworzywem rzeczyTvistości jest -> materia (6, 7). Sprowadzają one całą rzeczywistość wprost do materii (materializm skrajny) lub do jej modyfikacji, tzn. tego, co od materii bytowo pochodne i zależne, wystarczających do wyjaśnienia zjawisk życiowych i psychicznych (materializm umiarkowany). Jako stanowisko ontologiczne materializm jest -^ monizmem (a), a jako teoriopoznawcze

> empiryzmem (la, 2). W ujęciu mar
ksistowskim materializm jest teoriopozna-
wczym -> realizmem (IB) i jako taki jest
w tym ujęciu przeciwstawiany -^ ideali
zmowi (I) oraz -^ spirytualizmowi (1). W hi
storii filozofii materializm wiązał się na
ogół z empiryzmem, -> racjonalizmem (4),
—> determinizmem (5) historycznym, rela
tywizmem. Rozróżnia się:

Materializm klasyczny, według którego w materii zachodzą jedynie zmiany ilościowe, a myśl sprowadza się do zjawisk porządku materialnego. Zalicza się do niego m. in.: materializm atomistyczny (Demokryt) {-^ atomistyka /1 /); materializm mechanicystyczny starożytny (Epikur); materializm dynamistyczny starożytny (stoicy) (dynamizm /1 /); materializm mechanicystyczny nowożytny (Th. Hob-BES, J. O. DE La Mettrie, P. Th. d'Holbach, C. A. Helyetius, M. w. Łomonosow, A. N. Radiszczew) (—> mechanicyzm /a/ ontologi-czny); materializm wulgarny (L. Buchner, K. VoGT, J. Moleschott); -> epifenomena-lizm.
Materializm dialektyczny — filozofię marksizmu, system zbudowany przez K. Marksa i F. Engelsa w nawiązaniu do -^ dialektyki (6) Heglowskiei, a rozwinięty przez W. I. Lenina. Według materializmu dialektycznego, który wyjaśnia ewolucję materii procesami dialektycznymi, u kresu procesów ilościowych pojawiają się zmiany jakościowe, co tłumaczy również istnienie zjawisk psychicznych, będących jedynie wytworem materii, aczkolwiek wytwór ten różni się realnie od zjawisk porządku materialnego. Poza problematyką ontologiczną materializm dialektyczny zawiera problematykę teoriopoznawczą (obiektywność i aktywność poznania; —> teoria odbicia) i antropologiczną („człowiek wytworem i współtwórcą całokształtu stosunków społecznych"). Określenia „materializm dialektyczny" użył po raz pierwszy prawdopodobnie G. W. Plechanow (1892).

491

492

MATHESIS UNIYERSALIS

MECHANICYZM

Materializm historyczny, czyli „materialistyczne pojmowanie dziejów" — stanowi zastosowanie materializmu dialektycznego do analizy zjawisk społecznych. Według materializmu historycznego czynnikiem decydującym w ostatniej instancji o rozwoju społecznym, ustroju, kulturze, religii jest sposób produkcji dóbr materialnych.

c) Odmianami współczesnego materializmu są również —> pansomatyzm (T. Kotarbiński) i —> naturalizm (1) (E. Nagel).

2. Materializm praktyczny — praktyczna postawa życiowa, przeciwstawna —> idealizmowi (II) etycznemu, zgodnie z którą posiadarue bogactw materialnych i doznawanie przyjemności (—> hedonizm /2/) to największe wartości w życiu człowieka. Materializm praktyczny nie musi być konsekwencją materializmu teoretycznego (1), jest raczej konsekwencją -^ indyferenty-zmu (II) i —> relatywizmu (1, 2), a najczęściej wiąże się z konsumpcjonizmem i skrajnym -^ liberalizmem.

MATHESIS UNWERSAUS (rachunek uniwersalny) (nłc. <mathesis universalis> = nauka powszechna)

Nazwa projektowanej przez G. W. Leibniza metody rachunkowej, która by pozwalała rozwiązywać w uniwersalnym języku (characteristica universalis) wszelkie problemy naukowe. Określenie to pojawiło się u R. Descartes'a w Prawidłach do kierowania umysłem (Regulae ad directionem in-genii, IV /ok. 1628/), oznaczając wstęp do nauk, a zarazem ich podstawę. Przedmiotem mathesis universalis miały być relacje i proporcje w ogóle, toteż jej prawa miałyby być stosowane do związków zachodzących nciiędzy konkretami po rozpoznaniu, że owe konkrety podpadają pod te relacje.

MĄDROŚĆ gr. sophia; łc. sapientia; ang. wisdom; fr. sagesse; nm. Weisheit

1. Całościowe ujęcie rzeczjmfistości poprzez jej zasady (—>filozofia /!/, —zwie-

dza /!/) oraz znajomość słusznych norm postępowania — umiejętność rozróżniania dobra i zła, piękna i brzydoty, wyrażające się w myśli i czynie.

U Tomasza z Akwinu: łączenie w jeden obraz świata wyników badań filozofii i teologii, przy uznawaniu odrębności przedmiotu badań w obu tych dyscyplinach, a także odrębności stosowanych w nich uzasadnień. Współczesnym odpowiednikiem tak rozumianej mądrości byłby —^ światopogląd.

et. Cnota moralna uzdalniająca człowieka do poznania prawdy w świetle pierwszych zasad i wypływających z nich wniosków, przede wszystkim zaś do poznania prawdy ostatecznej i źródła wszelkiej prawdy, czyli Boga. Ponadto używa się tego terminu na oznaczenie jednej z —> cnót (2a) dianoetycznych w grupie teoretycznych cnót intelektu, przeciwstawionych cnotom praktycznym, różnym od cnót moralnych.
metaf. Jedna z czystych -> doskonałości (1), dodająca do podstawowej doskonałości, jaką jest istnienie, własną treść istotową, którą jest pogłębiona wiedza, również istniejącą, a najpełniej realizującą się w Bogu.

MECHANICYZM <gr. medianę = przyrząd) ang. mechanism; fr. mecani(ci)sme; nm. mechanistische Weltanschauung

Termin wprowadzony w XVII w. przez R. Boylfa {medianie i al i — „mechaniczny"), określający teorię, według której prawa mechaniki bądź aksjonraty geometrii i zasady dynamiki wystarczają do wyjaśnienia pewnej określonej dziedziny faktów (fizycznych, biologicznych, psychicznych) lub całej rzeczywistości.

W filozofii rozróżnia się:

mechanicyzm ontologiczny, według którego sama rzeczywistość ma charakter mechaniczny;
mechanicyzm metodologiczny, według którego zjawiska i procesy

493

494

MECHANIZMY OBRONNE

MENTALIZACJA

należy badać metodami mechaniki i dynamiki, niezależnie od tego, jaka faktycznie jest rzeczywistość. Do mechanicyzmu metodologicznego nawiązuje wyraźnie, zwłaszcza na terenie biologii teoretycznej, -^ redukcjonizm.

W przeciwstawieniu do —> dynamizmu (2): doktryna, według której zjawiska świata fizycznego tłumaczą się samym ruchem lokalnym konstytutywnych składników materii bez konieczności przypisywania im jakiejś wewnętrznej energii. Me-chanicyzm R. Descartes'a przeciwstawia się dynamizmowi G. W. Leibniza.
W przeciwstawieniu do —> finalizmu (1): doktryna, według której przyczyny sprawcze są wystarczającym wytłumaczeniem zjawisk (-> kauzalizm /2/).
W przeciwstawieniu do —> witalizmu (b) metodologicznego: doktryna, według której właściwości fizykochemiczne materii stanowią wystarczające wytłumaczenie zjawisk życia {vs-^ organicyzm).
syn.—^ Materializm (la) mechanicysty-czny.

MECHANIZMY OBRONNE ang. defen-se mechanisms; fr. mecanismes de defense; nm. Abwehrmechanismen des Ich

1. psych. Pozostające poza progiem świadomości, uruchamiane automatycznie mechanizmy psychiczne, z których korzysta jednostka dla zmniejszenia —> lęku (1), powstałego na podłożu wewnętrznych konfliktów pomiędzy dążeniami -^ instynktów (1,3, 4) a wymaganiami praw moralnych i społecznych: stawiając czoło —> popędom (2) nasze „ja" korzysta z własnych środków obrony dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Rozróżnia się:

a) trwałe struktury psycłiiczne umożliwiające niedopuszczanie do świadomości treści wywołujących lęk. Podstawowym mechanizmem obronnym jest —> wyparcie (—> represja /2/); na nim opierają się inne mechanizmy, jak np. —> projekcja (1), -^ racjonalizacja. Uruchomienie mechanizmów

obronnych zawsze wskazuje (z wyjątkiem —> sublimacji) na obecność wewnętrznego konfliktu i napięcia;

b) złożone formy zachowania, wyuczone dla ochrony przed lękiem.

Według O. Fenichela wszystkie mechanizmy obrorme można podzielić na dwa rodzaje: te, które odnoszą sukces (np. subU-macja, zmieniająca przedmiot popędu i kierująca go ku celowi, który nie ma już cech seksualnych), oraz te, które chybiają celu.

2. W psychoanalizie: techniki wypracowane przez —> ego w celu poradzenia sobie z naciskami ze strony —> id i —> superego.

MEDYTACJA (łc. <meditatio> = rozmyślanie, rozważanie) ang. meditation; fr. medi-tation; nm. Meditation

Rozmyślanie, którego przedmiotem są przeważnie ogólne zagadnienia metafizyczne, etyczne, estetyczne, a także religijne. Te ostatnie w większym lub mniejszym stopniu zbliżać się mogą do przeżyć mistycznych, niemniej medytacja nie utożsamia się z -^ kontemplacją ze względu na swą aktywność intelektualną oraz na właściwe sobie cele poznawcze.

MELIORYZM <łc. melior = lepszy) ang. meliorism; fr. meliorisme; nm. Meliorismus

Termin wprowadzony przez G. Eliot na określenie stanowiska przeciwstawnego zarówno -^ optymizmowi, jak i -^ pesymizmowi (1), wynikającego z przeświadczenia, że świat, który nie jest ani wolny od zła, aru najlepszy z możliwych, może stać się lepszy dzięki odpowiednio skierowanym dążeniom ludzkim.

MENTALIZACJA (nłc. mentalis = umysłowy) fr. mentalisation

psych. Termin wprowadzony przez E. Cla-PAREDE'A na określenie procesu obejmowania jakiejś czynności, początkowo samorzutnej i odruchowej, kontrolą świadomości; także na określenie wyniku takiego procesu.

495

496

MENTALIZM

METAETYKA

MENTALIZM (nłc. mentalis = umysłowy) ang. mentalism; fr. mentalisme

metaf. Pogląd, według którego jednostkowy umysł i jego subiektywne stany stanowią jedyną rzeczywistość. Terminem tym określa się zwłaszcza idealizm subiektywny G. Berkeleya i G. W. Leibniza, rzadziej — idealizm logiczny G. W. F. Hegla.
psych. Termin stosowany przez beha-wiorystów w odniesieniu do koncepcji opierających się na danych —> introspekcji.

MEREOLOGIA (gr. meros = część + logos = słowo, nauka) ang. mereology; nm. Mere-ologie

log. Logika relacji części do całości. Jeden z trzech systemów logicznych S. Leśniewskiego (pozostałe systemy: -^ ontolo-gia /7/, -^ prototetyka), będący teorią -^ zbiorów (2) w sensie kolektywnym.

MESJANIZM (określenie utworzone od słowa 'Mesjasz' z łc. messias, z hebr. ma-sziah = namaszczony, pomazaniec) ang. messianism; fr. messianisme; nm. Messianis-mus

Termin wprowadzony przez J. M. Hoe-ne-Wrońskiego.

Określona koncepcja soteriologiczna i eschatologiczna, przejęta z millenarystycznej tradycji myśli religijnej, zastosowana do problematyki XIX-wiecznej filozofii i myśli społecznej. Religijnym prototypem mesjanizmu jest znana ze spisanej w Biblii historii Izraela wiara w przyjście wysłannika Boskiego — Zbawiciela, który dokonawszy przewrotu politycznego lub moralnego zapoczątkuje nową, szczęśliwą erę życia narodu wybranego i całej ludzkości.

Mesjanizm stanowi odrębny kierunek polskiej myśli romantycznej, charakterystyczny zwłaszcza dla ówczesnej Wielkiej Emigracji, zrodzony w kontakcie z myślą francuską. Wypływa on z innych źródeł i wyraża się w innych formach ruż „filozofia narodowa" (A. Cieszkowski, B. Trento-wski, K. Libelt), nawiązująca do wielkich

systemów filozofii niemieckiej (I. Kant, G. W. F. Hegel) i rozwijająca się głównie w zaborze pruskim. Z mesjanizmem łączyły ją liczne i złożone relacje (takie jak osmoza ideowa, próby inkorporacji wątków mesjanistycznych przez filozofię lub ufilozoficznienia mesjanizmu).

Twórca terminu, Hoene-Wroński, całą rzeczywistość wyprowadzał z absolutu, a celem jego filozofii było poznanie prawdy oraz, przez jej odsłonięcie, wybawienie ludzkości (filozofia absolutna). Jako koncepcja i wizja radykalnej przemiany świata, religijno-społecznego odrodzenia ludzkości i jej zbawienia w Królestwie Bożym (umieszczonym horyzontalnie, tj. nie nad historią, lecz w historii lub u jej kresu), mesjanizm przypisywał tym lub innym czynnikom — własnej filozofii w wypadku J. M. Hoene-Wrońskiego, wy-różnionjTTi narodom i oczekiwanemu wielkiemu bohaterowi w wypadku A. Mckiewi-cza — misję pośrednika między ludzkością a Bogiem. Mesjanizm rozwijali polscy poeci romantyczni (A. Mickiewicz, a także J. Słowacki i Z. Krasiński), nadając mu charakter mistyczny. Idee mesjanizmu odżyły w okresie neoromantyzmu w twórczości W. Lutosławskiego.

METAETYKA (gr. meta = po, poza -l- ethi-kós [sc. logos] — nauka o obyczajach, moralność) ang. meta-ethics; nm. Metaethik

Metateoria -> etyki (1) — teoria dotycząca podstaw etyki, niająca na celu określenie warunków naukowego charakteru etyki jako nauki filozoficzno-normatyw-nej. Do przedmiotu jej badań należą takie zagadnienia, jak: analiza logicznej zawartości podstawowych orzeczników występujących w języku etyki, np. „dobry" -„zły", „powinny" - „zakazany"; rozstrzygnięcie pytania, czy zdaniom etycznym (głównie ocenom i normom) przysługują kwalifikacje logiczne prawdy i fałszu; wreszcie ustalenie, czy można — a jeżeli tak, to w jaki sposób — uzasadnić

497

17 — Słownik filozoficzny

498

METAFIZYCZNY

METAFIZYKA

prawdziwość albo fałszywość zdań etycznych {-^ logika deontyczna). Ci, którzy odmawiają zdaniom etycznym wartości logicznej, zwą się niekiedy niekognity-wistami (—> emotywizm i jego zmodyfikowana postać — preskryptywizm R. M. Hare'a). Ich przeciwnicy — kognitywiści (—> kognitywizm) albo utożsamiają dobro moralne z jakąś cechą naturalną: przyje-rrmością, pożytkiem, szczęściem itp. (—> naturalizm /2/), albo uznają je za specyficzną własność przedmiotu (—> intuicjonizm /5/), w szczególności — osoby {-^ personalizm). Problematyka metaetyki zawarta jest we wszelkich systemach etycznych, jednak uświadomienie sobie jej specyficzności i rozwój dyskusji metaetycznych datują się dopiero od początku XX w., zwłaszcza w krajach anglosaskich.

METAFIZYCZNY (nłc. <metaphysicus> = metafizyczny, nadnaturalny) ang. meta-physic{al); fr. metaphysiaue; nm. metaphy-sisch

Dotyczący bytu jako przedmiotu metafizyki.
Dotyczący metafizyki, należący do niej; w tym znaczeniu używa się również określenia „metafizykalny".

METAFIZYKA (nłc. <metaphysica>, -ae od gr. meta = po + [ta] physikd = rzeczy należące do przyrody) gr. ta meta ta physikd; ang. metaphysics; fr. la metaphysiaue; rtm. Meta-physik

Nazwa „metafizyka" powstała prawdopodobnie jako techniczno-wydawnicze określenie pism Arystotelesa traktujących o —> filozofii pierwszej. Porządkujący spuściznę Stagiryty Andronikos z Rodosu umieścił je po jego pismach przyrodniczych i nazwał ta meta ta physikd — „te, które następują po przyrodniczych". Według innej hipotezy inspiratorem tego tytułu jako wyrazu pewnej tendencji doktr5naalnej, tej mianowicie, że metafizyka jest nauką, której przedmiotem ma być to, co się znajduje ponad fizyką (tj.

przyrodą) — był sam Arystoteles poprzez swego ucznia Eudemosa.

Tak czy inaczej, przez metafizykę rozumie się na ogół podstawowy dział filozofii, rozmaicie jednak pojmowany zależnie od koncepcji samej filozofii; trudno o jakieś wspólne — syntetyczne czy eklektyczne — pojęcie metafizyki, którą dla większości systemów można by co najwyżej scharakteryzować jako naczelne poznanie podstawowych elementów lub zasad układu rozpatrywanego przez daną filozofię. Od czasów nowożytnych przez metafizykę rozumiano bądź naukę o jakiejś specjalnej dziedzinie rzeczywistości (np. według R. Descartes'a metafizyka to nauka o tym, co niematerialne, a więc przede wszystkim o Bogu i duszy), bądź specjalny sposób poznania (np. według H. Bergsona metafizyka to swoiste, absolutne poznanie, będące bezpośrednią, pozaintelektual-ną intuicją tego, co rzeczywiste samo w sobie). Jednakże podstawowe dla metafizyki jest jej znaczenie klasyczne, wywodzące się od Arystotelesa i powszechne aż do czasów nowożytnych, żywotne zresztą i współcześnie (np. w Polsce tzw. szkoła lubelska). Ważruejsze koncepcje metafizyki: 1. Metafizyka klasyczna, stanowiąca kontynuację filozofii pierwszej Arystotelesa, nazywanawspółcześrue metafizyką ogólną lub niekiedy —> ~ ontolo-gią (1). Metafizyka ogólna jest to ogólna teoria —>bytu, nauka o bycie jako bycie. Ma ona na celu racjonalne wyjaśnianie całej istniejącej realnie rzeczywistości; za punkt wyjścia przyjmuje empiryczne doświadczenie tej rzeczywistości jako danej w intuicji świata materialnego, poza które jednak w naturalny sposób wykracza, posługując się powszechnymi zasadami bytu i myślenia. Do metafizyki ogólnej włącza się też tzw. -^ teodyceę (teologię naturalną, filozofię Boga), która szukając ostatecznych racji istnierua czegokolwiek uzasadnia istnienie bytu absolutnego.

499

500

METAFIZYKA

METAJĘZYK

Oprócz metafizyki ogólnej wyróżnia się metafizykę szczegółową, która obejmuje —^ filozofię przyrody (3A) (nie-ożjrwionej i ożj^wionej) i —> psychologię (1) filozoficzną (filozofię duszy), a także —> antropologię (3) filozoficzną (filozofię człowieka). Metafizyka szczegółowa nie daje się wyprowadzić z ogólnej, gdyż posiada własne dane doświadczenia, uwyraźniające nowe treści w strukturze bytu.

Od czasów I. Kanta: rozważania o tjntn, co pozadoświadczalne, pozazjawiskowe (u samego Kanta: całość wiedzy apriorycznej czystego rozumu).
Według A. CoMTE'A i pozytywistów: spekulacje dotyczące tego, co niepoznawalne; według neopozytywistów: zbiór niesprawdzalnych empirycznie, a więc tylko pozorrue coś mówiących wypowiedzi — tak rozumiana metafizyka może pełnić tylko funkcje emocjonalne, ale nie poznawcze.
Według A. FouiLLćEGO, W. Jamesa, R. Euckena: pewien analityczno-syntety-czny typ krytycznego poznania rzeczywistości, scalającego wszelkie doświadczenie, zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne; w tym ujęciu metafizyka byłaby swoistym, metodycznie opracowanym światopoglądem.
U N. Hartmanna: dział filozofii zajmujący się całością bytu, tj. zarówno jego elementami racjonalnymi, jak i nieracjonalnymi; w związku z tym rozwój metafizyki to rozwój problematyki, a nie rozstrzygnięć.
Według heglizmu i materializmu dialektycznego: metafizyka w przeciwstawieniu do —> dialektyki (6, 7) — teoria rzeczywistości i odpowiednia do niej metoda badań, ujmujące byt jako statyczny zbiór odizolowanych od siebie przedmiotów.
pot. Irracjonalne spekulacje na temat sensu świata i losu człowieka lub na temat bytów niematerialnych w ogóle, bądź bliska dziedzirue sztuki sfera przeżyć emo-cjonalno-intelektualnych odpowiadających tym spekulacjom.

METAFORA (gr. <metaphord> = przeniesienie znaczenia, przenośnia) łc. metapho-ra; ang. metaphor; fr. metaphore; xmx. Meta-pher

metaf. Przeniesienie jakiejś nazwy z jednej rzeczy, której nazwa ta przysługuje ze względu na właściwą jej treść, na inną rzecz lub rzeczy, treściowo podobne do pierwszej. Metafora jest relacją —> jakości (1) o charakterze dynamicznym, obejmującą przynajmniej dwie proporcje pojęcio-wo-bytowe, przy czym jeden jej człon wyraża istotną treść, przydzielaną drugiemu członowi rue dowolnie, lecz ze względu na jego ^ podobieństwo (2) do członu pierwszego. Przykład takiej metafory: „Uśmiech ma się tak do człowieka, jak kwiaty do łąki". Metafora stanowi odmianę —> analogii (II-2) w orzekaniu — jest jednym z typów analogii pojęciowo-byto-wej, mianowicie typem analogii proporcjonalności niewłaściwej; należy ją odróżniać zarówno od analogii proporcjonalności właściwej (analogii metafizycznej), jak i od analogii -^ atrybucji.

Językowe zjawisko nnetafory, podobnie jak i bliźniacze zjawisko —> metonimii (obydwa są sposobami pośredniego wskazywania na coś), jest przedmiotem zainteresowań współczesnej teorii kultury jako należące do ogólniejszej problematyki sym-bolizacji.

METAJĘZYK ang. metalanguage; fr. meta-langage, metalangue; nm. Metasprache

metod. -^ Język, w którym bada się i opisuje język danej teorii naukowej. Stanowiąc system wypowiedzi o danym języku, zawiera nazwy wyrażeń tego języka, nazwy własności tych wyrażeń oraz związków, jakie między nimi zachodzą. Metajęzyk jest językiem wyższego stopnia w stosunku do języka opisywanego, którym może być tzw. język przedmiotowy (tj. język pierwszego stopnia, np. język fizyki, biologii) lub jakiś język stoprua wyższego niż przedmiotowy. Metajęzyki mogą two-

501

502

METAKATEGORIE

METATEORIA

rzyć hierarchię, na ogół jednak w praktyce nie zachodzi potrzeba stosowania języka wyższego stopnia niż trzeci. Na potrzebę rozróżniania stopni języka zwrócił już uwagę G. Frege, szerzej zaś zajmowali się tym zagadnieruem S. LEŚNmwsia i A. Tarski w związku z problemem rozwiązywania —> antynomii (la) semantycznych.

METAKATEGORIE (gr. meta = po + kategoria = sąd, orzeczenie) gr. ta meta tas kategorias; nłc. postpraedicamenta syn.—> Postpredykamenty.

METALOGIKA (gr. meta = poza + logikę [sc. techne] = umiejętność rozumowania) ang. metalogic; fr. la metalogiąue; nm. Meta-logik

metod. Dedukcyjna teoria systemów sformalizowanych (-> system dedukcyjny), określonych za pomocą reguł formowania i przekształcania wyrażeń systemu (o charakterze zdaniowym), czyli za pomocą reguł inferencyjnych. W teorii tej bada się m. in.: strukturę systemów dedukcyjnych (opisywaną za pomocą takich pojęć, jak: -> dowód /1 /, ^ język sformalizowany, -> konsekwencja /3/, ^ teoria /2/, -> wynikanie, itp.); tzw. metalogiczne własności owych systemów, takie np. jak: —> niesprze-czność (2), —> zupełność (2), —> rozstrzy-galność (1); semantykę systemów dedukcyjnych, posługującą się takimi pojędami, jak: -^ dziedzina (2) teorii, —> interpretacja (3) semantyczna teorii, —> model (3) teorii, —> tautologia (1) itp.

W odniesieniu do metalogiki używa się także nazwy -> „metodologia nauk dedukcyjnych" (methodology of deductive sciences) w sensie metodologii apragmatycznej (tj. dotyczącej nauki jako wytworu, nie zaś jako procesu). Terminu „metalogika" używa się niekiedy zamiennie z sjoionimicznym terminem —> = „metam.atematyka" (2).

METAMATEMATYKA <gr. meta = poza + mathematike [sc. episteme] = wiedza mate-

matyczna) ang. metamathematics; fr. la (les) metamathematique{s); nm. Metamathematik

metod. Badania nad podstawami matematyki, w szczególności badania związane z tzw. programem Hilberta, mające na celu przeprowadzenie dowodu nie-sprzeczności arytmetyki; inaczej: teoria dowodu.
metod. Dedukcyjna teoria wszelkich systemów formalnych, zajmująca się ich analizą w języku matematycznym.

METAMETAFIZYKA <gr. meta = poza + nłc. metaphysica) ang. metametaphysics; fr. la metametaphysiąue; nm. Metametaphysik

metod. Teoria -> metafizyki (1) zajmująca się jej zasadami, metodarru, językiem. W Polsce problematykę metametafizycz-ną rozwijali S. Kamiński i M. A. Krąpiec.

METAPROBLEMATYKA <gr. meta = poza + prohlematikós = niepewny, problematyczny) fr. la metaproblematique

U G. Marcela (w związku z przeciw
stawieniem: —> tajemnica /!/ > pro
blem /2/): to wszystko, co nie daje się spro-
blematyzować, tzn. ująć na sposób zewnę
trznych w stosunku do podtruotu i obojęt
nych mu przedmiotów poznawczych, doty
czących sfery —^ posiadania (2).

METASYSTEM <gr. meta = poza + sy-stema = całość złożona z różnych części) ang. metasystem; fr. metasysteme

metod. Rozważania dotyczące jakiegoś -^ systemu dedukcyjnego przeprowadzane w —> metajęzyku.
Inaczej: nadsystem > system obejmujący pewną liczbę systemów; pojęcia te należą do -^ ogólnej teorii systemów.

METATEORIA (gr. meta = poza + theoria = oglądanie, badanie) ang. metatheory; fr. metatheorie; nm. Metatheorie

1. metod. -> Teoria (2) posługująca się —> metajęzykiem i zajmująca się badaniem i opisywaniem teorii dedukcyjnej.

503

504

METEMPSYCHOZA

METODA AFERETYCZNA

2. —> Teoria (4) wyższego stopnia w stosunku do opisywanej; każda teoria, której przedmiotem jest pewna inna teoria.

METEMPSYCHOZA <gr. metempsycho-sis> = przejście duszy z jednego ciała do drugiego) łc. metempsychosis; ang. metem-psychosis; fr. metempsyc{h)ose; nm. Metem-psychose, Seelenwanderung

Wędrówka duszy, jej przenoszenie się z jednego ciała do drugiego. Według doktryn głoszących metempsychozę (a tym samym niezgodnych z wiarą chrześcijańską) jedna i ta sama dusza może ożywiać kolejno różne ciała, bądź to ludzkie, bądź zwierzęce lub roślinne. Ku metempsycho-zie skłaniali się w swych poglądach lub przyjmowali ją wprost m. in.: Pitagoras, Empedokles, Platon, Bazylides, G. E. Lessing, J. G. VON Herder, R. Steiner, W. Lutosławski. Bliskoznacznikami metempsycho-zy są —> transmigracja i -^ reinkarnacja.

METODA (gr. <methodos> = badanie, sposób) nłc. methodus; ang. method; fr. me-thode, procede; nm. Methode, Yerfahren

1. metod. Powtarzalny sposób jakiego
kolwiek działania zwiększający jego spra
wność, wyznaczony poprzez spójny zbiór
reguł; niekiedy: sam taki zbiór reguł.

W węższym znaczeniu: sposób rozwiązywania problemów teoretycznych lub zadań praktycznych.

Badaniem metod wszelkiego celowego działania i ich teorią zajmuje się —> prakseologia (zwana też —> metodologią /1 / w znaczeniu ogólnym).

2. metod. Metoda naiikowa (scientific me
thod) — systematyczne zbieranie i klasyfi
kowanie danych oraz — zazwyczaj — for
mułowanie i sprawdzanie hipotez opar
tych na tych danych. Zwykle na procedurę
badawczą składają się: a) zespół założeń
przyjętych jako ramy lub wytyczne badania;
b) tok operacji przy stawianiu zagadnień,
ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu
i systematyzowaniu odpowiedzi; c) ogół

czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągruęcia rezultatów badania. Wśród uporządkowanych zabiegów stosowanych w naukach wyróżnia się następujące:

metodę dedukcyjną {axiomatic ar hy-pothetico-deductive method) — przyjęcie za punkt wyjścia —> aksjomatów (2) i wyprowadzanie wniosków za pomocą -> dedukcji (1);
metodę empiryczną (indukcyjną) {no-mological or inductive method) — opartą na —> obserwacji (1) rzeczywistości (metoda opisowa) lub na -^ eksperymencie (metoda eksperymentalna). Metoda empiryczna posługuje się —> indukcją (1); stąd określenie nauk empirycznych jako nauk indukcyjnych;
metodę opisową {descriptwe method) — stosowaną w naukach przyrodniczych i społecznych, obejmującą obserwację, klasyfikację i obliczenia statystyczne badanych zjawisk oraz ich interpretację;
metodę historyczną {historical method) — stosowaną w naukach zajmujących się przeszłością; obejmuje ona zbieranie, selekcję, klasyfikację i interpretację faktów, dokumentów, świadectw itp.

Od „metody naukowej" odróżnia się „technikę naukową", która: a) dotyczy nie całego toku działania, lecz jego środków (dlatego też tę samą metodę można realizować różnymi technikami), b) wiąże się bardziej z mechaniczną stroną wykonywanych czynności, c) nie stanowi sposobu całego postępowania naukowego, lecz odnosi się przede wszystkim do wytwarzania materiału naukowego.

Charakterystyką i krytyką ogólnych metod pracy naukowej oraz metod swoistych różnych dyscyplin naukowych zajmuje się -^ metodologia (2, 3,4, 5) nauk.

METODA AFERETYCZNA <gr. methodos

= badanie, sposób -i- aphairesis = abstrakcja)

teol. Synonimiczna, pierwotna nazwa

—> metody apofatycznej (używana do IV w.

505

506

METODA ANALITYCZNA

METODA INTROSPEKCYJNA

po Chr.), określająca wspinanie się ludzkiego umysłu ku transcendencji poprzez kolejne twierdzenia o Bogu, uzyskiwane nie tyle — jak w metodzie apofatycznej — dzięki aktom negacji (określania, kim Bóg nie jest), ile raczej dzięki intelektualnym aktom —> abstrakcji (1-IBc).

METODA ANALITYCZNA ang. analy-tic method; fr. methode analytique; rmi. analy-tische Methode

metod. Metoda polegająca na stosowaniu —> analizy (1,3). Wybitn)7m teoretykiem tej metody był R. Descartes, postulujący rozwiązywanie wszelkich zagadnień przez rozkładanie ich na problemy składowe.

METODA APOFATYCZNA <gr. metho-dos = badanie, sposób + apophatikós = przeczący, negatywny)

teol. W odróżnieniu od samej —> teologii apofatycznej (2) oznacza ona jedyrue ogólny kierunek dążenia ludzkiego umysłu do transcendencji poprzez kolejne negatywne twierdzenia o Bogu. Trudno jest zdefiniować wyraźnie jej status epistemologiczny, zwłaszcza że pierwotnie oznaczała raczej intelektualny akt abstrakcji aniżeli akt negacji. Teorię tej metody w jej postaci zarodkowej można odnaleźć już u Platona, a w postaci bardziej usystematyzowanej — w teologii neoplatońskiej, następnie w teologii chrześcijańskiej. Współcześnie ślady metody apofatycznej odnaleźć można m. in. w logicznym pozytywizmie L. Wittgenstei-NA, a także w filozofii K. Jaspersa.

METODA INTROSPEKCYJNA (nłc. me-thodus = sposób postępowania + introspec-tio = wglądanie do wnętrza, z łc. introspec-tus (od introspicere) = wgląd, miejsce, przez które można dokądś zajrzeć) ang. method of introspection, introspective method; fr. methode introspective; nm. Methode der Selbst-beobachtung

psych., metod. Jedna z podstawowych metod badawczych w psychologii, uznawa-

na i stosowana przez kierunek zwany in-trospekcjonizmem. Polega ona na obserwowaniu przez podmiot własnych, aktualnie danych stanów i aktów -^ świadomości (2), czyli na tzw. obserwacji wewnętrznej (-^ introspekcja), mającej stanowić jedyną w swoim rodzaju możliwość bezpośredniego dostępu do stanów i aktów wewnętrznych, takiego jak w naukach przyrodniczych, w których obserwuje się zjawiska.

Koncepcja i praktyka obserwacji wewnętrznej spotkały się z krytyką pozytywistyczną, m. in. ze strony A. Comte'a, który zakwestionował nie tylko metodologiczną i naukową wartość takiej obserwacji (m. in. ze względu na trudność wyeliminowania z niej jednostkowych złudzeń, udział autosugestii, niemożność uogólnienia, brak obiektywności), ale i samą jej możliwość. Wobec tych zarzutów próbowano metodę introspekc5qną uściślić, wprowadzając tzw. introspekcję eksperymentalną, a dokładniej — introspekcję wywoływaną (introspection provoąuee), zapoczątkowaną przez A. Bineta we Francji, a rozwijaną i doskonaloną jako Ausfra-gemethode w szkole wiirzburskiej przez K. L. BuHLERA, N. Acha, O. Kulpego, K. Marbego i in. (stąd jej nazwa: „metoda wiirzbur-ska"). Introspekcja eksperymentalna polegała na tym, że w czasie jej przeprowadzania osoba dokonująca introspekcji była poddawana działaniu określonych bodźców i różnym testom; jednakże bardziej niż na laboratoryjne wyniki badania (przejawione reakcje) zwracano uwagę na uzyskiwany w ten sposób od podmiotu opis stanów jego świadomości.

Metodę introspekcyjną zakwestionował następnie behawioryzm, według którego jest ona — w przeciwieństwie do stosowanych w nim samym metod obiektywnych — metodą subiektywną, a więc nienaukową; została także zakwestionowana przez psychoanalizę, według której nie dociera ona do nieświadomości — sfery psychiki

507

508

METODA PRÓB I BŁĘDÓW

METODOLOGIA

ludzkiej tak bardzo istotnej w badaniach psychologicznych.

METODA PRÓB I BŁĘDÓW ang. me-thod oftrial and error; fr. methode des essais et erreurs; nm. Yersuch-Irrtums-Methode

metod. Sposób rozwiązywania jakiegoś problemu teoretycznego albo realizacji jakiegoś celu praktycznego polegający na metodycznym powtarzaniu kolejnych zabiegów, o ile okazują się one nie dość skuteczne — aż do osiągnięcia pożądanego wyniku. Niekiedy nazwą tą obejmowana jest też metoda empiryczna, której kolejnymi etapami są: a) postawienie hipotezy, b) jej sprawdzenie, c) jeśli hipoteza okaże się fałszywa, sformułowanie nowej hipotezy, d) jej sprawdzenie, itd.

METODA SOKRATEJSKA ang. Socra-tic method; fr. methode socratique; run. sokra-tische Methode

Metoda dialektyczna stosowana przez Sokratesa (ukazana w dialogach Platona), w której można wyróżnić trzy sto-prue:

1) e 1 e n k t y k ę (he elegktike [sc. techne] = sztuka zadawania krzyżowych pytań, zbijania argumentów) — sposób dyskutowania polegający na tymczasowym przyjęciu tezy partnera dialogu, a następnie zmuszeniu go, przez stawianie kolejnych pytań, do wyciągania z niej coraz to nowych konsekwencji, by dojść do wniosków jawnie sprzecznych już to z twierdzeniami powszechnie uznawanymi, już to z samą tezą wyjściową. Równało się to wykazaniu, że rozmówca źle rozumie dane pojęcie, a w końcu, po oczyszczeniu w ten sposób jego umysłu z fałszywych mniemań, że w ogóle nie wie niczego. Była to pierwsza, negatywna część stosowanej przez Sokratesa metody dyskusji;

2)protreptykę {he protreptike [sc. techne] = sztuka zachęcarua, pobudzania) — kierowaną do rozmówcy zachętę, by mimo poniesionej porażki podjął próbę

ugruntowania swej wiedzy (zwłaszcza wiedzy etycznej) i zrozumienia dyskutowanej kwestii. Był to niejako pomocniczy stopień w metodzie Sokratesa, prowadzący od elenktycznej części jego metody do części finalnej;

3) m a j e u t y k ę (te maieutike [sc. techne] = sztuka akuszeryjna) — wydobywanie z rozmówcy za pomocą stawianych mu kolejnych pytań tej wiedzy, której on sobie nie uświadamiał. Sokrates zatem nie przekazywał swemu rozmówcy jakiejś prawdy gotowej, lecz pomagał mu dochodzić do prawdy ukrytej w nim samym.

METODA TRANSCENDENTALNA

(nłc. methodus = sposób postępowania + transcendentalis, od łc. transcendens = przekraczający) ang. transcendental method; fr. methode transcendentale; nm. transzendentale Methode

t. pozn. Najogólniej — metoda uzyskiwania wiedzy niepowątpiewalnej lub ujawniania warurików koniecznych wiedzy. Ma ona przynajmniej dwie zasadnicze postacie: kantowską (metoda krytyczna — wyznaczająca graruce i warunki poznania a priori) i fenomenologiczną (husserlo-wską; -^ redukcja fenomenologiczna). Dzieje tej metody można śledzić od czasów R. Descartes'a; stosowana była głównie do rozwiązywania zagadnienia -^ realizmu (1, 2, 3) i ^ idealizmu (I) w sporze o istnienie świata realnego, w kwestii jego po-znawalności.

METODOLOGIA <gr. methodos = badanie, sposób + logos = słowo, nauka) ang. methodology; fr. methodologie; nm. Metho-denlehre, Methodologie

Nauka o —> metodach; ze względu na to, jakimi metodami interesuje się dana nauka i ze względu na poziom jej ogólności wyróżnia się:

1. metodologię maksymalnie ogólną (syn.--> prakseologię), która zajmuje się metodami wszelkiego działania;

509

510

METONIMIA

MIKROKOSMOS

metodologię ogólną nauk, w której rozważa się metody wspólne wszystkim naukom, a więc metody —> rozumowarua, —> definiowania itd.;
metodologię nauk dedukcyjnych (me-

thodology ofdeductwe sciences) > metalo-

gikę, -> metamatematykę;

metodologię nauk empirycznych (me-thodology of expermental sciences), tj. korzystających z -> metody (2B) indukcyjnej;
metodologię szczegółową nauk — naukę o metodach właściwych poszczególnym naukom, np. fizyce, historii.

METONIMIA (gr. <metonymia> - użycie jakiegoś jednego wyrazu zamiast drugiego) łc. metonymia; ang. metonymy; fr. meto-nymie; nm. Metonymie

Jeden ze sposobów (irmym jest -> metafora) pośredniego wskazywania na coś, polegający na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą drugiego, który pozostaje z tym pierwszym w pewnym związku. Podczas gdy metafora opiera się na związkach podobieństwa, meto-nimia opiera się na związkach przyległo-ści, takich np. jak przyczyna i skutek, znak i przedmiot oznaczany, pojęcie abstrakcyjne i pojęcie konkretne. Przykład metoni-mii, polegającej w cytowanym przypadku na zastąpieniu nazwy skutku (tutaj: dzieła) przez nazwę przyczyny (tutaj: autora): „czytarue Platona".

Zarówno zjawisko metonimii, jak i metafory należy do ogólniejszej problematyki symbolizacji i zbliżających się do niej sposobów wypowiadania.

MĘSTWO gr. andreia; łc. fortitudo; ang. courage; fr. courage; nm. Tapferkeit

et. Cnota kardynalna, której zadaniem jest przezwyciężanie przeszkód w dążeniu do dobra i w zwalczaniu zła, a polegająca na opanowaniu zarówno strachu, jak i nieroztropnego zuchwalstwa. Do cnót związanych z męstwem zalicza się m. in. cierpliwość, wytrwałość (podtrzymywa-

nie wysiłku wobec długotrwałego braku upragnionego dobra, przeciwieństwo zniechęcenia) oraz wielkoduszność. Wadami przeciwnymi męstwu są tchórzostwo i zuchwałość.

MIEJSCE (umiejscowienie) gr. topos, odpowiedź na pytanie: pou7; łc. locus, odpowiedź na pytanie: ubi7; ang. place, odpowiedź na pytanie: where?; fr. lieu, odpowiedź na pytanie: oh?; nm. Ort, odpowiedź na pytanie: wo?

metaf. Jedna z dziesięciu wymienionych przez Arystotelesa -> kategorii (1) bytu, mianowicie —> przypadłość (1) relacyjna, dotycząca —> substancji (1) w aspekcie materii — poprzez —> ilość (1), która konstytuuje —> rozciągłość. Umiejscowienie jako określenie przestrzerme {uhi) bytu (-^ przestrzeń /Ib/) jest właściwością bytu materialnego, którego powierzchnia jest ograniczona powierzchnią innych ciał, znajdujących się w takiej czy irmej relacji do jakiegoś ośrodka względnie nieruchomego.

MIKROKOSMOS <nłc. <microcosmus> = mały świat, człowiek, z gr. mikros kosmos) ang. microcosm; fr. microcosme; rmi. Mikro-kosmos

Termin użyty po raz pierwszy przez De-MOKRYTA na określenie człowieka (enthro-pos mikros kosmos) jako istoty stanowiącej syntezę żywiołów i obraz całego bytu, a potem — według Plutarcha — używany zwłaszcza przez stoików.

1. Człowiek rozpatrywany jako zmniejszone, analogiczne odwzorowanie —> ma-krokosmosu (1), czyli świata zewnętrznego (teza neoplatonizmu).

Według Arystotelesa {De anima, III, 8) i potem w scholastyce (Tomasz z Akwinu, Summa teologiae. I, qu. 84) dusza ludzka jest w jakiejś mierze wszechświatem, o tyle mianowicie, o ile dzięki poznaniu zmysłowemu i intelektualnemu może się upodabniać do każdej rzeczy.

Poprzez BoEcjuszA termin wszedł do pi-

511

512

MILLENARYZM

MIŁOSC

śmiermictwa chrześcijańskiego, które dopatrywało się w człowieku (parvus mun-dus) obrazu nie tylko świata zmysłowego, ale w pewnym stopniu i całego stworzenia (łącznie z aniołami), a nawet Boga.

W myśli renesansu, akcentującej na nowo wartość zarówno natury, jak i człowieka, pojęcie to nabrało zabarwienia natu-ralistycznego; pojmowanie człowieka jako zwierciadła i kwintesencji wszecłiświata często znajduje wyraz u Mikołaja z Kuzy, G. Cardana, T. Campanelli, G. Bruna i in.

Współcześnie terminy „mikrokosmos" i „makrokosmos", a szczególnie ich diada: „mikrokosmos i makrokosmos", mają znaczenie raczej historyczne, samo jednak pojęcie bywa nadal stosowane.

2. Określenie niedostępnego bezpośrednio zmysłom człowieka świata nieorganicznego lub organicznego o wymiarach rzędu wirusa, cząsteczki, cząstki, np. w odniesieniu do atomu opisanego przez N. Bohra jako „mały system planetarny",

MILLENARYZM (nłc. millenarium = tysiąclecie) ang. millenarian doctrine, millena-rianism; fr. doctrine millenaire I millenariste; nm. Milleniumslehre

syn.^ Chiliazm.
Pojęcie poszerzone w stosunku do „chiliazmu", i z zabarwieniem pejoratywnym: wszelkie doktryny głoszące nastanie ery powszechnej szczęśliwości i stanu doskonałości {Utopia Th. More'a, Miasto--państwo idealne T. Campanelli, socjalizm narodowy, socjalizm komunistyczny).

MIŁOSIERDZIE gr. agape; łc. caritas; ang. charity; fr. charite; nm. Liebe, Wohlthatigkeit 1. et. Jedna z postaci —> miłości (6, 7), mianowicie miłość w znaczeniu caritas: oznacza ona miłość bliźniego, która ma się przejawiać przede wszystkim w dziedzinie woli — w działaniu dla jego dobra, a nie tylko w uczuciu. Tak realizowana miłość staje się wówczas cnotą, polegającą na powtarzalnych aktach woli, którymi

można objąć również sferę emocjonalną i zapanować nad nią. Czyny miłosierdzia należą do stałej, czynnej pomocy bliźniemu w jego potrzebach zarówno duchowych, jak i cielesnych. Podobnie jak di-lectio, caritas wyklucza' zmysłowość i jest miłością bezinteresowną, jest zatem postacią miłości uduchowionej. Może być praktykowana niezależnie od nastawienia uczuciowego, a nawet wbrew uczuciu.

2. teol. Inicjatywa Boża zasadzająca się nie tylko na przebaczaniu tym wszystkim grzesznikom, którzy okazują skruchę i wolę poprawy, ale bardziej jeszcze na zbawieniu grzesznego człowieka — przez Cłirystusa i w Chrystusie, na przywodzeniu go do nawrócenia i wewnętrznej przemiany.

MIŁOSC gr. agape, philia (1), e'ros (2); łc. amor, caritas (= miłość bliźniego); nłc. dilec-tio (= miłość bezinteresowna); ang. love; fr. amour; nm. Liebe

Pojęcie wieloznaczne, o wielkiej przy tym głębi znaczeniowej; często sprowadzane do uczucia (miłość afektywna) czy też wprost do doznań seksualnych (miłość erotyczna); w aspekcie filozoficznym wiązane z pojęciem dobra; w aspekcie teologicznym — z rzeczywistością samego Boga.

Filozofia klasyczna wyróżnia trzy główne rodzaje miłości czy, ściślej biorąc, trzy jej elementy strukturalne: 1) pożądanie {amor concupiscentiae) — element zmysłowy lub rozumowy, 2) upodobanie {amor complacentiae) — element emocjonalny, 3) życzliwość {amor benevolentiae) — element wolitywny.

U przedsokratyków (Empedokles): przeciwstawna nienawiści {philia - neikos) zasada scalania się elementów.
W tradycji platońskiej: począwszy od miłości erotycznej stopniowe dochodzenie człowieka do idei piękna poprzez dążenie do różnych odmian dobra (droga miłości ukazana w Uczcie Platona).
W tradycji neoplatońskiej: udzielanie przez Boga dobra stworzeniom i oddawa-

513

514

MIŁOSC

MtMESlS

nie tego dobra Bogu; inaczej — ruch, krążenie dobra między Stwórcą i stworzeniem. Miłość kosmiczna — według tezy, że Wszechświat jest przenikany promieniami Boskiej miłości (m. in. Dante, M. Buber).

4. W tradycji arystotelesowskiej:

w znaczeniu funkcjonalnym: wewnętrzna skłormość woli ku —^ dobru (2), przejawiająca się w —> pożądaniu i w -> działaniu (1) jako ich pierwotna i za-sadrucza racja. Poruszenie woli jako władzy pożądania względem przedmiotu przedstawionego w poznaniu jako dobro stanowi określony akt w porządku pożądania (sc. akt miłości), analogiczny do aktu, jakim jest pojęcie w porządku poznania. Miłość naturalna^— wewnętrzna racja regularnego działania natury jako układu przyporządkowanego swą strukturą do uzyskania właściwego sobie dobra;
w znaczeniu przedmiotowym: czysta —) doskonałość (1); do podstawowej doskonałości, jaką jest istnienie, dodaje ona własną treść, realizującą się najpełniej w Bogu, który jest Miłością samą przez się stwórczą, powołującą byty przygodne do istnienia.

5. W psychologii racjonalnej: dyspozy
cja woli lub uczuda w stosuriku do tego, co
zostaje uznane za dobre lub jako dobre od
czute, różnicująca się zależnie od: a) inten
sywności, b) podmiotu (miłość duchowa,
rniłość zmysłowa > eros 121), c) przed
miotu (miłość własna, miłość bliźniego,
miłość Boga, umiłowanie wartości).

W ujęciu psychologicznym miłość jest doznaniem, pozytywnie zabarwionym uczuciem; może być chwilowa lub długotrwała; objawia się w chęci kontaktu z osobą kochaną, utożsamiania się z nią, poświęcenia się dla niej, gotowością wyrzeczenia się pragnień egoistycznych; łączy się ściśle z uznawanym systemem wartości. Miłość można określić jako swoistą postawę stanowiącą połączenie -^ egoizmu

i —> altruizmu na sposób koniunkcji, nie zaś alternatywy (E. Fromm). Według S. Freuda i jego kontynuatorów podłożem wszelkiej miłości są sublimowane tendencje seksualne {-^libido I al).

6. et. Stosunek człowieka jako podmio
tu moralnego do irmych osób, a także do sie
bie samego, polegający na dążeniu do za
pewnienia danej osobie dobra, wyznaczo
ny głównie przez wolę i angażujący czynno
ści rozumu. Gdy owo dążenie poruszane
jest jednocześrue pragnieniem własnego
dobra, wtedy miłość taka zwie się „miłością
pożądania" {amor concupiscentiae), kiedy zaś
polega na bezinteresown5nn pragnieniu do
bra dla irmej osoby ze względu na nią samą,
czyU na jej własne dobro {-^ dobro /3Ba/
godziwe — bonum honestum), miłość pożą
dania przeistacza się w „miłość życzliwo
ści" {amor benevolentiae).

Wypowiedziane w Ewangelii przykazanie miłości („Będziesz miłował..."), dotyczące osób — Boga i człowieka, stanowi podstawowe prawo porządku nadprzyrodzonego, tj. nadprzyrodzonego odniesienia podmiotu religijnego i moralnego do Boga i bliźnich. Wysunięta przez K. Wojtyłę tzw. norma personalistyczna („osoba nie może być nigdy dla drugiej osoby jedynie środkiem do celu"), nawiązująca w swym sformułowaniu do —> imperatywu kategorycznego, ujmuje naturalną treść przykazania m.iłości pojmowalną samym tylko rozumiem (bez udziału wiary), ponieważ ze względu na naturę osoby i jej obiektywną wartość właściwym i pełnowartościowym odniesieniem do niej może być tylko miłość.

7. teol. Cflntos, jedna z trzech (obok—> na
dziei /!/ i —> wiary /3a/) ^ cnót (2c) teo-
logalnych.

MIMESIS (gr. <mmesis> = naśladowanie; odtworzenie artystyczne)

estet. Podstawowy termin starożytnej i współczesnej estetyki, oznaczający naśladowanie natury (jej wyglądu lub siły twó-

515

516

MINIMALIZM

MISTYKA

rczej) w dziele sztuki. Mimesis jako kategoria estetyczna została rozwinięta przez Arystotelesa (imitacja rzeczy, które są lub mogą być, bynajmniej jednak nie równoznaczna z ich wiernym kopiowaniem). Przez mimesis rozumiano m. in. upodobnienie sztuki do natury dzięki analogii procesów twórczych (Demokryt, Seneka), naśladowanie wyrazu uczuć i przeżyć wewnętrznych, naśladowanie idei, czyli rzeczywistości pozazmysłowej (Platon).

MINIMALIZM (nłc. minimalis = najmniejszy) ang. minimalism

Postawa przeciwstawna vs^> maksyma-lizmowi.

Ograniczanie zakresu zainteresowań do wąskiego kręgu zagadnień, np. w filozofii sprowadzonych do jednego z jej działów, najczęściej ze względu na zacieśnianie poznania do tego, co jest dostępne w doświadczeniu zmysłowym. Przykładem minimalizmu filozoficznego może być wysuwany przez pozytywistów postulat eliminacji metafizyki i charakterystyczne dla nich ograniczanie zakresu badań do teorii poznania naukowego.
et. Stawianie sobie za cel zadań życiowych nie wymagających w realizacji wielkiego wysiłku bądź zadowalanie się najniższym stopniem możliwych do osiągnięcia wartości moralnych.

MISTERIUM (łc. <mysterium> z gr. <mi/-steriom = tajemruca)

W starożytności pogańskiej: mysteria — ryt sakralny lub uroczystość religijna, w której uczestniczyli jedynie wtajemru-czeni. Misteria orfickie, misteria eleuzyj-skie (ku czci Demeter).
teol. a) Odwieczny, skryty plan Boga dotyczący zbawienia ludzkości, zrealizowany i ujawniony w Jezusie Chrystusie.

Zbawcze wydarzenie, np. misterium paschalne.
Tajemnica wiary mająca źródło w -^ Objawieniu.

MISTYCYZM <gr. mystikós = dotyczący misteriów, mistyczny; tajemniczy) nłc. mysticismus; ang. mysticism; fr. mysticisme; nm. Mystizismus

Inaczej: mistyka naturalna — postawa lub doktryna filozoficzno-religijna, inspirowana przez neoplatonizm i gnosty-cyzm, oparta na przekonaniu o możliwości bezpośredniego i doświadczalnego kontaktu umysłu z najwyższą prawdą, tożsamą z Bogiem, poprzez różnie rozumiane —> intuicję i —> kontemplację, kontaktu osiągalnego w stanie —^ ekstazy (1, 3). Charakterystyczne dla mistycyzmu jest przekonanie, że umysł osiąga najwyższą prawdę siłami przyrodzonymi — intelektualnymi lub ascetycznymi (m. in. Plotyn, Jan Szkot Eriugena, Amalryk z Bene, J. Eckhart, J. BoHME, F. W. J. Schelling, R. w. Emerson, H. Bergson, z Polaków — A. Cieszkowski, A. Towiański).
Niekiedy synonim -^ mistyki (2).

MISTYKA (gr. mystikós = dotyczący misteriów, mistyczny; tajemniczy) nłc. my-stice; ang. mysticism; fr. la mystiąue; nm. Mystik

1. Nie wywołane przez człowieka doświadczenie obecności Boga wewnątrz osoby ludzkiej, pojawiające się nagle, bezpośrednie, dostępne świadomości, o charakterze intelektualno-wolitywnym. W doświadczeniu tym Bóg daje się bezpośrednio doznać umysłowym władzom poznawczym wierzącego człowieka, bez aktywnego udziału tych władz, w ich swoistej bierności oraz przy zawieszeniu działania zmysłowych władz poznawczych.

Doświadczenia mistyczne są przedmiotem wiedzy teologicznej, mającej źródło w Objawieniu chrześcijańskim. Badaniem zjawisk o charakterze mistycznym od strony ich roli w rozwoju życia religijnego zajmuje się dział teologii zwany teologią mistyczną, w odróżnieniu od ascetyki, dotyczącej ogółu praktyk, które prowadzą do stanów mistycznych. Mistykę z ascety-

517

518

MIT

MNIEMANIE

ką łączyli Bernard z Clairvaux i Bonawentura.

2. Dziedzina przeżyć i stanów psychicznych wywołanych wiarą w bezpośrednie i doświadczalne zjednoczenie duszy ludzkiej z Bogiem, z wszechbytem, z zasadą bytu poprzez -> intuicję (1) i -^ kontemplację (1); na najwyższym etapie owego jednoczenia się osiągają one postać —> ekstazy (3). Także: ogół praktyk prowadzących do takich przeżyć i stanów (-> asceza).

MIT (gr. <mythos> (1, 2) = słowo, podanie, legenda, mit) nłc. mythos (1, 2); ang. myth; fr. mythe; nm. Mythus, Mythos

1. Ujęcie w postaci obrazowej i udra-matyzowanej jakichś rzeczywistych bądź postulowanych faktów i zdarzeń, będące pierwotną niekrytyczną formą wyjaśniania świata przyrodniczego i społecznego, odzwierciedlające duchowość, wiedzę i organizację danej grupy ludzkiej. W tym znaczeniu mit stanowi normalny wytwór świadomości zbiorowej poszukującej wartości. W odniesieniu do kultur archaicznych zaznaczyły się dwie rozbieżne interpretacje i sposoby rozumienia mitu: 1) mit to baśń lub legenda, tradycyjne podanie wyrażające tęsknoty i obawy ludzkiego serca, lecz niewiele mające wspólnego z rzeczywistością historyczną — podejście typowe dla XIX--wiecznego racjonalizmu; 2) mit jest próbą wyrażenia transcendentnej rzeczywistości religijnej, wyrazem metafizycznego pojmowania świata — według współczesnych badań etnologicznych, literackich, psychologicznych, hermeneutycz-nych.

Analiza mitów jako metoda głębszego poznania religii była stosowana m. in. przez

F. W. J. SCHELLINGA, E. CaSSIRERA, K. JASPER-

SA, P. Ricoeura, M. Eliadego. w analizach owych zaznaczyły się dwie postawy w podejściu do mitu i sposobie jego badania: funkcjonalna (np. Cassirer) i symboliczna (np. Eliade). Według R. Bultmanna mit to

obraz rzeczywistości boskiej i nadziemskiej wyrażony za pomocą kategorii ludzkich i ziemskich.

Przedstawienie w formie poetyckiej, odwołującej się do wyobraźni, jakiejś idei lub doktryny, co ma ułatwić ich zrozumie-rue, np. u Platona mit pochodzenia pisma {Fajdros, 247c-276a).
W odniesieniu do sprfeczeństw współczesnych — wytwory świadomości zbiorowej, nie odpowiadające obiektywnej rzeczywistości, natomiast inspirujące i pobudzające do działania (G. Sorel). Mit w tym znaczeniu bywa porównywany do -^ ideologii (II) i —> utopii (2): przedstawia obraz świata wraz z zawartym w nim systemem wartości oraz zespół odległych celów.
W ujęciu C. G. Junga: uzewnętrznienie procesów psychicznych przebiegających w —> nieświadomości (1) zbiorowej.

MNEME (gr. mneme = pamięć)

psych. Termin wprowadzony przez R. Se-MONA (1904) na oznaczenie zdolności organizmu do przechowywania śladów -^ bodźców. —> Engram.

MNEMIZM ang. mnemism; fr. mnemisme; nm. Mnemismus

psych. Termin E. Bleulera odnoszący się do koncepcji pamięd zaproponowanej przez R. Semona (-^ mneme, —> engram); jej konsekwencją była lokalizacja pamięci w mózgu i potraktowanie psychiki jako funkcji układu nerwowego.

MNIEMANIE gr. dóksa; łc. opinio; ang. opinion; fr. opinion; nm. Meinen, Meinung, Yermeinung

psych., t. pozn. Przekonanie, że coś jest takie lub inne bądź że istnieje lub rue istnieje, nie wykluczające jednak całkowicie, tak jak —> pewność, obawy przed błędem; sąd lub sposób widzenia, który się przyjmuje nie mając pewności, czy jest on prawdziwy. —> Dóksa.

519

520

MNOGOŚĆ

MODEL

MNOGOŚĆ nłc. pluralitas; ang. plurality; fr. -pluralite; nm. Yielheit metaf. syn.—> Wielość.

MOC ZBIORU ang. power ofa set; fr. puis-sance d'un ensemble; nm. Mdchtigkeit einer Menge

mat. Uogólnienie pojęcia Ucznośd —> zbioru (1), obejmujące także zbiory nieskończone. Wśród tych ostatnich rozważa się zbiory o mocy równej liczności zbioru liczb naturalnych, zwane przeliczalnymi, zbiory równoliczne ze zbiorem liczb rzeczywistych, zwane zbiorami o mocy continuum, i in.

MODALNOŚĆ <łc. modus = miara, reguła, sposób) ang. modality; fr. modalite; nm. Modalitat

1. metaf. syn.—> Modus (1).

U I. Kanta — kategorie modalnosci: możliwość (Moglichkeit) albo niemożliwość iUnmdglichkeit), rzeczywistość (istnienie) (Dasein) albo nierzeczjm^istość (nieistnierue) (Nichtseiń), konieczność (Notwendigkeit) albo przypadkowość {Zufdlligkeit).

2. log. Pojęcie wywodzące się z logiki
tradycyjnej (Arystoteles), dotyczące cha
rakterystyki zdań pod względem sposo
bu, w jaki stwierdzają to, co stwierdzają.
Z tego punktu widzerua, tzn. zależnie od
stoprua kategoryczności, z jaką coś orze
kają, wyróżnia się trzy typy tzw. zdań mo-
dalnych:

zdania asertoryczne — stwierdzające przysługiwanie cechy przedmiotowi („jest tak a tak");
zdania apodyktyczne — stwierdzające konieczność jakiegoś stanu rzeczy („musi być tak a tak");
zdania problematyczne — stwierdzające możliwość jakiegoś stanu rzeczy („może być tak a tak").

Tradycyjnie wyróżnia się dwa typy modalnosci:

A) sine dieto {de re) — gdy przysłówek modalny dotyczy orzeczenia (np. „S jest

koniecznie P"). Za pomocą tego typu wyrażeń charakteryzuje się sposób przysługiwania cechy przedmiotowi;

B) cum dieto {de dieto) — gdy funktor modalny dotyczy całej wypowiedzi (np. „Konieczne jest, że S jest P"). Za pomocą tego typu wyrażeń charakteryzuje się określony (konieczny lub możliwy) stan rzeczy.

Niektórzy logicy średniowieczni odrzucali typ modalnosci de dieto, uważając, że da się on wyrazić w zdaniach asertorycznych z predykatem modalnym. Współczesna logika zdań modalnych zajmuje się mo-dalnością de dieto w odróżnieniu od sylogi-styki modalnej Arystotelesa, której przedmiotem jest modakiość de re. Współcześnie problematyka modalnosci stała się aktualna w związku z powstaniem systemów logik wielowartościowych (J. Łukasiewicz) oraz —> logiki modalnej, zajmującej się takimi pojęciami, jak możliwość i konieczność.

Niektórzy logicy współcześni dość szeroko rozumieją modalność, np. G. H. von Wright wyróżnił cztery rodzaje modalnosci: modalność aleatyczną — rozumianą tradycyjnie jako charakterystyka zdań obejmująca takie funktory, jak: „konieczne", „możliwe" itd.; modalność deontycz-ną — charakterystyka zdań obejmująca takie funktory, jak: „obowiązkowe", „dozwolone", „zakazane"; modalność episte-miczną — charakterystyka zdań obejmująca pojęcia epistemologiczne, tj. odnoszące się do aktów lub stanów poznawczych, takich jak: „wiedzieć", „wierzyć", „uznawać", „odrzucać", „rozumieć"; modalność egzystencjalną — charakterystyka zdań przez —> kwantyfikatory. A. N. Prior zajmował się modalnością temporalną, która charakteryzuje zdania przez takie funktory, jak: „zawsze", „nigdy", „niekiedy" itp.

MODEL (łc. modulus = miara, wzór) ang. model; fr. modele; nm. Modeli

1. Przedmiot odwzorowujący całość albo fragment rzeczywistości już istniejącej

521

522

MODEL

MODERNIZM

(np. model Wszechświata) lub nie istniejącej (np. model społeczeństwa w ujęciu utopistów), w poszczególnym przypadku — takiej rzeczywistości, która będzie stwarzana w działaniu.

2. metod. Model naukowy {model of science). Ważniejsze rozróżnienia:

Model nominalny (teoretyczny) — zbiór założeń upraszczających lub —> aksjomatów (2) jakiejś nauki, umożliwiający bądź ułatwiający rozwiązanie jakiegoś szczegółowego problemu.
Model realny (rzeczywisty). W zależności od celu, jaki stawia się modelowi, rozróżnia się:

Model fizyczny — układ Uj jakichś przedmiotów nazywa się modelem układu U2 rzeczy, zdarzeń, cech, stosunków; U2 jest wycinkiena rzeczywistości rozpatrywanym przez naukę empiryczną budującą ów model, pod istotnymi względami podobny do U2, po to, by na podstawie badania Ui ustalić cechy U2, ponieważ bezpośrednie badanie U2 jest niemożliwe, trudne do przeprowadzenia, zbyt kosztowne itp.
Model eksperymentalny — model fizyczny badany w —> eksperymencie.
W naukach formalnych rolę modelu realnego pełni zbiór przedmiotów abstrakcyjnych, np. funkcji, punktów, linii, płaszczyzn, liczb, tworzony dla rozwiązania jakiegoś problemu szczegółowego w obrębie któregoś z działów logiki lub matematyki.

Model heurystyczny — hipotetyczny model realny albo nominalny, celowo bardzo uproszczony, często konwencjonalny, budowany dla rozwiązania jakiegoś zadania badawczego.

Model dydaktyczny — model realny albo nominalny, konstruowany dla potrzeb nauczania lub popularyzacji z punktu widzenia zrozumiałości, przejrzystości, przyswajalności, a więc charakteryzujący się prostotą ograniczoną do najważniejszych elementów.

3. log. Uporządkowany układ A, rj r2... r^, fi f2... fe/ ai a2... a^, w którym A jest niepustym zbiorem jakichś przedmiotów (tzw. uniwersum modelu), rj r2... r^ są relacjami zachodzącymi między elementami zbioru A, zaś ij £2... fg — funkcjami określonymi i wykonalnymi na elementach zbioru A, którymi są a^ a2... a^. Układ elementów, relacji i funkcji nazywa się charakterystyką modelu.

Model -^ języka sformalizowanego — model, w którym zachodzi przyporządkowanie jednoznaczne: elementom modelu — terminów, funkcjom — symboli funkcyjnych, relacjom — predykatów.

Model teorii, czyli realizacja teorii (syn.—> interpretacja /3/ semantyczna teorii) — układ przedmiotów (tzw. dziedzina teorii) opisywanych prawdziwie przez daną teorię, spełniający wymagania stawiane modelom logicznym.

MODERNIZM (nłc. modernus = nowoczesny, współczesny, modny) nłc. moder-nismus (2); ang. modernism; ix. modernisme; nm. Modernę

Termin Modernę (w takim znaczeniu, jak podane niżej / 2 /) został wprowadzony pod koniec XIX w. przez austriackiego dramato-pisarza i krytyka teatralnego H. Bahra.

1. Nazwa obejmująca ogół nowatorskich tendencji w literaturze i sztuce z przdomu XIX i XX w., takich jak -> symbolizm (3), -^ estetyzm, dekadentyzm, secesja, przeciwstawiających się estetycznemu —> naturalizmowi (3) i -^ realizmowi (4) w sztuce na rzecz —> indywidualizmu (2,3), —> eli-taryzmu (4), -^ irracjonalizmu (2). Filozoficzną inspiracją były dla nich poglądy A. Schopenhauera i F. W. Nietzschego, później H. Bergsona, przeciwstawne m. in. pozytywistycznemu —^ scjentyzmowi (1) i -^ optymizmowi, a znajdujące odbicie w —> filozofii żyda (2). Modernizm był wyrazem żywo odczuwanego wówczas, zwłaszcza w środowiskach artystycznych i literackich, kryzysu kultury, przede wszystkim

523

524

MODUS

MODUS

zaś wyrażaną w tych środowiskach krytyką moralności mieszczańskiej. Wiązało się to z zachwianiem wiary w trwałość ustalonych hierarchii wartości i w postęp cywilizacyjny ludzkości.

W odniesieniu do literatury polskiej termin „modernizm" stosowany jest bądź jako synonim Młodej Polski, bądź jako oznaczenie jednego z jej składników; pojęcie to zajmuje ważne miejsce w myśli filozoficznej S. Brzozowskiego.

2. Nurt religijno-filozoficzny w łonie Kościoła katolickiego zapoczątkowany we Francji na przełomie XIX i XX w. (A. Loisy, M. Blondel, Ś. Le Roy), rozpowszechniony także we Włoszech (m. in. A. Fogazzaro) i w Anglii, postulujący zindywidualizowanie i uwewnętrznierue przeżycia religijnego, modernizację teologii katolickiej, dostosowanie Kościoła do nowoczesnego świata, tj. do ówczesnych tendencji filozoficznych, naukowych, społecznych. Główne tezy modernistyczne: wiara jest sprawą uczucia; źródłem religii jest ludzka podświadomość; ani wiara, ani religia nie mogą być podporządkowane rozumowi; Objawienie jest uświadomieniem sobie przez człowieka swego stosunku do Boga, stosunku wynikającego z wewnętrznej potrzeby religijnej; dogmaty wiary mają jedynie wartość symboliczną i czysto pragmatyczną, zmieniając swe znaczenie w miarę rozwoju kultury; podobnie Kościół poddany jest w swej strukturze ciągłej ewolucji, wobec czego mogą podlegać zakwestionowaniu roszczenia jego Magisterium. Poglądom tym towarzyszyła radykalna krytyka biblijna, dla której punktem wyjścia było zastosowanie metod krytyki historycznej w badaniach nad Biblią i początkami chrześcijaństwa. Wymienione wyżej tezy modernistyczne zostały potępione przez Piusa X w encyklice Pascendi (1907).

MODUS (nłc. <modus> (1) = miara, reguła, sposób, rodzaj, typ) ang. modę (1-4), mood

(5); fr. le modę; nm. Modus (1-4), Schlufi-modus (5)

metaf. W filozofii arabskiej i u J. Dun-SA Szkota: sposób bytowania {modus essen-di) jako określenie substancji. Modus sub-stantialis — modus substancjalny, określający substancję jako taką (np. istnienie samoistne — subsystencja); modus accidenta-lis — modus przypadłościowy, określający przypadłość (przypadłości relacyjne) lub substancję za pośrednictwem przypadłości.
U R. Descartes'a: zmienna właściwość jakości substancji — w odróżnieniu od —> atrybutu (1) jako jej cechy stałej i koniecznej.
U B. Spinozy: pobudzenia jedynej nieskończonej substancji, czyli poszczególne skończone byty — rzeczy i ludzie, jako przejawy tej jednej powszechnej substancji.
W fenomenologii: -> sposoby istrue-nia (2).
log. Nazwa trybów (odmian) wnioskowania w sylogistyce:

modus ponendo ponens (skrótowo: modus ponens) — reguła wnioskowania pozwalająca przechodzić od twierdzących (inaczej: pozytywnych) przesłanek do twierdzącego (pozytywnego) wniosku {rule of modus ponens), według schematu, który odpowiada następującemu prawu klasycznego rachtinku zdań: [(p —> ^) a p] —> ^ (czyt.: jeśli prawdą jest, że z p wynika q i prawdą jest, że p, to prawdą jest, że q). Przykład wnioskowania według tego schematu: „Jeżeli dziś jest sobota, to jutro będzie niedziela, i dziś jest rzeczywiście sobota; a zatem jutro będzie niedziela". Wruoskowanie tego typu nazywane jest także regułą -> odrywania;
modus ponendo tollens — reguła wnioskowania pozwalająca przechodzić od twierdzących (pozyt5nvnych) przesłanek do przeczącego (negatywnego) wniosku, według schematu: [(p/<?) a p] —> ~(j (czyt.: jeśli prawdą jest, że albo p, albo q, i prawdą jest, że p, to prawdą jest, że nie-p; „ /" jest tu znakiem -^ dusjunlccji i przez zdanie typu

525

526

MODYFIKACJA

MOMENT

„piq" rozumie się zdanie dysjunktywne, tzn. zdanie prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy przynajmniej jedno z jego zdań składowych jest fałszjmre). Przykład wnioskowania według tego schematu: „Dzisiaj jest sobota albo dzisiaj jest niedziela, i okazuje się, że dzisiaj jest sobota; a zatem dzisiaj nie jest niedziela";

modus tollendo ponens — reguła wnioskowania pozwalająca przechodzić od przeczących (negatywnych) przesłanek do twierdzącego (pozytywnego) wniosku, według schematu: [{p v q) a ~p] -^ q (czyt.: jeśli prawdą jest, że p lub q, i prawdą jest, że nie-p, to prawdą jest, że q; „v" jest tu znakiem —> alternatywy /!/ i przez zdanie typu „p V q" rozumie się zdanie alternatywne, tzn. zdarue prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy przynajmniej jedno z jego zdań składowych jest prawdziwe). Przykład wnioskowania według tego schematu: „Dziś jest sobota lub dziś jest niedziela, i okazuje się, że dzisiaj nie jest sobota; a zatem dzisiaj jest niedziela";
modus tollendo tollens (skrótowo: modus tollens) — reguła wnioskowania pozwalająca przechodzić od przeczących (negatywnych) przesłanek do przeczącego (negatywnego) wniosku (rule of modus tollens), według schematu: [{p —> ^) a ~q] —> ~p (czyt.: jeśli prawdą jest, że z p wynika q i prawdą jest, ze me-q, to prawdą jest, że nie-p). Przykład wnioskowania według tego schematu: „Jeżeli dziś jest sobota, to jutro będzie niedziela, ale jutro nie będzie niedziela; a zatem dzisiaj nie jest sobota".

MODYFIKACJA <nłc. <modificatio> (1) = zmiana, ograniczenie; odmierzanie) ang. modification; £r. modification; nm. Modifika-tion, Abdnderung

metaf. Nadawanie lub przyjmowanie jakiegoś nowego przypadłościowego sposobu bytowania bądź sam taki sposób bytowania.
biol. Modyfikacje — zmiany właściwości organizmu danego osobnika w sto-

sunku do innych osobników spokrewnionych z nim genetycznie, wywołane różnicami w warunkach środowiskowych, W tym znaczeniu termin „modyfikacje" wprowadził do nauk biologicznych K. W. von NAgeli (1824).

Wśród ewolucjonistów toczył się spór o to, czy modyfikacje są dziedziczne, czy nie. Obecnie przyjmuje się, że nie są dziedziczne, gdyż przy ich powstawaniu nie zachodzą zmiany w genotypie jako zespole czyrmików dziedzicznych; ponieważ są formami reakcji organizmu na warunki środowiska, mają często charakter przystosowawczy.

MOMENT (łc. <momentum> = siła poruszająca, ruch; czas trwania, chwila) gr. tó niln (Arystoteles) (1); ang. moment; fr. moment; nm. Moment

1. Moment teraźniejszy — kore-
lat punktu w przestrzeni; jak —> czas (1)
jest korelatem —> przestrzeni (1), tak mo
ment w stosunku do czasu jest tym, czym
punkt w stosunku do przestrzeni. W zwią
zku z korelatywną koncepcją momentu
moment teraźniejszy można pojmować
dwojako:

jako idealną granicę między przeszłością a przyszłością (G. W. Leibniz); w tym znaczeniu moment teraźniejszy nie istnieje realnie;
jako pewną realność „punktową", wobec czego czas byłby nieciągłym następstwem tak właśnie rozumianych momentów. Według H. Bergsona moment teraźniejszy w przeżyciu zawsze stanowi pewien odcinek trwania (-> czas lici).

U E. HussERLA i innych fenomenologów: wyróżniający się niesamodzielny ontycznie element (składnik lub czynnik) bytu, np. u R. Ingardena — moment bytowy {momentum existentiale) to wspołelement jakiegoś sposobu istnienia {modus existen-tiae), przysługującego danemu bytowi.
pot. Najmniejszy wyróżniony subiektywnie odcinek czasu. —» Chwila.

527

528

MONADA

MONERY

MONADA (gr. <monds>, -ados = jedność, jednostka) ang. monad; fr. monadę; nm. Monadę

Termin pochodzenia pitagorejskiego; występuje on w różnych znaczeniach od czasów starożytnych poprzez średniowiecze po czasy nowożytne na określenie indywidualnej, prostej substancji, stanowiącej elementarny, cielesny lub duchowy, składnik całej rzeczywistości. Występuje m. in. u Platona w odniesieniu do idei; u Mikołaja z Kuzy, który ujmował rzeczy indywidualne jako substancje odzwierciedlające świat; u G. Bruna, który przypisywał monadom naturę zarówno cielesną, jak i duchową, zakładając, iż zawierają one materię i formę. Boga zaś nazywał mo-nas monadum.
U G. W. Leibniza: prosta, ruepodziel-na substancja o charakterze niematerialnym (psychicznym) i nierozciągłym. Aktywność monady jako substancji przejawia się w spostrzeżeniach i w dążeniu do nowych spostrzeżeń — im więcej wyraźnych elementów zawartych w dokonanym przez nią spostrzeżeniu oraz im więcej osiąga ona spostrzeżeń, tym jest doskonalsza bytowo. Odpowiednio do stopnia swej doskonałości monady są zróżnicowane i podlegają hierarchii: najniższe odpowiadają ciałom nieorganicznym, najwyższą monadą jest Bóg (Wielka Monada), który decyduje o istnieniu wszystkich monad. Monady nie mogą oddziaływać na siebie ani się ze sobą komunikować („nie mają okien ani drzwi"); wzajemna łączność i zestrojone działanie są możliwe dzięki harmonii z góry ustanowionej przez Boga (—> harmonia przedustawna). Każda monada harmonijnie wyraża pozostałe i przez to odbija cały wszechświat.

Termin „monada" przejęli od Leibniza niektórzy myśliciele późniejsi, zwłaszcza zaś Ch. Renouvier.

MONADOLOGIA (gr. monds, -ados = jedność, jednostka -I- logos = słowo, nauka)

ang. monadology, monadism; fr. monadologie; nm. Monadologie

Teoria budowy świata, zgodnie z którą składa się on z elementarnych substancji > monad (1).
Teoria —> monad (2); termin wzięty z tytułu wydanego pośmiertnie przez J. E. Erdmanna dzieła G. W. Leibniza (1840), zawierającego wykład teorii monad, używany później (m. in. przez I. Kanta) na określenie doktryny metafizycznej Leibniza.
Nowa monadologia {la Nouvelle Monadologie, 1899) — nazwa zastosowana przez Ch. Renouyiera na określenie jego własnego systemu filozoficznego, nazywanego przezeń również -^ personalizmem.

MONADYZM fr. monadisme; nm. Mona-dism{us)

Ogólna nazwa obejmująca te koncepcje filozoficzne, w których centralnym pojęciem jest —> monada, jak np. kosmologia G. Bruna, monadologia G. W. Leibniza. Elementy monadyzmu można odnaleźć w filozofii J. F. Herbarta i B. Bolzana; odnowicielami monadyzmu w XIX w. byli Ch. Renouyier i R. H. Lotze.
Monadyzm biologiczny — wzorowana na -^ monadologii (2) doktryna S. I. Witkiewicza, według której elementarnym zjawiskiem jest życie podporządkowane prawom fizyki i chemii.

MONERY (gr. moneres = prosty, samotny) ang. Monera, monerans; fr. moneres; nm. Moneren, niedere Protisten

biol. Termin wprowadzony przez E. Hae-CKLA na oznaczenie najprostszych, jednorodnych i pozbawionych struktury istot organicznych (bryłek białka), powstałych przez bezpośrednie przejście substancji nieorganicznej w zindywidualizowaną substancję organiczną (—> autogonia /1 /), z których to hipotetycznych praistot miała się wytworzyć i dalej ewoluować komórka, w myśl praw sformułowanych przez Ch. Darwina.

529

18 — Słownik filozoficzny

530

MONIZM

MORALE

MONIZM (gr. mónos = jedyny) ang. mo-nism; fr. monisme; run. Monismus

Termin wprowadzony w XVIII w. przez Ch. Wolffa.

Przeciwstawne -^ dualizmowi (1) i -> pluralizmowi stanowisko metafizyczne zakładające jednorodność bytu, tj. sprowadzające całą rzeczywistość do jednej tylko zasady {—> syngularyzm). Rozróżnia się:

monizm materialistyczny — sprowadzający wszystko do materii (-> materializm/l/);
monizm spirytualistyczny — sprowadzający wszystko do ducha, idei, świadomości (—> spirytualizm /la/).

Specyficzną postacią monizmu jest monizm panteistyczny {—> panteizm).

MONOFILETYZM <gr. mónos = jeden + phyle = szczep) ang. monophyletism, mono-phyletic evolution; fr. monophylie; nm. Mono-phylie

biol. Wywodzerue danej grupy systematycznej roślin lub zwierząt z jednej ewolucyjnej linii rozwojowej, a w szczególności pogląd, według którego ludzie bez względu na -> rasę (2) wywodzą się z jednej grupy pierwotnej. vs-> Polifiletyzm.

MONOGENIZM <gr. mónos = jeden + genos - potomek) ang. monogenesis, mono-genic iheory; fr. monogenisme, monogenese; nm. Monogenismus

Pogląd antropogenetyczny, według którego cała ludzkość wywodzi się od jednego osobnika, a co najwyżej od jednej pary rodziców. vs^ Poligenizm (1), ws—> ko-adamityzm.
Pogląd przyjmujący monogenezę, tj. jedność pochodzenia (jednorodność) rozpatrywanego przedmiotu, np. jakiegoś języka, religii, nauki. z;s—> Poligenizm (2).

MONOPSYCHIZM <gr. mónos = jeden + psyche = dusza) ang. monopsychism; fr. mo-nopsychisme; nm. Monopsychismus Pogląd przeciwstawny -^ monadyzmo-

wi (1), nawiązujący do filozofii arabskiej (AwERROEs) i żydowskiej, utrzymujący, że istnieje tylko jedna substancja duchowa, której cząstkami, przejawami, modyfikacjami są poszczególne jednostkowe dusze, zindywidualizowane różnorakim uwarunkowaniem cielesnym.

MONOTEIZM (gr. mónos = jedyny 4- the-ós = Bóg) nłc. monotheismus; ang. monothe-ism; fr. monotheisme; run. Monotheismus

Stanowisko przyjmujące istnienie Boga jedynego (w przeciwstawieniu do —> poli-teizmu) i odrębnego od świata (w przeciwstawieniu do ^panteizmu). Odmianami monoteizmu są -^ deizm (1) (monoteizm naturalistyczny) i —^ teizm.

MONOTYPICZNOŚĆ <gr. mónos = jeden -I- typos = odbicie, obraz) ang. monotypie (= monotypiczny)

W filozofii biologii: właściwość pojęć odmieruia od ich vs^ politypiczności; pojęcia (klasy) monotypiczne definiuje się przez zbiór cech, których posiadanie jest warunkiem koniecznym i zarazem wystarczającym przynależności danego indywiduum do określonej klasy (gatunku).

MORAŁ JNSANITY (ang. <moral insani-ty> = obłęd moralny)

psych., et. Termin oznaczający niezdolność rozumienia zasad i wartości moralnych, a także niezdolność do działania według nich.

MORALE (nłc. <morale> = norma moralna, z łc. moralis = dotyczący obyczajów) ang. morale; fr. le morał; nm. die Morał

1. soc. Pozytywna postawa członków danej grupy lub organizacji — wobec tej grupy, zwłaszcza wobec jej celów i przywództwa; postawę taką cechuje -^ solidarność (2) płynąca z uświadomienia sobie wzajemnych obowiązków, połączona z koordynacją wysiłków, dalej — wiara we wspólne ideały, przekonanie o skute-

531

532

MORALISTYKA

MORALNY

czności podejmowanych wysiłków, wreszcie podporządkowanie kierownictwu.

2. pot. W sensie emocjonalnie neutralnym: poziom życia moralnego jednostki lub grupy społecznej.

MORALISTYKA <łc. moralis = dotyczący obyczajów)

et. Teoria zajmująca się zastosowaniem ogólnych zasad moralnych do coraz bardziej szczegółowych i konkretnych sytuacji życia ludzkiego. Często utożsamiana z ^ etyką (Ib) szczegółową i z ^ ka-zuistyką (1) w znaczeniu dodatnim.
pot. Ogół czynności i zabiegów zmierzających do wpojenia określonych zasad moralnych w świadomość poszczególnych jednostek i usprawnienia ich do przestrzegania tych zasad. Jeśli przybiera formy przesadne, czysto werbalistyczne, psychologicznie nieskuteczne, staje się moralizatorstwem.

MORALIZM (łc. moralis = dotyczący obyczajów) fr. moralisme; nm. Moralismus

Postawa praktyczna lub teoretyczna, która uznaje wartości moralne za podstawowe, mogące nawet zastąpić wszystkie inne (np. sprowadzanie religii do etyki). Moralizm występuje np. w poglądach Sokratesa, w perfekcjonizmie stoików, u B. Pascala, w rygoryzmie I. Kanta, a nawet w krańcowym ujęciu moralności jako aktywności i energii pzez Th. Carlyle'a.
et. Pogląd, że istnieje obiektywne prawo moralne, które obowiązuje każdego człowieka (—> prawo /IB/ naturalne). os—> Amoralizm (1).

MORALNOŚĆ nłc. moralitas; ang. mora-lity, morals; fr. la morale, moralite; nm. Morał, Moralitdt, Sittlichkeit

1. W sensie neutralnym: szczególna, normatywna relacja osoby-podmiotu do świata osób (także do siebie samego) i do związanego z nim świata wartości. Jako relatjm^na właściwość dobrowolnych, świa-

domych czynów ludzkich, podlegających kwalifikacjom etycznym, moralność odnosi się także do postaw oraz ich podmiotów i wyraża się w -^ ocenach (lAa), -^ normach (1), —> wzorach osobowych, -^ nakazach, —> zakazach.

2. W sensie oceniającym: całościowo ujęte postępowanie jednostki ludzkiej (czyny, postawy), oceniane pozytywnie z punktu widzenia dobra i zła. W tym znaczeniu stwierdzenie, że danej osobie brak moralności, zawiera negatywną ocenę moralną, a określenie „moralny" jest równoważne z określeniem „moralnie dobry".

MORALNOŚĆ PANÓW - MORALNOŚĆ NIEWOLNIKÓW (tłum. nm. <Her-renmorah, <Sklavenmoral>) ang. master I sla-ve morality

W filozofii F. W. Nietzschego {Zur Genealogie der Morał, 1887 — Genealogia moralności): określenie nawiązujące do wyróżnionej przez G. W. F. Hegla (w Fenomenologii Ducha, 1807) fazy ewolucji świadomości moralnej i politycznej: moralność ludzi silnych i uprzyTvilejowanych przeciwstawiona moralności ludzi słabych i upośledzonych. „Moralność niewolników" wysoko stawia w hierarchii wartości to, co stanowi ochronę ludzi słabych — litość, przebaczenie, ubóstwo, pokorę itp. „Moralność panów" natomiast ceni bezwzględność, siłę, bogactwo, godność osobistą, dostojeństwo itp.

MORALNY (łc. <moralis> = dotyczący obyczajów; termin utworzony przez Cycerona jako tłum. gr. <ethikós>) ang. morał, eihical (2), mentol (3); fr. morał; run. sittlich, eihisch, mo-ralisch, geistes (3)

et. Dotyczący —> moralności (1) w sensie neutralnym.
et. Zgodny z obowiązującymi normami —> etyki (2), oceniany pozytywnie (—>moralność Ul).
pot. Duchowy.

533

534

MORĘ GEOMETRICO

MORĘ GEOMETRICO <łc. <more geome-trico> = sposobem geometrii, na wzór geometrii)

Ideał, a zarazem postulat metodologiczny, związany z racjonalistyczną koncepcją poznania i wiedzy, wysunięty przez R. Des-CARTES'A i realizowany głównie przez rue-go samego oraz przez B. Spinozę. Ideał wiedzy ścisłej i bezwzględnie pewnej może być — zdaniem Kartezjusza — osiągnięty jedynie przez upodobruenie filozofii do matematyki. Próbą realizacji postulatu morę geometrico jest główne dzieło Spinozy, co znalazło nawet wyraz w jego tytule: Ethica ordine geometrico demonstrata, 1677

— Etyka w porzędku geometrycznym dowie
dziona).

MORTALIZM (łc. mortalis - podległy śmierci, śmiertelny; człowiek śmiertelny, śmiertelnik)

Pogląd dotyczący kresu ludzkiej egzystencji, będący konsekwencją —> materializmu (1); według tego poglądu kresem egzystencji jednostki ludzkiej jest jej śmierć biologiczna, us—> Immortalizm.

MOTOR (łc. <motor> = ten, kto porusza, od moveo = poruszam) gr. kinoun; nłc. mo-vens; ang. mover, fr. moteur; nm. Beweger

filoz. przyr., metaf. syn.^> Poruszyciel; językowa kalka łacińskiego tiumaczenia wyrażeń użytych przez Arystotelesa w Metafizyce (III, 8; XI, 6-7):

a) tó proton kinoun (= primum movens) —
pierwszy motor, tó kinoun akineton
auto (= movens non motum, motor immobilis)

— motor nieruchomy, rue poruszony sam
przez się. Aystotelesowski motor pierw
szy jest określeniem Boga jako czystego
aktu, który jest pierwszą przyczyną wszel
kiego ruchu i bytowych przemian w świe
cie, sam pozostając nieporuszonym i nie
zmiennym.

b) tó kinoun kai kinoumenon (= movens
motum) ■— motor ruchomy lub poruszany,
który nie jest sam przyczyną swego ruchu

MOTYW

(zmiany), lecz go jedynie otrzymuje i jest z kolei przyczyną ruchu (zmiany) innego bytu.

MOTYW (nłc. motivus = poruszający) ang. motive; fr. motifi nm. Motiv, Beweg-grund

I. psych. Uświadomiony lub nieuświadomiony przez podmiot —> czynnik (1, 4) jego zachowania lub powód wyłącznie celowego działania. W szczególności przez „motyw" rozumie się:

specyficzny czynnik zewnętrzny, jakim jest stan organizmu, czynnik wywołujący i kontrolujący zachowanie, kierujący ku zaspokojeniu określonej potrzeby. W tym znaczeniu termin „motyw" jest często używany zamiennie z terminami —> „popęd", -^ „potrzeba";
jakiś aktualnie działający czynnik psychiczny warunkujący określone zachowanie w określonej sytuacji, zwany także pobudką;
trwałą strukturę kierowniczą tłumaczącą powtarzanie się u danej osoby pewnych czyrmości, nadającą ogólny kierunek działalności człowieka (-> motywacja /2/);
czynnik działania celowego, np. przedstawienie jakiegoś stanu rzeczy będącego celem działania;
świadomy wybór, —> ocenę (IB) pra-kseologiczną.

W zależności od rodzaju czynników motywacyjnych rozróżnia się motywy związane z biologicznymi potrzebami organizmu, z potrzebami psychicznjnui oraz z potrzebami i dążeniami grupy społecznej, do której należy dana jednostka. Rozróżnia się też niekiedy część poznawczą motywu — podnietę oraz jego część uczuciową — pobudkę.

II. et. Czynnik nakłaruający —> wolę (1) do podjęcia określonej —> decyzji (1). Rolę takiego czynnika może pełnić -^ cel (1, 2) działania i wtedy cel utożsamia się intencjonalnie z motjrwem; może ją pełnić również jakiś inny bodziec i wtedy motyw jest

535

536

MOTYWACJA

MOZNOSC

czymś różnym od celu sprawcy czynu i W5m^iera osobny wpływ na moralny kształt aktu.

MOTYWACJA (nłc. motivus = skłaniający do ruchu) ang. motivation; fr. motiva-tion; nm. Motwation

-psych. Układ wewnętrznie powiąza-nycłi, potencjalnie lub aktualnie działających —> motywów (I).
psych. Proces dynamizujący zachowanie i ukierunkowujący je ku jakiemuś celowi. U podłoża motywacji znajdują się potrzeby biologiczne, społeczne i psychogenne łącznie z systemem uznawanych wartości. -^ Osobowość (2).

Niektóre teorie motywacji (zależnie od koncepcji osobowości) ograniczają strukturę motywacyjną do nielicznych (S. Freud) lub wielu (W. McDougall) instynktów lub popędów, wrodzonych lub nabytych (A. Adler); irme przyjmują koncepcję niepowtarzalnego układu cech psychicznych (psychologowie radzieccy) lub nawyków (E. R. Guthrie) kształtowanych w procesie rozwoju jako rezultat doświadczenia osobniczego.

MOWA gr. rhema; łc. sermo, oratio; ang. speech; fr. parole, discours; nm. Redę

1. W logice tradycyjnej: vox significativa

— umowny znak intencjonalnego układu
pojęć lub przedstawień, posiadający sens
syntaktyczny. Rozróżnia się:

mowę całościową (doskonałą) — posiadającą określony sens semantyczny; jej postacią jest zdanie (enuntiatió);
mowę niecałościową (niedoskonałą)

— tę, która stanowi tylko część zdania.

2. psych. Posługiwanie się —> językiem.
Wyróżrua się: a) mowę wewnętrzną (^ my
ślenie /2/), b) mowę zewnętrzną (dźwię
kową, pisemną, ruchową). Niekiedy rów-
noznacznik terminu ~ „język".

Mowa opiera się na rozumieniu, tj. na umiejętności wykorzystarua i stosowania wiedzy uzyskanej w poprzednich doświad-

czeniach do nowych sytuacji. Życie społeczne zmusza ludzi do porozumiewania się, tj. do nazywania wytworzonych pojęć za pomocą odpowiednich dźwięków. Mowa ma charakter świadomie celowy i przez to rozumny i twórczy (u zwierząt zdolność porozumiewania się jest stereotypowa); jednostka ludzka ma zdolność tworzenia nowych sensownych kombinacji dźwięków (nowych wyrazów) oraz umownego nadawania nowych znaczeń wyrazom już poprzednio używanym (brak koniecznego związku między brzmieniem wyrazu a jego treśdą). Także dzięki mowie pamięć utrwala informacje. Między mową a —> myśleniem istnieje ścisła współzależność, chociaż nie tożsamość: mowa z jednej strony kształtuje się w procesie myślenia, z drugiej bierze najczęściej w nim udział, kształtując je i modyfikując.

MOŻLIWOŚĆ gr. to dynatón; nłc. possibi-litas; ang. possibility; fr. possibilite; nm. Pos-sibilitat, Moglichkeit

Niezachodzenie -^ sprzeczności, syn.-^ niesrzeczność (1). Niemożliwe jest to, czego zaprzeczenie jest z konieczności prawdziwe, możliwe zaś to, czego zaprzeczenie nie jest z koruecznośd fałszywe. Możliwości nie należy mylić z -^ możnością.
log. Jedna z -^ modalności (2) rozpatrywanych w -^ logice modalnej: wszystko, co konieczne, jest zarazem możliwe, nie wszystko zaś, co możliwe, jest zarazem konieczne.
metaf. U Awicenny: stan bytowy przeciwstawny temu, co aktualnie istniejące lub temu, co konieczne.
W fenomenologii (u R. Ingardena): m.ożliwość czysta — wyznaczona przez obiektywny stan bytowy w zawartości idei.

MOŻNOŚĆ (potencja) gr. dynamis; łc. potentia; nłc. potentialitas; ang. potency; fr. puissance; nm. Potenz, Potentialitat, Vermó-gen, Konnen

537

538

MOZNOSC

MUTACJONIZM

metaf. W sensie arystotelesowskim: aktualizowany przez dany -^ akt (1) zespół ograniczających go treści bytowych; kore-lat aktu, współkonstytutywny element każdego bytu niekoniecznego, racja jego zmienności. Podstawowe rozróżnienia:

A) Możność bierna (potentia pas-
siva) — możność w sensie właściwym: jest
to możność —> doznawaiua (1) jako zasada
zmiany przyjmowanej od czegoś innego
{principium patiendi ab alió). Zwykło się też
rozróżniać dwa typy możności biernej:

możność bierną zmieszaną z aktem. Przykładem takiej możności jest poznanie zmysłowe: zmysły nie wytwarzają przedmiotu swego poznania i w tym sensie są w poznawaniu bierne, natomiast czyrmi-kiem aktywnym w owym poznaniu jest udział w nim władzy psychicznej;
możność czystą, tj. możność bez domieszki aktu. Uniwersalnym tworzywem możności czystej jest —> materia (la) pierwsza.

Pojęcie możności biernej jest konsekwencją teorii -^ aktu i możności, zastosowanej do filozoficznej interpretacji świata materialnego.

B) Możność czynna (potentia ac-
tiva) — źródło zmiany bytu drugiego. Po
jęcie to, aczkolwiek również występujące
u Arystotelesa, w gruncie rzeczy sprowa
dza się do pojęcia możności biernej. Do
możności czynnych należą władze po
znawcze i władze działania bytu żyjącego.
Ten typ możności odnosi się do wszelkie
go typu sprawczości o tyle, o ile ona jesz
cze nie wyłoniła z siebie aktu sprawiarua.

Możności nie należy mylić z -^ możliwością (1). Możliwość lub niemożliwość odnosi się tylko pośrednio do realnych stanów rzeczy: niemożliwość świadczy o niezaistnieniu rzeczy, natomiast możliwość jedynie znamionuje niesprzecz-ność zaistnienia czegoś, nie jest zaś znakiem jakiejś realnej możności kryjącej się w konkretnym bycie. Rozróżnienie realnej możności i logicznej możliwości

opiera się na rozróżnieniu porządku bytu realnego i porządku poznawczego (intencjonalnego).

MUTACJA (łc. <mutatio> = zmiana) ang. mutation; fr. mutation; nm. MutaHon

Mol. Nieciągła zmiana materiału genetycznego, polegająca na zmianie struktury fizycznej lub chemicznej kwasów nukleinowych (RNA — kwas rybonukleinowy, DNA — kwas dezoksyrybonukleinowy) (H. DE Vries, 1909). Wyróżnia się m. in. następujące typy mutacji:

mutację genową (punktową) — polegającą na przeobrażeniach dokonujących się w obrębie pojedynczego genu, polegających najczęściej na zmianie kolejności nukleotydów, bądź na zamianie jednych nukleotydów na inne, bądź na zwiększeniu się lub zmniejszeniu ich liczby;
mutację genomową — zmianę liczby chromosomów, powodującą powstanie organizmów z liczbą chromosomów różną od normalnej dla danego gatunku;
mutację chromosomową — polegającą na zmianie chromosomu wskutek utraty, dołączenia lub przegrupowania jego odcinków.

Różnego typu mutacje mogą być spontaniczne, o nie znanych dotąd przyczynach, lub indukowane przez mutageny, czyli przez czynniki natury fizycznej lub chemicznej (np. promienie jonizujące). Mutacje są najczęściej szkodliwe dla organizmu i populacji. Stanowią one materiał, na który działa -> selekcja, prowadząc do zmian ewolucyjnych.

MUTACJONIZM ang. mutation{ist) theo-ry; fr. mutationnisme; nm. Mutationstheorie

Termin wprowadzony do biologii przez H. DE Yriesa.

Mol. Oparty na odkryciach G. J. Mendla, W. Batesona, w. L. Johannsena i H. de Yriesa -^ ewolucjonizm (2), według którego ewolucja gatunków dokonuje się poprzez mutacje skokowe.

539

540

MUZYKA SFER

MYŚLENIE

MUZYKA SFER ang. musie of the spheres syn.-^ Harmonia sfer.

MYŚL gr. logos, nóema; łc. cogitatio; ang. thought; fr. la pensee; nm. Gedanke

1. W klasycznej teorii poznania: —> znak
(la) formalny rzeczy jako poznawcze uję
cie rzeczywistości; treść -^ myślenia (1).
Może to być:

-^ pojęcie (1), -^ idea (II);
-^ sąd (IB) jako wynik myślenia: wyrażony w nim pogląd, przekonanie, koncepcja.

2. syw.—> Myślenie (1) jako czyrmość in
telektu, jako akt poznania.

MYŚLENIE gr. logos, didnoia; łc. mens, cogitatio; ang. thinking; fr. la pensee; nm. Den-ken

t. pozn. Czynnośd intelektualne, świadome, obejmujące: tworzenie -^ pojęć (1), -^ sądzenie (1), -> rozumowanie (1).
psych, a) Ogół psychicznych czynności poznawczych niesprowadzalnych do

—> spostrzegania; oprócz wymienionych wyżej (1) są to takie czyrmości, jak: -^ rozumienie (1), —> kojarzenie, porównywanie, wynajdywanie (^heureza) itp. Myślenie jest specyficznym przetwarzaniem informacji otrzymanych poprzez spostrzeżenia i przechowywanych w pamięci; jest nierozerwalnie związane z całością procesów psychicznych. Nie ogranicza się ono do czasu teraźniejszego: można myśleć o zdarzeniach przeszłych lub przyszłych.

b) Zinternalizowane czjmności ukierunkowane na rozwiązanie jakiegoś problemu. Myślenie może być dyskursywne (-> dyskurs) — oparte na rozumowaniu, lub intuicyjne (^intuicja 11,51) — oparte na samych aktach rozumienia.

W behawioryzmie myślenie określane jest jako ukryta lub cicha —> mowa (2a).

3. U R. Descartes'a: syn.^ cogitatio (2) — wszelkie świadome procesy psychiczne, takie jak rozumienie, chcenie, wyobrażanie sobie, odczuwanie.

541

542

NAKAZ

NADBUDOWA (SPOŁECZNA) ang.su-perstructure, understructure; fr. superstructu-re; nm. Uberbau

W marksistowskiej teorii formacji społe-cznycłi: ogół form —> świadomości społecznej — poglądów (politycznych, prawnych, religijnych, artystycznych, filozoficznych) i instytucji (prawnych, politycznych, w tym organizacji społecznych), kształtujących się pod wpływem przemian w —> bazie (1), funkcjonalnych względem niej lub dysfunkcjonalnych. Nadbudowa w węższym znaczeniu obejmuje tylko te treści świadomości i te instytucje, które służą określonej bazie ekonomicznej, tzn. utrwalają ją i umacruają.

NADCZŁOWIEK ang. overman, superman; fr. surhomme; nm. Ubermensch

Termin Uebermensch zapożyczony został od J. W. Goethego, używany był też przez J. G. VON Herdera; samo pojęcie rozwinął F. W. Nietzsche.

W elitarystycznej teorii wartości i moralności F. W. Nietzschego — nazwa człowieka przyszłości, który miałby reprezentować sobą dostojność, odwagę, wysoki stopień świadomości i siłę nie ograniczaną względami dla słabszych i mniej odważnych (-> moralność panów, —> wola mocy /I/). Nadczłowiek w stosunku do człowieka miałby być tym, czym jest człowiek w stosunku do małpy {Tako rzecze Zaratustra, 1,3).
W hitlerowskich Niemczech „nadczło-

wieka" pojmowano w kategoriach rasowych i nacjonalistycznych. Analogicznie do określenia Ubermensch (= przedstawiciel rasy aryjskiej, indogermańskiej lub nordyckiej) utworzona została konstrukcja słowna Untermensch (= „podczło-wiek") na określenie przedstawicieli „niższych" ras i narodowości pochodzenia nie-germańskiego, głównie Słowian i Żydów {—> moralność niewolników), a nawet konstrukcja Gegen-Mensch („przedwczłowiek") czy Anti-Mensch („antyczłowiek") w odniesieniu do Żydów.

NADJAZN ang. superego; fr. sur-moi; run. Uber-Ich syn.^ Superego.

NADKOMPENSACJA fr. surcompensation; nm. Uberkompensation —> Kompensacja (1).

NADMIAR (CZEGOŚ) gr. hyperoche, hy-perbole; ang. excess; fr. exces; nm. Ubermafi, Uberflufi os—> Brak (czegoś) (1).

NADZIEJA gr. elpis; łc. spes; ang. hope, ex-pectation; fr. esperance, espoir; nm. Hoffnung

teol. Jedna z trzech cnót (2c) teologal-nych (obok -^ wiary /3a/ i -> miłości /7/), oznaczająca przeciwstawne rozpaczy pokładanie ufności w Bogu. Treścią tej ufności jest przekonanie, że nad całym światem i nad ludźmi w ich życiu doczesnym czuwa Opatrzność, dalej — przekonanie o skuteczności dzieła Zbawienia, a co za tym idzie — o życiu wiecznym w Bogu.
psych. W przeciwstawieniu do -^ lęku (1) — oczekiwanie czegoś pożądanego, traktowane jako proces pośredniczący w -^ uczeniu się (1) (O. H. Mowrer).

NAKAZ ang. command, dictation; fr. com-mandement; nm. Gebot et. Pozytywne sformułowanie -> normy

543

544

NAOCZNOSC

NATURA LUDZKA

(1) moralnej (w odróżnieniu od jej sfor
mułowania negatywnego > zakazu),

w której treści zawiera się obowiązek spełnienia określonego czynu, np. przykazanie miłości bliźniego czy nakazy sprawiedliwości („oddaj drugiemu, co mu się należy").

NAOCZNOSC (oglądowość, dawniej: poglądowość) gr. endrgeia; ang. conceiva-ble (= naoczny); fr. «intuition empirique; nm. Anschauung

t. pozn. Swoista cecha niektórych percepcji i przedstawień, wiązana na ogół z doznawaniem treści wrażeniowych zmysłowych i emocjonalnych (—> ogląd). Treści te mogą być pierwotne, jak w spostrzeżeniu zmysłowym czy w percepcji świata przedstawionego np. w obrazie malarskim (ogląd zmysłowy pierwotny), lub wtórne, jak w przypomnieniu lub wyobrażeniu (ogląd zmysłowy wtórny). Różne typy naocz-ności wyróżniali i analizowali fenomenologowie, w Polsce — przede wszystkim L. Blaustein. Oprócz naoczności wrażeń, spostrzeżeń, wyobrażeń fenomenologowie przyjmują tzw. naoczność kategorial-ną, charakterystyczną dla —> oglądu (d) ejdetycznego.

E. HussERL postulował, ażeby treści nie-naoczne aktów poznawczych znajdowały naoczne wypełnienie danymi doświadczenia.

NASTĘPNIK łc. consequens; ang. conse-ąuent; fr. le consequent; nm. Konsequent

log. Drugi człon zdania warunkowego, czyli -> implikacji.
log. Drugi człon pary uporządkowanej (tj. relacji).

vs^> Poprzednik.

NASTĘPSTWO gr. akolouihesis; łc. conse-quentia, consecutio; ang. consequence; fr. con-sequence; nm. Konsequenz, Folgę, Sukzession 1. log. Następstwo logiczne: —> następnik (1) w implikacji będącej —»tautolo-

poprzednik (1) nazywa

gią (1), w której -się -> racją (2). 2. pot. Skutek.

NATURA (łc. <natura> = natura, stan naturalny, przyrodzona własność, przyroda) gr. physis; ang. naturę; fr. naturę; nm. Natur I. filoz. przyr. Natura rerum — natura wszechrzeczy.

U jońskich filozofów przyrody: cała rzeczywistość.
W późniejszej kosmologii: przyroda, zwłaszcza ogół bytów stworzonych nierozumnych.

II. metaf. Natura konkretnego bytu.

1. U Arystotelesa i w późniejszej filozo
fii bytu:

-^istota (1) bytu (substancji jednostkowej, przypadłości) jako podłoże cech: to, czym dana rzecz jest sama w sobie. Łączy się też z terminem „mieć" — posiada się ją i przekazuje;
istota bytu jako podłoże —> działania (1), bezpośrednia podstawa i początek działania bytów.

U Boecjusza: model substancji wyrażony w definicji.

U AwiCENNY i J. DuNSA SzKOTA: obok natury (substancji) pierwszej i natury (substancji) drugiej — natura trzecia, oderwana zarówno od konkretnego istnienia, jak i od istnienia poznanego, a potraktowana sama w sobie jako przedmiot definicji.

U R. Descartes'a: natury proste {natu-rae simplices) — istoty niezłożone (lub pojęcia podstawowe), których idee są dla nas jasne i wyraźne.
U R. Ingardena: natura konstytutywna — jakość lub zespół jakości bezpośrednio kwalifikujących jakiś byt jako podmiot cech.

NATURA LUDZKA gr. he physis ton an-thrópon; łc. natura humana; ang. human naturę; fr. naturę humaine; nm. Menschennatur a) Natura w przedwstawieruu do —> kultury (1): to, co w człowieku przyrodzone.

545

546

NATURA NATURANS-NATURA NATURATA

NATURALIZM

Żywiołowe, instynktowne, w odróżnieniu od tego, co nabyte w doświadczeniu jednostkowym i społecznym. W ujęciu C. Lźyi-Straussa:

stan chaotycznego niezróżnicowania wobec stanu uporządkowanego i zrozumiałego;
pierwotna bezpośredniość życia wobec społecznej organizacji życia;
powszechność i samorzutność zjawisk ludzkich wobec ich występowania ograniczonego przez normy społeczne;
ciągłość wobec nieciągłości;
królestwo wolności wobec królestwa prawa;
zwierzęcość wobec człowieczeństwa;
zjawiska biologiczne wobec zjawisk umysłowych;
to, co nie przetworzone wobec tego, co przetworzone.

Oświeceniowe pojęcie natury ludzkiej, oceniane zrazu na ogół pozytywnie, zaczęło sprawiać trudności, odkąd próbowano je zastosować w badaniach etnograficznych. Skoro nie znajdowało potwierdzenia tam, gdzie, jak oczekiwano, jego de-sygnat powinien był występować w najczystszej postaci, mianowicie w obserwacji ludów pierwotnych, nie pozostawało nic irmego jak przyjąć, że „natura ludzka" jest tylko pewnym zespołem możliwości, które realizują się dopiero w toku uspołecznienia człowieka (J. J. Rousseau).

b) teol. Natura w zestawieniu z płaską (2): autonomiczna — ze względu na dar wolności — struktura bytu stworzonego, stanowiąca podstawę i pierwotną normę jego działania, otwarta jednakże dzięki swej absolutnej transcendencji poznania i woU na nadprzyrodzoną rzecz5rwistość samego Boga. Owa otwartość, czyU zdolność recepcji łaski, określana bywa jako potentia oboedientialis. -^ Kondycja ludzka (1).

NATURA NATURANS - NATURA NATURATA (nłc. matura naturans> = przyroda rodząca (tworząca), matura naturata> =

przyroda zrodzona (stworzona)) ang. naturę "naturing" - naturę "natured"; fr. <ma-ture naturante» - «nature naturee»

Wyrażenia zastosowane po raz pierwszy prawdopodobnie w XII w. w łacińskich tłumaczeniach pism Awerroesa dla rozróżnienia bytu stwarzającego (natura naturans = Bóg) i bytu stworzonego (natura naturata = ogół bytów i praw dla nich ustanowionych), podjęte w tym znaczeniu m. in. przez Wincentego z Beauyais (Specu-lum quadruplex, XV, 4), a następnie przez F. Bacona, jednakże już w duchu empiry-stycznym (Novum Organon, II, 1), gdzie natura naturans jest synonimem „formy".
U F. W. J. Schellinga: natura naturans — przedmiot badań filozofii przyrody, któremu przypisuje się cechy podmiotu badającego, w przeciwstawieniu do natura naturata — przedmiotu badań nauk przyrodniczych, który traktuje się jako „martwy".
U B. Spinozy (Etyka, I, 29): natura naturans — świat jako nieskończona substancja, natura naturata — świat z punktu widzenia skończonych sposobów bytowarua substancji.

NATURALIZM (łc. naturalis = przyrodzony, naturalny) ang. naturalism; fr. na-turalisme; ang. Naturalismus

metaf. Stanowisko uznające naturę w znaczeniu kosmologicznym za ostateczną rację jej własnego istnienia i działarua, odrzucające zaś istnienie wszelkiego bytu transcendentnego. W historii filozofii naturalizm znajduje najczęściej wyraz w —> materializmie (1) i w —> panteizmie (b, c). Naturalizmem nazywa się w szczególności popularną w Ameryce Fółn. odmianę materializmu E. Naglą.
et. Stanowisko, według którego podstawowe elementy moralności (przede wszystkim —> dobro /3/) opierają się na stanach natury dostępnych w doświadczeniu zmysłowym lub utożsamiają się z nimi (np. dobro = przyjemność); pojęcia etyczne dają się sprowadzić do pojęć nauk

547

548

NATURYZM

NAUKA

przyrodniczych oraz społecznych i na pytania stawiane przez etykę można odpowiedzieć na podstawie wyruków badań osiągniętych w tych naukach. Naturalizm etyczny odrzuca etykę heteronomiczną i zazwyczaj wiąże się z ->hedonizmem(l), —> ewolucjonizmem, —> utylitaryzmem jako głównymi kierunkami etyki empirycznej.

estet. Pogląd na sztukę i odpowiadająca mu metoda twórcza, które przeciwstawiają się idealizowaniu rzeczywistości i postulują wierne odtwarzanie zjawisk życia biologicznego i społecznego w dziełach sztuki bez jakichkolwiek ocen i interpretacji.
W filozofii nauki — teza, że wszystkie nauki empiryczne, w tym także humanistyczne, mają ten sam charakter metodologiczny, co nauki przyrodnicze, a zwłaszcza wynikający z niej postulat stosowania we wszelkich badaniach naukowych zasad i metod matematyki, fizyki i biologii, a w konsekwencji — ograniczenia poznania naukowego do tzw. nauk ścisłych. Teza naturalizmu zawiera się m. in. w —> pozytywizmie i neopozytywizmie; przykładem prób jej realizacji na terenie psychologii jest -^ behawioryzm.

NATURYZM ang. naturism; fr. naturisme; nm. Naturismus

Doktryna postulująca „powrót do natury" (hasło J. J. Rousseau) zarówno w życiu indywidualnym, jak i społecznym.
Doktryna F. M. Mullera, A. Kuhna i H. Steinthala, według której zasadniczym źródłem religii jest personifikowanie i kult tego, co w otaczającym świecie najsilniej oddziaływało na wyobraźnię ludzi, np. słońca, księżyca, gwiazd, nieba.
Religijny kult natury.

NATYWIZM (innatyzm) <łc. nativus = wrodzony, przyrodzony) ang. natwism; fr. natwisme; nm. Nativismus, Angehorensein Termin Nativismus wprowadzony został przez H. L. F. Helmholtza.

t.pozn. syn.—> Racjonalizm (1) genetyczny, tj. pogląd dotyczący genezy poznania, według którego w umyśle ludzkim istnieją -^ idee (V) wrodzone związane z jego konstrukcją. Idee te stanowią wiedzę pewną, niezależną od doświadczenia i wszelkich czynruków zewnętrznych; one same (n a t y w i z m skrajny) lub wraz z wrażeniami zmysłowymi (n a -tywizm umiarkowany) są źródłem poznania. Natywizmem jest —> realizm (2) ontologiczny Platona, -^ ilumi-nizm (1) Augustyna, -^ racjonalizm (1,2) R. Descartes'a, —> aprioryzm (2) genetyczny I. Kanta. W nawiązaniu do Kanta H. L. F. Helmholtz uważał, że zdolność do spostrzegania elementarnych stosunków czasowych i przestrzennych jest niezależna od doświadczenia i w tym sensie wrodzona. Poglądy przeciwne natywizmowi głoszą: vs^ empiryzm (1) genetyczny, vs^ sensualizm (1).
psych. Pogląd podkreślający wpływ czynników wrodzonych, głównie dziedzicznych, na strukturę i funkcje organizmu i psychiki, a nie doceniający roli środowiska, wychowania, własnej aktywności podmiotu w kształtowaniu cech fizycznych i psychicznych. —> Heredytarianizm (1).

NAUKA gr. episteme; łc. scientia, discipU-na; ang. science; fr. science; run. Wissenschaft, Lehre, Kunde

1. W znaczeniu funkcjonalnym: zorganizowany proces poznawczy prowadzący do konstruowania teorii, czyli do nauki w sensie przedmiotowym (zob. niżej 11-21). Na proces ten składają się: obserwacje, pomiary, definiowanie, wnioskowanie itp. W takim sensie słowo „nauka" występuje np. w kontekście zwrotu „uprawiać naukę".
W znaczeniu przedmiotowym: zespół gotowych już w pewien sposób, choć wciąż hipotetycznych teorii, dotyczących określonej dziedziny rzeczywistości i spełniających warunki metodologiczne co do

549

550

NAUKA

precyzji pojęć, uzasadnienia twierdzeń itp. Tak pojęta nauka jest wytworem nauki w znaczeniu funkcjonalnym (zob. wyżej /I-I I); pojęcie to pojawia się np. w kontekście zwrotu „tworzyć naukę".

Koncepcje nauki w znaczeniu przedmiotowym, formułowane od czasów starożytnych po dziś dzień, dzielą się zasadniczo na dwa opozycyjne stanowiska dotyczące pewności twierdzeń naukowych. Według pierwszego wszystkim twierdzeniom nauki przysługuje pewność i konieczność (platonizm, arystotelizm, tomizm, kartezjanizm, kantyzm); według drugiego każde twierdzerue z zakresu nauk empirycznych jest tylko prawdopodobne lub hipotetyczne (D. Hume, neopozytywizm, pragmatyzm, hipotetyzm K. R. Poppera). Oba stanowiska zgodne są w tym, że twierdzeniom matematyki można przypisać pewność i konieczność, różnią się jednak istotnie w wyjaśnianiu źródeł tej konieczności.

W znaczeniu podmiotowym: umiejętność prowadzenia badań naukowych lub posiadana przez kogoś wiedza naukowa. Przykładowym kontekstem dla tego pojęcia może być zwrot „człowiek wielkiej nauki".
W znaczeniu socjologicznym: dziedzina kultury obejmująca naukę w podanych wyżej znaczeniach {l-l, 2,3), a nadto osoby, które zajmują się badaniami naukowymi, służące temu odpowiednie urządzenia (np. aparatura pomiarowa), wreszcie instytucje prowadzące badania lub organizujące procesy badawcze. Ten sens słowa „nauka" ma się zwykle na myśli używając np. zwrotu „inwestować w naukę".

Badaniem nauki zajmują się nauki filozoficzne, takie jak -> epistemologia (2), -^ filozofia nauki, metodologia nauk, oraz nauki humanistyczne, psychologia, socjologia, naukoznawstwo, teoria informacji naukowej.

Klasyfikacja nauk. Podział nauk jest przeprowadzany z trzech punktów

widzenia: ze względu na cel uprawiania nauki, ze względu na przedmiot, ze względu na metodę.

Cel nauki jest bądź a) poznawczy, tzn. nauka ma dostarczyć odpowiedzi na pytanie: „jaka jest rzeczywistość?", bądź b) praktyczny, tzn. nauka ma dostarczyć odpowiedzi na pytanie: „jak przekształcać rzeczywistość?". Pierwszy z tych celów realizują nauki teoretyczne, drugi — nauki praktyczne, czyli stosowane, do których należą dyscypliny techniczne, a także pedagogika, socjotechnika itp.
Dzieląc nauki ze względu na przedmiot ma się na uwadze badaną przez nie dziedzinę rzeczywistości. Dziedzinę poza-czasowych przedmiotów abstrakcyjnych badają nauki matematyczne. Przyroda stanowi dziedzinę nauk przyrodniczych i technicznych, a człowiek i jego wytwory — dziedzinę nauk humanistycznych. Nauki humanistyczne nazywa się czasem społecznymi, wtedy jednak termin ten nabiera dwóch znaczeń: w znaczeniu szerszym nauki społeczne pokrywają się z humanistycznymi, w znaczeniu węższym stanowią pewną grupę (socjologia, ekonomia itp.) w obrębie nauk humanistycznych. Aby zdać sprawę z osobliwości pewnych nauk filozoficznych, takich jak ontologia czy metafizyka, należałoby przypisać im dziedzinę uniwersalną^ tj. całą rzeczywistość (ale rozważaną tylko pod pewnym kątem).

Do podziału nauk ze względu na przedmiot, stosowanego do celów praktycznych, w szczególności w bibliotekarstwie, służy Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna. Jako podział piśmiennictwa w ogóle, w tym także naukowego, wyznacza ona również pewien podział nauk, wyróżniając na pierwszym stopniu podziału takie działy nauki, jak filozofia z psychologią, nauki społeczne, nauki matematyczno--przyrodnicze, nauki techniczne, nauki o języku i literaturze, historia z geografią. Podział ten nawiązuje do klasyfikacji nauk

551

552

NAUKA O MORALNOŚCI

NAZWA

F. Bacona, który rozróżniał dziedziny nauki będące domeną rozumu (filozofia i in.), wyobraźni (m. in. nauka o literaturze) i pamięci (historia itp.).

C) Ze względu na metodę dzieli się nauki na dedukcyjne, tj. takie, w których jedyną metodą uzasadniania twierdzeń jest —> wnioskowanie (1) dedukcyjne, oraz empiryczne, tj. takie, w których są stosowane wszystkie odmiany wnioskowań, a pierwszymi przesłankami w procesie uzasadniania są zdania obserwacyjne, tzn. zdające sprawę z danych doświadczenia (obserwacji lub eksperymentu).

II. pot. Głoszony przez kogoś (nauczany) zespół poglądów, nakazów itp.; inaczej: —> doktryna.

NAUKA O MORALNOŚCI ang. mord sciences; fr. sciences morales; nm. Moralwis-senschaft

et. Nazwa obejmująca wszelkie (także normatywne) dyscypliny, które traktują o -^ moralności (1).
et. Dyscyplina zajmująca się jedynie opisem (nie zaś oceną) zjawisk moralnych. Rozpatruje ona m. in. zagadnienia terminologiczne i pojęciowe (—> metaetyka), obejmuje psychologię moralności, socjologię moralności i historię moralności. W Polsce naukę o moralności pod nazwą „etolo-gii" zapoczątkował w XIX w. A. Świętochowski, potem zwolennikami tak uprawianej etyki byli m. in. K. Twardowski, K. Frenkel, J. OcHOROwicz, współcześnie zaś rozwijała ją M. Ossowska. -> Etologia (1).

NAUKA O NAUCE (metanauka) ang. science of science; nm. Wissenschaftslehre, Wissenschaftstheorie syn.—> Epistemologia (2).

NAUKOZNAWSTWO nm. Wissenschaft der Wissenschaften

Nauka o —> nauce (I) stanowiąca zespół zagadnień z zakresu socjologii nauki, psychologii nauki, ekonomiki nauki oraz poli-

tyki nauki, z ewentualną podbudową teoretyczną w postaci historii nauki i -^ filozofii nauki. Bliskoznacznikiem terminu „naukoznawstwo" jest „epistemologia pragmatyczna" (^epistemologia /2/). Naukoznawstwo obejmuje te badania, których wyniki przyczyniają się do zwiększenia potencjału nauki i efektywności jej uprawiania przez polepszenie organizacji (G. M. DoBROw). Jednym z najbardziej dyskutowanych problemów naukoznawczych jest zagadnienie -^ rewolucji naukowej.

NAWYK gr. heksis, to synethes (Arystoteles); łc. habitus; ang. habit; fr. habitude; rwa. Gewohnheit

psych. Celowo lub przypadkowo utrwalona w postaci automatyzmu —> dyspozycja (2) do jakiegoś zachowania, przeważnie działania, nabyta poprzez jego powtarzanie. Stanowi element celowej działalności, a tylko sam sposób wykonania ulega automatyzacji.
et. Stała gotowość do ponawiania określonych czynności, będąca końcową fazą pewnego procesu, którego formę wyjściową stanowią wrodzone skłonności. W odróżnieniu od —> cnoty (2) nawyk polega na mechanicznym spełnianiu określonych czynności, w których udział świadomości i woli jest ograniczony (nawyk jest związany raczej ze sferą zmysłową psychiki ludzkiej); cnota natomiast jest stałą gotowością do wykonywania określonych aktów przy pełnym udziale duchowych władz człowieka, tj. rozumu i przede wszystkim woli.

W zależności od tego, jaka skłonność dała początek danemu działaniu etycznemu, ukształtowane w nim nawyki mogą być dobre lub złe. Nawyki dobre oznaczają stan cnoty moralnej, złe nazywają się nałogami.

NAZWA gr. ónoma; łc. nomen; ang. name; fr. nom; nm. Name, Eigenname 1. log. Wyrażenie, które się nadaje do

553

554

NECESSYTARYZM

NEGACJA

roli podmiotu lub orzecznika w zdaniu o postaci A jest B.

2. log. Wyrażenie, które się nadaje do roli podmiotu zdania (nie zaś do roli orzecznika).

Określenie drugie (2), które jest węższe, stosuje się do języka -> rachunku kwantyfi-katorów, natomiast określenie pierwsze (2) dotyczy tradycyjnego ^ rachunku nazw i występuje w ogólnych rozważaniach se-miotycznych. Na gruncie filozofii języka zwanej —> reizmem (2) pojęcie nazwy ulega dodatkowemu ograruczeniu przez nałożenie warunku, ażeby nazwy odnosiły się wyłącznie do osób lub rzeczy, nie zaś do cech, relacji, zbiorów, liczb itp. przedmiotów abstrakcyjnych. Nazwy można dzielić:

A) ze względu na liczbę —> desygnatów,
tj. przedmiotów, względem których dana
nazwa pdni funkcję semantyczną -> ozna
czania (1), na:

ogólne(np. zwierzę, liczba parzysta),
jednostkowe(np.Bucefał,liczba7),
puste (np. Pegaz, liczba większa od siebie samej);

B) ze względu na funkcję w zdaniu — na
zwy w znaczeniu pierwszym (1) dzieli się na:

indywiduowe, tj. nadające się tylko na podmiot (takimi są imiona własne), oraz
generalne, tj. nadające się na orzecznik (takimi są wszystkie rzeczowniki pospolite);

C) ze względu na strukturę desygnatów
rozróżnia się nazwy:

z b i o r o w e, tj. te, które mają desyg-naty będące jakimś -^ zbiorem (2) (w sensie kolektywnym), np. bukiet, tłum,
niezbiorowe.

-> Denotacja (1), -^ konotacja.

NECESSYTARYZM (łc. necessitas = konieczność) ang. necessitarianism; fr. necessi-tarisme

Nazwa nie zleksykalizowana jeszcze ogólnie w języku polskim, stosowana np. przez historyka idei J. Domańskiego.

W odniesieniu do poglądów starożytnych: określenie zmienności zaznaczającej się w obrębie danej raz na zawsze stałości. Necessytaryzm przejawia się np. w cyklicznym rytmie wydarzeń kosmicznych (jońscy filozofowie przyrody), w teorii zognienia (Heraklit, stoicy). Wolność człowieka w sensie pozytywnym polega na odgadnięciu rytmu necessytarystycz-nego i dostosowaniu się do ruego, a w sensie negatywnym — na daremnym buncie przeciwko niemu. Rytm ten starożytni pojmowali jako wyższą sprawiedliwość — ogólnie korzystną, choć przykrą dla istot wyposażonych w wolność.

Necessytaryzm stanowi podłoże cyklicznego pojmowania —> czasu (A).

NEGACJA (łc. <negatio> = zaprzeczenie) gr. apóphasis; ang. negation, denial (2, 3); fr. negation; nm. Yerneinung, Negation, Negie-rung

log. Wyrażenie złożone z jakiegoś zdania i symbolu ~ z -> rachunku zdań, o postaci ~p, gdzie p jest symbolem zmiennym reprezentującym dowolne zdanie (w innych notacjach: p', p, —p, Np); czyt.: nieprawda, że p. Negacja jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy jego składnik p jest zdaniem fałszywym. Symbol negacji jest —>funktorem ekstensjonalnym, co znaczy, że wartość logiczna (tj. prawdziwość lub fałszywość) całej negacji zależy wyłącznie od wartości logicznej zdania negowanego.
metaf. Zaprzeczenie bytu, orzekanie o czymś niebytu. Negacja sprowadza się do -^ afirmacji (1), gdyż negację bytu można pojąć jedynie po jego afirmacji i w związku z tą afirmacją.
t. pozn. W sądzeniu — akt zaprzeczenia relacji pomiędzy dwoma pojęciami. Rozróżnia się m. in. negację różnicującą i negację przekreślającą (W. Stróżewski).

A) Negacja różnicująca — stosunek różności zachodzący między zakresami nazw, zarówno w przypadku prze-

555

556

NEOPOZYTYWIZM

NIEBYT

ciwieństwa, jak i sprzeczności. Oprócz fun-ktora zdaniotwórczego typu nie-p (traktowanego ekstensjonalnie) W. Stróżewski wymienia funktor nazwotwórczy typu nie-A (traktowany ekstensjonalnie): coś, co nie jest A (a więc nie-A), bądź wyczerpuje zakres przedmiotów różnych od A (stosunek sprzeczności), bądź go nie wyczerpuje (stosunek przeciwieństwa).

B) Negacja przekreślająca (dotycząca przedmiotów intencjonalnych) — odrzucenie (przekreślenie) za pomocą słowa „nie" wyznaczonej intencjonalnie pewnej możliwości stanu rzeczy, prowadzące w bezpośrednim rezultacie do relatywnego ^nic(l).

NEOPOZYTYWIZM <gr. neos = nowy + -^ 'pozytywizm') ang. logical positwism; nm. Neopositwismus

Francuzi (np. J. Lachelier, Ć. Le Roy) odżegnują się od określenia neo-positivisme]a-ko źle w ich odczudu utworzonego (przedrostek pochodzenia greckiego poprzedzający rdzeń pochodzenia łacińskiego ukształtowany na gruncie języka francuskiego), aczkolwiek używają oni, obok takich terminów jak neo-platonisme czy neo—criticisme, np. terminu neo-scolastique.

syn.—> Pozytywizm (3) logiczny, tzw. trzeci pozytywizm.

NEUTRALIZM (łc. neutralis = nijaki, ni-czyf) ang. neutralism

metaf. Odmiana -> monizmu, według której rzeczywistość nie ma charakteru ani materialnego, ani duchowego bądź też cielesność i duchowość stanowią dwa równorzędne aspekty tego samego bytu (B. Spinoza). —> Paralelizm (1).
t. pozn. Stanowisko, według którego bezpośrednio dane elementy rzeczywistości nie mają charakteru ani materialnego, ani duchowego, lecz zależnie od zajmowanego przez poznający podmiot punktu widzenia stają się czymś fizycznym lub psychicznym. —> Empiriokrytycyzm.

NIC gr. ouden; łc. nihil; ang. nothing; fr. rien; nm. Nichts

Bezpośredni rezultat zaprzeczenia (przekreślenia) czegokolwiek w akcie intencjonalnym; pozytywne określenie negatywnego wyniku takiego przekreślenia (tj. wyniku przekreślającej funkcji negacji). „Nic" (czyli „coś" przekreślone) nie ma żadnego de-sygnatu, jak np. w altematjm^ie „wszystko lub nic". —> Negacja (3B) przekreślająca.
Termin zastępczy na określenie czegoś, co ma określony desygnat, otrzymywanego w wyniku -^ negacji (3A) różnicującej. Na przykład w wyrażeniu B. Pascala: „Człowiek jest ruczym wobec nieskończoności" — „nic" jako przeciwieństwo nieskończoności oznacza coś skończonego, tj. niezmierrue małego.

NICOŚĆ gr. meden; nłc. non ens, non res (R. Descartes); ang. nothingness; fr. neant; nm. Nichtigkeit

1. metaf. syn.-^ Nic (1), syn.^> niebyt (lA);
rezultat przekreślającej funkcji -^ negacji
(3B) odniesionej do wszelkiej egzystencji.
Pojęde to ex definitione nie ma żadnego de-
sygnatu; ma ono charakter negatywny,
gdyż jest utworzone na podstawie bytu już
poznanego, afirmowanego, a później za
przeczonego.

Rozróżnia się:

nicość w znaczeniu pozyt)rwnym — gdy zaprzeczenie odnosi się do wszelkiego bytu istruejącego;
lucość w znaczeniu negat)rwnym — gdy zaprzeczenie odnosi się zarówno do wszelkiego bytu istruejącego, jak i do wszelkiego bytu możliwego.

2. U J.-P. Sartre'a: to, co wraz z bytem
współstanowi człowieka, który jest nie tyl
ko bytem, ale i nicością, tzn. tym, czym nie
jest, tym, co może i chce zrealizować, a cze
go jeszcze nie ma.

NIEBYT gr. me ón; ang. non-being; fr. non--etre; nm. Nichtseiendes 1. metaf. W tradycji arystotelesowsko-

557

558

NIEBYT

NIEPOZNAWALNOSC

-tomistycznej: to, co nie jest —> bytem, to, co rue istnieje. Rozróżnia się:

niebyt absolutny — czyste zaprzeczenie (—> negacja /3B/) bytu pojętego metafizycznie, a więc bytu jako bytu. Niebyt absolutny jest czymś sprzecznym i niemożliwym, jest tylko aktem negacji (przekreślającej) umysłu wobec bytu;
niebyt względny jako:

zaprzeczenie poszczególnego bytu, który jest niebytem w stosunku do innego bytu;
zaprzeczenie samego aktu, poprzez który byt jest w danym aspekcie ukonstytuowany; aktem tym może być wszystko, dzięki czemu coś może być nazwane bytem bądź w aspekcie esencjalnym (forma rzeczy), bądź w aspekcie egzystencjalnym (istnierue). W tym znaczeniu niebytem jest realna —> możność, przyporządkowana aktowi konstytuującemu -^ bytowość (1).

Proponuje się także (W. Stróżewski) odróżnienie „niebytu" od „nie-bytu":

A') nie-byt — wjnrdk zastosowania przekreślającej funkcji słowa 'nie' do bytu pojętego egzystencjalnie, tj. do tego, co w jakikolwiek sposób istnieje. W rezultacie takiego zaprzeczenia otrzymujemy pojęcie —> nicości (1). -> Negacja (3B) przekreślająca;

B') niebyt — jakiś byt zanegowany słowem 'nie': „niebyt" dotyczy czegoś, co jest także bytem, choć określonym inaczej niż ów byt, wobec którego jest właśrue niebytem; byt przeciwstawiający się jakiemuś bytowi jako byt inny ('nie' \iżyte jest tu w funkcji różnicującej). Pojęcie występujące m. in. u Platona. Jako pojęcie relatywne niebyt jest wynikiem stwierdzenia różności między tak czy inaczej określonym bytem a tym, co tym właśnie bytem nie jest. —> Negacja (3A) różnicująca.

2. U G. W. F. Hegla: niczym nie zdeterminowany, czysty i prosty byt, będący jednocześnie sobą i swym przeciwieństwem. Sprzeczność, jaką zawiera, sama się rozwiązuje w jego stawaruu się.

NIEDORZECZNOŚĆ gr. atopia; nłc. ab-surditas; ang. absurdity (1), inconsistency (2); fr. absurdite, nonsens; nm. Ungereimtheit, Unsinnkeit, Widersinn

log. Wypowiedź sprzeczna wewnętrznie (syn.—> absurd /I-I/). Dowód przez sprowadzenie do niedorzeczności (inaczej: do absurdu; reductio ad absurdum), czyli —> dowodzenie nie wprost, polega na wykazaniu, że pewna teza ma konsekwencje wewnętrznie sprzeczne.
log. Wypowiedź jawnie fałszywa {syn.^> absurd /1-2/) lub pozbawiona empirycznego sensu w świetle doświadczenia potocznego (—> nonsens l?>al).
log. Wypowiedź semantycznie bezładna {syn.-^ nonsens /2/) lub pozbawiona -^ spójności (2) syntaktycznej (syn.—> nonsens III).

NIEOSTROŚĆ ang. vagueness; fr. obscu-rite

metod. Właściwość nazwy, której znaczenie nie jest na tyle określone, żeby można było rozstrzygnąć o dowolnym przedmiocie, czy należy on, czy też nie należy do zakresu tej nazwy. Właściwość ta bywa również nazywana niejasnością. Pojęcie wyrażane przez nazwę nieostrą nazywa się pojęciem nieostrym.

NIEPODZIELONOŚĆ gr. = adiairesis; nłc. « indivisibilitas, ~ indiuiduitas; ang. = indi-yisibility; fr. = indivisibilite; nm. ~ Ungeteilt-heit, ~ Unteilbarkeit

metaf. W odróżnieniu od niepodzielności — aktualna —> jedność (1) bytu, który nie dzieli się w sobie na byt i niebyt.

NIEPOZNAWALNOSC nłc. incognosci-bilitas; ang. incognisable, unknowable (= niepoznawalny); fr. inconnaissable (= niepoznawalny); nm. unerkennbar (= niepoznawalny)

t. pozn. Właściwość tego, co nie może być poznane, mimo iż jest rzeczywiste. Niepoznawalność świata lub Boga jest za-

559

560

NIEROZSTRZYGALNOSC

NIESPRZECZNOSC

sadniczą tezą wszelkiego -^ agnostycy-zmu, np. krytycyzmu I. Kanta, pozytywizmu A. CoMTE'A, ewolucjonizmu H. Spencera. Według materializmu dialektycznego rzeczywistość nie jest niepoznawalna, lecz tylko nie poznana.

NIEROZSTRZYGALNOSC ang. undeci-dability; fr. indecidabilite; nm. Unentscheid-barkeit

metod. Własność —> systemu dedukcyjnego polegająca na braku metody, która by pozwoliła stwierdzić, czy dane wyrażenie należy, czy nie należy do tego systemu.

vs^> Rozstrzygalność.

NIESKOŃCZONOŚĆ gr. to dpeiron; łc. infinitas, infinitio; ang. infinity, infinitude; fr. infinite, rinfini; nm. Unendlichkeit

1. W filozofii starożytnej przedchrześci
jańskiej: niedostatek porządku, -^ chaos,
którego synonimami są zmienność i wol
ność, a przeciwieństwem nie tylko skoń-
czoność, ale i konieczność.

U Arystotelesa: potencjalność i niedoskonałość.

2. W filozofii klasycznej chrześcijań
skiej: w przeciwieństwie do skończoności

— to, co nie ma granic; utożsamianie nie
skończoności ze spotęgowaną doskonało
ścią ontyczną pod wpływem określeń Bo
ga pochodzących z Biblii. Rozróżnia się
nieskończoność aktualną i nieskończo
ność potencjalną:

A) Nieskończoność aktualna

— Bóg jako byt wykluczający jakiekolwiek
ograniczenie we wszelkich możliwych do-
skonałościach.

U J. DuNSA Szkota: cecha konstytuująca Boga jako Pierwszą Przyczynę, która ogarnia wszystkie poznające ją intelekty i wszystkie kierujące się ku niej dążenia bytów uprzyczynowanych.

U R. Descartes'a: atrybut właściwy Bogu, w przeciwieństwie do substancji myślących, które różnią się od Boga mniejszą ilością możliwości poznawczo-wolitywnych.

Nieskończoność aktualna może też oznaczać brak ograniczenia w jakimś rodzaju doskonałości. W związku z tym rozróżnia się:

nieskończoność pod względem jakościowym — dotyczącą -^ doskonałości (1 Ab) (np. mądrość, dobroć — w odniesieniu do Boga);
nieskończoność pod względem ilościowym — dotyczącą —> rozciągłości i związaną z przestrzenią lub z czasem.

U B. Pascala: dwie nieskończoności — mikro- i makrokosmos.

U P. Teilharda de Chardin: nieskończoność złożoności wszechświata.

B) Nieskończoność potencjalna — to, co jest w rzeczywistości skończone, lecz co może nieograniczenie wzrastać, np. czas.

3. W matematyce pojęcie nieskończoności bywa stosowane do liczb kardynalnych, typów porządkowych, miary zbiorów itp. Zbiór nieskończony jest to zbiór mający część właściwą^ która jest z nim rów-noliczna (tzn. ma tyle samo elementów), np. zbiór liczb całkowitych jako mający część właściwą (np. zbiór Uczb parzystych) o tej samej ilośd elementów, co zbiór liczb całkowitych, w myśl równania y = 2x, gdzie x jest dowolną liczbą całkowitą.

NIESPRZECZNOSC ang. non-contradic-tion (1, 3), consistency (2); fr. non-contradic-tion (1,3), consistance (2); nm. Widerspruchs-freiheit (1,3), Yertrdglichkeit (2)

log. Niezachodzenie stosunku -^ sprzeczności między zdaniami lub sądami.
metod. Własność —> systemu dedukcyjnego polegająca na tym, że wśród twierdzeń tego systemu nie m.a ani jednej pary zdań takich, żeby jedno było zaprzeczeniem drugiego, czyli żeby zachodziła między nimi sprzeczność. Na mocy tzw. prawa Dunsa Szkota: p —> {~p —> q) (czyt. Jeżeli p, to: jeżeli nie-p, to q) sprzeczność prowadzi do przepełnienia systemu, tj. do tego, że należą doń wszystkie zdania — zarów-

561

19 — Słownik filozoficzny

562

NIEŚMIERTELNOŚĆ

NIEŚWIADOMOŚĆ

no prawdziwe, jak i fałszywe — jakie dadzą się sformułować w języku danego systemu. System taki jako narzędzie poznania czy opisu rzeczywistości byłby nieprzydatny, dlatego dąży się, w odniesieniu do każdego systemu dedukcyjnego, do przeprowadzania dowodu jego nie-sprzeczności. Nie zawsze jednak dowód taki jest wykonalny i wtedy trzeba zadowalać się faktem, że w danym systemie, np. w arytmetyce, nie wykryto dotąd sprzeczności, choć byłyby po temu okazje w wielowiekowym rozwoju tej dyscypliny. Dowody niesprzeczności istnieją dla -^ rachunku zdań, —> rachimku kwantyfikatorów i innych teorii dedukcyjnych, nnniej bogatych pojęciowo niż np. arytmetyka.

3. metaf. —> Zasada/nie-/sprzeczności: nie może być tak, aby byt był niebytem.

NIEŚMIERTELNOŚĆ gr. athanasia; łc. immortalitas; ang. immortality; ix. immorta-lite; nm. Unsterblichkeit, Immortalitat

1. Zaprzeczenie śmiertelności, która oz
nacza podleganie żyjącego bytu cielesne
go śmierci jako faktowi biologicznemu;
zaprzeczenie to dotyczy zwykle bytu psy
chofizycznego, duchowo-delesnego, a więc
osobowego.

W teologicznej interpretacji Augustyna pierwotna nieśmiertelność,którą utracił Adam przez grzech, polegała na tym, że można było nie umrzeć; ostateczna zaś nieśmiertelnośćwescha-tonie będzie polegała na tym, że umrzeć nie będzie można.

2. Nieśmiertelność duszy (teza filozofii
spirytualistycznej) — zachowanie przez
duszę po jej rozłączeniu się z ciałem wie
cznego życia substancjalnego (ujęcie pla
tońskie) i osobowego.

W tomistycznej antropologii filozoficznej nieśmiertelności duszy dowodzi się przez: a) wykazanie jej duchowości, tj. wewnętrznej niezależności w istnieniu od materii, oraz jej istotowo-rozciągłościowej niezłożoności (argumenty metafizyczne);

b) wskazując na powszechne, zgodne z naturą dążenie człowieka do utrzymania swego istnienia bez końca (argument psychologiczny); c) wskazując na to, że podstawą sankcji za czyny ludzkie byłoby życie bez końca (argument etyczny).

Nieśmiertelność odróżnia się od -^ wieczności (2).

Niemiertelność subiektywna {immortalite subjectwe) — pochodzące od A. CoMTE'A przenośne określenie tego, co ma trwać bez końca w pamięci ludzkości.
pot. W znaczeniu przenośnym: zachowanie trwałej, nieprzemijającej wartości w pamięci ludzkiej, kulturze itp.

NIEŚWIADOMOŚĆ ang. unconscious; fr. 1'inconscient; run. Unbewufite

1. W psychoanalizie (S. Freud): nie
świadomość jednostkowa {per-
sonliche Unbewufite) — najgłębsza warstwa
psychiki ludzkiej, niedostępna świadomo
ści, lecz wywierająca silny wpływ na nią
i na zachowanie się człowieka; często utoż
samiana z -^ id. Nieświadomość jest siedli
skiem popędów, tkwią też w niej ślady
dawnych przeżyć świadomych, wypartych
niegdyś ze świadomośd. —> Przedświado-
mość (1), -^ podświadomość (1).

U C. G. Junga: nieświadomość zbiorowa {kollektive Unbewufite) — wrodzona, wspólna gatunkowi ludzkiemu ta część nieświadomości jednostki, która różni się od jej nieświadomości indywidualnej, ukształtowanej w toku ontogenezy, czyli w normalnym biegu jej życia. Nieświadomość zbiorowa, inaczej — społeczna, stanowi według Junga najgłębszą sferę ludzkiej duszy; jej treścią są powszechne, choć nie uświadamiane wyobrażenia, które stają się świadome dopiero w —> micie (1) (-> archetyp /2/).

2. U E. VON Hartmanna: Unbewufite —
aktywne i zarazem intelektualne podłoże
wszystkich zjawisk, którego tylko przeja
wem jest jednostkowa świadomość. Hart-

563

564

NIEZMIENNOŚĆ

NOMINALIZM

mann rozróżnia nieświadomość fizjologiczną, nieświadomość względną i nieświadomość absolutną.

NIEZMIENNOŚĆ łc. immutatio; nłc. im-mutabilitas, incommutabilitas; ang. immuta-hility; fr. immutabilite, invariabilite; nm. Un-veranderlichkeit

Niezmienność absolutna — atrybut —> absolutu (1), wykluczający jakąkolwiek —> zmianę.
Niezmienność relatywna — cecha jakiegoś przedmiotu polegająca na tym, że jeśli się on nie zmienia, to tylko pod pewnym wyróżnionym względem, pod innymi natomiast — zmienia się.

NIHILIZM (łc. nihil = nic) nłc. nihilis-mus; ang. nihilism; fr. nihilisme; nm. Nihilis-mus

Termin wprowadzony przez F. H. Jaco-BiEGO na określenie skrajnego idealizmu teoriopoznawczego.

metaf. Doktryna, według której nie istnieje żadna rzeczywistość substancjalna. Niłiilizm metafizyczny łączył z nihilizmem epistemologicznym Gorgiasz z Le-ONTiNoj, który głosił, że w ogóle nie ma ru-czego, a jeśliby nawet coś istniało, to nie można by tego poznać, gdyby zaś było poznawalne, to i tak nie mogłoby być przedmiotem porozumienia się między ludźmi.
et. Nihilizm etyczny — syn.—> amora-lizm (1).
Nihilizm społeczny — doktryna społeczna i polityczna odrzucająca wszelki przymus w stosunku do jednostki, przede wszystkim ze strony państwa (—> anarchizm). Terminu „nihilizm" użył po raz pierwszy w tym znaczeniu I. S. Turgieniew (w powieści Ojcowie i dzieci, 1861), odnosząc go do rosyjskich anarchistów-rewolu-cjorustów.

NOEM AT (gr. nóema = myśl) ang. noe-ma; fr. noeme; nm. Noema W terminologii fenomenologicznej: treść

myślenia, to, co się myśli, w odróżnieniu od -^ noezy (2), czyli aktu myślenia.

U E. HussERLA (z okresu Idei): przedmiotowy korelat intencji danego aktu świadomości (noezy), uzyskiwany po dokonaniu -> redukcji transcendentalnej.

NOEMATYCZNY ang. noematic; fr. noe-matique; lun. noematisch

Odnoszący się do przedmiotu myśli (-> noemat).

NOETYCZNY (gr. noetikós = zdolny do rozumienia, poznawania) ang. noetic; fr. noetiąue; rvcn. noetisch

Dotyczący teorii poznania (—> noety-ka).
Odnoszący się do aktu myślenia (—> noeza /2/).

NOETYKA (gr. noetikós = zdolny do rozumienia, poznawania) ang. the noetic; fr. la noetiąue; rmi. Noetik syn.^> Teoria poznania.

NOEZA (gr. <nóesis> = zdolność rozumienia, inteligencja; myślenie; pojęcie, idea) ang. noesis; fr. noese; nm. Noesis

U Platona: poznanie intuicyjne (noesis) w przeciwstawieniu do poznania dys-kursywnego (didnoia); myśl czysta, którą człowiek poznaje Dobro oraz podległe mu idee.
W fenomenologii: akt myślenia, akt świadomości, w odróżnieniu od —>noe-matu.

NOMINALIZM (nłc. nominalis = dotyczący imienia, nazwy) ang. nominalism; fr. nominalisme; nm. Nominalismus

1. Jedno z głównych stanowisk w sporze o uniwersalia (-^ powszechniki /1 /), wiązane zazwyczaj ze skrajnym —> em-piryzmem (la) i przeciwstawne -> realizmowi (3) pojęciowemu, utrzymujące, że nazwy ogólne są jedynie skrótami szeregu nazw jednostkowych i nie oznaczają ni-

565

566

NOMINALIZM

NONSENS

czego ogólnego; nominalizm odrzuca więc istnienie zarówno pojęć ogólnych, jak i rzeczy ogólnych. Przedstawicielami nomina-lizmu byli J. Roscelin, P. Abelard, następnie W. OcKHAM, Mikołaj z Autrecourt, Mikołaj z Oresme i in. Odmianami średniowiecznego nominalizmu są —> sermonizm i -> terminizm (niekiedy jako jego umiarkowaną postać traktuje się również —> konceptualizm Ul). Rozróżnia się:

nominalizm radykalny: pojęcia sprowadzają się do wyobrażeń. W filozofii nowożytnej stanowisko to podzielali m. in. D. Hume, E. de Condillac (nominalizm psychologiczny; -> sensualizm /1 /);
nominalizm umiarkowany: pojęcia posiadają treść myślową niesprowadzalną do wyobrażeń, ale też nie powstałą w doświadczeniu (m. in. W. OcKHAM, w filozofii nowożytnej: G. Berkeley, R. Descartes, I. Kant).

Nominalizm naukowy — stanowisko, według którego takie czyrmości, jak opis faktów, praw, ujmowanie ich w teorie są jedynie konstrukcjami umysłu, pewnymi —> konwencjami, zabiegami upraszczającymi itp. (—> redukcjonizm); nazwa „nominalizm" w tym znaczeniu odnoszona bywa do doktryny E. Le Roy.
metod. Stanowisko, według którego nauka zajmuje się nie rzeczami, zjawiskami, lecz twierdzeniami o nich, czyli wyrażeniami, tworząc wyspecjalizowane języki nauk ogólnych i szczegółowych (—> empi-ryzm /4/ logiczny).

Nominalizm logiczny — traktowanie logiki nie jako nauki o przedmiotach ogólnych i związkach między nimi, lecz jako nauki o znakach: nazwach, zdaniach itp.

Nominalizm reistyczny (—>re-izm 121) — zakłada, że nazwami rzetelnymi są tylko nazwy rzeczy, wobec czego postuluje uŻ5rwanie w wypowiedziach tylko takich właśnie nazw, w przypadku zaś posługiwania się —> onomatoidami wymaga umiejętności przetłumaczenia ich na nazwy rzetelne (T. Kotarbiński).

NOMOGENEZA (gr. nómos = prawo naturalne + genesis = pochodzenie) ang. no-mogenesis

filoz. przyr. Doktryna, według której przebieg zjawisk i procesów ewolucyjnych dokonuje się nie dzięki przypadkowi i zdarzeniom losowym, ale jest ściśle zdeterminowany (przez prawa przyrody).
biol. Przebieg rozwoju filogenetycznego wyznaczony jednoznacznie przez stan zaistniały w określonym czasie i uwarunkowany w głównej mierze czynnikami wewnętrznymi i zmianami organizmów.

NOMOLOGICZNY <gr. nómos = prawo, przepis + logos = słowo, nauka) ang. nomo-logical; nm. nomologisch metod, syn.-^ Nomotetyczny.

NOMOTETYCZNY <gr. nomothetikós = dotyczący prawodawstwa, prawodawczy) ang. nomothetic; fr. nomothetiąue; nm. no-mothetisch

metod. Określenie wprowadzone przez W. Windelbanda, odnoszące się do nauk, które formułują prawa ogólne, w przeciwstawieniu do nauk —> idiograficznych, jak np. historia, które opisują fakty lub przedmioty jednostkowe.

NONSENS (łc. non = nie + sensus = sposób myślenia; zdolność myślenia; znaczenie) ang. nonsense, meaningless; fr. nonsens; nm. Unsinn, Sinnlos

log. Wypowiedź pozbawiona —> spójności (2) syntaktycznej, a więc będąca ciągiem wyrazów zbudowanym niezgodnie z regułami składni danego języka.
log. Wypowiedź wprawdzie poprawna syntaktycznie, tj. zbudowana zgodnie z regułami składni danego języka, lecz semantycznie bezładna, a t3nn samym niezrozumiała dla posługujących się tym językiem.
t. pozn., metod. Wypowiedź poprawna syntaktycznie, lecz pozbawiona sensu empirycznego, tj. stwierdzająca coś, co a) nie wydaje się możliwe w świetle doświad-

567

568

NOOGENEZA

NORMA

czenia potocznego lub co b) nie jest uzasadnione w świetle doświadczenia naukowego. Co do drugiej kwalifikacji (b), w neopozytywistycznym określaniu empirycznej sensowności {empirical meaning-fulness) oprócz postulatów znaczeniowych dotyczących —> terminów (3a) teoretycznych formułowano definicje zdań empirycznie sensownych (m. in. R. Carnap, H. Mehl-berg), akcentując w nich takie wymagane własności tych zdań, jak obserwacyjna po-twierdzalność i empiryczna sprawdzalność, a także empiryczna obalalność. Stanowiące trzon filozofii klasycznej problemy metafizyczne są według neopozytywistów problemami, których nie można sformułować za pomocą terminów empirycznie sensownych ani też przedstawić w takichże zdaniach.

NOOGENEZA (fr. <noogenese>, z gr. nous = umysł, rozum + genesis = pochodzenie)

U P. Teilharda de Chardin: proces kształtowania się i rozwoju —> noosfery, dokonujący się głównie dzięki -^ kompleksyfikacji.

NOOLOGIA (gr. nous = umysł, rozum + logos = słowo, nauka) ang. noology; fr. no-ologie; nm. Noologie

Termin o rodowodzie XVII-wiecznym, przybierający rozmaite odcienie znaczeniowe, lecz dotyczący zasadniczo, zgodnie ze swą etymologią, wiedzy o umyśle i jego funkcjach.

Według Ch. a. Crusiusa: tyle, co psychologia.
U I. Kanta: racjonalistyczna teoria idei wrodzonych.
Dla W. Hamiltona: nauka o czystym rozumie, przeciwstawna „dianoiologii".
W ujęciu R. Euckena: wiedza o twór-CZ3TTI żydu ducha (Geistesleben) w przeciwstawieniu do empirycznego życia umysłowego (Seelenleben).

NOOSFERA (fr. <noosphere>, z gr. nous = umysł, rozum + sphatra = kulista prze-

strzeń, niebo) ang. nodsphere; nm. Noo-sphtire

Termin wprowadzony przez P. Teilharda DE Chardin — na zasadzie analogii do takich terminów, jak „litosfera", „hydrosfera", „biosfera" itp. — na oznaczenie sfery życia ludzkiego, określanej jako otaczająca Ziemię warstwa rzeczywistości psychicznej, duchowej.

NORMA (łc. ]norma> = węgielnica (wyznaczająca kąt prosty), linia postępowania, prawidło) ang. norm, standard; fr. normę; nm. Norm

1. et. Niekiedy używa się tego terminu na oznaczenie wszelkich zasad moralnych, w tym także —> ocen (lAa), czyli zdań wartościujących. Norma w szerszym znaczeniu to nie tylko -^ nakaz lub -> zakaz czy reguła postępowania, ale także to, co ten nakaz, zakaz czy regułę uzasadnia. Przykładem takiej normy może być sformułowana przez K. Wojtyłę norma personalistyczna (stanowiąca naturalną treść ewangelicznego przykazania miłości, a zarazem nawiązująca do sformułowania -> imperatywu kategorycznego); „osoba nie może być nigdy dla drugiej osoby środkiem do celu".

W znaczeniu ściślejszym termin „norma" odnosi się do sądów i zdań imperatywnych, które nie orzekają o dobru czy złu postępowania ludzkiego, ale wyrażają nakaz czy też zakaz określonego zachowania.

Rozróżnia się:

a) normy aksjologiczne—opierające się na pewnym wartościowaniu; sprowadzalne do ocen, np. właśnie moralnych lub estetycznych;

bX normy tetyczne — opierające się na stanowieniu czy rozkazie; niespro-wadzalne do ocen;

c) normy teleologiczne — oparte na stosunku tego, co się normuje, do jakiegoś celu; na ogół sprowadzalne do ocen.

W etyce heteronomicznej nakazy i zakazy są nałożone „z góry" (np. przez Boga)

569

570

NORMATYWEM

NUMINOSUM

lub wynikają z natury ludzkiej, i podmiot winien je poznawać i respektować; w etyce autonomicznej podmiot nie rozpoznaje norm, lecz sam je tworzy — bądź indywidualnie (np. monarcha lub każdy człowiek dla siebie), bądź zbiorowo (np. społeczeństwo lub klasa społeczna). W założeniach etyki autonomicznej mechanizmy tworzenia się prawa moralnego różnie są wyjaśniane odpowiednio do ogólnych założeń filozoficznych danego kierunku.

W prakseologii: obowiązująca wypowiedź, która ustala, jak działać (norma czynnościowa), by osiągnąć określony cel, jak długo działać (norma czasowa), jakie ma być zużycie energii (norma energetyczna), jaki ma być wytwór (norma przedmiotowa), itp.
psych. Poziom jakościowy i ilościowy różnych cech psychicznych, np. inteligencji, emocjonalności, aktywności, który: a) mieści się w granicach wokół stanu najczęściej występującego w danej populacji (uwarunkowanie czynnikami kulturowo--społecznymi), b) pozytywnie służy rozwojowi danej jednostki w jej twórczym przystosowywaniu się do środowiska.

NORMATYWIZM <fr. normatif= normatywny, służący za regułę, z łc. norma = prawidło) nm. Normativismus

Zapoczątkowany przez H. Kelsena kierunek w filozofii prawa, który nawiązując do kantyzmu, w kwestii istnienia -> prawa (IB) naturalnego i jego mocy obowiązującej zajmuje stanowisko -^ pozyt3rwi-zmu (5) prawnego. Za I. Kantem normaty-wizm przyjmuje pierwszeństwo czystego —> rozumu praktycznego przed teoretycznym, sferę zaś powinności {—) obowiązek), do której zalicza aprioryczne normy

prawne, przeciwstawia na różnych płaszczyznach sferze bytu.

NOUMEN (nm. <Noumenon>, od gr. no-oumena (Platon w odniesieniu do Idei, Ti-maios, 51 D)) nłc. intelUgibile; ang. noume-non; ix. noumene

Termin I. Kanta, użyty przez niego na określenie -^ rzeczy samej w sobie, czyli tego, czego istnienie poza zjawiskiem umysł domniemywa, lecz czego rue może spostrzec. vs-^ Fenomen (2).
Rzeczywistość absolutna, niepoznawalna empirycznie, która jednak może być poznana poprzez —> intuicję (Ib) intelektualną.

NOUS <gr. <nous> = umysł, rozum)

U Anaksagorasa: rozumna przyczyna ruchu i jego praw, różna od materialnego tworzywa kosmosu.
Najwyższa i najszlachetniejsza część duszy — zdolność intelektualnego postrzegania i intuicyjnego myślenia (Platon, Arystoteles).

NUMINOSUM (łc. numen, -inis = bóstwo) ang. the numinous; fr. la numineuse; nm. das Numinose

W filozofii religii u R. K. L. Otto: tajemnicza, sakralna siła, oddziałująca na człowieka ambiwalentnie, napawająca go przerażeniem i lękiem, a jednocześnie pociągająca i zniewalająca. Numinosum objawia się bądź przedmiotowo jako transcendentna rzeczywistość, bądź podmiotowo jako przeżycie, doświadczenie lub odczucie religijne owej rzeczywistości, przy czym zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku występują dwa przeciwstawne sobie elementy: pociągający (fascinosum) i odpychający itremendum). —> Sacrum (1).

571

572

OBOWIĄZEK

OBALALNOSC (EMPIRYCZNA) ang.

falsifiahility

metod. Własność zdania polegająca na tym, że może ono być obalone, czyli sfal-syfikowane {-^ falsyfikacja), przez odwołanie się do zdań obserwac5^nych. Używa się również — za an^. falsifiahility — terminu „falsyfikowalność".

OBIEKTYWIZM <nlc. obiectivus = odnoszący się do przedmiotu) nłc. obiectivis-mus; ang. objectiyism; fr. objectivisme; nm. Objektiyismus TO—> Subiektywizm.

metaf. Doktryna uznająca istnienie rzeczy poza podmiotem i niezależnie od niego, przez zwolenników subiektywizmu traktowane jako stan podmiotu (—> realizm /lA/ metafizyczny).
t. pozn. Stanowisko, według którego przedmioty istniejące poza poznającym podmiotem są dla tego podmiotu poznawalne; podmiot ów zdolny jest również poznawać — niektóre przynajmniej — własności przedmiotów takimi, jakie są one niezależnie od poznającej świadomości (-^ realizm /IB/ teoriopoznawczy).
W znaczeniu aksjologicznym: stanowisko, według którego wartości (etyczne, estetyczne) istnieją niezależnie od odbierającej je świadomości, a prócz tego przysługują przedmiotom jako ich kwalifikacje własne, a nie nabyte, lub przynajmniej jako kwalifikacje nierelacjonalne.
Pozytywizm jako postawa praktycz-

na, polegająca na trzymaniu się danych obiektywnych, tzn. kontrolowanych za pomocą zmysłów, i na odrzucaniu danych subiektywnych, wyobraźni, uczuć itp.

OBIEKTYWNOŚĆ (nłc. obiectivus = odnoszący się do przedmiotu) nłc. obiectivi-tas; ang. objectivity; fr. objectiyite; nm. Objek-tivitat

metaf. Cecha tego, co należy do rzeczywistości pozapodmiotowej i istnieje niezależnie od świadomości; inaczej: przed-miotowość.
t. pozn. Charakter poznania polegający na tym, że jest ono w ujmowaniu rzeczywistości niezależne od tego, kto i w jakich okolicznościach uznaje dany sąd o poznawanym przedmiocie.
pot. Bezstronność.

OBJAWIENIE gr. apokdlypsis; łc. revelatio; ang. revelation; fr. revelation; nm. Offenba-rung

teol. W religii chrześcijańskiej: nadprzyrodzone, osobowe i zbawcze ujawnianie się Boga człowiekowi w historii, przede wszystkim w Jezusie Chrystusie, mające charakter wydarzenia oraz dialogu nawiązanego przez Boga z człowiekiem w toku dziejów.

Tak zwane objawienie naturalne — odsłoruęcie się Boga przez sam fakt stworzenia bytu skończonego. W świetle stworzenia Bóg może być poznawany tylko przez analogię do bytu skończonego, przez negację jego atiybutów i przez wnioskowanie pośredrue, pozostając nadal tajemnicą. Objawienie naturalne ukazuje nam rzeczywistość Boga jedynie jako pytanie, a nie jako odpowiedź.

—> Filozofia chrześcijańska starała się realizować własny postulat niesprzeczności i wzajemnego dopdhiiania się rozwiązań czysto rozumowych z danymi Objawierua.

OBOWIĄZEK gr. kathekon; łc. officium; ang. duty, obligation; fr. obligation; nm. Pflicht, Yerpflichtung

573

574

OBRAZ

OBWERSJA

et. —> Norma (1) należąca do zespołu norm skodyfikowanych lub tylko przyjętych zwyczajowo w danym społeczeństwie, za stosowanie się do której człowiek, a w szczególności członek tego społeczeństwa, jest odpowiedzialny (^ odpowiedzialność 11,11). W zależności od rodzaju norm rozróżnia się obowiązki: moralne, prawne, wychowawcze itp.

W e^ce termin „obowiązek" bywa używany zamiennie z terminem „powinność^'. Obowiązek traktuje się 1) bądź jako konsekwencję wynikającą z ogólniejszego prawa moralnego i wówczas jego korelatem jest -> uprawnienie, 2) bądź jako fakt pierwotnie dany w tzw. doświadczeniu moralnym i wówczas jego korelatem jest -> dobro (3) (wartość), rozpoznawane przez podmiot jako godne zaafirmowania. W tym drugim znaczeniu (2) częściej stosowany jest termin —> „powirmość".

OBRAZ gr. eidolon; łc. species (1), idolum, eidolum (2) (u stoików), simulacrum (2) (Lukrecjusz); nłc. phantasma (2); ang. species (1), image; ix. espece (częściej w 1. mn.: especes) (1), image; nm. Spezies (1), Bild, Abbildung

1. psych, i pozn. Postać poznawczo-zmy-słowa {species sensibilis), pełniąca rolę medium quo (pośrednika przezroczystego; —> znak /la/ formalny). Stanowi ona psychiczny odpowiednik poznawanej treści i formę aktu, dzięki której dany akt odnosi się do tego, a nie innego przedmiotu (do tej, a nie innej strony tego przedmiotu). Species nie jest dana wprost, lecz jedynie wywnioskowana w ramach teorii filozoficznej (tradycja arystotelesowska).

Termin species odnosi się też do postaci poznawczo-intelektualnej {species intelligi-bilis), zwanej w polskiej terminologii obrazem zastępczym. Obraz zastępczy wrażony {species intelligibilis expressa) jest to czysto formalne i niematerialne przyjęcie poznawanego przedmiotu przez poznający podmiot. Stanowi on znak, za którego pośrednictwem —> intelekt (la)

możnościowy uobecnia w sobie ujętą przez -^ intelekt (Ib) czynny treść {species intelligibilis impressa) przedmiotu poznawalnego zmysłowo {species sensibilis), będąc intencjonalnie i całkowicie przyporządkowaną poznaniu reakcją podmiotu na przedmiot. Funkcja obrazu zastępczego jest w swej naturze dwojaka: a) zależna od podmiotu — obraz jest modyfikacją władzy poznawczej, b) przedstawieniowa, prz3^orządko-wana ujawnieniu struktury treściowej poznawanego przedmiotu.

t. pozn. Sposób, w jaki przedmiot jest dany w spostrzeżeniu, wyobrażeniu, przypomnieniu, a więc dany z pewną -> na-ocznością. Niektórzy przeciwstawiają obraz jako przedstawienie zmysłowe — idei jako przedstawieniu myślowemu (intelektualnemu).
psych. Obraz typiczny {typie image) — wyobrażenie o zamazanych cechach jednostkowych, na pozór ogólnych. Z teorią obrazów typicznych (wyobrażeń złożonych) wystąpił F. Galton.

OBSERWACJA <łc. <observatio> (2) = oglądanie, odpowiednik gr. aisthesis) ang. ob-servation; fr. obsewation; nm. Beobachtung

metod. Planowe (o ustalonej kolejności), systematyczne (w określonych odstępach czasu) i selektywne (wybierające elementy ważne) poznawanie jakiegoś fragmentu rzeczywistości, mające niekiedy na celu sprawdzenie postawionej -» hipotezy (2). Obserwacja jest podstawową metodą badań w naukach empirycznych i dotyczy zjawisk w ich przebiegu naturalnym albo wywołanych eksperymentalnie (-> eksperyment). Obserwacją nazywa się też to, co zostało zaobserwowane, czyli wynik obserwacji jako czynności.
pot. Czynność (lub wynik) uważnego spostrzegania, mająca na celu dokładniejsze poznanie jakiejś rzeczy lub zjawiska.

OBWERSJA (łc. <obversio> = obrócenie) ang. obversion; fr. obversion; nm. Obversion

575

576

OCENA

OCZYWISTOŚĆ

W logice tradycyjnej — przekształcenie zdania kategorycznego w ten sposób, że twierdzenie zmienia się w przeczenie, a przeczenie — w twierdzenie, przy czym orzeczriik zaopatruje się w negację. Zdania SaP, SeP, SiP, SoP po obwersji będą miały, odpowiednio, postać: Se nie-P, Sa nie-P, So nie-P, Si nie-P (czyt.: każde S jest P — żadne S nie jest nie-P; żadne S nie jest P — każde S jest nie-P; niektóre S są P — niektóre S nie są nie-P; niektóre S nie są P — niektóre S są nie-P); -^ kwadrat logiczny. Obwersja, podobnie jak -^ konwersja, należy do tzw. -^ wnioskowania bezpośredniego.

OCENA gr. timena; łc. aestimatio, iudicium (2); ang. appreciation, evaluation; fr. appre-ciation, jugement; nm. Bewertung, Beurtei-lung, WertscMtzung

1. Zdanie wartościujące, czyli zdanie, którego treścią jest sąd rozumu orzekającego o -^ wartości (1, 2) jakiejś istniejącej rzeczy lub idei (tzn. o stopniu ich doskonałości w stosunku do określonego ideału, przede wszystkim w aspekcie prawdy, dobra, piękna, użyteczności), czyli sąd wartościujący. Ocena nie utożsamia się z opisem ani z wyjaśnieniem.

Rozróżnia się:

A) Oceny aksjologiczne (właściwe) — wyrażające wewnętrzną wartość rzeczy, a pośród nicłi:

a) oceny moralne — dotyczące
-^ dobra (3A) lub zła, ujmowanego przede
wszystkim jako cecha czynów świado
mych i dobrowolnych. Oceny tego rodzaju
mogą być ogólne lub konkretne odpowie
dnio do tego, czy orzekają o wartości mo
ralnej gatunkowo określonych kategorii
aktów ludzkich („kłamstwo jest aktem
złym"), czy też o wartości konkretnych
aktów ludzkich („to oto moje kłamstwo
jest czynem złym"). Instancją wydającą
oceny ogólne jest — w etyce chrześcijań
skiej > rozum praktyczny, czyli tzw.

rozum słuszny {ratio recta), poznający obiektywne, oparte na rozumnej naturze

człowieka i jego osobowej godności prawidła postępowania moralnego. Oceny zaś konkretne formułuje -^ sumienie na podstawie odniesienia konkretnego aktu do oceny ogólnej i porównania go z nią;

b) oceny estetyczne — odnoszące się do —> piękna (1) albo —> brzydoty (2); zajmuje się nimi estetyka.

B) Oceny prakseologiczne(niewłaściwe, utylitarne, celowościowe) — wiążące się z zewnętrzną wartością rzeczy, wyrażające, że coś się nadaje lub nie nadaje na środek do celu czy że posiada wartość ze względu na coś innego.

Ponadto dzieli się oceny na:

A') oceny bezwzględne — wyznaczone treściami odkrywanymi w rzeczywistości (oceny właściwe), przyjmowane na ogół niezależnie zarówno od subiektywnych doznań poszczególnych jednostek, jak i od czynników społecznych;

B') oceny względne — przyjmowane ze względu na dany cel (oceny niewłaściwe); mogą to być: oceny emocjonalne (hedonistyczne), utylitarne, funkcjonalne.

2. t. pozn. Ocena zmysłowa, pragmatyczna: w odróżnieniu od pierwotnej intuicyjnej recepcji poznawczo-zmysłowej — wtórny akt poznania zmysłowego, dokonywany przy udziale tzw. -> zmysłu (c) wspólnego, zwany osądem zmysłu {iudicium sensus), polegający na świadomym rozgraniczeniu poszczególnych wrażeń w obrębie jednego właściwego przedmiotu poznania, a także na odróżnianiu przedmiotów wrażeń właściwych, np. rozgraniczaniu barw, a także odróżnianiu czegoś, co jest barwą, od czegoś, co jest dźwiękiem, zapachem, temperaturą itd.

OCZYWISTOŚĆ gr. endrgeia; łc. eviden-tia; ang. evidence; fr. evidence; nm. Evidenz

1. t. pozn. A) W nurtach arystotelizują-cych (najwyraźniej u Awicenny i u J. Mari-taina): właściwość przysługująca pierwszym zasadom bytu i myślenia (tożsamości, /nie-/sprzeczności, wyłączonego środ-

577

578

ODBICIE

ODBITKA (POZNAWCZA)

ka, przyczynowości, racji dostatecznej), których prawdziwość narzuca się intelektowi sama przez się. Jest to także jedno z —> kryteriów (2) prawdy. B) W fenomenologii wyróżnia się:

oczywistość przedmiotową (kryterium prawdy), będącą świadomością sposobu, w jaki przedmiot dany w akcie poznania wyznacza rezultat tego aktu (istnieje tyle rodzajów oczywistości przedmiotowej, ile jest tych sposobów);
oczywistość podmiotową (za R. Descartes'em), polegającą na daniu (odbiorze) czegoś w sposób jasny i wyraźny.

et. Oczywistość moralna — właściwość przysługująca pierwszym zasadom postępowania moralnego, których prawdziwość wyruka bezpośrednio z treści podmiotu i orzeczenia w wyrażających je zdaniach, np.: „Dobro należy czynić, a zła unikać". (Zdolność rozumu praktycznego do ujmowania tego rodzaju najogólniejszych i oczywistych zasad moralnych zwie się -^ synderezą.)
metod. Jedno z kryteriów prawdziwości zdań. Rozróżnia się:

oczywistość spostrzeżeń ekstraspek-cyjnych albo introspekcyjnych, polegającą na zgodności zdania spostrzeżeniowego z opisywanym przez nie stanem rzeczy albo zjawiskiem psychicznym;
oczywistość płynącą z treści terminów, za pomocą których zdanie jest sformułowane: ktoś, kto zrozumie terminy składowe zdania, ten nie może się oprzeć uznaniu owego zdania za prawdziwe lub fałszywe. Tego rodzaju oczywistość jest właściwa wielu -^ aksjomatom (2) i twierdzeniom nauk dedukcyjnych, aczkolwiek nie jest im stawiana za warunek konieczny.

4. pot. Własność twierdzeń jawnie pra
wdziwych.

ODBICIE gr. typosis (= odciśnięcie); nłc. reflexio; ang. reflex; fr. reflet; nm. Reflexion, Abbild

W materialistycznych teoriach poznania, w szczególności w teorii materializmu dialektycznego: proces odzwierciedlania (rekonstrukcji) materialnej rzeczywistości w świadomości człowieka. Według teorii odbicia mieniącej się teo-riopoznawczym —> realizmem (IBb) krytycznym odbicie wyraża stosunek: a) przy-czynowo-skutkowy (bodźce wywołują następstwo w postaci aktów psychicznych); b) psychospołeczny — zachodzący między aktami psychicznymi a warunkującymi je cechami społeczeństwa; c) izomorfizmu treści aktów psychicznych z fragmentami materialnej rzeczywistości.

ODBITKA (POZNAWCZA) gr. typos; nłc. exemplatio, exemplatum

W materialistycznych teoriach poznania: rezultat —»odbicia jakiegoś fragmentu materialnej rzecz3^wistości w poznającym podmiocie. Na przykład w staro-greckich koncepcjach spostrzegania (u Em-PEDOKLESA, Demokryta, Kleantesa): eidola, typois — miniatury rzeczy („wypływy", odciśnięcia, podobizny) przenoszące się do organów zmysłów i powodujące poznanie tych rzeczy.
U Platona: odbitki idei — przeciwstawiany -^ ideom (la) świat nieprawdziwie bytujących, otaczających nas rzeczy materialnych, których istoty są zawarte w ideach-wzorach, mając tam swe prawdziwe bytowanie.
W tradycji arystotelesowskiej: species — postać poznawcza przedmiotu, jego zastępcza forma czy —> obraz (1) w akcie poznania. Można mówić o species jako o „odbitce" ze względu na recepcyjny, a nie wytwórczy charakter poznania (^ receptyw-ność /I/), z zastrzeżeniem, że w jego akcie następuje formalne, nie zaś materialne przyjęcie poznawanego przedmiotu, jakkolwiek bywa on dany z pewną -^ na-ocznością. Rozróżnia się postać poznaw-czo-zmysłową {species sensibilis) i postać

579

580

ODDZIELANIE

ODRĘBNOŚĆ

poznawczo-intelektualną {species intelligi-bilis — expressa, impressa).

ODDZIELANIE (tłum. łc. <disłinctio>) łc. = separatw; nłc. disiunctio, ~ segregatio (= oddzielanie od materii); ang. disjunction; fr. disjonction; nm. Auseinanderhaltung

t. pozn., psych. W tradycji arystoteleso-wsko-scholastycznej: odróżnianie przez intelekt jednych elementów rzeczywistości od drugich. Oddzielanie należy zarówno do pierwszej funkcji intelektu, jaką jest tworzenie —> pojęć (1), i nazywa się wówczas —> abstrakcją (1) właściwą, jak i do drugiej jego funkcji, jaką jest —> sądzenie, i wówczas nazywa się —> separacją.

ODNIESIENIE ang. reference; fr. referen-ce; nm. Bedeutung (1), Referenz (2), Bezug

log. To, co dane wyrażenie oznacza.
W językoznawstwie: referencja — określenie jednej z dwóch podstawowych i uniwersalnych funkcji języka, mianowicie funkcji referencyjnej (drugą jest funkcja predykaty wna; —> orzekanie /2/), polegającej na wskazywaniu w zdaniu na to, o czym jest w nim mowa. Funkcja ta umożliwia identyfikację przedmiotu (lub rodzaju przedmiotu) w danym zdaniu i jego reidentyfikację w zdaniach następnych.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ang. responsibi-lity, liability (2); fr. responsabilite; nm. Yerant-wortung, Yerantwortlichkeit

1. et. Odpowiedzialność moralna — relacja działającego podmiotu do jego czynów świadomych (-> poczytalność) i wolnych, polegająca na tym, że —> dobro (3A) lub zło zawarte w treści spełnionego przezeń czynu staje się cząstką składową moralnej treści jego osobowości, wskutek czego ponosi on związane z tym czynem konsekwencje. Odpowiedzialność związana ze —> sprawiedliwością (1) jest pełnym prawości wzięciem na siebie dobrych i złych skutków własnych działań; odpowiedzialność związana

z —> miłością (6) jest wzięciem na siebie złych skutków czyichś działań — przy czym sprawiedliwość nie zostaje bynajmniej uchylona — i obdarowaruem kogoś dobrymi skutkami działań swoich własnych, aby w ten sposób chronić go przed złem. Problematyka odpowiedzialności wiąże się ściśle z problematyką -^ osoby (2) i wspólnoty.

2. W prawodawstwie — ponoszenie konsekwencji cywilnych (odpowiedzialność cywilna — taka, która nakłada obowiązek naprawienia wyrządzonej komuś szkody) lub karnych (odpowiedzialność karna — taka, która odnosi się do czynów kwalifikowanych jako przestępstwa) za określone działanie lub jego zaniechanie.

ODRĘBNOŚĆ nłc. particularitas; ang. par-ticularity; fr. particularite; rmi. Besonderheit

metaf. Oddzielenie konkretnego —> bytu jako jedności od innych bytów. Wszystko, co jest bytem, jest nie tylko niepodzielone w sobie na byt i —> niebyt (lA) absolutnie wzięty (aspekt ^jedności /la/), ale również jest oddzielone od innych bytów (aspekt odrębności), które są pod pewnym względem —> niebytem (IBa) (nie tym oto bytem) w stosunku do -^ istnienia (1) i —> treści (1) rozważanego bytu konkretnego. Odrębność jako transcendentalna własność bytu {—^ transcendentalia /1 /) ujawnia się przy dokonywaruu refleksji nad ontyczną strukturą pojęcia bytu-rzeczy--jedności: konkretne byty nie utożsamiają się ze sobą, lecz są w sobie zdeterminowane, ruepodzielone jako byty i oddzielone jedne od drugich, czyli właśnie odrębne. Transcendentalne pojęcie odrębności (^transcendentalia /2/), czyli —> czegoś {aliąuid), uzyskuje się przez zaakcentowanie alternatywności sądów wchodzących w skład pojęcia bytu. Uzyskane w ten sposób pojęcie jest równoważne ze złożonym pojęciem bytu-rzeczy-jedności i ujawnia się w postaci refleksji nad owym pojęciem.

581

582

ODRUCH

OGÓLNA TEORIA SYSTEMÓW

Refleksja uwyraźnia alternat3mrność połączeń tych treśd poznawczych, które konstytuują podmiot i orzeczniki sądów składających się na owo pojęcie. Następstwem bytowej odrębności jest bytowa —> wielość.

W logice tradycyjnej odrębność jako kategorię dotyczącą —> jednostek (1, 2) odróżnia się zarówno od -> różnicy gatunkowej (która dotyczy gatunków), jak i od -> rozmaitości (która dotyczy rodzajów).

ODRUCH ang. reflex {reflex action); £r. le reflexe; nm. Refl.ex {Reflexbe'wegung)

psych. Motoryczna lub wydzielnicza reakcja organizmu na stymulację wewnętrzną lub zewnętrzną, zachodzącą za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwowego. Odróżnia się odruchy bezwarunkowe (wrodzone) i warunkowe (nabyte). —> Uczenie się (warunkowanie).

Niektórzy psychologowie używają terminu „odruch" dla określenia sztywnych, niewyuczonych form zachowania, stanowiących niedużą część zachowania wyższych ssaków; inni (za I. P. Pawłowem) — dla określenia skojarzeń między bodźcem a reakcją, które łatwo ulegają modyfikacjom poprzez procesy ośrodkowe.

ODRYWANIE nłc. abstractio (1); ang. abs-traction (1), rule of modus ponens (2); fr. abs-traction (1); nm. Abstraktion (1), Abtren-nungsregel (2)

t. pozn., psych. Abstrahowanie (-> abstrakcja /I-I/).
log. Operacja na zdaniach określona następującą regułą (rule of modus ponens): Jeżeli jest tezą systemu wyrażenie o postaci implikacji A -^ B, a nadto jest tezą wyrażenie pokrywające się z poprzednikiem (A) tej implikacji, to jest także tezą wyrażenie pokrywające się z następnikiem (B) tejże implikacji. -;► Modus (5a) ponendo ponens.

ODRZUCANIE ang. rejection; fr. rejet; nm. Ablehnung log. i;s-> Asercja (1).

OGLĄD gr. theoria; nłc. conspectio, intui-tus; ang. view; fr. la vue intuitive; nm. An-schauung

t. pozn. Bezpośrednie, naoczne ujęcie poznawcze czegoś {-^ naoczność). Może to być:

ogląd zmysłowy — wstępne ujmowanie poznawanej rzeczywistości za pośrednictwem zmysłów (np. ogląd wzrokowy, słuchowy, dotykowy). Rozróżnia się: ogląd zmysłowy pierwotny (w różnego typu spostrzeżeniach) i ogląd zmysłowy wtórny (w wyobrażeniu, w przypomnieniu);
ogląd intelektualny — dostrzeżenie przez intelekt w danych zmysłowych treści ogólnej, istotnej; bezpośrednie ujęcie relacji między treściami pojęć lub sądów;
tzw. ogląd pozapojęciowy-— któy może być intelektualny (pozostawienie układu treści przedstawionego w podmiocie i nawrót do treści istniejącej w rzeczy dla stwierdzenia ich zgodności albo niezgodności) lub nieintelektualny (syn.^ intuicja /3/ u H. Bergsona);
w fenomenologii: ogląd ejdety-c z n y — bezpośrednie ujęcie zawartości idei lub istoty czegoś. Ogląd ten charakteryzuje się „naocznością kategorialną".

OGÓLNA TEORIA SYSTEMÓW (teoria systemów /układów/ ogólnych) ang. generał system{s) theory; fr. theorie generale des systemes; nm. allgemeine Systemtheorie, Systemlehre

Teoria przedmiotu złożonego, mogąca służyć za model pewnych ogólnych aspektów rzeczywistości. Podstawowym pojęciem jest w niej -> system (—> układ). Można wyróżnić co najmniej trzy aspekty tej teorii:

a) Jako nauka o systemach — bada ona układy w różnych konkretnych naukach (takich np. jak fizyka, biologia, nauki społeczne), wypracowując w ten sposób własny aparat pojęciowy, umożliwiający stosowanie ogólnej teorii systemów jako

583

584

OGÓLNA TEORIA WARTOŚCI

OKAZJA

dyscypliny pryncypialnej do najrozmaitszych klas układów. Jeśli korzysta przy tym z pojęć matematycznych, otrzymujemy tzw. matematyczną teorię systemów.

Jako technika systemowa — zawiera różnego rodzaju metody, modele, podejścia o charakterze matematycznym, stosowane zwłaszcza w zagadnieniach pogranicznych, interdyscyplinarnych, w których nie wystarczają dawne konwencjonalne sposoby badań.
Jako filozofia systemowa — uwypukla nowy paradygmat nauki, jakim jest pojęcie systemu. Można w związku z tym mówić o ontologii i epistemologii systemowej, co wiąże się także z teorią wartości. Podstawą jest tu przyjęcie hierarchicznego uorganizowania rzeczywistości.

Ogólna teoria systemów ma szerokie zastosowanie interpretacyjno-badawcze, przy czym jest powiązana z odwiecznymi zagadnieniami filozoficznymi. Rozwijała się ona niezależrue od cybernetyki, a także od potrzeb technicznych czy wojskowych. Jej twórca, L. von Bertalanffy, zalicza do niej: naukę o systemach (w znaczeniu dyscypliny ujmowanej pryncypialnie), cybernetykę, teorię automatów, teorię informacji, teorię mnogości, teorię grafów, teorię sieci, matematykę relacyjną, teorię gier, teorię modelowania itd.

Rozwój ogólnej teorii systemów stał się istotnym bodźcem do budowania teorii re-gulonów, tzn. teorii systemów rzeczywistych nietechnicznych.

OGÓLNA TEORIA WARTOŚCI

syn.—> Aksjologia.

OGÓLNOŚĆ (~ powszechność) nłc. ge-neralitas, ~ universalitas; ang. generality; fr. generalite; nm. Allgemeinheit

1. t. pozn. W przeciwstawieniu do szczegółowości, jednostkowości — funkcja ujęć intelektualnych takich jak -^ pojęcie (1) czy -^ idea (IIAb) ogólna (-^ gatunek /I, 2/, urodzaj /I, 2/).

2. log. Określenie odnoszące się do pojęć lub sądów. Pojęcie ogólne jest wyrażane przez —> nazwę (Aa) ogólną. Sąd ogólny jest wyrażany przez -^ zdanie ogólne, tj. zdanie poprzedzone w sposób wyraźny lub domyślny -^ kwantyfikatorem (a) ogólnym.

OGRANICZENIE łc. łerminatio; nłc. limi-tatio (1); ang. limitation; fr. limitation; nm. Limitation, Beschrdnkung

metaf. W tradycji arystotelesowsko--tomistycznej: 1 i m i t a c j a (limitatio) — zrelatywizowanie —> aktu (1) do ograniczającej go —> możności (Ab) {-^ akt i możność), decydujące o jego analogiczności, o jego nierównej —> doskonałości (lAb), i w konsekwencji liumaczące wielość i pluralizm bytowy. Teoria ograniczenia aktu przez możność pozwala rozwiązać problem -^ jednostkowienia bytów materialnych.
U I. Kanta: Limitation — jedna z trzech (obok realności i przeczenia) kategorii jakości.

OKAZJA (łc. <occasio> = sposobność, właściwa pora, okoliczność) gr. kairós; ang. occasion; fr. occasion; nm. Gelegenheit, Ver-anlassung

Przemijająca, najczęściej przypadkowa, niezależna od działającego podmiotu okoliczność, która pobudza go do określonego działania i je ułatwia (—> kairós Ul). W odróżnieniu od -^ warunku, umożliwiającego dokonanie się czegoś, okazja w stosunku do podjętego działania pozostaje zewnętrzna.
U N. DE Malebranche'a: przyczyna okazjonalna {cause occasionnelle) — okoliczność, dzięki której, w następstwie powszechnego zdeterminowania, całkowicie jednak wolnego. Bóg jako jedyna rzeczywista przyczyna (sprawcza) powoduje skutki przypisywane przez człowieka czasowym antecedensom zjawisk (-> okazjonalizm).

585

586

OKAZJONALIZM

ONTOGENEZA

OKAZJONALIZM ang. occasionalism; fr. occasion{n)alisme; ran. Occasionalismus, Ok-kasionalismus

Teoria, według której nie istnieją przyczyny sprawcze poza Bogiem, a różne sposoby bytowania stworzeń są jedynie -^ okazjami (2) Jego aktywności sprawczej. W obrębie świata stworzonego działają tylko przyczyny okazjonalne, tzn. okoliczności, które rue stanowią rzeczywistej przyczyny (tj. przyczyny sprawczej) ani warunku w ściślejszym znaczeniu, a mimo to przyczyniają się do powstarua rozpatrywanego faktu w taki sposób, że bez nich nie mógłby on naprawdę zaistnieć, toteż stanowią warunki występowania zjawisk.

Twórcy i głosiciele tej teorii: A. Geu-uNcx, N. DE Malebranche, P.-S. Regis, G. de CoRDEMOY, J. Clauberg. Okazjonalizm był jedną z odpowiedzi na kartezjański problem wzajemnego oddziaływania na siebie duszy i dała (^ dualizm /Ib/ psychofizyczny).

OKOLICZNOŚCI łc. circumstantiae; ang. circumstances; fr. circonstances; nm. Um-stande

et. Zbiór składników -^ czynu (1) ocenianego pod względem moralnym i prawnym, których wyróżnienie uzyskuje się odpowiadając na następujące pytania: kto? co? gdzie? za pomocą czego lub przy czyjej pomocy? dlaczego? w jaki sposób? kiedy? (heksametr: quis? quid? ubi? quibus auxiliis? cur? quomodo? quando?). W etyce chrześcijańskiej traktuje się je jako kategorię wtórnie wpływającą na wartość moralną aktu, w odróżnieniu od intencji oraz przedmiotu działania, który pełni rolę czynnika pierwszego i podstawowego.

OKULTYZM (łc. occultus = zakryty, tajemny) nłc. occultismus; ang. occuUism; fr. oc-cultisme; mn. Okkultismus

Wiara w istnienie tajemnych sił materialnych lub duchowych, niedostępnych normalnemu poznaniu, oraz ogół związa-

nych z nią praktyk magicznych. Przedmiotem zainteresowań okultystycznych mogą być zjawiska o charakterze przyrodniczym (alchemia, astrologia), psychicznym (spirytyzm, jasnowidztwo) oraz spekulacje i praktyki teozoficzno-mistyczne (m. in. magia, kabała, wróżbiarstwo).

ONOMATOID (gr. ónoma = nazwa + eidos - obraz, postać, wzór)

W terminologii T. Kotarbińskiego: w odróżnieniu od nazwy konkretnej, określanej jako nazwa rzetelna — nazwa pozorna, czyli taka, której desygnatami nie są ani rzeczy, aru osoby i która z tego powodu nie nadaje się na orzecznik w zdaniach mówiących o przedmiotach indywidualnych. -^ Reizm (2).

ONTOGENEZA (gr. td ón, óntos = byt, bytu + genesis = pochodzenie) ang. ontoge-nesis, ontogeny; fr. ontogenese, ontogenie; nm. Ontogenesis, Ontogenese, Ontogenie

Termin pochodzenia angielskiego, z zakresu teorii ewolucji; ontogenesis, o ile nie występuje jako synonim słowa ontogeny, dotyczy w szczególności rozwoju jakiegoś narządu, funkcji czy cechy, rozpatrywanych z osobna.

biol. Rozwój jednostki, zarówno fizyczny, jak i psychiczny, od zarodka aż do stanu dojrzałości.

Według E. Haeckla (1866) — który w tym przypadku jed3mie rozszerzył i spopularyzował w nowszych terminach zasadę sformułowaną przez anatoma i fizjologa W. Haryeya, a w XIX w. przypomnianą przez takich przyrodników, jak E. Geof-froy Saint-Hilaire czy J. F. Meckel, wreszcie uogólnioną i włączoną do teorii ewolucji przez biologa F. Mullera — ontogeneza jest powtórzeniem -^ filogenezy, tzn. że jednostka w toku swego rozwoju embrionalnego przechodzi kolejne stadia ewolucyjne, które doprowadziły do powstania gatunku tej jednostki (jest to tzw. prawo biogenetyczne, według którego w embrio-

587

588

ONTOLOGIA

ONTOLOGICZNY

nalnym rozwoju człowieka występuje rekapitulacja filogenezy, czyli powtarzanie się w skrócie stadiów rozwojowych niższych gatunków). Współczesna embriologia rozwojowa nie potwierdza teorii Haeckla, który, jak się potem okazało, oparł swój wywód na badaniach przeprowadzonych na embrionach zwierzęcych. W nowszych czasach anatom E. Blech-SCHMIDT wprowadził (1976) w miejsce tzw. prawa biogenetycznego kinetyczną teorię rozwojową, według której odrębność ustroju ludzkiego rozstrzyga się na samym początku indywidualnego rozwoju, mianowicie w chwili poczęcia. Zachowanie indywidualności wiąże się z ciągłością swoiście ukierunkowanego metabolizmu, zgodnie z zasadą zachowania indywidualności odrębnej i niepowtarzalnej. Podczas całej swej ontogenezy człowiek jest od początku człowiekiem, a nie staje się nim dopiero później.

ONTOLOGIA (nłc. <ontologia>, z gr. tó ón, óntos = byt, bytu + logos = słowo, nauka) nłc. ontosophia; ang. ontology; ix. ontologie; nm. Ontologie

Nazwa wprowadzona przez R. Gocle-NiusA (1613), podjęta przez J. Clauberga (1646) jako antologia lub ontosophia, a następnie — przygodnie — przez G. W. Leibniza, i rozpowszechniona przez Ch. Wolffa (1730).

1. -^ Metafizyka (1) ogólna (w przeciwstawieniu do -^ metafizyki /1 / szczegółowej), rozpatrująca -^ byt jako byt, zwłaszcza zaś relacje wewnątrzbytowe, jak np. relacje zachodzące między istotą a istnieniem. Często nazwę „ontologia" rezerwuje się dla ogólnej teorii bytu pojętego esen-cjalnie (—> esencjalizm), a więc dotyczącej jego natury lub istoty, i wówczas przedmiotem ontologii jest nie tylko byt istniejący, ale i byt możliwy.

Dla M. Heideggera tradycyjna „ontologia" oznacza teoretyczne rozważania nad sensem bytu zapoznające tzw. różnicę on-

tologiczną, tj. różnicę między bytem a —> byciem, i niezdolne do problematyzacji sensu bycia; tak ujęta ontologia jest jedną z postaci europejskiej metafizyki, która zdradziła swe powołanie.

W materializmie dialektycznym: rozważania dotyczące koncepcji rzeczywistości materialnej (uznanej za jedyną rzeczywistość realną) w jej dialektycznych związkach, przemianach i rozwoju, opartej na uogólnieniach i interpretacji rezultatów poszczególnych nauk.
U N. Hartmanna: w przeciwieństwie do -> metafizyki (5) — nauka o racjonalnych elementach lub aspektach bytu.
U E. Husserla i R. Ingardena: nauka o czystych możliwościach i związkach koniecznych, jakie zachodzą pomiędzy czystymi jakościami idealnymi, opierająca się na bezpośrednim -> oglądzie (d) zawartości idei; tak rozumiana poprzedza metafizykę.
U M. Heideggera: fenomenologia her-meneutyczna — mająca wydobywać na jaw sens —> bycia.
U J.-P. Sartre'a: ontologia fenomenologiczna — ontologia zjawisk jako równoważnik metafizyki szczegółowej, której fenomenologia służy za metodę.
log. U S. Leśniewskiego: jeden z trzech systemów logicznych (obok -> prototetyki i —> mereologii); obejmuje przede wszystkim -^ rachunek klas i -^ rachunek relacji. Dla odróżnienia od ogólnofilozoficznego rozumienia „ontologii", tego rodzaju systemy zalicza się niekiedy do „ontologii formalnej".

ONTOLOGICZNY ang. ontological; fr. ontologique; nm. ontologisch

W odróżnieniu od -^ ontycznego — związany z teorią bytu, dotyczący -^ ontologii.
metaf. W przeciwstawieniu do logicznego (czyli myślowego), fenomenalnego — należący do kategorii bytu, dotyczący bytu.

589

590

ONTOLOGIZM

OPERACJONIZM

ONTOLOGIZM (nłc. <ontologismus> (1)) ang. ontologism; fr. ontologisme; nm. Ontolo-gismus

Nazwa utworzona przez V. Giobertiego na określenie jego własnej doktryny, której przedmiotem jest obiektywna, absolutna i wieczna rzeczywistość myśli, odnoszona wprost do Boga (zob. niżej /I/).

Doktryna V. Giobertiego, przeciwstawiana przez niego „psychologizmowi", tj. tendencji do podporządkowywania bytu ludzkiemu myśleniu. Normą sądzenia o bycie i niebycie jest bowiem Byt absolutny, jakim jest Bóg, osiągalny dla myśli ludzkiej bezpośrednio w Nim samym. Doktryna potępiona przez Kościół (1861) już po śmierci jej twórcy.
t. pozn. Wszelka doktryna uznająca możliwość intuicyjnego poznania Boga, w szczególności zaś teoria widzenia w Bogu głoszona przez N. de Malebranche'a.

ONTYCZNY <gr. tó ón, óntos = byt, bytu) ang. ontic{al); fr. ontique; nm. ontisch

metaf. Bytowy, związany z przedmiotem teorii -^ bytu (w odróżnieniu od —> onto-logicznego /I/).

OPATRZNOŚĆ gr. prónoia (u stoików); łc. providentia; ang. providence; fr. providen-ce; nm. Yorsehung

I. W tradycji neoplatońskiej (już u Chal-
cydiusza): pierwsza po Bogu —> hiposta-
za (1), która pojawia się w hierarchii by
tów w wyniku zchrystianizowania np.
greckiego —> nous (1), neoplatońskiej —> in
teligencji (lA), rozumu u Proklosa, idei
u Pseudo-Dionizego Areopagity.

II. w myśli chrześcijańskiej: w przeci
wieństwie do greckiej konieczności właści
wej czasowi cyklicznemu opatrzność ma
charakter woluntarystyczny i jest wewnę
trznym usensownieniem wszystkich zda
rzeń składających się na linię czasu w jego
linearnym wyobrażeniu. Nadaje im ona
sens-kierunek — każdemu z nich indywi
dualny, niepodobny do poprzednich. Nie

jest już, tak jak konieczność, jakimś wiecznym i powszechnym prawem, któremu by podlegały dzieje i losy świata; ona tylko ingeruje dyskretnie w te dzieje, kształtując poszczególne zdarzenia i czyny, przy czym nie przestaje być stałą opieką nad ich całością — opieką ingerującą w formie inspirowania, zapobiegania, kształtowania okoliczności, nie będącą jednak nigdy przymusem. Nie niweczy zwłaszcza wokiośd ludzkiej woli, a więc również jej wolności do złego.

1. W ujęciu klasycznie teistycznym: dzia
łanie Boga polegające na tym, że opiekuje
się On stworzonym przez siebie światem,
w czym przejawia się zarówno Jego mą
drość, jak i miłość; Opatrzność określa dla
każdego stworzenia i całego świata cel
oraz zabezpiecza środki niezbędne do jego
osiągnięcia.

W teologii nowożytnej rozróżnia się opatrzność ogólną — dotyczącą celów doczesnych,i opatrzność szczegółową — dotyczącą zbawienia człowieka (-^ przeznaczenie /3/).

2. W —> okazjonalizmie N. de Malebran-
che'a: opatrzność ogólna — ogólne
prawa świata; opatrzność szcze
gółowa — cudy, poprzez które Bóg za
pobiega zakłóceniom normalnego biegu
zdarzeń w przyrodzie.

OPERACJONIZM (operacjonalizm) <łc. operatio = działanie) ang. operation{al)ism; fr. operationnisme, operationalisme; nm. Ope-ration{cd)ismus

metod. Zapoczątkowany przez P. W. Brid-GMANA kierunek w filozofii nauki postulujący, by pojęcia lub terminy naukowe były definiowane za pomocą opisu czynności (operacji) mającego postać -^ definicji operacyjnej: znaczenie każdego terminu naukowego (w tym również —> terminu /3a/ teoretycznego) można ustalić przez wskazanie operacji testującej, która byłaby kryterium jego stosowania. Tyle jest pojęć dla każdego terminu, ile niezależnych zespołów operacji definiowania.

591

592

OPERATOR

OPTYMIZM

Operacjonizm łączy w sobie —> empi-ryzm (3) metodologiczny z —> pragmatyzmem (1), twierdząc, że każde pojęcie naukowe powinno być powiązane z doświadczeniem za pośrednictwem ściśle podanych — jednoznacznie wskazanych i powtarzalnych — operacji empirycznych. W metodologii psychologii operacjonizm wiąże się z —> behawioryzmem operacjonistycznym (B. F. Skinner).

OPERATOR (łc. operator - zajmujący się czymś, wykonawca) ang. operator; fr. ope'-rateur, nm. Operator

log. Wyrażenie wiążące —> zmienne. Do operatorów należą m. in.: —> kwantyfika-tory, symbole —> deskrypcji (2) (fote-opera-tor, eta-operator), znak —> abstrakcji (4) {abs-traction sign).

OPINIA <łc. <opinio> - pogląd, mniemanie, przekonanie) gr. dóksa; ang. opinion; fr. opinion; nm. Meinung

1. Opinia jednostkowa — utrwa
lone w wyniku wychowania czy wpły
wów środowiska przekonanie, pogląd,
oparte na rozumowaniu lub też natury
emocjonalnej, niekoniecznie zgodne z obie
ktywnym stanem rzeczy. Opinią jest sąd,
zdanie o ludziach, zdarzeniach, faktach,
najczęściej oceniające i dotyczące ich pra
wdziwości, celowości, słuszności itp.

U G. Marcela: kategoria przeciwstawna —> wierze (2), a odpowiadająca kategoriom —> posiadania (2) i -^ problemu (2), będąca wyrazem tego, co nieautentyczne (us—> autentyczność /2c/), wypowiadana zazwyczaj w formie bezosobowej (fr. on). -^ Się.

2. soc. Opinia publiczna {opinio
communis) — zespół przekonań oceniają
cych, dominujący w jakimś środowisku
lub grupie społecznej; zjawisko z pograni
cza psychologii i socjologii, gdyż opinie
jednostek, składające się na opinię publi
czną, są z kolei przez nią kształtowane.

a) W psychologii społecznej i w praktyce instytutów badania opinii publicznej:

zespół subiektywnych poglądów poszczególnych członków społeczeństwa na temat określonych zjawisk życia społecznego; są werbalnym wyrazem postaw i dają się uchwycić w badaniach ankietowych.

b) W naukach politycznych: zbiór funkcjonujących w społeczeństwie poglądów na temat spraw, które dotyczą tego społeczeństwa jako całości i pozostają w zasięgu oddziaływania instytucji publicznych.

OPIS gr. hypographe; łc. descriptio; ang. de-scription; fr. description; nm. Beschreibung, Deskription

metod. Etap badania naukowego polegający na rejestrowaniu wyników -^ obserwacji (1). -^ Zdanie obserwacyjne (spostrzeżeniowe, sprawozdawcze).

OPOZYCJA (łc. <oppositio> = przeciwstawienie) ang. opposition; fr. opposition; run. Gegensatz, Opposition

metaf. syn.-> Przeciwstawność.
W logice tradycyjnej: stosunki między zdaniami kategorycznymi określane przez tzw. prawa opozycji, rozpatrywane w teorii tzw. —> kwadratu logicznego. Opozycja obejmuje następujące stosunki: -> sprzeczności {oppositio contradicto-ria), —> przeciwieństwa (1) (oppositio conra-ria), —> podprzeciwieństwa {oppositio sub-contraria), -> podporządkowania (2) {oppositio subaltemaria).

OPTYMIZM (łc. Optimus = najlepszy) ang. optimism; fr. optimisme; nm. Optimis-mus

Termin użyty po raz pierwszy prawdopodobnie przez francuskich jezuitów (1737) w odniesieniu do doktryny G. W. Leibniza, w szczególności zaś — w związku z jego określeniem świata jako Optimum lub też Maximum.

Przeciwieństwo us—> pesymizmu.

Ogólna nazwa przyznawana systemom etycznym i metafizycznym, które uznają supremację dobra (optymizm eudaj-

593

20 — Słownik filozoficzny

594

ORGAN

ORGANIZACJA

monologiczny, według którego w świecie przeważa szczęście i przyjemność), a także możliwość wewnętrznego doskonalącego rozwoju człowieka oraz jego twórczego oddziaływania na świat(op ty mi z m ewo-lucjonistyczny, dostrzegający w świecie stały wzrost dobra); również doktrynom opierającym się na przekonaniu, że każde cierpienie zostanie wynagrodzone. W sensie psychologicznym — postawa w zasadzie spontaniczna, przejawiająca się w dostrzeganiu dobrych stron rzeczywistości i w wierze w pomyślność różnych działań, owocność ich rezultatów, w powodzenie w jakiejś konkretnej sprawie itp.

Optymizm absolutny, zwany też kosmologicznym — doktryna, według której świat, jeśli nawet nie jest doskonały, to jest najlepszy z możliwych (G. W. Leibniz, Teodycea, § 416), i która odmawia złu pozytywnego istnienia.
Optymizm względny — doktryna, według której mimo istnienia czy nawet dominowania w świecie zła lepiej jest, że on istnieje, niż gdyby miał wcale nie istnieć, dobro bowiem w ostatecznym rachunku przeważa nad złem (—>meiio-ryzm).

ORGAN (nłc. <organum> = narząd, narzędzie; instrument muzyczny, z gr. <órga-non>) łc. instrumentum animae (= organ, będący narzędziem duszy); ang. organ; fr. or-gane; nm. Organ, Werkzeug

biol. Część —> organizmu (1) pełniąca określone funkcje, w szczególności narząd -^ zmysłu (a) (narządy zmysłowe — fr. or-ganes des sens, nm. Sinnesorgane).
Część —> organizacji wyróżniona na podstawie wykonywanych przez nią wyspecjalizowanych funkcji, np. organ wykonawczy.

ORGANICYZM (nłc. organicus - należycie urządzony, dobrze uporządkowany, z gr. organikós = służący za narząd lub na-

rzędzie) ang. organicism; fr. organicisme; nm. Organizismus

Określenie rozpowszechnione przez F. W. J. ScHELLiNGA {organisch — „organiczny" w przeciwstawieniu do „mechanicznego" — mechanisch).

Ogólna nazwa przyznawana poglądom, doktrynom, według których cała przyroda lub jej poszczególne dziedziny czy też jakiś wyodrębniony fragment rzeczywistości stanowią całość funkcjonującą w podobny sposób jak żywy -> organizm (1) i tworzą odrębne struktury organiczne, które podlegają swoistym prawom. Do organi-cyzmu zalicza się m. in. —> hylozoizm kosmologię platońską, fizykę stoików, filozofię przyrody F. W. J. Schellinga, A. N. Whiteheada, -^ organizmalizm, a w szczególności -^ holizm (1), który tłumaczy istotę życia swoistą organizacją materii, nie zaś zasadą witalną, jak —> witalizm, czy fizykochemicznymi właściwościami materii, jak —» mechanicyzm (3).
soc. Kierunek, według którego społeczeństwo, będąc częścią przyrody, spełnia te same funkcje, co i organizmy biologiczne wyższego rzędu (P. F. Lilienfeld-Toail-LES, A. E. F. ScHAFFLE, R. WoRMS). Organj-cyzm socjologiczny wywodzi się od A. Com-TE'A i H. Spencera, który podporządkowywał społeczeństwo jako fragment rzeczywistości przyrodniczej prawom rządzącym życiem organicznym.

ORGANIZACJA (nłc. <organisatio> = urządzenie, układ; wewnętrzna budowa organizmu zwierzęcego lub roślinnego; forma urządzenia gospodarstwa, stowarzyszenia itp. — całego społeczeństwa) ang. orga-nization; fr. organisation; nm. Organisation

Całość złożona z części przyczyniających się do jej prawidłowego funkcjonowania (T. Kotarbiński, J. Zieleniewski).
Zespół osób, ewentualnie wraz z aparaturą, współdziałających ze sobą w sposób skoordynowany.

Właściwość całości, np. zespołu ludz-

595

596

ORGANIZM

ORTOGENEZA

kiego, polegająca na celowym powiązaniu wzajemnym części ze sobą i z ową całością; zorganizowanie jest stopniowalne (lepsza lub gorsza organizacja).

4. soc. Organizacja społeczna — system
metod koordynowania czynności i środ
ków przez zespół ludzi, którzy dla osiąg
nięcia określonego celu wykonują zadania
cząstkowe.

Organizacja formalna — organizacja społeczna (w sensie wymienionym wyżej) ujęta w usankcjonowane prawnie przepisy, które określają i przydzielają zadania, przywileje i zakresy odpowiedzialności poszczególnym członkom albo grupom ludzi.

5. soc. Układ ról społecznych, instytucji
nieformalnych, sankcji nieformalnych, wzo
rów działania przekazywanych wraz z oby
czajami i tradycją, który to układ wytwa
rza się spontanicznie w procesach codzien
nego wzajemnego oddziaływania (inter
akcji).

Organizacją jako systemem (-> układem) zajmuje się —> ogólna teoria systemów, organizacją jako zespołem ludzkim — teoria organizacji, będąca działem —> prakseologii (organizacja rozpatrywana z punktu widzenia sprawności jej funkcjonowania), a także socjologia organizacji.

ORGANIZM (gr. órganon = narzędzie, narząd) ang. organism; fr. organisme; nm. Organismus

Układ biologiczny złożony z części (tj. z —> organów /1 /), które mogą spełniać odrębne, lecz powiązane ze sobą funkcje.
Całość społeczna, której rozliczne elementy są ze sobą powiązane ze względu na wspólny cel; np. organizm państwowy. Określeruem „organizm społeczny" {organisme social) posługiwał się często A. Comte.

ORGANIZMALIZM (biologia organi-zmalna, koncepcja organizmalna) (tłum. nm. <organismische Aujfassung>) —> Organicyzm (1) w ujęciu L. von Ber-

talanffy'ego, podporządkowany -^ ogólnej teorii sytemów, traktujący —> organizm (1) jako system, w którym części składowe spełniają funkcje, jakie im przypadają ze względu na miejsce w całości.

ORGANON (gr. órganon = narzędzie, instrument)

1. Órganon — tradycyjna (od czasów bi
zantyjskich) nazwa zbioru pism logicz
nych Arystotelesa, wyrażająca zgodnie
z jego intencją traktowanie logiki jako „na
rzędzia myśli" wyłączonego z zakresu sa
mej filozofii; zbiór ten obejmuje: Kategorie,
Hermaneutyki (O zdaniu), Analityki pierw
sze. Analityki wtóre. Topiki, O dowodach sofi
sty czny eh. Do zbioru tego dołączano często
Isagogę Porfiriusza.

Do tytułu Órganon nawiązał F. Bacon w tytule swego dzieła Novum organum, przeciwstawiając w nim metodzie dedukcyjnej Arystotelesa zasady metody indukcyjnej przeznaczonej dla nauk empirycznych.

2. U 1. Kanta: w przeciwstawieniu do
—> kanonu — system zasad, które umożli
wiają zdobycie wiedzy.

ORTOGENEZA (gr. orthós = prosty + ge-nesis = pochodzenie) ang. orthogenesis; fr. orthogenese; nm. Orthogenesis

Jedna z koncepcji -^ ewolucjonizmu (2), według której rozwój filogenetyczny pewnych grup organizmów ma charakter jednokierunkowy. Koncepcja ortogenezy zakłada, że zasadnicze znaczenie w procesie —> ewolucji (II) ma nie dobór naturalny (-> selekcja), lecz oddziaływanie środowiska i wewnętrzna tendencja danego szczepu do rozwijania pewnych cech w określonym kierunku, prostoliniowo lub jednoli-niowo. Pojęcie ortogenezy wprowadził do ewolucjonizmu W. Haacke (1893), a jej koncepcję rozbudowali K. E. von Baer, Th. Eimer (1897), E. D. Cope (1896). Koncepcje ortogenezy głosili neolamarkiści, a przyjmowali je zwłaszcza paleontolodzy; obecnie uważane są za błędne.

597

598

ORZECZNIK

OSOBA

Z ortogenezą łączy się pojęcie o r t o s e -lekcji (Orthoselektion). (L. Platę, 1913), wprowadzone dla wytłumaczenia pewnych ortogenetycznych zmian cech u zwierząt. Ortoselekcja oznacza, że jeżeli istnieje tendencja do przystosowywania się (—> adaptacja /I/), to selekcja zmierza do ulepszenia adaptacji, pod tym jednak warunkiem, że środowisko nie ulegnie zmianie i że tendencja się utrzyma. Ortoselekcja zakłada istnienie kierunku zmian ewo-lucj^nych. -^ Filogeneza.

ORZECZNIK (gr. tó kategoroiimenon, ka-tegórema; nłc. praedicatum; ang. predicate; ix. predicat; nm. Pradikat

log. Wyrażenie, za pomocą którego coś jest stwierdzane lub zaprzeczane o podmiocie zdania.

ORZEKANIE (predykacja) (gr. apóphan-sis; nłc. praedicatio; ang. predication; fr. pre-dication; nm. Pradikation, Aussage

log. Funkcja spełniana przez —> orzecznik w zdaniu.
W językoznawstwie: określenie drugiej z dwóch podstawowych funkcji języka, mianowicie funkcji predykaty w n e j (pierwszą z nich jest funkcja referencyjna; —> odniesienie /2/), która wyraża to, co o zidentyfikowanym w zdaniu podmiocie wypowiadający się chce powiedzieć. W szczególnych wypadkach elementy referencyjne i elementy predyka-tywne zdania mogą się skupić w jednym słowie.

„OSIOŁ BURIDANA" nłc. asinus Buri-dani; ang. Buridan's ass {the concept ofa "li-berty ofindijference"); fr. dne de Buridan {argument pour la «liberte d'indijference»)

Przykład-argument za wolnością woli, w żadnej mierze nie zdeterminowanej swoim przedmiotem {liberum arbitrium in-dijferentiae — określenie J. Dunsa Szkota), a przeciwko teorii zwanej -> ekwilibry-zmem, ograniczającej ją do wyboru mię-

dzy przynajmniej dwiema równoważnymi możliwościami. Przykład ten, podawany w różnych wariantach, tradycyjnie przypisywany J. Buridanowi (choć nie zdołano go odnaleźć w żadnym ze znanych pism Buridana), wywodzi się najprawdopodobniej z przyrodniczego pisma Arystotelesa O niebie, II, 13, 295 b 32, gdzie zresztą bohaterem jest nie osioł, lecz pies (zob. też Dante, Boska Komedia, Raj, pieśń IV, pocz.). A oto przypowiastka z „osłem Buridana" znana z literatury polskiej:

Osiołkowi w żłoby dano: W jeden owies, w drugi siano. Uchem strzyże, głową kręci, I to pachnie, i to nęci; Od któregoż teraz zacznie. Aby sobie podjeść smacznie? Trudny wybór, trudna zgoda — Chwyci siano, owsa szkoda, Chwyci owies, żal mu siana, I tak stoi aż do rana, A od rana do wieczora; Aż nareszcie przyszła pora. Że oślina pośród jadła Z głodu padła.

A. Fredro, Pan Jowialski

OSOBA gr. prósopon; łc. persona; ang. person; fr. personne; rim. Person

1. metaf. Samoistniejąca ^ substancja (la) (natura) rozumna, konkretna i zarazem doskonała, tj. taka, której w porządku rozumnej bytowości nic nie brakuje. Klasyczna definicja osoby pochodzi od Boecju-sza: „niepodzielona (jednostkowa) substancja natury rozumnej" {rationalis natu-rae individua substantia). Zazwyczaj wymienia się następujące właściwości osoby:

zdolność do intelektualnego poznania,
zdolność do miłości, c) wolność, d) podmiotowość wobec praw, e) godność, f) zupełność. Trzy pierwsze cechy {a, b, c) podkreślają rozumną naturę osoby, charakteryzują jej odrębność i transcendentność w stosunku do całej natury; trzy następne {d, e,f) określają stosunek osoby do innych

599

600

OSOBA

OSOBOWOŚĆ

osób, do społeczności, określają osobę jako byt społeczny.

W różnych kierunkach filozoficznych można znaleźć różne rozwiązania dotyczące koncepcji osoby, zależne od ogólnej koncepcji rzeczywistości w danjmi systemie. Na ogół pojmuje się osobę jako najdoskonalszy przejaw bytu, szczytową formę bytową, wyróżniając następujące elementy istotne dla jej struktury: samoistność, samoświadomość i wiążącą się z tym zdolność do samookreślenia (autodeterminacja czynów), a dalej — niezastępowalność osoby względem innej osoby (jej niepowtarzalność) i jej nieprzekazywalność.

W ujęciu Tomasza z Akwinu osobę stanowi akt istnienia urealniający rozumną formę substancji jednostkowej.

W ujęciu K. Marksa osoba ludzka jest historycznym odbiciem całości stosunków społecznych: człowiek przekształcając przyrodę wytwarza środowisko ludzkie jako teren swojej życiowej aktywności, dzięki czemu osoba samorealizuje się i obiektywizuje w relacjach międzyludzkich; dokonuje się to w procesie —> pracy (A), czyniącej jednostkę osobą w warunkach wolności, tj. takich, w których człowiek może utworzyć struktury społeczne gwarantujące jego wszechstronny rozwój.

et. Istota ludzka rozpatrywana jako odrębna od innych, obdarzona właściwym sobie i nieprzekazywalnym istnieniem oraz — z punktu widzenia stosunków z innymi ludźmi — jako włączona we wspólnotę i kierująca się jakąś hierarchią wartości. Osoba ujmowana jest jako podmiot moralnego urzeczywistniania się indywidualności ludzkiej, -^ odpowiedzialności (1), -^ wolności (2), wypełniania możliwości bycia sobą (—> personalizm).
psych. Trwały podmiot świadomego życia psychicznego człowieka (-> ja /9/).
W prawodawstwie: osoba fizyczna — jednostka ludzka jako podmiot, któremu przysługują prawa lub który winien spełniać obowiązki; osoba prawna — grupa

jednostek lub instytucja, której przysługują jakieś prawa lub na której ciążą obowiązki.

OSOBOWOŚĆ ang. personality; fr. per-sonnalite; nm. Personlichkeit, Personalitat

metaf. Bycie—> osobą (1), sposób konkretnego istnienia konstytuujący samoistną naturę rozumną jako osobę.
psych. Względnie trwała struktura śd-śle z sobą współdziałających, aktualnych i potencjalnych, podukładów: somatycznego (konstytucja ciała), poznawczego (inteligencja z systemem poglądów i przekonań) oraz motywacyjno-emocjonalnego (potrzeby biologiczne, społeczne, psychogenne, łącznie z systemem uznawanych wartości, postaw i ról społecznych) — integrowanych poprzez ośrodek własnych aktów psychicznych, zwany —> ja (9). Struktura ta warunkuje specyficzne przystosowanie się jednostki do warunków życia społecznego. Źródła struktury osobowości jednostki tkwią w potencjalnych możliwościach wyznaczonych przez jej specyficzne wyposażenie dziedziczne oraz przez właściwy jej proces socjalizacji: uczenie się w okresie prenatalnym i niemowlęctwa (zwłaszcza kontakt emocjonalny z matką, później z ojcem i z rówieśnikami), identyfikacje z osobami znaczącymi, przyjmowanie różnych ról społecznych, przynależność do grup odniesienia oraz własne plany życiowe. Struktura osobowości zmienia się częściowo wraz z wiekiem, zmianami fizjologicznymi organizmu, przyjmowanymi rolami społecznymi, niekiedy wskutek głębokich przeżyć oraz w wyniku specjalnych oddziaływań wychowawczych i samowy-chowawczych.

Definicje osobowości zależą od przj^ętej teorii osobowości; kładzie się w nich nacisk bądź na odrębność i niepowtarzalność, bądź na różnice z innymi. Osobowością zajmuje się głównie dział psychologii zwany psychologią osobowości.

601

602

OZNACZANIE

OZNAKA

3. W etnologii: osobowość podstawowa (podstawowa struktura osobowości, podstawowy typ osobowości) — konfiguracja cecłi psycłiicznycłi typo-wycłi dla członków danego społeczeństwa, tzn. cech charakteryzujących większość jego członków wskutek wspólnych wczesnych doświadczeń płynących z kontaktu z tymi samymi instytucjami pierwotnymi (A. Kardiner, R. Linton).

OZNACZANIE łc. designatio; ang. designation (1), reference (2); fr. designation; nm. Bezeichnung

log. Desygnacja — jedna z funkcji semantycznych dotycząca stosurtku między —> nazwą a jej —> desygnatem, polegająca na tym, że dana nazwa wskazuje poprzez swój sens na jakiś przedmiot, o którym można tę nazwę zgodnie z prawdą orzec. Nazwa oznacza każdy przedmiot należący do jej -^ zakresu.
W językoznawstwie: w przeciwstawieniu do —> sygnifikacji (2) — odnosze-

nie świadomości osób posługujących się jakimś językiem do określonych klas przedmiotów za pomocą należących do owego języka znaków (->znak /!/ konwencjonalny), które tych przedmiotów dotyczą.

OZNAKA gr. tó tekmerion; łc. signum; ang. symptom; fr. signe naturel (1, 3); nm. Anzeichen

syn.-^ Znak (2) naturalny — rzecz lub zdarzenie występujące w naturalnym związku z inną rzeczą lub zdarzeniem, tak że na podstawie pierwszej można z pewnym prawdopodobieństwem wnioskować o znajdowaniu się drugiej i odwrotnie, np. w zdaniu: „Dym jest oznaką ognia". Oznakę należy odróżniać od znaku, pojmowanego w ten sposób, że związek między jego treścią i przedmiotem oznaczanym jest rezultatem umowy {-^ znak /1 / konwencjonalny).
pot. Przedmiot będący znakiem, symbolem, np. oznaka władzy.
pot. Objaw, symptom, wskaźnik.

603

604

PANENTEIZM

PALINGENEZA (gr. <paUggenesta> = odrodzenie, rozpoczęcie nowego życia po śmierci, od pdlin = znowu + genesis = powstanie) ang. palingenesis; fr. palingenesie, palingenese; nm. Palingenesie

1. Powtórne powstarue (które może się
powtarzać w nieskończoność):

świata, np. w teorii -^ wiecznych powrotów (stoicy greccy, Marek Aureliusz, F. W. Nietzsche);
jakiejś istoty żywej poprzez -^ me-tempsychozę, —> reinkarnację lub -^ trans-migrację;
tych samych jednostek w łonie ludzkości (A. Schopenhauer, który odróżnia palingenezę od —> metempsychozy);
narodu traktowanego jako jednostka (P. S. Ballanche);
osobowego Ducha absolutnego w jego kolejnych wcieleniach (A. Cieszkowski);
tych samych zdarzeń w toku dziejów, np. cykle kulturowe (O. Spengler, A. J. To-ynbee).

Idea palingenezy, zwłaszcza w wyróżnionych wyżej znaczeniach (b) i (c), jest całkowicie nie do pogodzenia z wiarą chrześcijańską.

2. filoz. przyr. Tak zwane prawo bioge-
netyczne (rekapitulacji) F. Mullera i E. Hae-
ckla, które ten ostatni nazywał również
„palingenezą", głoszące, że przedstawi
ciele danego gatunku biologicznego prze
chodzą w rozwoju osobniczym (—> onto-
genezie) stadia, jakie prowadziły w proce
sie ewolucji do powstania tego gatunku.

PAMIĘĆ gr. mneme; łc. memoria; ang. me-mory; fr. memoire; nm. Geddchtnis, Erinne-rung

1. psych, t. pozn. Zdolność do odtwarza
nia sobie lub do rozpoznawania tego, co
minione, a co było niegdyś przedmiotem
spostrzegania lub działania, treścią prze
żywania, jako przeszłość utrwalona i prze
chowywana. Rozróżnia się:

pamięć zmysłową, stanowiącą rozpoznanie rzeczy zrelatywizowanej do czasu jako już uprzednio poznanej;
pamięć jako funkcjonalną nazwę —> rozumu, oznaczającą jego zdolność zachowania w sobie pojęć, które są formami poznawczymi oderwanymi od uwarunkowań materialno-czasowych.

psych. To, co zostało utrwalone i przechowuje się w organizmie, przede wszystkim w mózgu, a odnosi się do minionych wrażeń, doświadczeń, i w dalszym ciągu wpływa na czjmności, szczególnie w postaci nawyków, przyzwyczajeń {-^ mneme). W zależności od rodzaju przechowywanego materiału rozróżnia się a) pamięć konkretną — przechowującą wyobrażenia, i b) pamięć abstrakcyjną — przechowującą pojęcia.
Urządzenie techniczne przechowujące —^ informacje (1), np. w maszynach liczących.

PANENTEIZM (semipanteizm) (gr. pan en theó = „wszystko w Bogu") ang. pan{-) entheism; fr. panentheisme; nm. Panenthe-'ismus

Termin wprowadzony w XD( w. (K. Ch. F.
Krause, 1828) i spopularyzowany w zwią
zku z badaniami nad myślą indyjską.
W odniesieniu do filozofii europejskiej za
częto nim określać koncepcje pośrednie
między -^ teizmem a -> panteizmem,
w szczególności zaś doktryny, według któ
rych Bóg jako jedyna substancja zachowu
je swą osobową odrębność i wykracza po
za świat, istniejący bez reszty w Nim sa
mym (m. in. Plotyn >panteizm /a/

605

606

PANKALIZM

PANSPERMIA

I ^

emanacyjny, Jan Szkot Eriugena, Mikołaj

z KUZY, F. E. D. SCHLEIERMACHER, A. N. WhTTE-HEAD, Ch. HaRTSHORNE).

PANKALIZM (gr. ipan = wszystko + kalós = piękny) ang. pancalism; fr. pancalisme; nm. Pankalismus

Termin wprowadzony przez J. M. Bald-wiNA (1915) na określenie doktryny, według której —> piękno (1) jest nadrzędną normą tego, co może być ukształtowane estetycznie, a czego zespół stanowi rzeczywistość (estetyczna teoria rzeczywistości); wszelkie inne normy są podporządkowane tak ujętemu pięknu. Pankalizm jest odmianą -^ estetyzmu.

PANKOSMIZM <gr. pan = wszystko + kosmos = porządek, świat, ład wszecłiświa-towy) ang. pancosmism; fr. pancosmisme

Termin wprowadzony przez G. Grote'a na określenie —> panteizmu (b) naturalisty-cznego jako doktryny, według której świat jest jedyną i nietranscendentną rzeczywistością.

PANLOGIZM (gr. pan = wszystko + logos = słowo, nauka) ang. panlogism, pallo-gisme; fr. panlogisme; nm. Panlogismus

Nazwa utworzona przez J. E. Erdmanna (1853) na określenie doktryny G. W. F. Hegla, odnoszona później również do doktryny G. W. Leibniza.

syn.-^ Panteizm (d) idealistyczny G. W. F. Hegla, według którego byt utożsamia się z myślą, aktualna zaś rzeczywistość stanowi jedynie etap logicznego rozwoju Absolutu. Wszystko, co racjonalne, jest rzeczywiste, to zaś, co rzeczywiste, jest racjonalne, a zatem to, co rzeczjrwiste, może być konstruowane na zasadzie samycti tylko praw racjonalnego myślenia.
Określenie racjonalistycznych poglądów, według których świat i wszystkie zachodzące w rum procesy są urzeczywistnianiem się -^ rozumu, logosu. Z tego jednak, że rzeczywistość jest racjonalna i że

może być wyjaśniana w sposób racjonalny, nie wynika, by można ją było wydedu-kować z praw myślenia.

PANPSYCHIZM <gr. pan = wszystko + psyche = tchnienie, dusza) ang. panpsy-chism; fr. panpsychisme, pampsychisme; nm. Panpsychismus, Pampsychismus

filoz. przyr., metaf. Doktryna przyjmująca, że wszelka materia jest nie tylko ożywiona (—> hylozoizm), lecz także jest natury psychicznej, której najpełniejszym przejawem jest ludzka psychika (m. in. jońscy filozofowie przyrody, filozofowie Odrodzenia, np. B. Telesio, G. Bruno, w czasach nowożytnych — m. in. J. G. Herder, J. W. Goethe, F. W. J. Schelling, G. Th. Fechner, R. H. LoTZE, E. VON Hartmann, w Polsce w nowszych czasach — J. B. Gawęcki). -^ Dusza świata (2).

Wyróżniano (R. Eisler) panpsychizm realistyczny, idealistyczny, monadologiczny i panteistyczny, stosując to określenie do wielu różnych doktryn filozoficznych.

PANSOMATYZM <gr. pan = wszystko + sóma = ciało)

metaf. Odmiana —> materializmu (Ic) reprezentowana przez T. Kotarbińskiego, według którego wszystko, co istnieje, ma cechy fizyczne. —> Reizm (1).

PANSPERMIA (gr. <panspermia> = mieszanka z wszelkiego gaturiku nasion, od pan = wszystko + sperma = nasienie, zarodek) ang. panspermy, panspermism; fr. pan-spermie; nm. Panspermie

Mieszanina pierwiastków według teorii kosmogonicznej Anaksagorasa.
filoz. przyr. Pogląd na —> abiogenezę (1) sformułowany przez S. A. Arrheniusa, który materię żywą traktował jako odwieczną na równi z wszelką materią, a pochodzenie życia na Ziemi, jak i na innych planetach tłumaczył wędrówkami zarodników drobnoustrojów wraz ze światłem we Wszechświecie.

607

608

PANTEIZM

PARADYGMAT

PANTEIZM (gr. pan = wszystko + theós = Bóg) nłc. pantheismus; ang. pantheism; fr. pantheisme; nm. Pantheismus

Termin wprowadzony na pocz. XVm w. przez J. ToLANDA (1705, pantheist — „pan-teista"; wkrótce potem, w 1709 r., pojawiło się słowo pantheism).

Ogólna nazwa doktryn utożsamiających Boga ze światem i odmawiających Bogu osobowości. Jako stanowisko metafizyczne panteizm jest -^ monizmem. Rozróżnienia:

Panteizm emanacyjny — doktryna plotyńska, według której świat jest emanowany czy też wyłania się z Absolutu (Dobro, Jedno); -> emanatyzm.
Panteizm naturalistyczny — ujmujący przyrodę jako dynamiczną całość rozwojową, która zawiera w sobie swą immanentną celowość, a zatem wyklucza odwoływanie się do przyczyn transcendentnych; —> naturalizm (1) (m. in. Amal-RYK Z Bene, Dawid z Dinant, T. Campanel-LA, G. Bruno). Do panteizmu naturalisty-cznego zalicza się niekiedy panteizm obiektywny (zob. niżej /c/).
Panteizm obiektywny (materialisty czny) — doktryna B. Spinozy, według którego istnieje tylko jedna substancja i substancja ta jest nieskończona {Deus sive natura), a znane nam z doświadczenia rozliczne byty są jedynie skończonymi sposobami jej bytowania (—> modus 131).
Panteizm idealistyczny i zarazem ewolucyjny — syn.-^ panlo-gizm (1) G. W. F. Hegla, według którego relacja między przyrodą a jej absolutną zasadą jest identyczna z relacją, jaka w rozumowaniu dedukcyjnym łączy zasadę z koniecznymi następstwami.
Panteizm ewolucjonisty-c z n y — doktryna m. in. H.-A. Tainfa, E. Renana, według której Bóg dopiero się staje i będzie kresem rozwoju Wszechświata.

paradox; fr. paradoxe; nm. Paradoxon, Para-doxie

1. Rozumowanie, którego przesłanki ja
ko takie są oczywiste, ale wskutek nie
ostrości wyrażeń prowadzą do wniosków
afirmujących sprzeczność; syn.—» antyno
mia (1). Rozumowania udowadniające rze
komo prawdziwość zdań z sobą sprzecz
nych były konstruowane w starożytnej
Grecji, głównie przez eleatów i megarej-
czyków (—> erystyka). Szczególnie znane
są, mające postać paradoksów, argumenty
Zenona z Elei przeciwko ruchowi (tzw.
„dychotomia", „Achilles", „strzała", „sta
dion") oraz —> sofizmaty przypisywane
EuBULiDESowi Z MiLETU („kłamca", „Ele
ktra", „łysina", „rogacz"). Rozwiązywanie
paradoksów przyczyniło się w znacznej
mierze do rozwoju współczesnej logiki,
np. przez ograniczenia nałożone na skład
nię języka (reguły konstruowania wyra
żeń) czy też przez odróżnienie języka przed
miotowego od metajęzyka.

Potocznie akceptuje się ruekiedy paradoks w przekonaniu, że współistnienie przeciwieństw ma odbijać jakąś głębszą prawdę.

2. Twierdzenie sformułowane zazwy
czaj błyskotliwie i uwydatniające jakiś po
mijany na ogół aspekt rzeczy, przeciwsta
wiające się: a) poglądom ugruntowanym
przez aktualny stan wiedzy, np. paradoks
czasu (odnoszący się do nierównomierno-
ści upływu czasu w układach, które się
poruszają z różnymi prędkościami), lub
b) przyjętym w danym środowisku i cza
sie potocznym mniemaniom (i kryjącemu
się za nimi sposobowi myślenia, odczuwa
nia), np. paradoksy stoickie, takie jak „Tyl
ko mędrzec jest wolny".

PARADOKS IMPLIKACJI ang. paradox ofimplication; nm. Paradoxie der Implikation log. -^ Implikacja.

PARADOKS (gr. parddoksos = mijający się z mniemaniem, nieoczekiwany) ang.

PARADYGMAT (nłc. <paradigma> (1) = przykład, wzór, z gr. parddeigma = wzór.

609

610

PARALELIZM

PARAPSYCHOLOGIA

model) ang. paradigm; fr. paradigme; nm. Paradigma

Termin zapożyczony z językoznawstwa, wprowadzony do filozofii nauki przez Th. S. KuHNA (1962).

W językoznawstwie: paradygmat gramatyczny — zespół form deklinacyjnych lub koniugacyjnych, właściwy danemu typowi wyrazów, czyli wzorzec deklinacyj-ny lub koniugac)^ny.
W filozofii nauki i historii nauki: zadowalający z punktu widzenia logicznego i empirycznego na danym etapie rozwoju nauki, dość elastyczny model czy wzorzec badawczy, obejmujący pewien zasób podstawowych definicji i pojęć teoretycznych (przyrodniczych, filozoficznych) oraz zbudowanych na nich teorii, pewien zbiór procedur i metod, wyznaczający w nauce określoną tradycję badawczą. Załamanie się dotychczasowego modelu i zastąpienie go nowym określa się mianem —> rewolucji naukowej.

PARALELIZM (gr. parallelismós = zestawienie, porównanie — neologizm utworzony od pardllelos - równoległy, dający się zestawiać, porównywać) ang. paralle-lism (psycho-physical parallelism III); fr. paralldisme (parallelisme psychophysiologicjue, p. psychophysicjue Ul); nm. Parallelismus (psychophysischerParallelismus III)

1. Koncepcja B. Spinozy przeciwstawiająca się —> dualizmowi (Ib) duszy i ciała, znanemu mu z ujęcia R. Descartes'a i jego następców; dusza i ciało nie są według Spinozy bytami absolutnie różnymi od siebie, lecz są przejawami i przymiotami jednej i tej samej najwyższej substancji (—> monizm). Dusza i ciało mimo swoistych różnic w sposobie bytowania współistnieją zgodnie i harmonijnie obok siebie, przy czym wszelkie akty fizyczne i psychiczne człowieka pozostają wobec siebie nie w stosunku współzależności, lecz wspcS-odpowiedniości.

Niekiedy mianem paralelizmu określa

się też -^ okazjonalizm N. de Malebranche'a i —> harmonię przedustawną G. W. Leibniza.

2. psych. Paralelizm psychofizyczny — pogląd, według którego zjawiskom psychicznym traktowanym jako procesy świadomościowe odpowiadają zjawiska fizyczne zachodzące w organizmie. Nie czyni się tu założerua o ich wzajemnym wpływie, lecz stwierdza się jedynie równoległość przebiegu (G. Th. Fech-NER, W. WuNDT, E. B. Titchener). Określenie psychophysischer Parallelismus wywodzi się od Fechnera: der Parallelismus des Geisti-gen und Kórperlichen.

PARALOGIZM (gr. <paralogismós> = [rozumowanie] przeciwko rozumowi, mijające się z rozumem) ang. paralogism; fr. para-logisme; rm\. Paralogismus, Fehlschlufi

log. Rozumowanie niepoprawne, zwłaszcza — w odróżnieniu od -^ sofizmatu — takie, w którym nieświadomie naruszono prawa logiki formalnej.
U I. Kanta: paralogizmy czystego rozumu {Paralogismenderreinen Yernunft)lub paralogizmy transcendentalne {transzendentale Paralogismen) — błędne wnioskowania, poprzez które rozum ustala, że dusza jest: a) substancją, b) nie złożoną, lecz prostą, c) jedną i tą samą pomimo upływu czasu, d) świadomą istnienia samej siebie, a innych rzeczy, które mogą istnieć w przestrzeni —jedynie jako przedstawień. Są to według Kanta dociekania wykraczające poza granice możliwego doświadczenia, a ich źródłem, jak u R. Descartes'a, jest błędna interpretacja tego, co dane w —> Cogito.

PARAPSYCHOLOGIA (gr. para = obok + ->'psychologia') ang. parapsychology, parapsychics, psychici all research (= poszukiwania psychiczne); fr. parapsychologie, metapsychologie, la metapsychicjue; run. Parapsychologie, Metapsychik Dziedzina badań z pogranicza psycho-

611

612

PARENKLIZA

PARTYCYPACJA

logii, miająca za przedmiot zjawiska, które nie dają się wyjaśnić na gruncie aktualnego stanu wiedzy psychologicznej, biologicznej itp. Termin „parapsychologia" bywa zastępowany terminem „psychotronika".

PARENKLIZA (gr. <parekklisis> = odchylenie) ang. parenklisis, dinamen

W fizyce epikurejskiej — charakterystyczna właściwość znajdujących się w ciągłym ruchu i poruszających się w próżru atomów: wykazują one zdolność minimalnego odchylania się od linii prostej na skutek drgnięć, które jednak nie mogą następować bezpośrednio po sobie, co umożliwia ich zderzenia i powstawanie większych skupień atomowych (moment in-deterministy czny).

PARONIMY (gr. <tó parónyma> (1) = przydomki) łc. paronyma (1); nłc. denominativa (1); ang. paronyms; fr. paronymes; nm. Paro-nyme

U Arystotelesa {Kateg., 1 a 12): w odróżnieniu od —> homonimów (1) i -^ synonimów (1) — rzeczy, których nazwy są derywatami (wyrazami pochodnymi), utworzonymi od nazwy innej rzeczy nie na podstawie etymologii, lecz pokrewieństwa znaczeniowego, a więc dotyczącymi tej rzeczy w sposób pośredni, np. od słowa 'męstwo' utworzone słowo 'mężny', określające kogoś, kto posiada męstwo.
Współcześrue: wyrazy o podobnym kształcie i brzmieniu, nie spokrewnione jednak ze sobą ani etymologicznie, ani znaczeniowo.

Różnica pomiędzy znaczeniem Ary-stotelesowskim (1) a znaczeniem współczesnym (2) polega m. in. na tym, że to pierwsze dotyczy nie samych nazw, lecz przede wszystkim oznaczanych przez nie rzeczy.

PARTYCJA <łc. <partitio> = podział; dzielenie) gr. merismós; ang. partition; fr. parti-tion; rrm. Partition, Teilung

Klasyfikacja rzeczowa, tj. podział dokonywany — najczęściej w myśli — na jakimś —> zbiorze (2) w sensie kolektywnym, a więc podział jakiejś całości na części przestrzenne, czasowe lub abstrakcyjne, np. organizmu na komórki, szachownicy na pola, roku na miesiące.

Partycję należy odróżniać od -^ podziału logicznego i od podziału fizycznego.

PARTYCYPACJA (nłc. <participatio> = branie w czymś udziału, uczestnictwo, udział, jako tłum. gr. <metheksis> (1) = uczestniczenie, uczestnictwo) ang. participation; fr. participation; nm. Partizipation (1), Teilnah-me, Teilhabe

metaf. Termin ogólny wyrażający szczególną relację ontyczną, w której natura jednego bytu określa istotę i cechy drugiego bytu, przy czym obydwa te byty pozostają bytami odrębnymi i zarazem stanowią relatywną jedność.

1. U Platona — określenie a) relacji łą
czącej rzeczy z ideami oraz b) relacji, jaka
zachodzi pomiędzy samymi ideami.

Obecność -^ idei (la) w rzeczach podpadających pod zmysły (—>paruzja /!/) i z kolei udział tych rzeczy, mających tylko byt gignetyczny, w ideach-wzorach, w których zawarte są ich istoty i gdzie mają one swoje prawdziwe bytowanie.
Uczestniczenie wszystkich idei w idei Dobra.

2. metaf. W tradycji arystotelesowsko-
-scholastycznej rozróżnia się:

partycypację poprzez złożenie bytowe — otrzymywanie przez jakiś podmiot, niesamodzielny bytowo, formy bytowej ze względu na to, że stanowi on część bytu całkowitego, np. uczestniczenie przypadłości w substancji;
partycypację przez podobieństwo — posiadanie jedynie częściowe tego, co inny byt posiada w pełni i z samej swej istoty, np. rozum ludzki jako uczestnictwo w Rozumie Boskim. Poszczególne stopnie prawdy i dobra zawdzięczają swoje istnienie

613

614

PARUZJA

PERCEPCJONIZM

uczestnictwu w Prawdzie i Dobru absolutnym.

W tradycyjnej metafizyce na pojęciu partycypacji wspiera się pogląd, że świat stanowi złożoną hierarchię podporządkowaną transcendentnej, pierwotnej i niezłożonej Doskonałości, od której pochodzi wszelka doskonałość skończona. Doskonałości skończone napotykane w świecie należy zgodnie z tym poglądem pojmować jako podobieństwa doskonałości pierwotnej lub też jako jej naśladownictwa (Platon, Augustyn, Tomasz z Akwinu). W ujęciu M. A. Krąpca uczestniczenie jest aspektem transcendentalnej -^ analogii (U-lBa) bytu.

PARUZJA (gr. <iparousia> = obecność, przybycie) ang. parousia; nm. Parusie, Gegen-wart

U Platona: obecność -^ idei (la) w rzeczach podpadających pod zmysły.
W chrześcijaństwie — powtórne przyjście Chrystusa na sąd ostateczny.

PASYWIZM (nłc. passivus = bierny) ang. passivity; fr. passivite; nm. Passivismus, Pas-switłit

Postawa i zarazem stanowisko teoretyczne wyrażające się w twierdzeniu, że bierność jest bardziej godna zalecenia niż działanie. Na przykład w etyce pasywizm wyraża się w haśle niesprzeciwiarua się złu, nieodpowiadania na nie przemocą (L. N. Tołstoj). Mianem pas5rwizmu obejmowane są takie doktryny, jak —^ kwie-tyzm (2), —> fatalizm.

vs^ Akt)mdzm (1,4).

PASYWNOŚĆ <nłc. <passivitas> = bierność) ang. passwity; fr. passivite; nm. Pas-switćit syn.—> Bierność.

PEŁNIA gr. pleroma; nłc. pleroma, plenitu-do, plenitas; ang. plenitude, fullness; fr. ple-nitude; nm. Fiille, Yollheit 1. metaf. syn.-^ Doskonałość (1), zwłasz-

cza doskonałość absolutna lub byt urzeczywistniający całkowicie swój wzór (pełnia bytu),

2. estet. Zupdność wyposażenia natury danego przedmiotu, tzn. posiadanie przez ów przedmiot wszystkiego, co do ruego należy z samej jego natury; —> całkowitość.

PERCEPCJA (łc. <perceptio> = zbieranie, ujmowanie; poznanie) gr. aisthesis (= percepcja zmysłowa); ang. perception; fr. per-ception; rim. Perzeption, Wahrnehmung

1. t. pozn. Bezpośrednie i zarazem na
oczne ujęcie poznawcze czegoś.

Rozróżnia się:

percepcję zewnętrzną — syn.-^ spostrzeganie (1), syn.-» spostrzeżenie (la);
percepcję wewnętrzną — poznanie, jakie podmiot uzyskuje poprzez akt świadomości w odruesieniu do własnych stanów i czynności wewnętrznych.

2. t. pozn. Bezpośrednie, lecz nienaocz-
ne ujęcie poznawcze czegoś, np. percepcja
cudzych stanów psychicznych, lub naocz
ne w specjalnym znaczeniu, jak np. per
cepcja estetyczna ((/Mflsf-spostrzeżeniowa).

PERCEPCJONIZM (łc. perceptio = zbieranie, ujmowanie; poznanie) ang. perceptio-nism; fr. perceptionnisme; nm. Perzeption-nismus, Perzeptionalismus

t. pozn. Stanowisko wyrażające się w tezie, że spostrzeżenie zmysłowe bezpośrednio kontaktuje podmiot z rzeczywistością względem niego zewnętrzną (m. in. Th. Reid, V. Cousin, H. Spencer) oraz że stanowi ono podstawę poznania, a przez to i wiedzy (m. in. W. Hamilton). Percepcjonizm w tym znaczeniu jest zbliżony do -^ intuicjonizmu (2), -> realizmu (IB), a jego przeciwieństwem jest-us^ illa-cjonizm (1).
t. pozn. Termin używany niekiedy na określenie teorii przj^mujących, że przedmiot poznania od razu przedstawia się podmiotowi jako zewnętrzny względem

615

616

PERFEKCJONIZM

PERSONALIZACJA

niego i umiejscowiony w określonym układzie przestrzennym. Określenie przeciwstawne: teoria -^ projekcji (2).

PERFEKCJONIZM (« perfekcjoryzm) <łc. perfectio = doskonałość) ang. perfedionism; fr. perfectionnisme; nm. Perfektionismus, Per-fektiobilismus, Yolkommenheits theorie

et. Odmiana—> eudajmonizmu utożsamiająca —> szczęście z -^ doskonałością (2) moralną, zwłaszcza indywidualną. Perfe-kcjonizm postuluje realizację wzoru „człowieka doskonałego" moralnie poprzez rozwijanie cnót osobistych i zwalczanie wad; często wiąże się on z —> rygoryzmem, np. u I. Kanta. U podstaw perfe-kcjonizmu leży założenie, że człowiek jest z natury dobry i jako taki zdolny jest do nabywania doskonałości, będącej celem zarówno poszczególnych ludzi, jak i całej ludzkości. Tendencje perfekcjonistyczne reprezentowali m. in.: Arystoteles, stoicy, G. W. Leibniz, A. A. Shaftesbury, A. N. CoNDORCET, E. Renan, A. R. J. Turgot, Ch. Wolff.
pot. Dążenie do doskonałości pod jakimś względem; niekiedy używa się tego określenia z zabarwieniem pejoratywnym.

PERFORMANCJA (ang. <performance> = dokonanie, osiągnięcie, odegranie (roli), od nłc. performo = przekształcam, kształtuję inaczej) fr. performance; nm. Performanz

Termin zastosowany przez N. Chom-SKY'EGO (1965) na określenie bieżącego użycia mowy w konkretnych sytuacjach. Na dokonawczą, performatywną funkcję języka zwrócił wcześniej uwagę J. L. Austin, aby sprostować tzw. błąd deskrypcjoni-styczny w zakresie teorii znaczenia, polegający na przekonaniu, że główną, jeśli nie jedyną furikcją zdań i sądów jest twierdzenie lub opis czegokolwiek.

Liczne „błędy" w performancji (takie jak fałszywe założenia, odstępstwa od reguł itp.) sprowadzają się do czyrmików natury socjokulturowej i psychologicznej, a także

sytuacyjnej. Jedynie w przypadku idealnego „mówcy/słuchacza" można by mieć do czynienia wprost z językową us-^ kompetencją. Jednakże tę ostatnią można osiągnąć tylko przy uwzględnieniu performancji.

PERFORMATYW <tłum. ang. <performa-tive use>)

Według teorii języka rozwijanej przez jeden z kierunków —> filozofii analitycznej (c) — wyrażenie (mające najczęściej postać zdania z podmiotem w pierwszej osobie liczby pojedynczej), które przez sam fakt wygłoszenia go powoduje stan rzeczy, o którym mówi. Na przykład gdy przewodniczący zebrania wypowiada zwrot „Otwieram dyskusję", to powoduje tym samym otwarcie dyskusji; podobnie powiedzenie „Zobowiązuję się" rodzi zobowiązanie, itp. Teorię wyrażeń performatjm^nych zapoczątkował J. L. Austin.

PERSEITAS (nłc. <perseitas> z łc. per se = przez się) ang. perseity; nm. Perseitdt

Termin J. Dunsa Szkota.

metaf. Stan tego, co istnieje samo przez się, ale, w odróżnieniu od —> aseitas, nie z samej swojej istoty; zdolność bezpośredniego otrzymania istnienia, właśdwa —> substancji (1), w przeciwstawieniu do otrz3anywania istnienia poprzez coś innego (per aliud), jak w przypadku —> przypadłości (1).

PERSONALIZACJA (tłum. fr. <personna-lisation>, z nłc. personalis = osobisty) Termin Teilharda de Chardin oznaczający:

rozwój osoby ludzkiej, który polega na: a) rozwoju indywidualnym, b) zacieśnianiu i pogłębianiu więzi z innjTiu ludźmi, c) zachowywaruu i zacieśnianiu jedności z Najwyższą Osobą, czyli z Bogiem;
rozwój wartości osobowych w życiu społecznym, dokonujący się dzięki personalizacji w powyższym znaczeniu (A), dalej — dzięki właściwie realizowanej —> socjalizacji (2) i wreszcie dzięki otwarciu

617

618

PERSONALIZM

PERSPEKTYWIZM

się człowieka na oddziaływanie Cłirystu-sa-Omegi (-> punkt Omega).

PERSONALIZM (nłc. personalis = osobisty, dotyczący osoby) ang. personalism; fr. personnalisme; nm. Personalismus

Termin zaproponowany przez F. E. D. ScHLEiERMACHERA (1799) na określenie przeciwstawnej panteizmowi wiary w osobowego Boga i w tym znaczeniu podjęty przez L. A. Feuerbacha, później użyty przez Ch. Renouyiera (1903) na określenie jego własnej doktryny, upatrującej w osobowości wartość najwyższą i stawiającej ją w centrum swojej koncepcji świata; rozszerzony we współczesnej kulturze na określenie kierunku, w którym zagadnienia antropologiczne, psycłiologiczne, poznawcze, etyczne koncentrują się wokół pojęcia -^ osoby lub —> osobowości ludzkiej.

W centrum świata wartości orientacja personalistyczna umieszcza dobro i rozwój osoby ludzkiej jako nadrzędną zasadę, której powinny być przyporządkowane wszystkie partykularne dobra, realizowane przez człowieka w wyniku jego wolnej działalności. Nazwę „personalizm" jako własną przyjął wyodrębniony pod koniec XIX w. kierunek w USA, już to nawiązując do znaczenia ustalonego przez Schleier-machera i Feuerbacha (B. F. Bowne, J. Ward, J. RoYCE — personalizm absolutystyczny /absolutistic personalism/), już to akcentując wartość moralną osoby (R. T. Flewel-ling), ale można ją odnieść do każdej doktryny uznającej szczególną rolę i wartość osoby ze względu na nią samą, dostrzegającej w człowieku byt nie tylko biologiczny i historyczny, ale przede wszystkim taki, który wykracza poza naturę i poza historię (m. in. A. E.Taylor, W.Stern /—> psychologia personalistyczna/, M. Scheler, E. S. Brightman, E. Spranger).

W latach trzydziestych XX w. personalizm ukształtował się, głównie za sprawą E. Mouniera, we Francji, stając się programem postulującym rozwój osoby ludzkiej

jako cel życia społecznego i głoszącym prymat wartości osobowych (rozumu, wolności) przed wartościami ekonomicznymi i strukturami społecznymi, które warunkują ich postęp i rozwój. Mounier przeciwstawiał personalizm indywidualizmowi; w równej mierze przeciwstawia się on też etatyzmowi, tj. teorii i praktyce podporządkowywania państwu i poddawania jego kontroli całego życia społecznego, a nawet jednostkowego. Oparcie wszelkich reguł społecznych i instytucji na zasadach personalizmu ma wykluczać traktowanie człowieka jako przedmiotu czy środka do celu, chronić przed ujmowaniem go w ramach dwóch pozornie różnych kategorii: z jednej strony jako pewnego „indywiduum" wyposażonego w dane osobowe, z drugiej zaś jako ilościowego tylko składnika zbiorowości.

Reprezentatywną postacią współczesnego personalizmu jest personalizm chrześcijański, nawiązujący do klasycznej to-mistycznej koncepcji osoby (J. Maritain, E. GiLSON, M.-D. Chenu, K. Wojtyła); według tej koncepcji: a) osoba jest najdoskonalszym typem bytu, b) absolut jest bytem osobowym, c) człowiek jako osoba przekracza swoją naturą i związanymi z nią prawami i potrzebami relację: jednostka należąca do gatunku - gatunek, i nie może być nigdy traktowana instrumentalnie tak jak rzecz. Do współczesnych personali-stów luźniej związanych bądź w ogóle nie związanych z tradycją tomistyczną należą oprócz E. Mouniera — G. Marcel, K. Jaspers, a także P. Teilhard de Chardin i S. Weil.

PERSPEKTYWIZM (nm. <Perspektivismus> z nłc. perspectiva = oglądanie z oddalenia) ang. perspectimsm, perspectivalism; fr. per-spectivisme

1. Termin użyty przez F. W. Nietzschego (Die fróhliche Wissenschaft, 1882) na określerue podniesionego przezeń faktu, że wszelkie poznanie — zarówno ludzkie, jak i zwierzęce — jest ze swej natury per-

619

620

PERSWAZJA

PEWNIK

spektywiczne, tzn. dostosowane do potrzeb poznającego podmiotu, zwłaszcza do jego potrzeb życiowych.

2. Nazwa ogólna, będąca rozszerzeniem terminu nietzscheańskiego w powyższym znaczeniu (2), odnoszona do relatywistycznych poglądów na naturę ludzkiego poznania, określanego przez nie jako perspektywiczne, tzn. zależne od danego punktu widzenia. Punkt ten może być wyznaczany przez różne czyrmiki, takie np. jak język, kultura, historia, natura aparatu zmysłowego, a nawet płeć.

PERSWAZJA (łc. <persuasio> = przekonywanie, namowa; przekonanie, mniemanie) ang. persuasion; fr. persuasion; nm. Uberzeugen metod., psych, syn.^ Przekonywanie.

PERYPATETYZM (gr. peripatetikós = przechadzający się) ang. Peripatetic school; fr. peripatetisme; nm. peripatetische Schule

Nazwa powstała już w starożytności (np. he peripatetike philosophia — filozofia perypatetycka) i stosowana do dziś jako określenie szkoły lub systemu Arystotelesa, nawiązująca do faktu, że miał on zwyczaj nauczać przechadzając się.

PESYMIZM (nłc. <pessimisinus> = skłonność do wynajdywania we wszystkim złych stron, widzenie wszystkiego w czarnych barwach, od łc. pessimus = najgorszy) ang. pessimism; fr. pessimisme; nm. Pessimismus

Termin wprowadzony przez S. T. Coleri-DGE'A (1795), a następnie, niezależnie od wersji angielskiej, przez A. Schopenhauera (1819) jako przeciwieństwo vs^> optymizmu.

Ogólna nazwa nadawana doktrynom, według których świat jest ze swej natury zły, istotą życia jest cierpienie, wszystko zaś zmierza ku śmierci (m. in. Hegezjasz, A. Schopenhauer, S. A. Kierkegaard, E. von Hartmann).
t. pozn. Pesymizm poznawczy — głoszący niemożliwość poznania przez czło-

wieka prawdziwej rzeczywistości (częściej zwany —> sceptycyzmem /la/).

3. pot. Skłonność do stałego negatywnego oceniania zwłaszcza teraźniejszości i przyszłości.

PETITIO RINCIPII (łc. <petitio principih = żądanie początku, punktu wyjścia) gr. to eks arches, to en ar che aitew lub aiteisthai (Arystoteles, Analityki pierwsze, 40 b 30--33); ang. begging the ąuestion; fr. petition de principe; nm. Petitio principii

metod. Błąd polegający na niespełnieniu pewnych warunków poprawności —> wnioskowania; może to być mianowicie:

syn.—> błędne koło (2) w dowodzeniu, występujące wówczas, gdy jedna z przesłanek jest bądź identyczna z wnioskiem, bądź została uzasadniona za pomocą przesłanek, wśród których występował wniosek, bądź też jedną z przesłanek można uzasadnić tylko na podstawie wniosku;
błąd spowodowany przyjęciem jako przesłanki — zdania bezpodstawnie uznanego za prawdziwe (nieracjonalna —> aser-cja /1 /), tzn. zdania, które samo wymaga dowiedzenia,

U Arystotelesa i w logice tradycyjnej petitio principii zalicza się do tzw. sofizma-tów pozajęzykowych {extra dictionem), zwanych myślowymi.

PETREFAKT (nłc. petrefactum = skamieniałość)

Neologizm K. Tardowskiego, utworzony przez analogię do terminu —> „artefakt", jako określenie rzeczy materialnej, w której zostały utrwalone przemijające formy wytwórczej działalności człowieka (np. płyta gramofonowa, fotografia, taśma filmowa).

PEWNIK ang. self evident truth (1), axiom (2); fr. verite evidente (1), axiome (2); nm. Axiom

1. metod. Twierdzenie samo przez się oczywiste.

621

622

PEWNOŚĆ

„PIĘĆ DRÓG"

metod, syn.^ Aksjomat (2) w naukach dedukcyjnych, przyjmowany nawet wówczas, gdy nie jest oczywisty, jak np. jeden z aksjomatów teorii mnogości, zwany pewnikiem wyboru.
pot. Twierdzenie jawnie prawdziwe lub uważane za takie.

PEWNOŚĆ nłc. certitudo; ang. certitude, certainty (2), assurance; £r. certitude, assuran-ce, surete; nm. Gewifiheit

1. psych., t. pozn. W przeciwstawieniu do
—> wątpienia (1) > przekonanie o pra
wdziwości jakiegoś twierdzenia czy prze
czenia (poznanie teoretyczne) albo o słu
szności działania (poznanie praktyczne),
wykluczające obawę pomyłki u tego, kto
je żywi. Tradycyjnie pewność określa się
jako „przylgnięcie umysłu do prawdy bez
obawy pobłądzenia". Pewność przekona
nia zależy od: a) -^ oczywistości (1) przed
miotu poznania, b) wpływu woli, uczuć,
popędów, a także od tradycji, wychowa-
rua i środowiska; wpływ ten w dziedzinie
poznania praktycznego jest regułą.

Rozróżnia się:

pewność podmiotową — gdy przedmiot poznania nie jest bezpośrednio oczywisty, tzn. nie można w pełni udowodnić, że jest naprawdę tak, jak sądzimy, niemniej jesteśmy mocno przekonani o słuszności naszego sądu. Pewność tego typu jest wj^adkową osobistego nastawienia, uczuć, wychowania, środowiska;
pewność przedmiotową — gdy sam przedmiot poznania jest tak oczywisty, że wyklucza obawę pomyłki. Pewność przedmiotowa może być:

bezwzględna, tj. wynikająca z istoty rzeczy (tzw. pewność metafizyczna);
względna, czyli warunkowa, która z kolei może się opierać na stałości praw przyrody (tzw. pewność fizyczna) albo wynikać z doświadczenia lub też z przekonań moralnych (tzw. pewność moralna).

2. W matematycznych i logicznych teo-

riach prawdopodobieństwa: —> prawdopodobieństwo wyrażone liczbą 1.

PHRÓNESIS (gr. <phrónesis> = rozsądek, roztropność (zwłaszcza w sprawach praktycznych))

Mądrość praktyczna, czyli wiedza o właściwych celach postępowania, i związana z nią umiejętność dobierania odpowiednich środków do ich osiągnięcia. Tak np. charakteryzowana przez Arystotelesa mądrość praktyczna jest cnotą, którą odróżnia on zarówno od wiedzy teoretycznej, jak i od umiejętności czysto technicznych.

PIERWOTNOŚĆ (BYTOWA) nm. Seins-grund

U R. Ingardena: jeden z —> momentów (2) absolutnego i idealnego —^ sposobu istnienia (2). Przedmiot pierwotnie istniejący to taki, który jeśli w ogóle istnieje, to tylko dlatego, że z istoty swej nie może nie istnieć, a więc z istoty swej nie może być wytworzony ani unicestwiony przez żaden inny przedmiot. Przeciwieństwem pier-wotności bytowej jest bytowa pochód-no ść.

PIERWSZE ZASADY nłc. prima principia; ang. first principles; fr. principes pre-miers; nm. Urprinzipien metaf. Zasady rozumowe. -^ Zasada.

PIERWSZY MOTOR gr. to proton kinoun (Arystoteles); nłc. primum movens; ang. pri-me mover, first mover; fr. premier moteur; rm\. erst Beweger

filoz. przyr., metaf. syn.-^ Poruszydel (a) nieruchomy. —> Motor (a).

„PIĘĆ DRÓG" (tłum. nłc. <c]uinque viae>) ang. thefive ways

Obiegowa nazwa dowodów (argumentów) Tomasza z Akwb\iu na istnienie Boga, opartych na filozoficznej analizie rzeczywistości zewnętrznej. Są one następujące:

a) ze zmian, czyli z ruchu {ex motu);

623

624

„PIĘĆ SŁÓW"

PLENIZM

z istnienia nowych rzeczy jako skutków {ex ejfectu);
z przygodności istnienia rzeczy {ex contingenti) (—> dowód kosmologiczny);
z realnych doskonałości transcendentalnych {exgradibus perfectionis);
z porządku i celowości w przyrodzie {exfine) (—> dowód fizyko-teleologiczny).

„PIĘĆ SŁÓW" gr. pente phonón; łc. quin-ąue voces; fr. ciną universaux —> Predykabilia (1).

PIĘKNO gr. kdllos, to kalón; łc. pulchritu-do; nłc. pulchrum (2); ang. beauty, the beauti-ful; fr. le beau, beaute; nm. das Schóne, Schón-heit

1. estet. a) W sensie szerszym: syn.—> wartość (3) estetyczna.

W sensie węższym: jedna z wartości estetycznych (obok ładności, wdzięku, śli-czności, wzniosłości, wspaniałości i in.).
To, co odpowiada pewnym normom równowagi, obrazowości, harmonijnym proporcjom, doskonałości w swoun rodzaju; tak pojęte piękno bywa przeciwstawiane wartościom estetycznym.

Bardziej znane koncepcje piękna: pita-gorejsko-platońska (piękno polega na pro-j^orcji i układzie części, a także na mierze i liczbie, przy czym podłoże piękna jest duchowe), sokratejska (piękno polega na celowości, stosowności), sofistyczna (podłoże piękna jest zmysłowe, a samo piękno — względne), plotyńska (piękno jest prostą jakością, nie zaś proporcją i układem), tomistyczna, kantowska.

Arystoteles określa piękno jako „to, co będąc dobrem, jest przyjemne".

Tomasz z Akwinu, łącząc koncepcję pita-gorejsko-platońską z plotyńska, określa piękno jako „to, co oglądane budzi upodobanie" {pulchrum est ąuod visum placet). Piękno jest według niego relacyjną właściwością przedmiotów, które spełniają trzy warunki, zwane obiektywnymi warur:ka-mi piękna: 1) —> proporcjonalność (1) {pro-

portionalitas) — harmonię, 2) —> całkowitość {integritas) — doskonałość wykończenia, 3) -^ blask formy {claritas).

1. Kant określa piękno jako „to, co się
podoba nie przez wrażenie ani przez poję
cia, lecz z subiektywną koniecznością,
w sposób powszechny, bezpośredni i zu
pełnie bezinteresowny". Jest to tzw. subie-
ktywistyczna koncepcja piękna.

2. metaf. W tradycji arystotelesowsko-
-tomistycznej: jedna z transcendentalnych
własnośd bytu (—> transcendentalia /1,2/),
najczęściej pojmowana jako pochodna wzglę
dem dwóch umych transcendentaliów >

prawdy (II) i -^ dobra (2), ruekiedy — jako S5mteza ich wszystkich (J. Maritain). Ontyczną podstawę piękna metafizycznego upatrywano bądź w formalnych elementach bytu (Platon, Arystoteles), bądź w samym istnieniu (Tomasz z Akwinu).

Na gruncie tomizmu rozważa się zarówno transcendentalny charakter piękna, jak i stosunek między pięknem w sensie metafizycznym a pięknem w sensie estetycznym. Jeśli chodzi o transcendentalność piękna, upatruje się w niej całościowe związanie bytu z porządkiem intencjonalnym, tj. z wizją poznawczą i wywoływanym przez nią aktem miłości.

3. pot. Niekiedy, zwłaszcza w języku po
tocznym, terminu „piękno" używa się w in
nych znaczeniach niż wyszczególnione wy
żej {1,2), np. moralnym lub utylitarnym.

PLANETYZACJA (tłum. fr. <plane'tisation>) Termin P. Teilharda de Chardin oznaczający proces tworzenia się jednej scalonej społeczności ogólnoludzkiej.

PLENIZM (łc. plenus = pełny)

Termin utworzony zapewne od nłc. plenum, oznaczającego m. in. przestrzeń całkowicie wypełnioną materią.

filoz. przyr. Pogląd, według którego we Wszechświecie nie ma —> próżni, zgodnie z tezą: „natura lęka się próżni" {natura hor-ret vacuum). Teza ta, związana z arystoteli-

625

21 — Słownik filozoficzny

626

PLURALIZM

POBUDKA

zmem, została obalona doświadczalnie przez E. Torricellego i O. von Guerickego, z którycłi pierwszy uzyskał (1643) przestrzeń wypełnioną tylko małą ilością pary rtęciowej (tzw. próżnia Torricellego), drugi zaś wynalazł pompę próżniową (1650).

PLURALIZM (łc. pluralis = mnogi) ang. pluralism; fr. pluralisme; nm. Pluralismus

Przeciwstawne —> monizmowi stanowisko metafizyczne (niekiedy kosmologiczne, epistemologiczne), według którego rzeczywistość nie daje się sprowadzić do jakiejś jednej zasady konstytutywnej, jakkolwiek istniejące w niej wielorakie byty z racji swej niesamoistności wymagają wytłumaczenia przez właśnie jedną zewnętrzną przyczynę sprawczą ich istnienia, tak jak to jest w —> kreacjonizmie (1), a nawet tłumaczone bywają przez dwie zasady rządzące światem, jak w ^ manicheizmie /2/). Według pluralizmu metafizycznego byty są odrębne jedne od drugich (—> odrębność), wielorakie (—> wielość) i analogiczne (—> analogia /II-IB/), nie będąc przy tym przejawami czy sposobami bytowarua jakiejś jednej substancji. Klasyczną wykładnią tego stanowiska jest filozofia bytu w wersji arystotelesowsko-to-mistycznej. Szczególną odmianą pluralizmu jest -^ dualizm (1). Wśród typowych przedstawicieli pluralizmu w filozofii nowożytnej można wymienić m. in. G. W. Leibniza, J. F. Herbarta, W. Jamesa, F. C. S. Schillera.

PNEtlMA (gr. <pneuma> = podmuch, powiew, wiatr, powietrze; dech, tchnienie życia, natchnienie boskie; istota duchowa, duch) nłc. pneuma

U stoików: zespół intelektualnych i duchowych własności materii lub jej subtel-ruejsza odmiana.
U gnostyków: oświecenie umysłu przez Boga. —> Pneumatycy.
Dusza wegetatywna i zmysłowa, będąca przedmiotem -^ pneumatologii (1).

PNEUMATOLOGIA (pneumatyka) <gr. pneumatikós = mający naturę powietrza, duchowy + logos = słowo, nauka) nłc. pneumatologia; ang. pneumatology; fr. pneu-matologie; nm. Pneumatologie

Nauka o duszy ludzkiej, w szczególności o duszy wegetatywnej i zmysłowej. Termin ten używany był przed pojawieniem się nazwy „psychologia", a także przez pewien czas po jej upowszechnieniu się (w XVin w.) na określenie całej problematyki psychologicznej lub jakiegoś działu psychologii (np. u I. Kanta Pneumatologie to tyle, co psychologia metafizyczna, zajmująca się duszą jako substancją duchową, a Pneumatism to substancjalistyczny spirytualizm).
Dział metafizyki szczegółowej, wchodzący częściowo w zakres teologii, zajmujący się spekulatywnym poznaniem bytów duchowych, w tym także ludzkiej duszy (wg J. d'Alemberta).
Nauka o duchach — aniołach, demonach, duszach ludzkich oddzielonych od ciała — z wyłączeniem duszy związanej aktualnie z ludzkim ciałem.
teol. Nauka o Duchu Świętym.

PNEUMATYCY (gr. <pneumatikoi> = mający naturę powietrza, natchnieni, uduchowieni) ang. pneumatics; fr. les pneuma-tiques; rmi. Pneumatiken

W terminologii gnostycznej i wczesnego chrześcijaństwa, przejętej przez okultyzm: jeden z trzech stopni uduchowienia człowieka (obok —> psychików i —> somaty-ków /hylików/). Jednostki kwalifikowane jako pneumatycy miały się odznaczać najwyższą doskonałością.

PNEUMATYKA (gr. pneumatikós = mający naturę powietrza, duchowy) ang. pneumatics; fr. la pneumatiąue; nm. Pneumatik syn.^ Pneumatologia.

POBUDKA łc. instigatio; ang. = stimulus, ~ incentive; fr. le mobile; nm. Anreiz psych. Część uczuciowa —> motywu (1-5).

627

628

POCHODNOSC (BYTOWA)

PODPORZĄDKOWANIE

POCHODNOSC (BYTOWA)

vs-^ Pierwotność (bytowa).

POCZYTALNOŚĆ ang. accountableness; fr. discernement; nm. Zurechnungsfdhigkeit

et., psych. Właściwość podmiotu działania polegająca na tym, że dany akt moralny można do niego odnieść jako do świadomego sprawcy, na tej podstawie, iż jest on zdolny zdawać sobie sprawę ze znaczenia swego czynu i pokierować swoim postępowaniem. Poczytalność, jak i -^ odpowiedzialność, zakłada poczucie tożsamości własnego -^ ja (9).

PODŁOŻE gr. tó hypokeimenon metaf. syn.—>Substrat.

PODMIOT gr. kafepinoian, tó hypokeimenon; nłc. subiectum (dosłowny przekład polski brzmiałby: podrzutek); ang. subject; fr. le sujet; nm. Subjekt

1. metaf. Nosiciel czegoś, to, w czym coś
tkwi, w czym coś jest zawarte, czem.u coś
przysługuje (-> substancja /1 /).

Łc. subiectumjako odpowiednik gr. hypokeimenon aż do XVIII w. nie oznaczało podmiotu w znaczeniu epistemologicz-nym (zob. niżej Ul), a więc niekoniecznie odnosiło się do istoty żywej, lecz było jednym z terminów równoznacznych z „substancją".

Według Tomasza z Akwinu: podmiot wiedzy (nauki) {subiectum scientiae) — to, czego nauka dotyczy, czyli to, czego cechy, stosunki i przyczyny bada. Podmiot ten może być: a) materialny (tworzywo-wy), b) formalny (istotnościowy) — to, o czym dana nauka traktuje. Dla uniknięcia wieloznaczności wyrażenia „podmiot nauki", oznaczającego w języku polskim raczej człowieka nauki, proponuje się zastąpić je wyrażeniem „zakres (materialny lub formalny) przedmiotu nauki".

2. t. pozn. Ten, który poznaje, w odróż
nieniu od tego, co jest poznawane.

vs-^ Przedmiot (2).

3. psych. Jednostka doznająca lub działająca; w introspekcji podmiot może być przedmiotem własnej obserwacji.

PODNIETA łc. stimulatio; ang. impulse; fr. aiguillon, le stimulant; nm. Antrieb psych. Część poznawcza —> motywu (1-5).

PODOBIEŃSTWO gr. homoiosis, homó-noia (Arystoteles), analogia; łc. similitudo; ang. similarity, resemblance, likeness; fr. simi-litude, ressemblance; nm. Ahnlichkeit

—> Relacja (2) (zwrotna i symetryczna) między przedmiotami, które pod pewnym względem są takie same. Bliskozna-czniki: —> izomorfizm (2), homomorfizm, -^ analogia (I).
metaf. Wśród bytów — zbieżność tych ich własności, które doskonalą je pod względem -> formy (lA). Zbieżność ta zalicza się do relacji —> jakości (1).

PODPORZĄDKOWANIE nłc. subordina-tio (1,2), subalternatio (3); ang. subordination (1, 2), subalternation (3); fr. subordination (1, 2), subalternation (3); nm. Subordination (1, 2), Unterordnung (1, 2, 3), Subalternation (3)

1. metaf. Relacja co najmniej dwuczło
nowa, łącząca byty, z których drugi jest za
leżny od pierwszego, ale nie odwrotnie.

Rozróżnia się:

podporządkowanie istotowe {per se) — gdy coś zależy od czegoś innego w samym swoim istnieniu;
podporządkowanie przypadłościowe {per accidens) — gdy coś zależy od czegoś innego jedynie pod względem cech przypadłościowych.

W logice tradycyjnej: stosunek -^ gatunku do —> rodzaju.
W logice tradycyjnej: subalter-nacja — jeden ze stosunków między zdaniami kategorycznymi o tym samym podmiocie i orzeczniku, określanych przez tzw. prawa -^ opozycji (2) (-> kwadrat logiczny). Stosunek podporządkowania zachodzi między zdaniami szczegółowymi

629

630

PODPRZECIWIENSTWO

PODZIAŁ (LOGICZNY)

a ogólnymi (twierdzącymi lub przeczącymi), tj. między: SiP i SaP (czyt.: niektóre S są P i każde S jest P) oraz między SoP i SeP (czyt.: niektóre S nie są P i żadne S nie jest P).

PODPRZECIWIENSTWO gr. hypenantion (Aleksander z Afrodyzji); nłc. subcontrarie-tas; ang. subcontrary; fr. subcontmriete; nm. subcontrare Gegensatz

W logice tradycyjnej: jeden ze stosunków między zdaniami kategorycznymi o tym samym podmiocie i orzeczniku, określanych przez tzw. prawa —> opozycji (2) (—> kwadrat logiczny). Stosunek podporządkowania zachodzi między zdaniem szczegółowotwierdzącym (SiP — czyt. niektóre S są P) a zdaniem szcze-gółowoprzeczącym (SoP — czyt. niektóre S nie są P); oba te zdania mogą być na raz prawdziwe, lecz nie mogą być jednocześnie fałszywe.

PODSTAWIANIE ang. substitution; fr. substitution; nm. Substitution, Einsetzung, Ersetzung

log. Umieszczenie w jakiejś -> formule (nazwowej lub zdaniowej) zamiast -> zmiennej — wyrażenia należącego do tej samej co owa zmienna —> kategorii semantycznej. Reguła podstawiania {rule of substitution) należy do reguł dedukcj^nych (takich jak -^ odrywanie /2/, —»zastępowanie /!/ i in.).

PODŚWIADOMOŚĆ ang. the subcon-scious, subconsciousness; fr. le subconscient, subconscience; nm. Unterbewufite, Unterbe-wufitsein

1. Termin wprowadzony do psychoanalizy przez M. Dessoira na określenie warstwy psychiki umiejscawianej pomiędzy świadomością spontaniczną a —> nieświadomością (1). W podświadomości zachodzą procesy, z których podmiot nie zdaje sobie sprawy i których nie potrafi zwerbalizować, chociaż wywierają one wpływ na

jego zachowanie. Są to procesy bądź zautomatyzowane w toku —> uczenia się i kształtowania —> nawyków (1), bądź związane z reakcjami utrwalonymi przy niepełnej świadomości, bądź wyparte ze świadomości, ponieważ nie zostały przez jednostkę aprobowane. Dzięki terapii psychoanalitycznej przeżycia wyparte mogą zostać uświadomione, w przeciwieństwie do treści powstających w nieświadomości, które nigdy nie zostaną ujawnione (^ kd-tharsis 131).

2. pot. To, co się znajduje poniżej progu świadomości refleksyjnej i wiąże się z określoną świadomością spontaniczną.

PODZIAŁ (LOGICZNY) gr. diairesis; łc. divisio; ang. division; fr. division; nm. Eintei-lung

metod. Przeprowadzana w myśli operacja na jakimś zbiorze, zazwyczaj tożsamym z -^ zakresem jakiejś nazwy, polegająca na wyróżnieniu w nim co najmniej dwóch podzbiorów, zwanych członami podziału; także: wynik takiej operacji.

Poprawność podziału wymaga, ażeby był on:

rozłączny (exclusive divisioń). Warunek -> rozłączności sprowadza się do tego, aby dwa podzbiory będące członami podziału nie krzyżowały się ze sobą, tzn. nie miały elementów wspólnych. Na przykład podział książek na naukowe i nienaukowe jest rozłączny, natomiast ich podział na naukowe i dowcipne nie jest rozłączny, ponieważ istnieją książki naukowe, które są zarazem dowcipne;
adekwatny (inaczej: wyczerpujący — exhaustive division). Warunek —> adekwatności (3) sprowadza się do tego, aby suma podzbiorów będących członami podziału pokrywała się ze zbiorem dzielonym, czyli by każdy element zbioru dzielonego był też elementem któregoś z członów podziału. Adekwatny jest np. podział zbioru ludzi na osobniki płci męskiej i osobniki płci żeńskiej, rue byłby nato-

631

632

POJĘCIA WRODZONE

POJĘCIE

miast adekwatny podział tegoż zbioru na analfabetów i pisarzy (z pominięciem grupy czytelników).

Gwarancją rozłączności jest stosowanie tylko jednej zasady podziału, np. dzielenie książek tylko według treści, tylko według języka itd., bez łączenia kilku względów podziału. Gwarancją adekwatności i zarazem rozłączności jest tworzenie podziału dychotomicznego, tj. takiego, że dzieli się zbiór na pewien podzbiór i jego resztę (w terminologii logicznej: dopełnienie), np. dzieli się dychotomicznie miasta na wojewódzkie i niewojewódzkie.

Pozaformalne postulaty poprawnego podziału:

dostateczna ostrość zakresów;

tworzenie zakresów cząstkowych w sposób najbardziej naturalny (elementy tej samej klasy powinny posiadać jak najwięcej cech wspólnych);
dostosowanie zasady podziału do zadań poznawczych obowiązujących w danej dziedzinie;
ciągłość —> klasyfikacji (2) (stopniowe przechodzenie do zakresów bardziej cząstkowych) i jej dostateczna ogólność.

POJĘCIA WRODZONE łc. ideae innatae; ang. innate ideas; fr. idees innees; nm. angebo-rene Ideen syn.^ Idee (V) wrodzone.

POJĘCIE gr. ennoia, idea, logos; łc. notio; nłc. conceptio, conceptus, ratio, idea; ang. con-cept, conception, notion, idea; fr. concept, no-tion, idee; run. Begrijf, Idee

1. psych., t. pozn. W tradycji filozofii klasycznej: czysto myślowe —> przedstawienie (1) sobie czegoś wraz z jego immanan-tną -^ treścią (1,2); inaczej: -^ słowo (2) myśli (perhum mentis), postać poznawczo-inte-lektualna {species intelligibilis; -^ obraz /1 /). Przedstawienie takie odnosi się bądź do czegoś ogólnego, bądź do czegoś jednostkowego, jednakże w sposób ogólny, i jest rezultatem procesu —> abstrakcji (1,2). W zwią-

zku z tym, że spełnia ono zasadniczo dwie funkcje: a) intencjonalną, jako środek poznania i b) ontyczną, jako produkt intelektu — rozróżnia się dwa podstawowe znaczenia pojęcia:

pojęcie formalne (id quo cogno-scitur) — akt przedstawienia nieoglądo-wego (nienaocznego). Pojęcie w tym znaczeniu określa się jako —> znak (la) formalny, tj. znak, który uobecnia przedmiot poznawany w poznającym podmiocie poprzez jego treść;
pojęcie obiektywne (fd quod cognoscitur; syn.-^ idea /IIA/) — czysto intencjonalny korelat aktu pojmowania, to, co przedstawione w pojęciu formalnym. Pojęcie w tym znaczeniu samo się staje przedmiotem, poznawanym dopiero poprzez —> refleksję (2).

Rozróżrua się także zakres i treść pojęcia, podobnie jak zakres i treść —> nazwy, która stanowi językowy odpowiednik pojęcia. W metafizyce istotne jest w związku z tym rozróżnianie dwóch typów pojęć: pojęć transcendentalnych i pojęć uniwersalnych.

Pojęcia transcendentalne — odnoszące się do wszystkich bytów, przy czym zakres ich orzekalności mimo uwyraźniania treści nie zmniejsza się, lecz pozostaje taki sam. Przykłady takich pojęć: pojęcie bytu, rzeczy, jedności, prawdy, dobra {—> transcendentalia /2/).
Pojęcia uniwersalne — odnoszące się do danej grupy bytów; są to pojęcia, których treść ubożeje w miarę zwiększania zakresu ich orzekalności. Przykłady takich pojęć: pojęcie człowieka, konia, drzewa itp.

W różnych kierunkach filozoficznych zaznaczają się rozmaite poglądy na istotę pojęć, aż po stanowisko w ogóle negujące ich istruenie lub sprowadzające je do tikładu wyobrażeń (—> nominalizm /la/, ^ sensu-alizm /1 /).

U I. Kanta charakterystyczne jest rozróżnienie dwóch typów pojęć:

633

634

POKÓJ

POLE ŚWIADOMOŚCI

a') pojęcia aprioryczne lub czyste pojęcia {apriorische Begriffe oder reine Begrijfe) intelektu, niezależne od doświadczenia (^ idee /lVe/ transcendentalne; -^ kategorie /2/), np. pojęcie Boga, świata, człowieka oraz pojęcie jedności, wielości, itd.;

b') pojęcia aposterioryczne lub empiryczne, tzn. pojęcia ogólne, które określają klasy przedmiotów danych w doświadczeniu lub wytworzonych; przedmioty owe odpowiadają jednakowo i całkowicie każdej jednostce wchodzącej w skład takiej klasy bez względu na to, czy można ją z tej klasy wyodrębnić.

log. Znaczenie pewnych kategorii wyrażeń w danym języku, zwłaszcza znaczenie -> nazw (1) (generalnych). Według niektórych ujęć (G. Frege, K. Ajdukiewicz) tak rozumiane pojęcie jest przedmiotem abstrakcyjnym z kategorii —> powszechnOców (1).
metod. Pojęcie teoretyczne (-^termin /3a/ teoretyczny) — pojęcie, które nie odnosi się do cech dających się obserwować za pomocą zmysłów lub przyrządów. Takimi są np. podstawowe pojęcia fizyki, jak siła, masa, elektryczność itp. Pojęcia teoretyczne nie powstały jako bezpośredni rezultat obserwacji, lecz zostały skonstruowane dla celów określonej teorii mającej wyjaśniać dane doświadczenia. Związek między pojęciami teoretycznymi a pojęciami obserwacyjnymi {—> termin /3b/ obserwacyjny) charakteryzowany jest m. in. przez —> definicje redukcyjne.

POKÓJ gr. eirene; łc. pax; ang. peace; fr. pabc; nm. Friede

Stan zgody między ludźmi w życiu społecznym — między członkami rodzin, członkami różnych grup, między stronami czy obozami, między narodami. Ażeby zgoda mogła być rzecz5rwista i prawdziwa, powirma polegać nie tyle na umowach i paktach, ile znajdować oparcie w umysłach i sercach sygnatariuszy. W rozumieniu chrześcijańskim jedynym dawcą poko-

ju jako ładu w sercu człowieka jest Bóg. Według określenia Tomasza z Akwinu pokój to „porządek wspólnotowego życia opartego na sprawiedliwości"; definicję tę można by uzupełnić o element niiłości: pokój to równowaga między sprawiedliwością i miłosierdziem, parafrazując Wincentego Kadłubka, według którego „sprawiedliwość bez miłosierdzia jest okrucieństwem, a miłosierdzie bez sprawiedliwości głupotą".

Poczynając co najmniej od B. Spinozy, myśl filozoficzno-społeczna odeszła od negatywnej definicji pokoju, według której pokój to brak wojny (w myśl dewizy si vis pacem, para helium), i wysunęła ideał, a zarazem postulat „wiecznego pokoju" (I. Kant, K. Jaspers, P. Teilhard de Chardin). Teilhard np. ucieleśnienie owego ideału w życiu ludzkości uznaje za strukturalną własność ewolucyjnego rozwoju człowieka.

POLE PSYCHOLOGICZNE ang. psycho-logical field; fr. champ psychologiąue; nm. psych{olog)isches Feld

psych. Obszar wyznaczony przez ogół określonych zjawisk, faktów itp., zarówno przyrodniczych, jak i społecznych, będący czymś w rodzaju boiska dla zmiennego i ruchomego układu sił, w które uwikłany jest podmiot (K. Lewin). Pojęcie utworzone w związku z potrzebą podkreślenia złożoności i wzajemnego oddziałjrwania wpływów, jakim podlega jednostka, stanowiąca element tego obszaru, stosowane zwłaszcza w —> psychologii topologicznej, budowanej przez analogię do topologii matematycznej.

Pole percepcyjne (fenomenologiczne) — to wszystko, co jest aktualnie doświadczane {-^ doświadczenie /2/) przez jednostkę. To zaś, co jest fizycznie obecne, lecz nie jest spostrzegane, nie stanowi elementu pola percepcyjnego.

POLE ŚWIADOMOŚCI ang. field/area of consciousness; fr. champ de conscience; nm. BewufStseinsumfang

635

636

POLIFILETYZM

POLISYLOGIZM

W psychologii introspekcyjnej: ogół zjawisk psychicznych, które są aktualnie obecne w —> świadomości (2).
W psychologii postaci: ogół przedstawień, które mieszczą się między dwoma danymi elementami granicznymi (prze-strzermymi lub czasowymi), zwany polem pośrednim. Pole świadomości (z centrum i obwodem) jest modelem przestrzennym stanu świadomości, ułatwiającym poznanie charakterystycznych właściwości doznań.

POLIFILETYZM <gr. polys = liczny + phyle = plemię, szczep) ang. polyphyletism, polyphyletic evolution; fr. polyphyletisme; rmi. Polyphylie

biol. Pogląd, według którego gatunłd roślin lub zwierząt, a w szczególności ludzkość jako gatunek, pochodzą od kilku różnych grup pierwotnych. z;s~> Monofile-tyzm.

POLIGENIZM (gr. polys = liczny + genos = ród) ang. polygenism, polygenic theory; fr. polygenełisme, polygenisme; nm. Polygenis-mus

Pogląd antropogenetyczny, według którego ludzkość nie pochodzi od jednej pary rodziców, gdyż z punktu widzenia teorii ewolucji bardziej prawdopodobne jest równoczesne pojawienie się wielu osobników Homo sapiens. vs-^ Monoge-nizm (1).
Pogląd przyjmujący poligenezę rozpatrywanego przedmiotu; np. jakaś religia, język według tego poglądu nie mają jednego określonego źródła, lecz wiele różnych źródeł, ws—> Monogenizm (2).

POLIMORFIZM (gr. polys = liczny + morphe = kształt) ang. polymorphisme; fr. polymorphisme; nm. Polymorphie

Wielopostaciowość czegoś, np. bytu, życia, osobowości.

1. Polimorfizm antropologiczny — pogląd, że człowiek jest istotą niejednorodną, wielopostaciową, której różne aspekty

objawiają się w różnym stopniu zależnie od sytuacji, doświadczeń, przeżyć. Pogląd ten przeciwstawia się jednoznacznym koncepcjom natttry ludzldej, takim jak Ch. Darwina, Th. Hobbesa, F. W. Nietzschego i in.

2. biol. Występowanie w obrębie jednego gatunku (najczęściej wśród osobników żyjących w społecznościach lub kolonialnie) dwóch lub większej liczby form o cechach uwarunkowanych i kontrolowanych genetycznie, różnicujących owe formy pod względem morfologicznym lub etologicznym. Najczęściej spotyka się dwie przeciwstawne formy — występowanie osobników różnej płci (dymorfizm płciowy).

POLIREALIZM (gr. polys = liczny + nłc. realis = rzeczowy, odnoszący się do rzeczy) fr. polyrealisme

Szczególna odmiana —> pluralizmu, według której istnieje wiele porządków rzeczywistości niewspółmiernych ze sobą i nie dających się sprowadzić do wspólnego mianownika, takich jak rzeczywistość zmysłowa, rzeczywistość logiczna i matematyczna, rzeczywistość moralna itp. Jako polirealizm można określić np. koncepcję wielości rzeczywistości L. Chwistka, według którego rzeczywistość obejmuje zarówno rzeczy — świat potocznego doświadczenia, jak i osoby, zarówno obiekty fizyczne — świat poznania przyrodniczego, wrażenia — świat opisywany przez psychologię, jak i wyobrażenia — świat wytworów ludzkiego ducha.

POLISYLOGIZM (gr. polys = liczny -i-syllogismós = wniosek) nłc. polysyllogis-mus; ang. polysyllogism; fr. polysyllogisme; nm. Polysyllogismus

log. Rozumowanie obejmujące wiele powiązanych ze sobą —> sylogizmów, tak iż wniosek pierwszego (prosylogizmu) jest jedną z przesłanek drugiego (episylo-gizmu), wniosek drugiego —jedną z przesłanek trzeciego, itd.

637

638

POLITEIZM

POMIAR

POLITEIZM (gr. polys = liczny + theós = Bóg) nłc. polytheismus; ąng. polytheism; £r. polytheisme; nm. Polytheismus

Ogólna nazwa doktryn lub religii przyjmujących istnienie wielu bogów. vs—> Monoteizm.

POLITYKA (gr. <he politike [sc. techne]> = sztuka rządzenia państwem, od polis = miasto-państwo) nłc. politica [sc. ars]; ang. politics; fr. la politiąue; run. Politik

W koncepcjach sofistów i u Platona: dział etyki obejmujący problematykę życia w polis. Podobnie współcześnie słowo „polityka" w niektórych kontekstach dotyczy tego wszystkiego, co się wiąże z życiem zbiorowym obywateli (np. w wyrażeniu „ekonomia polityczna").
U Arystotelesa: sztuka rządzenia państwem lub nauka o sprawowaruu władzy. W obrębie polityki mieści się zarówno etyka, jak i retoryka; dla Arystotelesa etyka jest szczególną dziedziną polityki, a nie odwrotnie (nie zna on terminu ethike [te-chne], zna natomiast określenie politike [te-chne]). Filozofia polityczna rozpatruje różne formy władzy i analizuje różne formy zorganizowania państwa {politeta — ustrój państwa).

POLITYPICZNOŚĆ (wielotypowość)

(gr. polys = liczny + typos = odbicie, obraz) ang. polytypic (= politypiczny); fr. polyty-pisme; nm. polytypisch (= politypiczny)

W filozofii biologii: właściwość pojęć biologicznych odmienna od ich to—> mo-notypiczności; dana klasa indywiduów jest wielotypowa w relacji do pewnego zbioru cech wtedy, gdy każde indywiduum z tej klasy posiada wiele cech z tego zbioru i każda cecha z tego zbioru przysługuje wielu indywiduom z tej klasy. Politypiczność jest charakterystyczną cechą pojęć, którymi posługujemy się przy formułowaniu praw biologicznych. Politypiczność pojęć biologicznych wiąże się ściśle z ich —> relacyjnością, funkcjonal-

nością i -> historycznością (3b) i decyduje o autonomiczności biologii (—> autonomia /5/). Metodologiczne opracowanie tych pojęć pochodzi od M. O. Becknera (1959).

POMIAR ang. measurement, measure; fr. mesure; nm. Messung, Yermessung

metod. Czynność polegająca na ustaleniu liczby przyporządkowanej danemu przedmiotowi według pewnej skali danej wielkości.
metod. Ogół konstrukcji pojęciowych stanowiących podstawę pomiaru w powyższym znaczeniu (1). Doniosłość owych konstrukcji polega na tym, że pozwalają one wyrazić złożone własności mierzonych przedmiotów i ich układów w języku teorii matematycznych (przedstawione zazwyczaj w postaci równań).

Istotą pomiaru jest jednoznaczne przyporządkowanie liczb mierzonym przedmiotom, uwzględniające określony aspekt tych przedmiotów, jakim jest ich wielkość. Z formalnego punktu widzenia wielkość można utożsamić z pewnym zbiorem relacji zachodzących między mierzonymi przedmiotami. Przyporządkowanie liczb przedmiotom nazywa się skalą danej wielkości wówczas, gdy odwzorowuje ono (homomorficznie lub izomorficznie) relacje charakterystyczne dla tej wielkości na arbitralnie wybranych relacjach między liczbami. Nawet jeśli wspomniane relacje potraktuje się jako ustalone, to i tak istnieje wiele różnych skal danej wielkości; posłużenie się jedną z nich jest więc aktem swobodnego wyboru, nie umotywowanego interesującym aspektem mierzonych przedmiotów. Wynika stąd pewne ograniczenie nakładane na formuły matematyczne, którymi wolno się posłużyć dla wyrażenia własności mierzonych przedmiotów i związków między nimi: spełnianie tych formuł przez liczby uzyskane z pomiaru musi być niezależne od przyjętej skali. Im większa różnorodność skal danej wielko-

639

640

POPĘD

POPULACJA

ści, tym mniejszy zasób formuł matematycznych, z których można robić użytek przy opisie mierzonych przedmiotów. Tym się tłumaczą ograniczone — w porównaniu z naukami przyrodniczymi — walory pomiarów stosowanych w naukach humanistycznych.

W mechanice kwantowej każdy pomiar składa się z łańcucha powiązanych ze sobą następstw, łączącego obserwowany układ makroskopowy z jakimś sygnałem dostrzegalnym w makroskopowym świe-cie-laboratorium. Mimo osiągnięć teorii kwantowej dyskusyjny pozostaje problem, w którym miejscu tego łańcucha należy ustalić, jaki ma być w danym przypadku rzeczywisty wynik pomiaru, a zatem nie wiadomo, w jaki sposób nieoznaczony kwantowo-mechanicznie świat mikro i zdeterminowany świat makro zgodnie się ze sobą splatają.

POPĘD gr. horme, hórmema; łc. impulsus, instindus naturalis; ang. instinct; fr. impul-sion, pulsion, instinct; nm. Trieb

Termin używany zamiennie lub bliskoznacznie z terminem -> „motyw" (I-I, 1-2), a nieraz także z terminem —> „instynkt" (1, 3,4).

psych. Stan pobudzenia organizmu będący niezbędnym wanmkiem pojawienia się zachowania jako odpowiedzi na określony bodziec, np. pewien poziom głodu (popęd) jest niezbędny, by pożywienie (bodziec) zostało zjedzone (zachowanie).
psych. Spontaniczna, zabarwiona emocjonalnie, niekiedy niezgodna z zamierzeniami podmiotu wewnętrzna podnieta do działania.

U S. Freuda: popędy instynkto-w e {instinkthafte Triebe) — płciowy (-> libido I al) i agresji.

U człowieka popędy, analogiczne do instynktów, tworzą podstawy rozwoju, choć nie są tak stereotypowe jak wzorce zachowania niższych zwierząt. Prawdopodobnie wszystkie ludzkie popędy wyrastają

ewolucyjnie z instynktów; brak jednak u współczesnego człowieka instynktów czystych, popędy zaś są modyfikowane przez doświadczenia osobnicze i dlatego trudno oddzielić komponent pochodzący z instynktu od komponentu wytworzonego przez doświadczenie (kulturę).

POPRAWNOŚĆ ang. correctness, validity; fr. correction; nm. Korrektheit, Richtigkeit

metod. Zgodność z regułami, obowiązującymi normami, w szczególności: sensowność wyrażeń języka, ich jednoznaczność, precyzyjność itd.

POPRZEDNIK gr. prótasis; nłc. antece-dens; ang. antecedent; fr. l'antecedent; nm. Antecedent

log. Pierwszy człon —> implikacji, znajdujący się przed -^ następnikiem (1).
log. Pierwszy człon pary uporządkowanej (tj. relacji).

vs^ Następnik.

POPULACJA (łc. populatio = zaludnienie) ang. population; fr. population; nm. Po-pulation

biol. Naturalna realna jednostka bytowania, rozmnażania, adaptacji i ewolucji gatunku. Jedna populacja może stanowić jeden -^ gatunek (3). Populację charakteryzuje się przez: zajmowanie określonej przestrzeni, zmianę liczebności, zagęszczenie, potencjał biologiczny, rczrod-czość, śmiertelność. Populacja jest zorganizowanym strukturalno-funkcjonalnie zbiorem osobników, które wykazują określone związki przestrzenno-czasowe i podobieństwo warunkujące rozród płciowy.
W astronomii: grupa gwiazd o jednakowym wieku, pochodzeniu i składzie (podobieństwo ogólnego charakteru widma).
W statystyce: zbiór rzeczywisty lub hipotetyczny, którego cechy określa się na podstawie znajomości pewnych jego elementów (próbek).

641

642

PORUSZYCIEL

POSTAĆ

PORUSZYCIEL (czynnik poruszający)

gr. tó kinoun; nłc. movens; ang. mover

filoz. przyr., metaf. Pojęcie scholastyczne o rodowodzie Arystotelesowskim, oznaczające zasadę ruchu w jakimkolwiek porządku {syn.^> motor). Może to zatem być:

poruszyciel nieruchomy {movens non motum), czyli -^ motor (a) pierwszy {pri-mum movens, motor immobilis) — taki, który jest pierwszą zasadą ruchu; ostateczne źródło bytowych przemian (—> przyczyna / IC / pierwsza);
poruszyciel ruchomy lub poruszany {movens motum) — taki, który otrzymał ruch i sam go z kolei przekazuje.

PORZĄDEK gr. tdksis; łc. ordo; nłc. ordi-natio; ang. order, fr. ordre; nm. Ordnung

log. Właściwość zbioru polegająca na tym, że między jego elementami zachodzi -^ relacja (2) porządkująca {ordering relation) (liniowo) albo częściowo porządkująca.
metaf. —> Jedność (1) w —> wielośd, realizowana przez dający się ująć intelektualnie układ bytowy.
filoz. przyr. Porządek natury — regularność zachodzenia zjawisk w przyrodzie, dająca się ująć w -> prawa (3).

Słowo „porządek" może w pewnych kontekstach przybierać charakter wartościujący, wtedy mianowicie, kiedy zdaje się akcentować szczególną doniosłość tego, do czego jest właśnie odnoszone, np. w takich wyrażeniach, jak „porządek natury" czy „porządek łaski", stając się wówczas synonimem ładu; bywa też używane w intencji ironicznej, szczególnie w odniesieniu do funkcjonowania społeczeństwa, jak np. w wyrażeniu „porządek społeczny" (sc. tzw. porządek, który „musi być").

POSIADANIE gr. hetsis, echein (1) (Arystoteles); łc. habitus (1); ang. state; fr. l'avoir; nm. Sichverhalten, Besitz

1. metaf Mienie (habitus entitativus) — jedna z dziesięciu wymienionych przez Arystotelesa -^ kategorii (1) bytu, miano-

wicie -^ przypadłość (1) relacyjna wyróżniana ze względu na coś, co nie jest -> substancją (1). Posiadanie jest właściwością zwłaszcza bytu ludzkiego, władającego dobrami zewnętrznymi. vs^ Prywacja.

2. U G. Marcela: w przeciwstawieniu do —> istnienia (2) ludzkiego — obiektywne władanie rzeczami, zewnętrzne w stosunku do posiadającego podmiotu. Posiadanie można określić jako zdegradowane istnienie; przejście od posiadania do istnienia dokonuje się dzięki miłości i przez twórczość.

POSSIBILLA (nłc. <possibilia> = rzeczy możliwe)

metaf. Byty, które nie istnieją realnie, ale mogą zaistnieć — z tej racji, że w ich pojęciu nie ma żadnej sprzeczności. —> Możliwość (1, 3,4).

Rozróżnia się:

pure possibilia — byty czysto możliwe, które nigdy nie zaistnieją;
simpliciter possibilia — byty po prostu możliwe, które mogą zaistnieć.

W średniowieczu zagadnienie possibi-liów było jednym z podstawowych problemów filozofii arabskiej i szkotystycznej. Ma ono i dzisiaj istotne znaczenie teologiczne, gdyż possibilia służą dobrze za tło dla zagadnienia wolności Boga i wolności stworzenia.

POSTAĆ ang. shape, form; fr. formę; nm. Gestalt

psych. Podstawowe pojęcie -> psychologii postaci, wskazujące na organizację elementów, strukturę lub konfigurację, które tworzą pewną całość. Ponieważ pojęcia figury, struktury, całości nie odpowiadają dokładnie treści tego pojęcia, określa się je bliżej przez charakterystykę warunków utrzymywania się danej postaci, jej przekształcania się w inne postacie, stosunku do części składowych itp. Całość jest dana pierwotnie w przeżyciach i jako taka uświadamiana, natomiast jej części są wykrywane stopniowo i dopiero wtórnie. Nie daje się ona sprowadzić do sumy swych ele-

643

644

POSTAWA

POSTĘP

mentów składowych, gdyż posiada takie cechy charakterystyczne, których nie można stwierdzić w poszczególnych jej elementach; nie cechy części określają całość, lecz cechy całości określają części. W zorganizowanej całości poszczególne jej elementy można zastąpić innymi elementami, a mimo to całość nie ulegnie zmianie. Elementy, które można zastępować, określa się jako elementy równoważne, a układy zachowujące podobną strukturę przy zastępowaniu elementów równoważnych określa się jako układy izomorficzne.

POSTAWA ang. attitude; fr. attitude; nm. Attitude, Haltung, Stellung

psych., soc. Względnie stałe, wykształcone w toku indywidualnego życia i społecznego rozwoju człowieka jego ustosunkowywanie się do określonego przedmiotu, np. do jakiejś rzeczy, osoby, sytuacji, idei. Ustosunkowanie to wyraża się w gotowości do specyficznych lub stereotypowych, pozytywnych lub negatywnych sposobów reagowania na określone bodźce w określonych sytuacjach. Postawę wyznacza zazwyczaj dynamiczny układ trzech komponentów: behawioralnego, emocjonalnego i intelektualnego. W psychologii traktuje się postawy jako złożone struktury psychofizyczne pozna-wczo-emocjonalno-motywacyjne, nabyte (wyuczone), ukierunkowujące ku czemuś lub od czegoś. Werbalnym wyrazem postaw są -^ opinie (2a). W socjologii (skąd pochodzi sam termin) podkreśla się rolę postaw kształtowanych w grupie społecznej w związku z posiadaniem przez nią określonej —> ideologii (II), z czym też łączy się preferowanie pewnych wartości, celów i sposobów działania.
estet. U F. W. Nietzschego (1872): p o -stawa apollińska — estetyczna dążność do humanizacji świata poprzez nadawanie mu jasności, przejrzystości, równowagi, harmonii, większej doskonałości.

przeciwstawna postawie dionizyj-s k i e j — dążności do roztopienia się w świecie poprzez dynamiczność, pęd, płodność, a więc dążeniu do pełni życia. Stanem umysłu odpowiadającym postawie apollińskiej jest marzenie, a postawie dio-nizyjskiej — ekstatyczne upojenie.

Rozróżnienie to, które pojawiło się wcześniej u F. W. J. ScHELLiNGA (twórcy pary pojęć „apolliński" - „dionizyjski"), a następnie u G. W. F. Hegla, stało się podstawą XIX-wiecznego podziału sztuk: malarstwo, rzeźba, częściowo poezja mają charakter apolliński, a muzyka, częściowo poezja — dionizyjski. Nie straciło ono na aktualności i w wieku następnym, służąc typologii osobowości twórczych, kultur itp. (R. F. Benedict).

POSTĘP gr. prokope; łc. progressio, pro-gressus; ang. progress; fr. progres, progres-sion; nm. Fortschritt

Proces przemian, w którym dokonuje się przejście obiektów danego rodzaju od form i stanów niższych ku wyższym, doskonalszym pod określonym względem; także rezultat tego procesu. Pojęcie postępu zawiera element wartościowania i jest nadrzędne w stosunku do pojęcia -^ rozwoju.
soc. Pozytywnie oceniane zmiany obejmujące zasadniczo dziedzinę życia społecznego (—> społeczeństwo, —> cywilizacja, -> kultura) z wyłączeniem biologicznego rozwoju człowieka, a często też moralności i życia duchowego.

Idea postępu społecznego oraz wiara w postęp cywilizacyjny ludzkości, dokonujący się dzięki coraz skuteczniejszemu wykorzystywaniu wiedzy, głoszona w XVin w. przez encyklopedystów francuskich, a w XIX głównie przez pozytywistów (szczególnie przez A. Comte'a), później przejęta przez marksizm, mniej więcej od przełomu XIX i XX w. zaczęła tracić swą siłę żywotną (co później będzie się wiązać zwłaszcza z upadkiem komunizmu), kiedy to stawało się coraz bardziej widoczne, że nie

645

646

:,!

POSTMODERNIZM

ma żadnego koniecznego związku między rozwojem nauki i techniki z jednej strony a postępem politycznym z drugiej, przede wszystkim zaś między tym pierwszym a stanowiącym zaplecze drugiego postępem moiahiYra (jeśli w ogóle jakiś postęp w tej dziedzinie istnieje).

3. biol Proces przeobrażeń ewolucyjnych, w trakcie którego pojawiają się w biokos-mosie nowe właściwości, struktury i funkcje. Postęp ewolucyjny polega na podwyższaniu ogólnego poziomu organizacji życiowej. Brak jednak ogólnego kryterium postępu w biologii; najczęściej się przyjmuje, że postęp wyraża się w usprawnieniu i zróżnicowaniu strukturalno-fun-kcjonalnym, w integracji i centralizacji części, które tworzą wyższe organizacyjnie całości, oraz we wzroście uniezależnienia się od otoczenia.

POSTMODERNIZM <łc. post = po + H» 'modernizm') ang. postmodernism; fr. post-modernisme; nm. Postmoderne

Formacja kulturowa schyłku XX w., o charakterze reaktywnym, gdyż nastąpiła po formacji modernistycznej i wyrosła z krytyki współczesnej cywilizacji z jej tradycją oświeceniową i zakorzenieniem judeo-chrze-ścijańskim. Preferuje ona w różnych dziedzinach kultury wielość, niespójność, nieciągłość, przypadkowość, nieokreśloność, zajmując postawę ludyczną wobec porządku zdarzeń i zjawisk społecznych i pełniąc niejako rolę ironicznego metajęzyka epoki schyłkowej. Zapoczątkowana w Stanach Zjednoczonych w latach sześćdziesiątych jako nurt artystyczno-literacki, przeniesiona następnie do zachodniej Europy, w latach osiemdziesiątych ukształtowała się jako prąd filozoficzno-artystyczny (główni jego teoretycy: J. F. Lyotard, G. Deleuze, J. Der-

RIDA, R. RORTY).

Protoplastą postmodernizmu, kładącego znak równości między filozofią i literaturą piękną, jest F. W. Nietzsche, który w formie poetyckiej i metaforycznej {Tako

647

POSTPREDYKAMENTY

rzecze Zaratustra) występował przeciwko współczesnej sobie kulturze, zakorzenionej w chrześcijaństwie i pielęgnującej greckie ideały racjonalności i obiektywności (—> perspektywizm). Postmoderniści nawiązują np. do jego idei —^ wiecznego powrotu (2) z rozświetlającym ową ideę mitem dionizyjskim i oczekiwaniem na —> nadczłowieka (1). Drugim protoplastą jest M. Heidegger ze swą krytyką metafizyki Zachodu {—> ontologia /1 /), od Platona do Nietzschego, jako „metafizyki obecności", tzn. takiej filozofii, która uzurpuje sobie władzę wskazywania na prawdę obiektywną na tej tylko podstawie, że owa prawda jawi się jej samej jako „obecna" dla niej. Stąd wniosek postmodernistyczny, że filozofia, w szczególności zaś stanowiąca jej rdzeń metafizyka, nie jest nadal możliwa jako obiektywna, racjonalna wiedza o świecie, toteż dziś pozostaje tylko zadufanym w sobie złudzeniem. W miejsce fikcyjnej jedności filozofii należy przyjąć wielość dyskursów, które przybierają postać różnych —> gier językowych. Podobnie zresztą jak pojęcie prawdy, postmoderniści kwestionują pozostałe pojęcia transcendentalne, przede wszystkim pojęcia dobra i piękna. Negują samą możliwość wyznaczenia w uprawniony sposób jakichś absolutnych zasad moralnych, co tym samym podważa sztywne hierarchie wartości. Jedyną niekwestionowaną wartością pozostaje nie skrępowana niczym wolność. -^ Poststrukturalizm.

POSTPREDYKAMENTY (metakatego-rie) (tłum. nłc. <postpraedicamenta>, będącego z kolei tłumaczeruem gr. <ta meta tas kategorias>) gr. hypotheoriia; ang. postpredi-caments; fr. post-predicaments; nm. Postprd-dikamente

W logice tradycyjnej: pięć pojęć lub relacji rozpatrywanych szczegółowo w końcowych rozdziałach (X-XV) Kategorii Arystotelesa (rozdziały te już w starożytności

648

POSTSTRUKTURALIZM

POWINNOŚĆ

uważano za późniejszy dodatek). Są to różne znaczenia następujących określeń: 1) bycie przeciwstawnym (antikeisthai, op-positio) — relacja, przeciwieństwo, brak, sprzeczność (-4 przeciwstawność); 2) bycie wcześniejszym {próteron, prius), czyli pierwszeństwo — czas, poznanie, godność, natura, przyczynowość; 3) bycie jednoczesnym {hdma, simul), czyli jednocze-sność; 4) -> zmiana (1) albo -> ruch (1) {ki-nesis, motus); 5) mieć (echein, habere) (—> posiadanie /I/). Ponieważ wyjaśnienie tych terminów następuje po omówieniu kategorii, czyli predykamentów, w scholastyce (od czasów P. Abelarda) nazywano je postpraedicamenta.

POSTSTRUKTURALIZM <łc. post = po + —> 'strukturalizm') ang. poststructura-lism; fr. poststructuralisme; nm. Poststruk-turalismus

Odmiana -^ postmodernizmu, jaka się ukształtowała we Francji (m. in. M. Fou-CAULT, J. Derrida), wywodząca się z krytycznej reakcji na strukturalizm, z którego w szczególności przj^muje tezę F. de Saus-SURE'A, że znaczenia słów wytyczane są przez ich wzajemne relacje syntaktyczne, a nie przez odniesienia do przedmiotów pozajęzykowych, odrzuca zaś tezę, że takie źródła słów, jak formy życia społecznego czy indywidualna nieświadomość, same miałyby podlegać prawom strukturalnym. Odrzucenie odpowiedniości między językiem a światem pozajęzykowym, a co za tym idzie — odrzucenie także pojęcia obiektywnej rzeczywistości i prawdy, pozwala identyfikować poststrukturalizm z typowym postmodernizmem. Manifestowanie charakterystycznej dla obu postawy relatywizmu i sceptycyzmu, ceniącej raczej to, co bezkształtne, spontaniczne i subiektywne, antycypował F. W. Nietzsche, który podważał możliwość obiektywnego poznania (—> perspektywizm), utorowała też temu drogę psychoanalityczna destrukcja ludzkiego „ja".

POSTULAT (łc. <postulatum> = żądanie) gr. aitema; ang. postulate; fr. postulat; nm. Postulat

1. Twierdzenie, które nie musi być oczy
wiste, lecz którego się nie uzasadnia,
przyjmowane jako dogodny punkt wyj
ścia czy jako przesłanka jakiejś teorii, jako
norma określająca realizację wartości po
znawczych, etycznych, estetycznych itp.

U I. Kanta: postulaty praktycznego rozumu {Postulate der praktischen Yernunft) — nie dające się dowieść zdania teoretyczne usensowniające nakazy moralne (np.: nakazy te mają sens jedynie przy założeniu — skądinąd niedowodli-wej — wokiośd człowieka). Oprócz wolności postulatami praktycznego rozumu są: nieśmiertelność duszy ludzkiej (warunek postępu w dziedzinie moralności) oraz istnienie Boga (gwarancja sprawiedliwości).

2. metod. Aksjomat w sformalizowanym
systemie dedukcyjnym wchodzący w skład
—> definicji aksjomatycznej (zwanej też de
finicją przez postulaty).

POTENCJA (tłum. łc. <potentia> = moc, władza) nłc. potentialitas; ang. potency; fr. puissance; nm. Potenz, Potentialitat metaf. syn.^ Możność.

POTRZEBA ang. want, need; fr. besoin; nm. Bedurfnis

psych. Brak czegoś powodujący zwykle aktywność, która zmierza do jego usunięcia. Potrzeba w tym znaczeniu spełnia funkcje -^ motywu (I-I).
psych. Napięcie wywołane w organizmie przez brak w powyższym znaczeniu (2); syn.—> popęd (1).

Rozróżnia się: potrzeby pierwotne (fizjologiczne, wrodzone niższe) i potrzeby wtórne (psychiczne, nabyte wyższe).

POWINNOŚĆ ang. duty; fr. le devoir; ran. Schuldigkeit, das Sollen

et. —> Obowiązek potraktowany jako fakt, dany pierwotnie w tzw. doświadczeniu

649

650

POWSZECHNIKI

POZNANIE

moralnym, korelatywny z —> dobrem (3) (wartością), które podmiot rozpoznał jako godne zaafirmowania. Rozróżnia się:

powinność podmiotową — wymagania stawiane samemu sobie, by własne postępowanie było zgodne z określonymi —> normami (1);
powinność przedmiotową — stan rzeczy, jaki ma zaistnieć ze względu na przyjęte normy.

W etyce terminów „powinność" i „obowiązek" używa się często zamiennie.

POWSZECHNIKI (uniwersalia) nłc. universalia; ang. universals; fr. les universaux; nm. Universalien (1), das Allgemeine (2)

1. t. pozn., mełaf. W przeciwstawieniu do

—> transcendentaliów (2) > pojęcia (Ib)

uniwersalne (powszechne) oraz odpowiadające im -^ nazwy (Aa) ogólne, które dają się orzekać o wszystkich jednostkach danej klasy (rodzaju, gatunku).

Historyczny spór o uniwersalia, szczególnie Ż3nvy w średniowieczu, dotyczył następującej kwestii: czy pojędom powszechnym odpowiada coś w rzeczywistości i co mianowicie? W związku z tym zagadnieniem — o charakterze teoriopoznawczym i metafizycznym — zaznaczyły się cztery zasadnicze stanowiska: -^ realizm (3) pojęciowy — skrajny i umiarkowany, —> konceptualizm (1), -^ nominalizm (1).

2. U G. W. F. Hegla: powszechnik
konkretny {konkretes Allgemeine):

-^ idea (I) istniejąca niezależnie od abstrahującego umysłu, np. idea platońska;
byt rzeczywisty, w którym koncentrują się wszystkie wirtualności bytów jednostkowych, np. Bóg, wola zbiorowa jakiejś grupy ludzkiej;
wzór powszechny jako urzeczywistniony w określonej jednostce, osoba.

POWSZECHNOŚĆ nłc. universalitas; ang. universality; fr. universalite; nm. Allgemein-heit t. pozn., log. —> ~ Ogólność.

POZNANIE gr. gnósis, heidesis; łc. cogni-tio; ang. knowledge, cognition; fr. connais-sance; nm. Erkenntnis

1. psych., t. pozn. Jako czynność (poznawanie): intencjonalne przyjęcie przedmiotu przez podmiot, równoznaczne z nadaniem mu nowego (intencjonalnego) sposobu istnienia w psychice. Poznanie ludzkie ma charakter świadomościowy (niekiedy refleksyjny), asymilacyj-ny (podmiot przyswaja sobie przedmiot), intencyjny (podmiot odnosi się do przedmiotu) i aspektywny (podmiot ujmuje przedmiot tylko pod pewnym kątem). W tradycji filozofii klasycznej zwykło się przeciwstawiać poznanie -^ pożądaniu i wytwarzaniu {-^ twórczość /1 /).

W skład poznania jako czynności wchodzi m. in.: -^ spostrzeganie, wyobrażanie sobie {-^ wyobrażenie), ujmowanie intelektualne (-^ujęcie /I/), przypominanie sobie, -^ sądzenie, dowiadywanie się, rozważanie, —> rozumowanie (1). Oprócz —> pojęć (IB), —> sądów (1) i -> rozumowań (1, 2), stanowiących łącznie typ poznania pośredniego, wyróżnia się poznanie bezpośrednie, takie jak —> percepcja, spostrzeganie (w różnych jego postaciach, odpowiadających rozmaitym rodzajom -> spostrzeżeń /!/),-> pojęcia (lA) formalne, -^ wyobrażenia.

Poznaniem bezpośrednim, w przeciwieństwie do poznania pośredniego, nazywamy takie poznanie, w którym nie występuje czynnik pośredniczący między poznającą świadomością a jej przedmiotem. Trzeba przy tym rozróżnić dwa rodzaje czynnika pośredniczącego: pośrednik przezroczysty {medium quo) (—> znak /la/ formalny) i pośrednik nieprzezroczysty {medium quod) (—> znak /Ib/ instrumentalny). Są różne pojęcia bezpośredniości poznawczej, można jednak ogólnie określić poznanie bezpośrednie jako poznawcze ujęcie czegoś bez pośrednika nieprzezroczystego (a więc bez odniesienia do sądów, bez rozumowania, dyskur-

651

652

POZNANIE

POZYTYWIZM

sywnego namysłu) i całościowo. Jeśli używa się przy tym instrumentów wytworzonych przez człowieka (jak np. okulary czy peryskop), dochodzi warunek braku zmiany chatakterystyki czasoprzestrzennej przedmiotu. Tradycj^nie rozróżnia się:

A) Poznanie teoretyczne, osią
gane przez władzę poznawczą poznającą
dyskursywnie sam układ rzeczy. Według
Arystotelesa cechuje je konieczność, po
wszechność, ogólność. W obrębie pozna
nia teoretycznego rozróżnia się:

poznanie przednaukowe, charakteryzujące się spontanicznością, niezorga-nizowaniem, brakiem proporcjonalnego uzasadnienia głoszonych tez;
poznanie naukowe, tzn. metodyczne, zorganizowane, proporcjonalnie uzasadnione. Poznanie naukowe może być filozoficzne lub niefilozoficzne, jak np. w naukach przyrodniczych; poznanie filozoficzne, choć dotyczy uniwersalnych aspektów rzeczywistości, jest specjalistyczne, a nie ogólne (tak jak poznanie potoczne), gdyż bada rzeczywistość nie z jakiejkolwiek strony, lecz pod kątem struktury bytowej i jej ostatecznych uwarunkowań;
poznanie specjalistyczne — w odróżnieniu od poznania ogólnopotocznego — jest to takie poznanie, które co do swej treści ogranicza się do określonej dziedziny, a co do formy odznacza się przynajmniej pewną systematycznością i uzasadnieniem teoretycznym.

B) Poznanie moralnościowe
(etyczne), osiągane przez rozum dyskur-
sywny, o ile kieruje się on czymś, co uza
sadnia czyn moralny. W poznaniu moral-
nościowym rozum ma za zadanie wskazać
takie środki, które doprowadzą do obra
nego celu. Postępowanie etyczne polega
nie tylko na tym, że rozum prawidłowo
doprowadza działanie do skutku, ale i na
tym, że irracjonalna sfera pożądań i afe
któw poddaje się kierownictwu rozumu.

C) Poznanie twórcze — konstruujące poprawnie pojęcia w stosunku do obranego kryterium, jak np. wartości artystycznych lub technicznych.

W poznaniu pozanaukowym oprócz poznania potocznego (przednaukowego) można wyróżnić: poznanie religijne (przez wiarę), poznanie estetyczne, poznanie paranormalne (np. telepatia, jasnowidzenie).

2. Jako wytwór — treść poznania w powyższym (1) znaczeniu, na którą składają się pojęcia, wyobrażenia, sądy, pytania i ich układy oraz językowe odpowiedniki, będące rezultatem czynności poznawczych. Poznanie jako wytwór pokrywa się w zasadzie z poznaniem pośrednim.

-^ Teoria poznania.

POZYTYWIZM (fr. <posUivisme> z nłc. po-sitivus — oparty, ustanowiony, dany, uzasadniony, potwierdzający) nłc. positivis-mus; ang. positivism; nm. Positivismus

Termin pochodny od positif, przejęty przez A. Comte'a (1830) od saint-simoni-stów.

1. -> Filozofia pozytywna (positwe Phi-losophie) A. Comte'a, nazywana też później „pierwszym pozytywizmem", który ograniczał się do programu metodologicznego i był filozofią minimalistyczną o nastawieniu nie tylko antymetafizycznym, lecz również antyteoriopoznawczym i anty-psychologicznym. Prograni ów wysuwał postulat traktowania filozofii jako teorii nauki ustalającej porządek logiczny i historyczny poszczególnych dyscyplin naukowych. Termin „pozytywizm" w szerszym znaczeniu, niż go używał sam Com-te, oznacza zazwyczaj XlX-wieczną racjo-nalistyczno-empirystyczną postawę wobec rzeczywistości.

Popularyzatorami myśli Comte'a byli głównie E. Littrź i P. Laffitte, a poprzednikami — prepozytywiści: J. d'Alembert, P. S. Laplace, D. Hume, a także J. St. Mill, H. Spencer. Prepozytjm^^izm przejawiał się

653

654

POZYTYWIZM BOSKI

POZYTYWNY

W -^ empiryzmie (2) epistemologicznym i w -^ obiektywizmie (4) jako postawie odrzucającej dane subiektywne w uprawianiu filozofii. W Polsce stanowisko pozytywistyczne reprezentowali m. in. A. Mahr-burg, j. ochorowicz, f. s. krupiński, w. m. Kozłowski.

Pozytywizm epistemologiczny, tzw. drugi pozytywizm, łączący się ze —> scjen-tyzmem (1) — syn.—> empiriokrytycyzm (R. Ayenarius, E. Mach). W Polsce stanowisko to reprezentował, zwłaszcza w psychologii, W. Heinrich.
Pozytywizm logiczny lub empiryzm logiczny — tzw. trzeci pozytywizm, czyli neopozytywizm — kierunek zainicjowany przez Koło Wiedeńskie (M. Schlick, R. Car-NAP, O. Neurath), które podjęło założenia pierwszego pozytywizmu nawiązując do -^ empiryzmu (3) metodologicznego. Głosząc hasło „jedności nauki" neopozytywizm formułował program sprowadzenia aparatury pojęciowej wszystkich nauk przyrodniczych do języka fizyki (—> fi-zykalizm /1 /). Neopozytywiści rozwijali problematykę epistemologiczną (teorię nauki) i uprawiali logiczną analizę języka {—> filozofia analityczna). Żywe kontakty z neopozytywizmem, przy zachowaniu własnej odrębności, utrzymywała szkoła Iwowsko-warszawska (m. in. K. Twardowski, K. AjDUKiEwicz, T. Kotarbiński, S. Leśniewski, J. Łukasiewicz, H. Mehlberg, A. Tar-ski).

POZYTYWIZM BOSKI

teol. Uznawanie religii objawionej (pozytywnej), w przeciwstawieniu do religii rozumowej głoszonej przez —> racjonalizm (6).

et. syn.-^ Teonomizm.

POZYTYWIZM PRAWNY ang. legał po-sitivism; fr. positwismejuridiąue; nm. Rechts-positivismus

a) Teoria nie uznająca nadrzędności -^ prawa (IB) naturalnego nad —> prawem (IC)

pozytywnym, głosząca natomiast, że prawem są jedynie normy postępowania ustanowione i sarikcjonowane przez państwo (J. Austin, N. Bobbio).

b) et. Związana z powyższym (fl) odmiana -^ deontologizmu (a) heteronomi-cznego, zwana też deontologizmem społecznym lub państwowym, upatrująca w decyzji władzy państwowej kompetentną instancję, która ustala, co jest moralnie dobre, a co złe (N. Machiayelli, Th. Hobbes).

POZYTYWNY (nłc. <positivus> = oparty, ustanowiony, dany, uzasadniony, potwierdzający) ang. positive; fr. positif; nm. posi-tiv: bejahend (1), vorhanden (3), tatsdchlich (4), wirklich (5a), ausdrucklich (5b), zuver-Idssig (5d)

W przeciwstawieniu do negatywnego — potwierdzający, przyjmujący (hipotezę), np. pozytywny wynik eksperymentu, pozytywna odpowiedź.
W przeciwstawieniu do naturalnego — mający za podstawę nie naturę rzeczy, lecz czyjeś stanowienie, np. prawo pozytywne.
W przeciwstawieniu do normatywnego — stwierdzający, jak jest, a nie jak być powinno.
Ujawniający lub uwydatniający jakiś realny aspekt bytu.
U A. CoMTE'A i pozytywistów — termin wieloznaczny:

rzeczywisty — odnoszony do rzeczy w znaczeniu potocznym, czyli do rzeczywistości materialnej; będący przedmiotem określanego doświadczenia;
ścisły — w przeciwstawieniu do spe-kulatywnego, wyobrażeniowego, chimerycznego, problematycznego;
pożyteczny — w przeciwstawieniu do duchowego, idealnego, teoretycznego;
pewny — w przeciwstawieniu do niepewnego, metafizycznego: nie pytający o przyczyny (zwłaszcza pierwsze) czy też o istotę rzeczy;

655

656

POŻĄDANIE

6. pozytywistyczny, tj. związany z pozytywizmem lub z filozofią pozytywną, np. religia pozytywna, moralność pozytywna.

POŻĄDANIE gr. dioksis; łc. appetitus, de-siderium; nłc. concupiscentia; ang. concupi-scence, desire; fr. desir; nm. Begehren

Termin ten w użyciu filozoficznym nie ma zabarwienia pejoratywnego, tak jak w języku potocznym.

metaf. Dążenie ku poznanemu -> dobru (2, 3B), bądź to poznawalnemu zmysłowo (pożądanie zmysłowe — pragnienie), bądź duchowemu czy też rozumowemu (pożądanie rozumowe — wola).

PRACA gr. ergasia, to ergon, ho pónos; łc. lahor, opera, -ae, opus; ang. labour, work; fr. trayail; rm\. Arbeit

Świadoma i wolna (choć będąca życiową koniecznością) działalność człowieka, połączona z ciągłym wysiłkiem, a mająca na celu tworzenie wartości materialnych lub duchowych. Jest ona podstawą egzystencji społeczności ludzkich i zarazem warunkiem ich rozwoju. Z punktu widzenia prakseologicznego praca jest działaniem heterotelicznym (tzn. skierowanym do jakiegoś celu znajdującego się poza nim samym), w odróżnieniu od —> zabawy, będącej działaniem autotelicznym (tj. takim, które jest celem samo dla siebie). Pojęcie pracy ludzkiej można rozpatrywać przynajmniej w trzech aspektach:

psychofizjologicznym — jako konieczność natury, dzięki której człowiek rozwija swoje uzdolnienia, nabywa sprawności;
ekonomicznym — jako wysiłek zmierzający do osiągnięcia użytecznych społecznie dóbr i zaspokajający istotne potrzeby ludzkie;
moralnym — jako akt ludzki (osobowy), a więc czynność świadomą (celową) i wolną, podlegającą ocenie moralnej.

Problematyka pracy jest szczegółowym zagadnieniem filozoficznym, a jej przed-

PRACA

miot — np. w ujęciu filozofii bytu — należy do kategorialnej metafizyki. Koncepcja roli, wartości i godności pracy zależy od przyjętej koncepcji osoby. Na przykład konsekwencją rozumienia człowieka — za Platonem, Augustynem, R. Descartes'em — jako nieistotowego, paralelistycznego połączenia duszy z ciałem jest traktowanie pracy jako działania, które nie doskonali podmiotu i jest wypełnieniem kary, elementem pokuty lub wstępnej ascezy. W ujęciu metafizyki tomistycznej praca jako właściwe człowiekowi działanie w zakresie postępowania i wytwarzania jest -^ przypadłością (1) osoby, a więc bytem niesamodzielnym w istnieniu, i wprawdzie może być przedmiotem osobnej analizy, ale nie w oderwaniu od analizy osoby. Według tej koncepcji źródłem i przyczyną określonej pracy, czyli określonego kształtowania relacji społecznych, uzyskiwania wytworów i nabywania różnych sprawności — tak teoretycznych, jak i praktycznych — w zakresie właściwych człowiekowi uzdolnień jest osoba ludzka jako samodzielnie istniejący byt. Wynikiem pracy jest nie tylko proporcjonalna doskonałość dzieła (finis operis — dziedzina kultury), lecz również proporcjonalna doskonałość jego twórcy (finis operantis — poziom duchowy), co uzasadnia w praktyce godność osoby ludzkiej i określa zależną od tej miary godność samej pracy.

Dominujące współcześnie filozoficzne koncepcje pracy wyrukają na ogół z kulturowych koncepcji osoby ludzkiej i same mają orientację kulturową, aksjologiczną. Związane z różnymi odmianami filozofii świadomości czy filozofii wartości, w których przedmiotem analiz jest —> kultura (1) lub przeżycia człowieka, traktują pracę jako fakt w dużym stopniu samodzielny ontycznie. Najbardziej charakterystyczne są trzy takie koncepcje:

A) U K. Marksa: praca to działanie uzewnętrzniające człowieka i jednocześnie tworzące osobę ludzką, pojmowaną tu ja-

657

22 — Słownik filozoficzny

658

PRAEAMBULA FlDEl

PRAGMATYZM

ko odbicie zacłiodzącycłi historycznie stosunków społecznych, które są kształtowane przez człowieka i same go z kolei kształtują. Proces ów umożliwia samorealizację osoby ludzkiej.

W strukturalizmie M. Foucaulta: praca jest czynnikiem powodującym wyodrębnianie się człowieka w strukturze społecznej, zbudowanej z osób i wiążących je między sobą relacji. Czynnik ów wyznacza określoną w danym momencie dziejowym -^ episteme (2), np. episteme XIX w., jako historycznie zmienną strukturę myślenia.
U M.-D. Chenu: praca jest podstawowym czynnikiem prawidłowego doskonalenia się osoby ludzkiej we wspólnocie. Człowiek postrzegany jest tu jako natura dynamiczna, która podlega wielorakim procesom historycznym, a na ich tle praca — jako dzieło człowieka i zasada wspólnoty ludzkiej. Przywraca ona osobie wartość i jeszcze ją potęguje, wyznaczając człowiekowi właściwe miejsce w całości wszechświata i pośród innych ludzi, powiązanych ze sobą dzięki niej poczuciem solidarności. W aspekcie teologicznym Chenu określa pracę jako kontynuację Bożego dzieła stworzenia.

PRAEAMBULA FIDEI <nłc. <praeambula fideh = to, co poprzedza wiarę, przesłanki wiary)

teol. Dane rozumowe poprzedzające przyjęcie wiary (chrześcijańskiej), a mające na celu wykazanie wiarygodności Objawienia. Wyróżnia się trzy podstawowe przesłanki wiary: istnienie Boga, możliwość Objawienia, faktyczność Objawienia.

PRAEDICABILIA <łc. <praedicabilia> = orze-czniki) log., t. pozn. -^ Predykabilia.

PRAEDICAMENTA (nłc. <praedicamenta> = kategorie logiczne) —> Predykamenty.

PRAGMATYCYZM <gr. pragmatikós = zdolny do działania) ang. pragmaticism; fr. pragmaticisme

—> Pragmatyzm (1) Ch. S. Peirce'a w jego własnej terminologii, nazwany tak przez niego (1905) dla odróżnienia od pragmatyzmu W. Jamesa i innych pragmatystów. W ujędu Peirce'a o kryterium prawdy stanowi teoretyczna przydatność twierdzeń, nie zaś — jak u Jamesa — przydatność praktyczna. —> Synechizm, —> tychizm.

PRAGMATYCZNY (gr. <pragmatikós> = zdolny do działania) nłc. pragmaticus; ang. pragmatic, pragmatical; fr. pmgmatiąue; nm. pragmatisch

Należący do —> pragmatyki lub odnoszący się do niej.
Odnoszący się do tego, co użyteczne, praktyczne; praktycystyczny (-^ prakty-cyzm /2/).
Odnoszący się do -> pragmatyzmu lub nim będący, pragmatystyczny.

PRAGMATYKA (gr. pragmatikós = zdolny do działania) ang. pragmatics; fr. la pra-gmatiąue; nm. Pragmatik

Jeden z działów —> semiotyki (obok -^ semantyki 121 i ^ syntaktyki) zajmujący się relacjami między językiem a podmiotami posługującymi się nim w procesie porozumiewania się między sobą. Do takich relacji należą: komunikowanie się, rozumienie wyrażeń, uznawanie zdań za prawdziwe, itp.

PRAGMATYZM (gr. pragma, -atos = działanie, czynność; interes, potrzeba) ang. pragmatism; fr. pragmatisme; nm. Pra-gmatismus

1. Kierunek powstały pod koniec XIX w. w Stanach Zjednoczonych (Ch. S. Peirce, W. James), kontynuowany również w Europie, zwłaszcza w Anglii (m. in. F. C. S. Schiller, który swój pragmatyzm nazywał hominizmem; -^ humanizm /4/) i we Włoszech (m. in. G. Prezzolini), nawiązu-

659

660

PRAKSEOLOGIA

PRAKTYCYZM

jacy do -^ empiryzmu (stąd też inne jego
określenie: „empiryzm radykalny"), —> po
zytywizmu i —> utylitaryzmu. Według pra
gmatyzmu amerykańskiego prawda jest
relatywna: prawdziwe jest to, co prowadzi
do skutecznego działania, co się w takim
działaniu sprawdza, np. religia jako ze
spół przekonań i praktyk jest o tyle pra
wdziwa, o ile przynosi człowiekowi poży
tek. Od instrumentalnego traktowania
prawdy wywodzi się nazwa podstawowe
go nurtu w pragmatyzmie >instru-

mentalizmu (2) (J. Dewey). Szczególnym przedmiotem zainteresowań pragmaty-stów była metodologia i semantyka; na ich gruncie wypracowali oni tzw. pragmatyczną teorię prawdy {pragmatic theory of truth) (m. in. G. H. Mead, C. I. Lewis, E. Na-GEL, Ch. w. Morris).

Pragmatyzm francuski — nazwa nadawana poglądom z zakresu etyki i religii, według których prawda jest nierozerwalnie związana z działaniem i dlatego uznanie jakiejś prawdy polega na wcieleniu jej w czyn. Reprezentantem pragmatyzmu francuskiego jest E. Le Roy, którego pra-gmatystyczny modernizm polega na przekonaniu, że religia chrześcijańska to przede wszystkim sposób praktycznego postępowania. Mianem pragmatyzmu określana też bywa —> filozofia czynu (3) M. Blondela.
Ogólna nazwa rozmaitych poglądów, według których intelekt służy nie tyle do poznawania rzeczywistości, ile do oddziaływania na nią. W tym szerokim znaczeniu elementy pragmatyzmu występują m. in. w poglądach sofistów, humanistów Odrodzenia, F. Bacona, H. Bergsona.

PRAKSEOLOGIA <gr. praksis = działanie -1- logos = słowo, nauka) ang. praxeolo-gy, praxiology; fr. praxeologie, praxologie; nm. Praxeologie, Praxologie

Nauka o sprawnym (tj. racjonalnym i skutecznym) działaniu, którą ujął w ramy systemu T. Kotarbiński {Traktat o dobrej

robocie, 1982); pierwszy jej zarys powstał w XIX w. (A.-V. EspiNAs). Prakseologia zajmuje się badaniem wszelkich form działalności ludzkiej z punktu widzenia ocen prakseologicznych, tj. skuteczności, eko-nomiczności (oszczędności lub wydajności), korzystności, racjonalności itp., i poszukuje uogólnień teoretycznych. Integruje ona w aspekcie filozoficznym i metodologicznym odnoszące się do działalności ludzkiej wyniki takich nauk szczegółowych, jak psychologia, socjologia, ekonomia; z tego względu nazywana jest też —> metodologią (1) maksymalnie ogólną, tj. nauką, która zajmuje się metodami wszelkiego działania. Współcześnie prakseologię wiąże się coraz ściślej z -^ teorią decyzji (np. R. L. Ackoff), z —> teorią gier, z teorią organizacji. Według Kotarbińskiego prakseologia należy do szeroko rozumianej etyki (obok -^felicytologii/2/ i etyki w sensie węższym, czyli teorii życia godziwego).

PRAKSIS (gr. praksis = działanie)

Termin używany na oznaczenie klasy działań zmierzających do jakiegoś konkretnego celu (należących do -> praktyki III), w przeciwstawieniu do „teorii", niekiedy do gnósis (= poznania) lub do heksis (habitus). Praksis oznacza przede wszystkim aktywność spontaniczną, w której podmiot działający sam ustanawia cele. W Etyce nikomachejskiej Arystotelesa pierwotną konotacją praksis jest kształtowanie polityki.

PRAKTYCYZM (tłum. nm. <Praktizismus>, z gr. praktikós = czynny, rzeczowy)

Ogólna nazwa przyznawana doktrynom filozoficznym i religijnym głoszącym niewystarczalność -^ systemów moralnych i w ogóle wszelkiego teoretyzowania w dziedzinie moralności oraz konieczność dopełnienia teoretycznych wskazań praktyką.
Stanowisko wyrażające się w uznawaniu za celowe tylko takich działań, ba-

661

662

PRAKTYKA

PRAWDA

dań naukowych, rozważań itp., które przynoszą bezpośrednie korzyści praktyczne, przy czym pomija się z reguły ich podbudowę teoretyczną. —> Utylitaryzm, —> pragmatyzm (1, 3).

PRAKTYKA (gr. praktikós = czyrmy, rzeczowy) nłc. practica; ang. practice; fr. la pra-tique; nm. Praxis, Ausiibung, Ubung

1. W filozofii marksistowskiej: całościo
wo ujęta w perspektywie społeczno-histo-
rycznej działalność człowieka, który prze
kształca otaczającą go rzeczywistość przy
rodniczą i społeczną zgodnie ze swymi
rozwijającymi się dynamicznie potrzeba
mi; w działalności tej jednocześnie on sam
się przekształca i tworzy samego siebie
(—> samorealizacja). Pojęcie to, stanowiące
jedną z podstawowych kategorii filozofii
marksistowskiej, można rozpatrywać
w trzech aspektach:

w aspekcie ontologicznym — jako proces przekształcania przez człowieka obiektywnej rzeczywistości;
w aspekcie teoriopoznawczym — jako kryterium prawdy, tj. sposób weryfikacji w działaniu tego, co człowiek poznaje. Przedmiotem poznania jest przyroda przetwarzana w wyniku ludzkiej działalności, a ono samo ma charakter aktywny i dynamiczny;
w aspekcie socjologiczno-antropolo-gicznym — jako proces praktycznego działania (przede wszystkim w zakresie organizowania stosunków produkcji), przez które człowiek przekształca stosunki społeczne, tworzy instytucje i przeobraża własną osobowość. Podstawową formą praktyki jest -> praca (A) jako świadoma i celowa działalność człowieka.

2. pot. Dziedzina aktywności człowieka
polegająca na realizacji zasad jakiejś naiiki,
sztuki, doktryny itp.; także rezultat owego
działania, nabyte w nim doświadczenie.

PRASUMIENIE nłc. synteresis (z gr. syn-teresis - zachowanie, utrzymanie, strzeże-

nie); ang. synderesis, synteresis; fr. synderese; nm. Synteresis

et. Wrodzona sprawność (cnota) rozumu praktycznego umożliwiająca poznanie pierwszych zasad działania {prima principia practica), zwana również sumieniem habitualnym(w odróżnieniu od —> sumienia aktualnego). Prasumienie jest naturalnym ukierunkowaniem ku dobru, wyrażającym się w sądzie: „Dobro należy czynić, a zła — unikać". Jest ono podstawowym czynnikiem moralności, syn.^ Syntereza.

PRAWDA gr. etetymia; łc. veritas, verum (Ila); ang. truth, true (Ha); fr. nerite, le vrai (Ila); nm. Wahrheit, das Wahre (Ila)

I. t. pozn. Prawda poznawcza (tzw. prawda logiczna — logical truth). Rozważając pojęcie prawdy z epistemo-logicznego punktu widzenia, zwykło się rozróżniać dwa zagadnienia: definicji prawdy (the naturę oftruth) i kryteriów prawdy {the tests for truth). Próby rozwiązywania tych zagadnień reprezentowane są głównie przez trzy trądyc)qne teorie prawdy — jedną klasyczną i dwie tzw. nieklasyczne.

1. Koncepcja klasyczna (arystoteleso-wska), zwana teorią zgodności (sądu z rzeczywistością). W ujęciu Arystotelesa przedstawia się ona następująco: prawda jest powiedzeniem o tym, co jest, że jest, a o tym, co nie jest, że nie jest; w sformułowaniu zaś Tomasza z Akwinu (korzystającego z formuły Izaaka ben Salomona IsRAELi, zawartej w Liber de defini-tionibus, dziele będącym kompilacją tekstów Arystotelesa i neoplatońskich): „ve-ritas est adaeąuatio intellectus et rei, se-cundum quod intellectus dicit esse, quod est, et non esse, quod non est". Definicja Izaaka korzeniami swymi sięga tekstów Metafizyki Arystotelesa, zwłaszcza księgi r, gdzie Stagiryta omawia zagadnienie zasady niesprzeczności: „Stwierdzać, że byt nie jest albo że niebyt jest — to fałsz; że zaś byt jest, a niebyt nie jest — to prawda. I tak

663

664

PRAWDA

mówiący o tym, że coś jest albo że nie jest, będzie się wypowiadał prawdziwie ałbo fałszywie" {Metaf. TH, 7, 1011 b 26-28). Formuła Arystotelesa i idącego za nią Tomasza jest jedynie teoretycznym uogólnieniem sytuacji, jakie wyraża istniejąca w języku starogreckim syntaktyczna forma prawdziwościowa, która wskazuje na ścisły związek pojęcia prawdy z systemem znaczeń i funkcji czasownika 'być'. Tam, gdzie forma ta występuje w pełnym rozwinięciu, użycie czasownika einai {estin) charakteryzuje się wyraźnym porównaniem

za pomocą przysłówków houtos ... hos
zdania zawierającego czasownik estin ze zdaniem intensjonalnym, które zawiera czasownik wyrażający mówienie lub myślenie. Formuły te wskazują, że istnieje jakaś relacja tego, co się myśli lub mówi, do tego, co zachodzi w świecie przedmiotowym, i że możliwe jest porównanie jednego z drugim, prawda zaś polegałaby na pewnego rodzaju styczności jednego terminu porównania z drugim. -^ Adekwa-cja, —> adekwatność (1).

Współcześnie koncepcja klasyczna, zwana też teorią korespondencyjną prawdy {the correspondence theory oftruth), uzyskała w języku polskim m. in. następujące sformułowania: „Myśl M jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy myśl M stwierdza, że jest tak a tak, i tak a tak jest właśnie" (K. AjDUKiEWicz); „Sąd S jest prawdziwy, jeżeli stan rzeczy wyznaczony przez jego treść zachodzi niezależnie od istnienia sądu S w obrębie tej dziedziny bytu, w której dany sąd go umieszcza" (R. Ingarden).

Jako sprecyzowanie klasycznej koncepcji prawdy na gruncie semantyki, ograniczone jednak do języków sztucznych, a co najwyżej do wydzielonych fragmentów języka potocznego (o ile przygotuje się dla nich stosowny metajęzyk), przedstawiana bywa definicja prawdy pochodząca od A. Tarskiego. Konstruując taką definicję Tarski wskazał jednocześnie na ograni-

czenia, jakim musi ona podlegać, aby mogła zabezpieczać przed paradoksami w rodzaju antynomii kłamcy (^ antynomie /la/ semantyczne). Otóż temu, by jakieś wyrażenie stwierdzało coś o samym sobie (czego ilustracją są właśnie różne wersje antynomii kłamcy), można zapobiec odróżniając język przedmiotowy od metajęzyka. Zasadnicza myśl definicji Tarskiego jest więc następująca: zdanie p jest prawdziwe wtedy i tylko, gdy (jest tak, że) p. Na przykład zdanie: „Księżyc jest kulisty" (metajęzyk) jest prawdziwe wtedy i tylko, gdy (istotnie) Księżyc jest kulisty (język przedmiotowy).

2. Tak zwane nieklasyczne teorie (koncepcje) prawdy.

Teoria koherencyjna {the co-herence theory oftruth) — ujmująca prawdę jako wewnętrzną spójność danego systemu twierdzeń (O. Neurath, B. Blanshard, H. H. Joachim) — spójność pojmowaną niekiedy jako coś więcej niż tylko nie-sprzeczność logiczna. Koncepcja ta prowadzi do uznawania za prawdziwy każdego takiego układu wypowiedzi, który jest co najmniej niesprzeczny, tj. spójny logicznie, nie przyznaje zaś cechy prawdziwości poszczególnym oderwanym zdaniom, pozbawionym swego systemowego kontekstu.
Teoria pragmatyczna {the pragmatic theory of truth) — ujmująca prawdę jako użyteczność poznawczą. W obiegowej wersji utylitarystycznej (w nawiązaniu do W. Jamesa i J. Deweya) prawda polegałaby na spełnianiu przez siebie roli narzędzia sprawnego i skutecznego działania. Pragmatystyczna w sensie szerszym jest „personalistyczno-egzystencjalna" koncepcja tzw. prawdy subiektywnej, osobowej, prawdy-przeświadczenia czy pra-wdy-przekonania — przeciwstawianej prawdzie obiektywnej, rzeczowej. W nieco innym sensie pragmatystyczna jest koncepcja prawdy jako opinii większości itp.

665

666

PRAWDA

Wyżej wymienione i im podobne (ope-racjonistyczna, konwencjonalistyczna, praktycystyczna) koncepcje nieklasyczne wiążą się zazwyczaj z tzw. relatywizmem prawdy. Z punktu widzenia koncepcji klasycznej są one sprowadzalne do jej własnej teorii, gdyż tylko absolutyzują pewne uwarunkowania ludzkiego poznania, np. konherencyjna — fakt jego nieatomiczno-ści, kontekstualności, systemowości, pra-gmatystyczne — psychosocjologiczną relatywizację faktycznych przebiegów po-znawczydi. Z tego punktu widzeiua koncepcje nieklasyczne dotyczą nie tyle definicji prawdy, co jej różnych, nie wykluczających się zresztą wzajemnie, kryteriów; natomiast według rzeczników owych koncepcji chodzi w nich o nowe, konkurencyjne rozumienie prawdy, a tym samym o nowe jej definicje. Klasyczna teoria jest próbą zdefiniowania prawdy, ale nie poprzez jej kryteria w rozumieruu niekla-sycznym; za jedyne kryterium prawdy uznaje ona -^ oczjmdstość (lA, IBa) przedmiotową (dla R. Descartes'a jest nim -^ oczywistość /IBb/ podmiotowa). W koncepcji praktycystycznej (reprezentowanej przez filozofię marksistowską) za kryterium prawdy uznaje się -^ praktykę (1).

Rozróżnia się (głównie za G. W. Leibnizem) prawdy rozumowe (racjonalne, myślowe, formalne, analityczne itp.) i prawdy faktyczne (rzeczowe, empiryczne, materialne, syntetyczne itp.), przy czym jedni, np. filozofowie klasyczni, utrzymują dychotomię podziału, irmi, np. empiryści, sprowadzają pierwsze do drugich, jeszcze irmi, np. racjonaliści, sprowadzają drugie do pierwszych (czynił tak m. in. Leibniz, który oparcie dla prawd rozumowych znajdował w zasadzie sprzeczności, a dla prawd faktycznych — we wprowadzonej przez siebie zasadzie racji dostatecznej). —> Prawdziwość (1).

Terminu „prawda" używa się często jako skrótu wyrażeń „zdanie prawdziwe", „teza prawdziwa" itp. (oznaczanego sym-

bolami y /od łc. neruml lub 1). Przeciwień
stwem prawdy poznawczej jest us—> fałsz.
II. metaf. Tak zwana prawda on
tyczna > prawdziwość (2) samej rze
czywistości, tradycyjnie określana jako
adaeąuatio rei et intelledus, tzn. zgodność
rzeczywistości z intelektem. W tym zna
czeniu rozróżnia się:

prawdę transcendentalną — akcentującą ogólnie związek bytu z poznaniem. Według teorii bytu prawda jest transcendentalną własnością bytu (—> trans-cendentalia /I, 2/), analogiczną do innych jego własności, takich jak rzecz, jedność, coś, dobro, piękno, własnością za-miermą z samym bytem, co wyraża klasyczna dewiza metafizyczna: „ens et verum convertuntur";
prawdę ontologiczną — wyrażającą przyporządkowarue bytu do intelektu, ustalającą bliżej jego relacje do różnych intelektów: Bożego, ludzkiego.

Pojęcia prawdy transcendentalnej i prawdy ontologicznej są synonimiczne.

W tradycji filozofii arystotelesowsko--tomistycznej zwraca się ponadto uwagę na możliwość ujmowania prawdy ontycznej w trzech aspektach:

fundamentalnym — prawda ontyczna u samych swych podstaw jest bytowośdą, jeśli tylko ta ostatnia nie jest w naszym ujęciu przyporządkowana do czegokolwiek;
formalnym — prawda ontyczna jest bytowością formalnie, jeśli tylko ta byto-wość jest przyporządkowana do intelektu;
kauzalnym — prawda ontyczna, rozpatrywana w kategoriach przyczynowo-ści, jest bytowością rzeczy jedynie w jej pojęciowej relacji do intelektu, nie zaś w relacji rzeczywistej.

Prawda ontyczna oznacza strukturalną racjonalność (inaczej: —> inteligibilność) bytu, czego epistemologicznym wyrazem są zasady tożsamości i niesprzeczności, pozwalające sformułować zasadę -^ racji (lA) bytu: to, bez czego dany byt nie mógłby być tym, czym jest.

667

668

PRAWDOMÓWNOŚĆ

PRAWDOPODOBIEŃSTWO

PRAWDOMÓWNOŚĆ gr. tó apseudes; nłc. yeradtas; ang. veracity, truthfulness, truth-telling; fr. veracite; nm. Wahrheitsliebe, Wahrhaftigkeit

et. Cnota polegająca na wypowiadaniu zgodnie z wewnętrznym przekonaniem osoby mówiącej posiadanych przez nią wiadomości z wyjątkiem tych, które są objęte obowiązkiem zachowania sekretu. Przeciwieństwem prawdomówności jest kłamstwo, a prócz tego przeciwstawia się jej nieoględność w mowie i wyjawienie sekretu, czyli niedyskrecję.
W logice tradycyjnej: zgodność —> znaku (Ib) instrumentalnego, np. mowy, pisma, ze -> znakiem (la) formalnym (myślą), a tego ostatniego — z obiekt3m^ną rzeczywistością. Prawdomówność jest odmianą —> prawdy (I) logicznej.

PRAWDOPODOBIEŃSTWO gr. to ei-

kós, eikotologia; łc. probabilitas; ang. probabi-lity; fr. probabilite, vraisemblance; nm. Wahr-scheinlichkeit

1. mat. W najogólniejszym ujęciu, tzw. aksjomatycznym — miara zdarzeń losowych (przypadkowych), spełniająca następujące warunki, sformułowane przez A. N. Kołmogorowa i powszechnie przyjęte w teorii prawdopodobieństwa: a) prawdopodobieństwo zdarzenia pewnego jest równe jedności, b) prawdopodobieństwo zdarzenia niemożliwego jest równe zeru, c) w ciągu zdarzeń losowych, w którym jednoczesne zachodzenie określonych dwóch zdarzeń jest niemożliwe (zdarzenia wyłączają się parami), prawdopodobieństwo alternatywy tych dwóch zdarzeń jest równe sumie prawdopodobieństw pierwszego i drugiego zdarzenia i jest liczbą zawartą pomiędzy O a 1. Jeżeli więc prawdopodobieństwo jakiegoś zdarzenia losowego wynosi x, to prawdopodobieństwo zdarzenia przeciwnego, czyli tego, że owo zdarzenie losowe nie zajdzie, wynosi 1 - x. Powyższe sformułowanie bywa nazywane za R. M. Freche-

TEM, który podał interpretację aksjoma-tyki Kołmogorowa, zmodernizowanym aksjomatycznym ujęciem prawdopodobieństwa.

mat. W ujęciu klasycznym (pochodzącym od P. S. DE Laplace'a) — prawdopodobieństwo aprioryczne {prior probabili-ty), dawniej zwane prawdopodobieństwem matematycznym, obliczane według wzoru p — mjn, gdzie m oznacza liczbę przypadków wyróżnionych (w sformułowaniu klasycznym — przypadków sprzjqających), n — liczbę ogółu określonych przypadków możliwych, wśród których znajdują się przypadki wyróżnione. Na przykład prawdopodobieństwo uzyskania w rzutach kostką sześcioboczną szóstki (w grze jest to przypadek sprzyjający) wynosi 1/6. Prawdopodobieństwo to nazywa się prawdopodobieństwem apriorycznym, ponieważ może być obliczane bez odwoływania się do obserwacji, np. rzutów kostką. Przy jego obliczaniu powinna być zachowana zasada jednorodności: wyrzucenie kostką do gry szóstki jest równie możliwe jak wyrzucenie jedynki, dwójki itd.
mat. Prawdopodobieństwo częstościo-we, aposterioryczne, zwane też statystycznym — granica częstości występowania jakiegoś zdarzenia losowego A, które następuje bądź nie następuje w ciągu powtarzanych n razy doświadczeń (zdarzeń) B, przy czym B to tyle, co suma A i nie-A (zdarzenie przeciwne); p(A) = = lim m{A)/n{B), gdy n(B) zmierza do nieskończoności (L. VON Mises). Na przykład: B — rzut kostką (wyrzucenie szóstki i nie-szóstek), A — wyrzucenie szóstki; im liczba rzutów n{B) będzie większa, tym bardziej m{A)/n{B) zbliżać się będzie do 1/6, ponieważ licznik wskazujący liczbę uzyskanych szóstek n{A) w stosunku do wszystkich rzutów — zbliżać się będzie do 1. Prawdopodobieństwo statystyczne odnosi się nie tylko do zdarzeń, lecz również do określonych cech przedmiotów w jakimś

669

670

PRAWDZIWOŚĆ

wyróżnionym ich zbiorze, np. braków w partii wyrobów (ale można je też rozpatrywać jako zdarzenia).

log. Stosunek między zdaniem a przesłankami, z których ono wynika (J. M. Keynes); jeżeli przesłanki wykluczają zdanie, prawdopodobieństwo jest zerowe (pewność negatywna), jeżeli zaś implikują, prawdopodobieństwo jest całkowite (pewność pozytywna). Do prawdopodobieństwa logicznego w tym znaczeniu nawiązuje ujęcie prawdopodobieństwa jako stopnia uzasadnienia twierdzenia: twierdzenie im lepiej uzasadnione, tym prawdopodobniej sze.
log. Stosunek między funkcjami zdaniowymi (H. Reichenbach): prawdopodobieństwo jest częstością względną w zbiorze wartości argumentu, które spełniają furikcję zdaniową, stanowiącą poprzednik oraz następnik owego stosunku prawdopodobieństwa.
UD.Humfa: prawdopodobieństwo subiektywne — siła przekonania, że określone zdarzenie nastąpi; przekonanie to wzrasta, gdy wśród zdarzeń możliwych zwiększa się liczba zdarzeń sprzyjających. Na przykład indukcja, w której wszystkie przypadki sprzyjające są zarazemi zdarzeniami możliwymi, staje się indukcją zupełną (bezwyjątkową), i wówczas prawdopodobieństwo osiąga wartość graniczną, tj. pewność.

Współcześrue próbuje się konstruować matematyczną teorię prawdopodobieństwa subiektywnego, w której rozważa się przekonarue idealnego podmiotu, zachowującego się według praw prawdopodobieństwa matematycznego lub logicznego (L. J. Savage).

PRAWDZIWOŚĆ łc. yeritas; ang. truth-fulness; fr. verite; nm. Wahrheit

1. t. pozn. Prawdziwość w sensie logicznym — relacjonalna cecha językowych struktur asertywnych (ściśle biorąc cecha taka przysługuje jedynie osądom /!/,

zdaniom zaś o tyle, o ile są językowymi odpowiednikami sądów). W ujęciu klasycznym cechę tę wyznacza aspektywna zgodność treści poznania z jego przedmiotem, tzn. zgodność pod określonym względem (aspektem), rozumiana jako identyczność owej treści z przedmiotem poznawanym jedynie w pewnym zakresie. Należy odróżniać zgodność poznawczą jako adekwatność aspektywna od -^ adekwatności (1) w sensie właściwym., polegającej na ujmowaniu danego przedmiotu we wszystkich stosujących się do niego aspektach (prawdziwość absolutna, równoznaczna z prawdziwością w sensie ontologicznym — zob. wyżej /2/). Według ^ absolutyzmu (1) teoriopoznaw-czego zgodność poznawcza jest niesto-pniowalna, niezmienna, niezależna od tego, kto i w jakich okolicznościach uznaje dany sąd.

Od prawdziwości materialnej (empirycznej), która polega na zgodności sądu z jego przedmiotem formalnym i jest cechą zdań uznawanych na podstawie doświadczenia, odróżnia się (I. Kant) prawdziwość formalną (analityczną), czyli prawidłowość poznania, występującą wówczas, gdy nie zostały naruszone logiczne reguły związków między elementami poznania. Prawdziwość analityczna jest bądź prawdziwością -^ tautologii (1) logicznych, bądź ich podstawień, bądź zdań analitycznych w sensie węższym (np. „Żadne czerwone nie jest zielone"). O prawdziwości formalnej rozstrzyga się wyłącznie za pomocą środków logiczno--językowych, ^. na podstawie rozumienia wyrażeń i prześledzenia ich formalnej struktury, natomiast o prawdziwości materialnej rozstrzyga się korzystając ponadto z metod doświadczalnych. Kryterium prawdziwości twierdzeń uznawanych za prawa nauki stanowi ich zgodność z rzeczywiście występującymi prawidłowościami opis5m'anymi przez te prawa. —> Prawda (I) poznawcza.

671

672

PRAWIDŁOWOŚĆ

PRAWO

2. metaf. Prawdziwość w sensie ontologi-cznym — zgodność danego bytu z jego własną naturą lub z wzorcem (np. z zamysłem artysty). W wypadku bytów przygodnych zgodność ta jest -^ tożsamością (3) relatywną, niepełną^ proporcjonalną i stanowi rację ich zrozumiałości {-^ inteligibilnośd). -> Prawda (n) ontyczna.

PRAWIDŁOWOŚĆ łc. consecjuentia; ang. regulańty; fr. regularite; nm. Regelmdfiigkeit, Gesetzmdfiigkeit

Stale powtarzające się współzależności cech i zdarzeń, które występują w rzeczywistości, wyrażane bądź ilościowo, bądź jakościowo przez prawa, reguły. Zgodność twierdzeń uznawanych za prawa nauki z rzeczywiście występującymi prawidłowościami stanowi kryterium prawdziwości tych praw. Rozróżnia się:

prawidłowości przyczynowe, polegające na tym, że po określonym, zdarzeniu wcześniejszym{-^ przyczjma Ul)stale następuje określone zdarzerue późniejsze (wskutek/2/);
prawidłowości strukturalne, polegające na tym, że przynajmniej dwa zdarzenia stale występują łącznie, tworząc pewne (prawidłowe) struktury;
prawidłowości funkcjonalne, występujące wówczas, gdy określonym zmianom pewnych cech odpowiadają w regularny sposób zmiany innych cech, często mające postać funkcji lub korelacji.

PRAWO gr. nómos, arche (2); łc. lex (= prawo przedmiotowe, treść prawa), ius (= prawo podmiotowe), principium (2); ang. law, right, principle (2, 4); fr. loi, le droit, principe (2, 4); nm. Gesetz, Recht, Grund (2), Prinzip (2), Grundsatz (4)

1. Rozumne ustalenie obowiązującego porządku. W zależności od tego, kto go ustala, dla kogo i w jakim zakresie, czy i jak jest formułowany, itp., rozróżrua się:

A) metaf., teol. Odwieczne prawo Boże {lex divina) — istniejący w Bogu odwiecz-

ny plan {lex aeterna — prawo wieczne) rządzenia wszystkim, realizowany Jego wolą.

B) metaf., et. Prawo naturalne lub prawo przyrodzone {lex naturalis, ius natu-rale /nativum) — ogół norm obiektywnych i niezmiennych, które wynikają z natury człowieka, poznawanych przez niego dzięki naturalnemu światłu rozumu. Prawo naturalne jest odzwierciedleniem w umyśle ludzkim prawa odwiecznego.

O et, teol. Prawo pożytywne(stanowione) {lex positiya, ius positivum):

prawo Boskie {ius divinum) — nakaz Boży uzupełniający prawo naturalrie, przekazany ludziom poprzez Objawienie;
prawo ludzkie {lex humana) — nakaz rozumu wypływający z wolnej woli człowieka (prawodawcy), będący konsekwencją prawa naturalnego.

D) et. i w prawodawstwie: prawo przed
miotowe {lex) — treść prawa, czyli to, co
ono głosi, w przeciwstawieniu do —> upra
wnienia, czyli prawa podmiotowego {ius)
— prawa do czegoś, np. do czynienia albo
nieczynienia czegoś, do posiadania albo
nieposiadania czegoś. Zarówno prawo
przedmiotowe, jak i podmiotowe może
być czyrine lub bierne.

E) W prawodawstwie: reguły obowią
zujące na terenie danego państwa i egze
kwowane wobec podmiotów prawa, sfor
mułowane (prawo pisane) w kodeksach:
cywilnym (prawo cywilne), karnym (pra
wo karne), administracyjnym (prawo ad
ministracyjne).

F) Prawo międzynarodowe — zasady
stosunków między państwami, przyjęte
i respektowane przez jakąś grupę państw.

G) Prawo narodów {ius gentium) w od
różnieniu od prawa obowiązującego na te
renie jednego państwa {ius civile) — w uję
ciu H. Grotiusa: prawo wyrukające z pra
wa naturalnego, powstające w wyniku
zwyczajów wspólnych wielu narodom.

H) Prawo zwyczajowe {ius consuetudi-narium) — powstałe w wyniku zwyczajów społecznych i stosowanej praktyki;

673

674

PRAWO SPRZECZNOŚCI

najczęściej jest to tzw. prawo niepisane (ius traditum).

Prawem w powyższych znaczeniach, w szczególności (E), (F), (G), zajmuje się filozofia prawa.

metaf. —> Zasady bytu (pierwsze zasady, np. zasada tożsamości, zasada niesprze-czności, zasada przyczynowości, zasada racji bytu) — absolutne warunki —> inteUgibE-nośd jakiegoś bytu, należące do jego istoty.
metod. Prawa nauk empirycznych — sformułowane w języku danej nauki ujęcie relacji współwystępowania lub następstwa zjawisk. Rozróżnia się prawa ściśle ogólne, czyli bezwyjątkowe, np. prawo równoważności masy i energii, oraz prawa statystyczne, opierające się na prawdopodobieństwie, np. prawo określające prawdopodobieństwo śmierci w przypadkach zachorowania na określoną chorobę. Prawa przyrody mogą być ujmowane od strony nauk przyrodniczych, od strony filozofii przyrodoznawstwa i od strony filozofii przyrody.
log. Twierdzenia logiki formalnej, czyli -^ tautologie (1).

PRAWO SPRZECZNOŚCI ang. law of contradiction; nm. Gesetz des Widerspruchs

log. syM.-^ Zasada (prawo) /nie-/sprze-czności (1).

PRAWO WYŁĄCZONEGO ŚRODKA

ang. law of excluded middle; fr. principe de milieu exclu

log. W tradycyjnej logice nazywane ter-tium non datur, zapisywane w niej: „A jest B lub A nie jest B" — jedno z praw klasycznego —> rachunku zdań, mające formę: „p V ~p", gdzie p reprezentuje dowolne zdanie, np. „Pada lub nie pada", „Każda liczba większa od 2 jest sumą dwóch liczb pierwszych lub rueprawda, że każda liczba większa od 2 jest sumą dwóch liczb pierwszych". Drugi z podanych przykładów podstawienia w schemacie prawa wyłączonego środka ilustruje powody, dla których prawo to nie jest przyjmowane

675

PRADYKABILIA

W logice —> intuicjonizmu (6): nie potrafimy wskazać ogólnej metody, która by dla dowolnej liczby większej od 2 pozwoliła nam rozstrzygnąć, czy jest ona sumą dwóch liczb pierwszych, ale również nie potrafimy udowodnić, że druga, tj. przecząca część alternatywy jest prawdziwa (w tym sensie, że jej odrzucenie prowadzi do sprzeczności). Nie można zatem zaakceptować żadnego z dwóch członów alternatywy, wzajemnie ze sobą sprzecznych, gdy tymczasem prawo wyłączonego środka powiada, że z dwóch zdań sprzecznych przynajmniej jedno zasługuje na akceptację jako prawdziwe. Z powodu rozbieżności z postulatami intuicjonizmu prawo wyłączonego środka nie znajduje się na liście intuicjonistycznych praw logiki, składających się na pewnego rodzaju —> logikę wielowartośdową; nie jest ono także twierdzeniem uwzględnianym w niektórych innych logikach wielowartościowych.

PREADAPTACJA <łc. prae- = wprzód + nłc. adaptatio = przystosowanie) ang. pre-adaptation; fr. preadaptation

Mol. Termin Ch. B. Dayenporta przyjęty na określenie przystosowania się pewnych organizmów do warunków życia bez uprzedniego wpływu owych warunków na te organizmy.

Teoria preadaptacji została sformułowana w związku z —> ewolucjonizmem (2) darwinowskim — bądź jako jego uzupełnienie, bądź w opozycji do niego. Współcześnie najbardziej znanym przedstawicielem teorii preadaptacji, zwłaszcza preadaptacji genetycznej, jest L. C. Cuenot.

PREDESTYNACJA (nłc. <praedestinatio> = przeznaczenie) ang. predestination; fr. pre-destination; nm. Prddestination syn.—^ Przeznaczenie.

PREDYKABILIA (nłc. <praedicabilia> = orzecznik!) gr. kategoroumena; ang. predi-cables; fr. predicables; nm. Prddikabilien

676

PREDYKABILIA

PREDYKAT

1. W logice tradycyjnej: pięć pojęć, za
pomocą których od czasów Porfiriusza
ustalano odmienność różnych sposobów
przysługiwania orzecznika podmiotowi
{modi praedicandi), konieczną zwłaszcza do
utworzenia poprawnej definicji. Są to:
1) rodzaj (genos, genus), 2) gatunek {eidos,
species), 3) różnica gatunkowa {eidopoios
diaphord, differentia specifica), 4) właściwość
{idion, proprietas), 5) przypadłość {symbebe-
kós, accidens). Na przykład: Piotr jest czło
wiekiem (gatunek), tzn. jest istotą żyjącą
(rodzaj), rozumną (różnica gatunkowa),
zdolną do mówienia (właściwość) i rze
czywiście w danej chwili mówi (przypad
łość). Powyższy zestaw sposobów orzeka
nia pochodzi od Porfiriusza (Isagoga), któ
ry opierając się na Arystotelesie zmienił
jednak zarówno ich liczbę, jak i kolejność,
ustaloną w Topikach (I, 4,101 b 17-25) jak
następuje: 1') właściwość {idion), 2') defini
cja {hóros), 3') rodzaj {genos), 4') przypad
łość lub cecha przypadkowa {symbebekós).
W zestawieniu tym Arystoteles pomija,
uwzględnioną później przez Porfiriusza,
„różnicę gatunkową", uważając, że mieści
się ona już w „rodzaju", choć w późniejszej
tradycji łączono ją z „definicją".

Wymienione przez Porfiriusza pojęcia nazywano tradycyjnie „pięcioma słowami" {pente phonón, ąuinąue voces), tj. wyrazami, które wyodrębnił on z dzieł Arystotelesa, głównie z Topik, i podał ich definicje, przeprowadzając zarazem analizę istniejących między nimi podobieństw i róż-ruc. Szczególnie dwa spośród „pięciu słów" — „rodzaj" i „gatunek", zapoczątkowały w średniowieczu spór o uniwersalia, dotyczący kwestii: czy w rzeczywistości istnieją wyłącznie byty jednostkowe, czyli indywidua, czy też oprócz nich także byty ogólne jako odpowiedniki pojęć uniwersalnych i nazw ogólnych, które dają się orzekać o wszystkich jednostkach danej klasy („rodzaju", „gatunku").

2. U I. Kanta: w przeciwieństwie do —>
predykamentów — pochodne i podrzędne

pojęcia czystego intelektu {Prddikabilien des reinen Yerstandes) {Krytyka czystego rozumu, A 82, B 108). Są to: w kategorii przyczyno-wości — 1) siła {Kraft), 2) działanie {Hand-lung), 3) doznawanie (Leiden); w kategorii wspólnoty — 4) obecność {Gegenwart lub — zależnie od odczytania rękopisu Kanta — Gegenwirkung = 'przeciwdziałanie'), 5) opór {Widerstand); w kategorii modalności — 6) powstawanie {Entstehen), 7) przemijanie (Yergehen), 8) zmiana {Yerdnderung).

3. U A. Schopenhauera {Die Welt, suppl., I, 6 — w nawiązaniu do 1. Kanta): praedi-cabilia a priori — zestaw wszystkich zdań ogólnych, które mogą być przyjęte a priori w odniesieniu do przestrzeni {Raum), czasu {Zeit) i materii {Materie).

PREDYKACJA (nłc. <praedicatio>, od łc. praedicatum = orzeczenie) ang. predication; fr. predication; nm. Prddikation log. syn.—> Orzekanie.

PREDYKAMENTY (nłc. <praedicamenta> = kategorie logiczne (Arystoteles)) ang. predicaments; fr. predicaments; nm. Prddika-menten

syn.-^ Kategorie; utworzony na pniu łacińskim równoznacznik greckiego słowa kategoriai, rozpowszechniony od czasów średniowiecza.

PREDYKAT (nłc. praedicatum = orzeczenie, od łc. praedicare = orzekać) gr. tó kate-goroumenon, kategórema; ang. predicate; fr. predicat; nm. Prddikat, Begriffsausdruck, Be-griffswort (G. Frege)

1. log. Wyrażenie, które jest —> funkto-rem (1) współtworzącym razem z -^ nazwami 0edną lub kilkoma) -^ zdanie proste lub —> formułę (b) zdaniową prostą; np. w matematyce: < (znak mniejszości). Predykaty są więc funktorami zdanio-twórczymi od argumentów nazwowych i dzielą się na jednoargumentowe {one-pla-ce predicate), dwuargumentowe {two-place predicate) itd.

677

678

PREEGZYSTENCJA

PROBABILIZM

2. log. —> Formuła (b) zdaniowa ze zmiennymi wolnymi, w której występuje predykat w powyższym (1) sensie.

-^ Orzecznik.

PREEGZYSTENCJA <łc. prae- = wprzód + nłc. existentia = istnienie) ang. pre-exist-ence; fr. preexistence; nm. Praexistenz

Istnienie kogoś lub czegoś poprzedzające jego obecne istnienie, a konkretniej — istnienie duszy człowieka przed zaistnieniem jego ciała. Preegzystencja może dotyczyć albo uprzedniego istnienia duszy w jakimś ciele {—> reinkarnacja), albo jej istnienia bezcielesnego. Wiara w preegzystencję, niezgodna z -^ kreacjonizmem (2), jest treścią preegzystencjalizmu.

PREFERENCJA (fr. <preference> z łc. prae-ferre = stawiać coś ponad czymś) ang. pre-ference; nm. Preferenz

W teorii decyzji: relacja porządkująca zbiór wartości przypisywanych wynikom działania, a za ich pośrednictwem — samym działaniom (wyżej ceni się to działanie, które przynosi lepszy wynik). Rozróżnia się preferencję mocną i słabą: w sensie mocnym zwrot: „preferuję x nad y" znaczy tyle, co: „wolę x niż y"; w sensie słabym natomiast jest to alternatywa: „bądź wolę x niż y, bądź cenię je na równi". Posiadanie określonych preferencji jest koniecznym warunkiem podejmowania decyzji.

W tych naukach społecznych, które dążą do ujęć ilościowych (psychometria, socjo-metria, ekonometria), pojęcia preferencji używa się dla określenia, co jednostka lub jakaś grupa woli bardziej od czegoś innego. Można budować skale preferencji i przewidywać pewne zachowania w określonych sytuacjach.

PRESTABILIZM (nłc. praestabilitus = z góry ustanowiony) ang. praestabilism; fr. pre-stabilisme; rim. Prastabilismus metaf. Pogląd G. W. Leibniza, przyjmu-

jący —> harmoruę przedustawną {harmonia praestabilita).

PRESUPOZYCJA (łc. prae- = wprzód + nłc. suppositio = podkładanie) ang. presup-position; fr. presupposition; nm. Prasupposi-tion

1. log. Zdanie, którego prawdziwość jest
warunkiem koniecznym prawdziwości lub
fałszjm^^ości innego zdania: (p a ~p) —> q.

—> Implikacja.

2. metod., psych. Sąd nie wyrażony, któ
rego prawdziwość zakładamy w każdej
wypowiedzi lub sądzie wyrażonym, ukry
ta przesłanka stanowiąca warunek konie
czny utrzymania danej wypowiedzi.

-^ Supozycja (2).

PREWIDYZM (łc. praevidere = przewidywać)

t. pozn. Termin zaproponowany przez W. Biegańskiego na określenie projektowanej przez niego teorii poznania, budowanej przy założeniu, że poznanie nie tyle odzwierciedla rzeczywistość, co ją przewiduje.

PROBABILIORYZM (łc. probabilior = bardziej prawdopodobny) ang. probabiliorism; fr. probabiliorisme; nm. Probabiliorismus

et. Jeden z tzw. —> systemów moralnych, stwierdzający, że człowiekowi przysługuje możność postępowania niezgodnego z normą —> prawa (IC) pozytywnego, co do której zachodzi wątpliwość, ale przysługuje mu ona tylko wtedy, kiedy racje przeciw obowiązywalności owej normy są bardziej prawdopodobne (probabilior) aniżeli za jej obowiązy walnością. W przypadku równego prawdopodobieństwa tych racji należy się dostosować do wymogów prawa.

PROBABILIZM (łc. probabilis = prawdopodobny) ang. probabilism; fr. probabilisme; run. Probabilismus

1. t. pozn. Doktryna kwestionująca wartość poznania, odbiegająca jednak zarów-

679

680

PROBABILIZM

PROBLEMATYCZNY

no od skrajnego -^ sceptycyzmu (1), jak i od teoriopoznawczego ^ dogmatyzmu (2). Według probabilizmu teoriopoznawczego umysł ludzki nie może osiągnąć wiedzy bezwzględnie pewnej, lecz tylko mniej lub bardziej prawdopodobną. Probabilizm w tej postaci był reprezentowany w Nowej Akademii (Arkezylaos, Karneades).

2. metod. Pogląd, według którego wyni
ki badań naukowych zarówno empirycz
nych, jak i formalnych są tylko prawdopo
dobne. Taki charakter mają również pra
wa przyrody, a zdania uważane za pra
wdziwe są jedynie w wysokim stopniu
prawdopodobne. Podobnie i w filozofii
należy zadowalać się rozwiązaniami naj
bardziej prawdopodobnymi (A. A. Cour-
not). Według współczesnego probabili
zmu rozstrzygnięcia definitywne są upra
womocnione jedynie na terenie nauk for
malnych, czysto analitycznych; wiedza
dotycząca rzeczywistości transcendentnej,
odwołująca się do bezpośredniego pozna
nia jest obalalna, a wszelkie weryfikacje
i falsyfikacje przeprowadzane na jej tere
nie są jedynie prawdopodobne lub upraw-
dopodabniające (H. Reichenbach, T. Cze-

ŻOWSKl).

3. et. Jeden z tzw. —> systemów moral
nych, zajmujący pośrednie miejsce między
-> tucjoryzmem a -^ laksyzmem (2), naj-
powszechniej uznawany przez katolickich
etyków i moralistów. Podstawowa teza
probabilizmu etycznego stwierdza, że
w przypadku pojawienia się wątpliwości
co do obowiązywalnośd normy -prawa
(IC) pozytywnego żywiącemu taką wąt
pliwość wolno kierować się własnym zda
niem wówczas, kiedy racja przeciwko
obowiązywalności owej normy jest rze
czywiście prawdopodobna, a także i wów
czas, kiedy racja za jej obowiązywalnością
jest równie, a nawet bardziej prawdopo
dobna. Reguła ta opiera się na założeniu,
że prawo pozytywne wątpliwe nie obo
wiązuje {lex dubia non obligat), a poza tym
zmierza ona do uniknięcia dodatkowych

trudności praktycznych, jakie wynikają z niemożności wyważenia, czy racje są równie prawdopodobne bądź też która z nich jest bardziej, a która mniej prawdopodobna. W każdym zatem wystarczająco uzasadnionym przypadku, kiedy zachodzi wątpliwość co do mocy obowiązującej danej normy prawa pozytywnego, przysługuje człowiekowi wolność decyzji, byleby kierował się racjami rozumnymi i poczuciem odpowiedzialności. W przypadku zaś, kiedy wątpliwości, nawet z dużym prawdopodobieństwem uzasadnione, odnoszą się do —> prawa (IB) naturalnego, zwolennicy probabilizmu przyjmują, zgodnie z założeniami —> tucjoryzmu, zasadę większego bezpieczeństwa moralnego.

PROBLEM (gr. <próblema> = to, co się ma przed sobą, przeszkoda, pytanie) łc. quae-stio; ang. problem; fr. probleme; nm. Problem

Zagadnienie teoretyczne, tj. pytanie t3^u: „jaki jest stan rzeczy?", lub praktyczne, tj. pytanie typu: „jak postępować, żeby osiągnąć zamierzony stan rzeczy?". Rozwiązywanie problemów dokonuje się w sposób czysto rozumowy (jak np. w matematyce) lub empiryczny. Zagadnienie naukowe może mieć charakter bardziej teoretyczny lub bardziej praktyczny, może też mieć charakter bądź przedmiotowy (empiryczny, czyli szukania danych doświadczenia, lub konceptualny, gdy wyjaśniamy czy też konstruujemy język), bądź proceduralny (metodologiczny lub należący do dziedziny szacowania pojęć naukowych).
U G. Marcela: w przeciwstawieniu do -^ tajemnicy (1) — zewnętrzny w stosunku do podmiotu i obojętny mu przedmiot poznawczy, dotyczący sfery —> posiadania (2).

PROBLEMATYCZNY <gr. <problematikós> = niepewny, odnoszący się do pytań) ang. problematic (1), problematical (2); fr. proble-matique; nm. problematisch

681

682

PROCES

1. log. Możliwościowy, tzn. dotyczący
tego, co możliwe, a więc tego, co może być
prawdziwe, a czego zaprzeczenie nie musi
być fałszywe. Epistemologicznymi poję
ciami możliwości i konieczności oraz za
chodzącymi między nimi stosunkami zaj
muje się -^ logika modalna.

W logice tradycyjnej: określenie jednego z trzech rodzajów sądów — obok sądów asertorycznych i sądów apodyktycznych — w ich podziale według —> modal-ności (2). Sądy problematyczne mają strukturę zdań: A może być B, i wyrażają możliwość przysługiwania orzecznika podmiotowi. Dla sądów problematycznych Arystoteles utworzył specjalną logikę.
U I. Kanta: proUematische Urteile — określenie sądów wyrażających jedną z trzech kategorii —> modalności (1), mianowicie możliwość {Moglichkeit), która w jego zestawie apriorycznych kategorii umysłu przeciwstawiona jest kategoriom rzeczywistości (sądy asertoryczne) i konieczności (sądy apodyktyczne). Sądami problematycznymi nazywa Kant talde sądy, w których stwierdzenie lub zaprzeczenie przyjmuje się jedynie za możliwe (dowolne).

2. pot. Wątpliwy, mało prawdopodob
ny, nasuwający problem, dla którego brak
rozwiązania.

PROCES (łc. processus = postępowanie naprzód) ang. process; fr. processus; nm. Prozess, Yerlauf

Ukierunkowany ciąg zdarzeń następujących po sobie w czasie, tworzących naturalną lub myślową całość; zdarzenia te są powiązane wzajemnymi zależnościanni przyczyno-wjoni lub strukturalno-funkcjonaln}m:u.

W ujęciu R. Ingardena: niesamodzielny bytowo przedmiot składający się z faz, z których jedna, teraźniejsza, jest aktualna. Do swego istnienia wymaga on przynajmniej jednego przedmiotu, który trwa w czasie, jako własnego podmiotu cech. Procesy zachodzą jedynie w obrębie bytu realnego.

1. fiz. Ciąg zmieniających się stanów ja-

683

PROJEKCJA

kiegoś układu — przy rozumieniu układu jako zbioru pewnych cech, przysługujących mu w danej chwili oraz koniecznych i wystarczających do określenia go w danej chwili i w danym odniesieniu.

2. psych. Proces psychiczny rozumiany
jako:

przeżycie (zjawisko) psychiczne o treści uświadomionej;
przeżycie (zjawisko) psychiczne o treści uświadomionej lub nieuświadomionej;
niekiedy: proces nerwowy z zakresu tzw. wyższych czynności nerwowych (I. P. Pawłów).

Proces poznawczy — jeden z kilku zasadruczych procesów psychicznych (takich np. jak procesy emocjonalne, dąże-niowe), dzięki któremu podmiot uzyskuje wiedzę o otaczającym świecie. Do procesów poznawczych zalicza się: odbieranie —> wrażeń, —> spostrzeganie, -^ myślenie (2), -^ uczenie się, zapamiętywanie (—> pamięć /1/). —> Poznarue (1).

3. soc. Proces społeczny — seria zjawisk
wzajemnych oddziaływań ludzi na siebie
lub też zjawisk, które zachodzą w organi
zacji i strukturze grup, zmieniająca sto
sunki między ludźmi lub stosunki między
składowymi elementami zbiorowości.

PROFANUM (łc. <profanum> = to, co nie uświęcone)

Sfera doświadczenia przyrodzonego, świeckości {vs^ sacrum).

Podstawowy termin w filozofii religii (R. K. L. Otto).

PROJEKCJA (łc. proiectw = rzucanie przed siebie) ang. projection; fr. projection; nm. Projektion

psych. Mechanizm obronny oparty na represji (—> wyparcie), polegający na przypisywaniu innym własnych nie akceptowanych przez siebie cech, postaw lub motywów.
t. pozn. Jeden z etapów procesu poznania, który według teorii projekcji (przeciw-

684

PROMETEIZM

PROTOTETYKA

stawnej —^ percepcjonizmowi /2/) polega na tym, że proste wrażenia, będące stanami subiektywnymi, są obiektywizowane przez podmiot, który je uważa za postrzegany przedmiot zewnętrzny (Ż. de Condillac).

PROMETEIZM (od imienia mitycznego bohatera greckiego, Prometeusza, który nauczył ludzi umiejętnego używania ognia, sztuk i rzemiosł) fr. prometheisme

Twórcza, dynamiczna postawa człowieka wobec zastanej rzeczywistości i samego siebie, mobilizująca go do opanowywarua i przekształcania świata; także będący wyrazem takiej postawy nurt myśli humanistycznej, szczególrue żywy w dobie Odrodzenia, potem w scjentyzmie (prometejski charakter nauk ścisłych), w marksizmie (element etyki), w społecznej myśli chrześcijańskiej.

PROPORCJONALNOŚĆ <nłc. <proportio-nalitas> = właściwy stosunek, współmier-ność; harmonia, symetria) ang. proportio-nality; fr. proportionalite; nm. Proportiona-litat

Współmierność, wzajemna odpowied-niość, wzajemne ustosunkowanie części jakiejś całości.

estet. Proporcjonalność właściwa — syn.—> harmonia (2); obejmuje ona jakiekolwiek stosunki, zarówno ilościowe, jak i jakościowe, jeżeli tylko odpowiadają formie rzeczy. Określona w kanonach sztuki, wymieniana w definicjach —> piękna (1) — w koncepcji pitagorejsko-platońskiej jako jego istota (symetria), w ujęciu Tomasza z Akwinu jako jeden z jego obiektywnych warunków (obok zupdności-całkowitości i blasku formy).
metaf. -^ Analogia (II-lBb) proporcjonalności ogólnej (analogia proportionali-tatis).

PROSTOTA gr. haplótes, to apeńsson; łc. simplidtas; ang. simplicity; fr. simplicite; nm. Einfachheit

metaf. Niezłożoność absolutna (Bóg) lub względna, wolna od różnorodnycłi elementów (np. monada u G. W. Leibniza), odlaywana w wyniku analizy (np. u R. Des-CARTES'A natury proste jako przedmiot poznania: figury, ruch, rozciągłość). Ta druga może być cechą przedmiotu nie złożonego w jakimś rozpatrywanym aspekcie, a co za tym idzie — niepodzielnego, lub złożonego ze względnie małej liczby elementów; w prz}^adku przedmiotów złożonych z tej samej liczby elementów prostszy z nich jest ten, w którym zachodzi mniejsza liczba relacji pomiędzy elementami.
filoz. przyr. Zasada prostoty (principio di semplicita) — sformułowana m. in. przez Galileusza, który stwierdzał, że natura wszędzie tam, gdzie tylko może się posłużyć niewielką liczbą przyczyn, nie stosuje większej ich liczby. Zasadę tę ilustruje np. spadanie ciał, które się dokonuje po najkrótszej drodze.
estet. W odniesieniu do wytworów ludzkich — materialnych lub intelektualnych: cecha całości tworzącej harmonijną jedność, którą można uchwycić w syntetycznej intuicji.

PROTENCJA (łc. protenus = przed sobą, naprzód, zaraz, natychmiast) fr. proten-tion; nm. Protention

W fenomenologii: moment aktu (stanu) świadomości będący otwarciem się na ciąg dalszy przeżywanego aktu, niejako oczekiwanie kontynuacji strumienia świadomości, i^s—> Retencja.

PROTOTETYKA (gr. prótos = pierwszy -I- thetikós = zdolny do ustalania) ang. pro-tothetics

log. Jedna z trzech teorii logicznych S. Leśniewskiego (obok -^ ontologii /7/ i -> me-reologii); prototetyka obejmuje —> rachunek zdań, rachunek zdań z kwantyfika-torami oraz nadbudowaną nad tymi rachunkami teorię funkcji zdaniopochod-nych.

685

686

PRÓG

PRYWACJA

PRÓG ang. threshold; fr. seuil; nm. Schwel-le

psych. Pojęcie z zakresu psychofizyki: wyznaczone statystycznie minimalne natężenie bodźca zdolnego do wywołania określonej reakcji organizmu (próg absolutny /absolute Schwelle/, czyli próg wrażliwości, zwany też progiem pobudliwości bądź progiem podniety / Reizschwelle/) lub minimalna różnica między bodźcami zdolnymi do wjrwołania takiej reakcji (próg różnicy / Unterschiedsschwelle/, czyli próg czułości).

PRÓG ŚWIADOMOŚCI ang. threshold oj consciousness; fr. seuil de la conscience; run. Schwelle des Bewufitseins, Bewufitseins-schwelle

W psychoanalizie: granica między zjawiskami aktualnie uświadamianymi sobie przez podmiot i zjawiskami (procesami) psychicznymi nie uświadamianymi. Granica ta dzieli świadomość od ^przed-świadomości (1) i jest przekraczalna.

PRÓŻNIA gr. to kenón; łc. vacuum, vacui-tas; ang. vacuity, vacuum, the void; fr, la vide; nm. Leere

filoz. przyr. Pusta przestrzeń, pozbawiona jakiejkolwiek materii, puste miejsce, które mogłoby zawierać materię, ale jej nie zawiera. Koncepcję próżni jako absolutnej pustki rozwijał m. in. Epikur, Lukrecjusz, Galileusz, P. Gassendi, I. Newton. Możliwość istnienia próżni odrzucał m. in. Par-MENiDES (utożsamiający próżnię z niebytem), Arystoteles (teza o „lęku natury" przed próżnią — horror vacui; —> plenizm), R. Descartes (który utożsamiał materię z rozciągłością, a zatem pojęcie absolutnej próżni uważał za sprzeczne). Dla Leukippo-SA i atomistów próżnia była przestrzeruą, w której się poruszają atomy.

Dopiero w XVII w. możliwość istnienia względnej próżni wykazali doświadczalnie E. ToRRicELLi (1643) i O. von Guericke (1650), uzyskując stan wysoce rozrzedzo-

nego gazu. Dzisiaj, zgodnie z mechaniką kwantową m.ożna twierdzić, że przestrzeń rue jest pusta; współczesna fizyka posługuje się pojęciem tzw. próżni fizycznej, które oznacza podstawowy stan pola fizycznego, charakteryzujący się energią potencjalną umownie równą zeru, istnieniem cząstek wirtualnych i drgań tzw. zerowych.

Rekapitulując kwestię istnienia próżni, w świetle współczesnej wiedzy przyrodniczej można wyróżnić dwa aspekty tego pojęcia:

próżnia absolutna, doskonała — obszar całkowicie pozbawiony cząstek materialnych, nie istniejący w przyrodzie;
próżnia względna — obszar wypełniony gazem o ciśnieniu niższym od ciśnienia atmosferycznego (próżnia niska — do lO'^ paskali, próżnia średnia — 10^-10"^ Pa, próżnia wysoka —10'^-10"^ Pa, próżnia bardzo wysoka — poniżej 10'^ Pa).

PRYNCYPIALIZM (nłc. principialis = początkowy, od łc. principalis = naczelny)

et. Postawa, w której motywacja zachowań sprowadza się w każdym przypadku do wierności raz przj^ętej zasadzie postępowania. Pryncj^ializm moralny jest postawą kogoś, kto działa nie ze względu na zamierzone skutki swych czynów lub kierując się dbałością o czystość intencji, lecz dla formalnego zachowania zgodności z tą zasadą moralnego postępowania, która raz została uznana przez niego za właściwą.

PRYWACJA (łc, <privatio> = pozbawienie (czegoś)) gr. steresis; ang. deprivation (1), privation; fr. privation; nm. Beraubung (1), Privation (2)

1. U Arystotelesa {Metaf., V, 22, pocz.; X, 4,1055 b 4-6; Kateg., 10,12 b 26 -12 a 5): steresis w przeciwstawieniu do heicsis (= posiadanie, stan posiadania) — brak określonej cechy w jakimś podmiocie zmian, przy czym brak ten może być spowodowany różnymi uwarunkowaniami podmiotu:

1) brak cechy, której podmiot wskutek

687

688

PRZECIWIEŃSTWO

PRZECIWSTAWNOSC

niedoskonałości swej istotowej natury nie może posiadać (np. brak wzroku u roślin);

brak cechy, którą podmiot, zgodnie ze swą istotową naturą, mógłby posiadać, lecz której nie posiada wskutek niedoskonałości związanej nierozłącznie ze swym gatunkiem (np. brak wzroku u kreta);
brak cechy, której podmiot jeszcze nie posiada, lecz którą w pewnym momencie posiądzie (np. brak wzroku u dziecka przed urodzeniem, a u niektórych zwierząt — także po urodzeniu);
brak cechy, której podmiot aktualnie nie posiada, choć powinien ją posiadać i chociaż osiągnął w swoim rozwoju odpowiedni do tego moment (np. brak wzroku u człowieka ślepego).

Ostatni przypadek unaocznia właściwe znaczenie pojęcia prywacji, które ma nie tylko aspekt logiczny (zob. niżej 121), lecz także ontyczny i fizyczny. Wiąże się ono ściśle z arystotelesowską teorią powstawania {-^generatio III), ponieważ punktem wyjścia dla wszelkiego powstawania w sensie biologicznym czy konceptualnym jest prywacja przyszłej formy w podmiocie zmian, który zdolny jest do jej posiadania i w swoim rozwoju zmierza do tego, by ją uzyskać.

2. W logice tradycyjnej: taki stosunek między orzecznikiem a podmiotem zdania, że orzecznik nie przynależy do definicji podmiotu, choć nie jest niezgodny z żadną z cech współkonstytuujących jego istotę.

PRZECIWIEŃSTWO gr. to enantion, en-antia (Arystoteles), enantiótes; nłc. contra-rietas; ang. contrary; fr. contrariete, le con-traire; nm. Gegensatz, Gegenteil

1. log. Stosunek między zdaniami kategorycznymi o tym samym podmiocie i orzeczniku, z których jedno jest ogólno-twierdzące (SaP — każde S jest P), a drugie ogólnoprzeczące {SeP — żadne S nie jest P); mogą one być zarazem fałszywe, ale nie mogą być zarazem prawdziwe. —> Kwadrat logiczny.

U G. W. F. Hegla: sprzeczność między kolejnymi etapami rozwijającej się myśli (—> triada).
W materializmie dialektycznym: kategoria heglowska (odnoszona do pojęć) przeniesiona do sfery zjawisk materialnych, wyrażona w dialektycznym prawie „jedności i ścierania się przeciwieństw" (prawa —> dialektyki /7b/). W filozofii marksistowskiej przeciwieństwa traktuje się jako źródła -^ ruchu (2) i rozwoju materii; mogą to być stany rzeczy, tendencje, procesy jako szersze (co najmniej dwuczłonowe) układy rzeczywistości o charakterze dynamicznym. Rozróżnia się przy tym przeciwieństwa wewnętrzne — stanowiące dany układ, oraz przeciwieństwa zewnętrzne — między jednym a drugim układem.

Prawo jedności i ścierania się przeciwieństw znajduje zastosowanie m. in. w materializmie historycznym w odniesieniu do rzeczyTvistości historycznej i społecznej. Rozwój społeczny ujmuje się tam jako dialektyczny proces powstawania i zanikania przeciwieństw we wzajemnym oddziaływaniu człowieka i przyrody, sił wytwórczych i stosunków produkcji, bazy ekonomicznej i nadbudowy in-sty tucjonalno-ideologicznej.

PRZECIWSTAWNOSC gr. antikemena; nłc. oppositio, antiperistasis (F. Bacon); ang. opposition; fr. opposition; nm. Gegensatz, Ge-gensetzung, Opposition

metaf. Uwyraźnienie nietożsamośd dwóch -> stanów (1) bytowych przez zastosowanie do nich pojęda —» sprzecznośd (2), która jako dotycząca -^ bytu i ~> niebytu (1) jest prze-ciwstawnością naczelną, wszystkie zaś inne przeciwstawności opierają się na niej. Ściśle biorąc, przedwstawność sprzeczności przekreśla podmiot (lub jego aspekt), w którym miałaby się realizować (-> zasada /nie-/ sprzeczności); inne przeciwstawności, wiążące się ze złożeniem bytowym, opartym na nietożsamośd czynników współstano-

689

23 — Słownik filozoficzny

690

PRZECZENIE

PRZEDMIOT

wiących byt (np. forma - materia), mogą istnieć w rzeczywistym podmiocie nie niszcząc jego bytowości.

Podział przeciwstawności według Arystotelesa {Mełaf., I, 4; Kałeg., 10 i 11):

przeciwstawność stosunku, np. podwójny - pojedynczy;
przeciwstawność przeciwieństwa, np. dobry - zły;
przeciwstawność braku (pozbawienia /prywacji/ i posiadania), np. ślepy -posiadający wzrok;
przeciwstawność sprzeczności (twier-dzerua i przeczenia), np. siedzi - nie siedzi.

PRZECZENIE gr. apóphasis; łc. negatio; ang. negation, denial; fr. negation; nm. Nega-tion, Yerneinung

log. syn.-> Negacja.
U I. Kanta: Negation — jedna z trzech kategorii jakości (obok realności i ograniczenia).

PRZEDMIOT gr. antikeimenon, aisthetón; nłc. obiectum; ang. object; fr. objet; nm. Ob-jekt, Gegenstandt

Cokolwiek, np. jakiś byt realny, ale też np. byt możliwy lub intencjonalny (w fenomenologii przyjmuje się niekiedy przedmioty nie istniejące i wówczas nie każdy przedmiot jest bytem).
t. pozn., metod. W przeciwstawieniu do -^ podmiotu (2) — to, co poznawane lub poznane, to, do czego odnoszą się akty świadomości (jakiejkolwiek władzy poznającej). Przedmiot może oznaczać to, czego istnienie jest ruezależne od poznania przez podmiot (w—>realizmie/IA/ poznawczym) albo to, co jest przedstawione (przedmiot przedstawienia) jako różne od aktu, przez który jest przedstawione, w odróżnieniu od —> rzeczy samej w sobie.

Podstawowe rozróżnienie:

przedmiot materialny — jakikolwiek byt ze wszystkimi cechami, jakie tylko posiada;
przedmiot formalny (sc. przed-

miot formalny simpliciter, tj. bez bliższego określenia) — aspekt lub strona tak czy inaczej poznawanego przedmiotu materialnego, ujmowana w danym akcie czy badana w danej nauce. Może to być z kolei:

przedmiot formalny quo — to, czym się poznaje, z czym się przystępuje do badania;
przedmiot formalny quod — to, co się chce poznać, czego się szuka w badanym.

Ponadto w filozofii bytu rozróżnia się:

przedmiot formalny adekwatny (do intelektu ludzkiego) — zawartość poznania, jaką stwierdza intelekt każdorazowo w akcie poznawczym: przedmiotem tym jest byt jako byt;
przedmiot formalny właściwy (intelektowi ludzkiemu) — aspekt sposobu ujęcia przez intelekt treści poznania: przedmiotem tym jest istota bytu materialnego.

Powyższe rozróżnienia są epistemologi-cznym uogólnieniem metodologicznej analizy przedmiotu wiedzy (obiectum scien-tiae) w ujęciu Tomasza z Akwinu. Przedmiot wiedzy (nauki), odróżniony w tym ujęciu od jej —> podmiotu (1) {subiectum scientiae), można rozpatrywać, podobnie jak i podmiot, w dwóch aspektach: a) materialnym — jako to, co dana nauka mówi, i b) formalnym — jako to, ze względu na co wyprowadza ona swe wnioski. A więc:

A') przedmiotem materialnym jest to, co dana nauka stwierdza, treść tej nauki, czyli właściwe jej wnioski;

B') przedmiotem formalnym jest określony układ wiedzy. Układ taki jest wyznaczany przez pewne nierozdzielnie związane ze sobą czynniki, do których należą:

a') formalna racja nauki, tj. zasady, z których {quo) i według których {sub quo) otrzymuje się twierdzenia. Jest to przedmiot formalny quo. Oprócz formalnej racji nauki wymienia się właściwą dla danej nauki metodę dowodzenia oraz rozważny dobór środków {media probativa);

h') przedmiotowy cel wiedzy, czyli jej przedmiot właściwy. Jest to przedmiot formalny quod.

691

692

PRZEDSTAWIENIE

PRZEKŁADALNOSC

Przedmiot formalny quo i quod rozróżniają metodologowie nawiązujący do tradycji scholastycznej. Wzajemne przeciwstawienie przedmiotu materialnego i przedmiotu formalnego inaczej rozumieją fenomenologowie (A. Pfander, R. Ingarden).

3. estet. Przedmiot estetyczny

przedmiotowy korelat -> przeżycia (3) estetycznego, a więc to, wobec czego można zająć postawę estetyczną lub to, co zostało ujęte z estetycznego punktu widzenia — w szczególności dzieło sztuki; także: nosiciel -^ wartości (3) estetycznej. Przedmioty estetyczne mogą być specjalnie przygotowanymi w tym celu wytworami
takimi np. są dzieła sztuki, lub też powstawać niezależnie od intencji estetycznych — jak twory natury czy artefakty cywilizacji. Według R. Ingardena przedmiot estetyczny niekoniecznie identyfikuje się z obiektywnie istniejącym dziełem sztuki, które może się przejawiać poprzez wiele różnych przedmiotów estetycznych.

4. pot. Rzecz materialna, która może
podlegać ludzkiej działalności.

PRZEDSTAWIENIE gr. hapeikasia, phan-tasia; łc. repraesentatio; nłc. praesentatio; ang. presentation, representation; fr. presenłation, representation; nm. Yorstellung, Prasentation, Reprasentation

psych, t. pozn. Wszelki akt poznania zmysłowego lub pojęciowego sprawiający, iż jakiś przedmiot staje się dany świadomości podmiotu; także sam ów przedmiot przedstawiony — wyobrażenie lub pojęcie. Rozróżnia się:

przedstawienia oglądowe (naoczne), do których się zalicza —> spostrzeżenia i —> wyobrażeiua;
przedstawienia nieoglądowe (abstrakcyjne), do których należą -^ pojęcia (1).

PRZEDŚWIADOMOŚĆ ang. the prae-conscious; fr. lepreconscient (1), pre-conscien-ce (2); nm. Yorbewufitsein, Yorbewufite 1. W psychoanalizie: termin S. Freuda

(Yorbewufitsein) wprowadzony na oznaczenie aktualnie nie uświadamianej sobie przez podmiot sfery psychiki, której treści mogą jednak w sposób mimowolny lub też dzięki intencjonalnemu zwróceniu uwagi przekroczyć próg świadomości. Sfera ta jest umiejscawiana pomiędzy świadomością a -^ nieświadomością (1). Termin „przedświadomość" bywa zastępowany terminem „podświadomość" (nie używanym przez Freuda).

2. Termin P. Teilharda de Chardin {pre-conscience) przyjęty na oznaczenie fazy ewolucji poprzedzającej pojawienie się świadomości. Przedświadomość bywa przez niego pojmowana niekiedy jako zespół przejawów przemian przygotowujących bezpośrednio pojawienie się świadomości, niekiedy zaś jako potencja czy racja zarodkowa świadomości, tkwiąca od początku w materii ożywionej.

PRZEDWIEDZA nłc. praesdentia; ang. prescience, fore-knowledge; fr. prescience; nm. Prdscienz, Yorherwissen

t. pozn. Wrodzona znajomość czegoś, wiedza aprioryczna.
teol. Doskonała znajomość rzeczy przyszłych — jeden z atrybutów tradycyjnie przyznawanych Bogu. Boska przed-wiedza wynika z Bożej wszechwiedzy.

PRZEDŻYCIE ir.preuie

Termin P. Teilharda de Chardin przyjęty na oznaczenie tej fazy ewolucji, która poprzedziła pojawienie się organizmów żywych, w której jednak dokon5mrały się na poziomie molekularnym przemiany pociągające za sobą wytworzenie się form materii nadających się do ożywienia, a nawet posiadających już pewne cechy materii ożywionej.

PRZEKŁADALNOSC ang. translatabili-ty; fr. traduisibilite; nm. Ubersetzbarkeit

metod. -^ Relacja (2) równoważnościowa {eąuivalence relation) zachodząca między wyrażeniami tego samego języka lub

693

694

PRZEKONANIE

PRZEMIANA

między wyrażeniami różnycłi języków. Przykładem takiej relacji jest stosunek równości między zakresami zwrotu definiowanego i zwrotu definiującego w -> definicji normalnej.

PRZEKONANIE gr. td pepeisthai; nłc. convictio; ang. conviction, belief; fr. convic-tion; nm. Uberzeugung, Uberfuhrung, Gesin-nung

psych. Stan umysłu u kogoś, kto właśnie uważa, że coś jest prawdziwe lub słuszne.
metod. To, o czego prawdziwości lub słuszności podmiot żywi —> przekonanie w powyższym (1) znaczeniu, np. przekonania religijne, przekonania polityczne.

Pojęcie przekonania należy zarówno do psychologii, jak do metodologii nauk, ponieważ uzasadnianie, które jest przedmiotem metodologii, może być ujmowane jako operacja prowadząca do przekonań, czyli do twierdzeń uznawanych w jakimś systemie. Problem przekonań należy również do działu logiki filozoficznej zwanego —> logiką epistemiczną lub logiką przekonań. Psychologiczny i logiczny punkt widzenia pokrywają się ze sobą wówczas, kiedy w psychologii operuje się teoretycznym modelem przekonania, stanowiącym —> idealizację (1), do której w różnym stopniu przybliżają się przeżjm^ane realnie przekonania. Większość rozpatrywanych modeli zawiera następujące dwa postulaty, które charakteryzują sens zwrotu „X jest przekonany (uważa, sądzi), że p", w skrócie: U^p-

I. U^p -> ~Ux~V (czyt.: jeśli ktoś sądzi, że
p, to nie jest tak, że sądzi, że nie-p) — psy
chologiczna zasada niesprzeczności.

II. Ujip -^ ą) A UxP -^ Uxq (czyt.: jeśli
ktoś sądzi, że jeśli ptoq,a przy tym sądzi,
że p, to sądzi, że q) — psychologiczny od
powiednik logicznej reguły odrywania.

W zależności od tego, jakie dalsze postulaty dołączy się do teorii, powstają różne koncepcje przekonania. Na przykład dołączenie postulatu:

III. Ax{UxP -^ p) (czyt.: jeśli ktokolwiek sądzi, że p, to /istotnie zachodzi/ p) —jest charakterystyczne dla stanowiska episte-mologicznego, według którego poznanie lub przynajmniej jakiś jego rodzaj (określony przez zakres dopuszczalnych podstawień za zmienne zdaniowe) odznacza się niezawodnością (zwolennikiem takiego poglądu był m. in. R. Descartes).

Irma koncepcja przekonania, nie zawierająca powyższych postulatów, dotyczy przekonań prawdopodobnych. Można ją utożsamić z teorią subiektywnego —^ prawdopodobieństwa (6), teorią indukcji lub pewnym zastosowaniem teorii decyzji, w którym traktuje się przekonania (prawdziwe lub w jakiś sposób użyteczne) jako rodzaj dóbr. Prekursorem ujęcia probabilistycznego był D. Hume, prekursorem ujęcia decyzyjnego — B. Pascal (-^ „zakład" Pascala), w nowszych zaś czasach koncepcja przekonania rozwijana była na gruncie —> pragmatyzmu (1).

PRZEKONYWANIE (perswazja) łc.per-suasio; nłc. persuasibilitas (= sztuka przekonywania), persuasus; ang. persuasion; fr. persuasion; nm. Uberzeugen

metod., psych. Wpływanie na kogoś argumentami w celu -^ przekonania (1) go.

PRZEKSZTAŁCANIE nłc. transformatio; ang. transformation; fr. transformation; nm. Transformation

log. Zmiana jakiegoś wyrażenia w inne wyrażenie przez zastosowanie reguł dedukcyjnych, takich jak —> odrywanie (2), -^ podstawianie, -^ zastępowanie (1) itp.

PRZEMIANA gr. metabole (1), metastasis (1), metdnoia (3); łc. immutatio; nłc. transformatio; ang. transformation; fr. transformation, variation; nm. Transformation, Um-wandlung, Wechsel

1. mefa/, filoz. przyr. syn.^ Zmiana (a) substancjalna (istotowa) (w odróżnieniu od —> zmiany /b/ przypadłościowej).

695

696

PRZESŁANKA

PRZESTRZEŃ

Przemiany chemiczne^— zmiany zachodzące w —> substancjach (2) na skutek reakcji chemicznych, polegające na przekształceniu cząsteczek; przemiany fizyczne — zmiany zachodzące w ciałach, w których cząsteczki nie zmieniają swojej budowy, zmieniają się natomiast cechy fizyczne, takie jak stan skupienia, twardość itp.

U C. G. Junga: przemiana psyche, przemiana psychiczna — zmiana postawy życiowej i pojmowania życia poprzez doprowadzenie do świadomości procesów dokonujących się w —> nieświadomości (1).
teol. Metdnoia (w Piśmie Świętym = przemiana myśli i postępowania, zmiana usposobienia) — nawrócenie, powrót człowieka do Boga poprzez wiarę. Pojęcie religijne, odnoszone do człowieka we wszystkich jego wymiarach, głównie jednak oznaczające, że prawdziwe nawrócenie jest przemianą serca.

PRZESŁANKA gr. prótasis, lemma; łc. praemissa; ang. premise, premiss; fr. premisse; nm. Pramisse, Yordersatz

log. Zdanie przyjęte w rozumowaniu jako podstawa do uznania —> wniosku. Wyróżnia się przesłanki ostateczne, tj.:

aksjomaty — w naukach formalnych,

twierdzenia oparte bezpośrednio na doświadczeniu — w naukach empirycznych.

W logice tradycyjnej: przesłanki -4 sylo-gizmu — dwa jego pierwsze człony: przesłanka większa — zawierająca terminy średni (M) i większy (P), przesłanka mniejsza — zawierająca terminy mniejszy (S) i średni (M). Obydwie przesłanki tworzą poprzednik, z którego wynika wniosek. W —> polisylogizmie przesłanką jest każdy jego człon poprzedzający wniosek.

PRZESTRZEŃ łc. spatium; ang. space; fr. espace; nm. Raum 1. filoz. przyr. Przestrzeń abso-

lutna (wyimaginowana) — rozciągły, nie mający granic zbiornik, w którym mieszczą się wszystkie ciała (Wszechświat) z pominięciem ich samych; -^ próżnia.

Przestrzeń euklidesowa — środowisko jednorodne, ciągłe i nieograniczone, trójwymiarowe (długość, szerokość, wysokość); przez punkt znajdujący się w przestrzeni można przeprowadzić tylko trzy proste prostopadłe.

U Platona: zbiornik, w którym mieszczą się zarówno przedmioty dostępne poznaniu zmysłowemu, jak i -^ idee (la).
U Arystotelesa: konieczna i powszechna forma rzeczy materialnej. Uwarunkowanie przestrzenne (umiejscowienie) jest właściwością bytu materialnego, polegającą na tym, że jego powierzchnia jest ograniczona powierzchnią innych ciał, które znajdują się w określonej relacji do jakiegoś względnie nieruchomego ośrodka; stanowi ono jedną z Arystotelesowskich -^ kategorii (1), mianowicie -^ przypadłość (1) relacyjną ubi (—> miejsce).
U R. Descartes'a: to, co wypełniają sobą przedmioty materialne (przy założeniu, że nie istnieje próżnia); przestrzenność (dla Kartezjusza — synonim —> rozciągłości) jest zatem atrybutem materii.
U I. Newtona: analogiczny do czasu byt substancjalny, niezależny od materii, nieruchomy, niezmienny, wymierny.
U G. W. Leibniza: relacje między przedmiotami fizycznymi.

O U I. Kanta: forma doświadczenia zmysłowego (forma naoczności — Anschau-ungsforme); jako taka jest podobnie jak —> czas (Ib) warunkiem możliwości doświadczenia zmysłowego.

2. mat. Zbiór elementów, który spełnia pewne określone warunki. Przez przestrzeń topologiczną rozumie się parę uporządkowaną złożoną ze zbioru i rodziny podzbiorów otwartych danego zbioru, spełniającej trzy aksjomaty: 1) zbiór pusty i cała przestrzeń są zbiorami otwartymi; 2) suma mnogościowa dowolnej liczby

697

698

PRZESTRZEŃ MINKOWSKIEGO

PRZYCZYNA

zbiorów otwartych jest zbiorem otwartym; 3) część wspólna skończonej liczby zbiorów otwartych jest zbiorem otwartym. Wśród wielu typów przestrzeni wyróżnia się: metryczne, liniowe, euklidesowe, nieeuklidesowe, skończenie wymiarowe, nieskończenie wymiarowe itp. Przykładem przestrzeni nieskończenie wymiarowej jest przestrzeń Hilberta; innym ważnym przykładem przestrzeni są przestrzenie Banacha.

PRZESTRZEŃ MINKOWSKIEGO

syn.—> Czasoprzestrzeń.

PRZEZNACZENIE (predestynacja) gr.

Motra, heimarmene [sc. aisa], he pepromene [sc. aisa]; łc. fatum; nłc. praedestinatio; ang. destination, predestination, destiny; fr. desti-nation, predestination; nm. Bestimmung, Prd-destination

Ogół zdarzeń niezależnych od woli człowieka, jakie się dokonują w toku życia ludzkiego, rozpatrywanych bądź jako nieuchronny przebieg według z góry ustalonego planu, bądź jako pewien zespół faktów; —> fatum, -^ los. Na przeznaczenie składa się to, czego człowiek nie wie i czego poznać nie może. Przeznaczenie dokonuje się w czasie, który jest nieodwracalny. W konkretnym doświadczeniu przybiera ono postać —> kairós, tj. nie dającej się przewidzieć i jedynej w swoim rodzaju chwili obecnej.
To, do czego ktoś jest powołany i co powinien urzeczywistniać poprzez osobiste działanie; cel ostateczny człowieka.
W teologii katolickiej: odwieczne postanowienie Boga kierujące człowieka ku zbawieniu; w niektórych kierunkach teologii protestanckiej: odwieczne postanowienie Boga kierujące człowieka do zbawienia lub przesądzające o jego potępieniu. W historii teologii: predestynację poprzedza przewidzenie zasług jednostek wybranych (m. in. tomizm); według moli-nizmu — odwrotnie. Według teorii nieor-

todoksyjnych Bóg z góry skazuje niektóre jednostki na potępienie jeszcze przed przewidzeniem ich złych uczjmków (Lucidiusz, GoTszALK Z Orbais, J. Kalwin).

PRZEŻYCIE ang. experience; fr. experience vecue; nm. Erlebnis

psych. Doznawanie przez podmiot wrażeń w zetknięciu się ze światem zewnętrznym, z tym, że w określeniu „przeżycie" akcent znaczeniowy pada na —> doświadczenie (1) wewnętrzne treściowo znaczące, odczuwane jako wzbogacenie własnej osobowości.
W filozofii (w sensie fenomenologicznym): treść lub zawartość -^ świadomości (1, 2a). W przeżyciu następuje jak gdyby utożsamienie się umysłu z własnymi odczuciami i emocjami, co pozwala w jakimś stopniu przezwyciężyć charakterystyczny dla aktów poznania dualizm podmiotu i przedmiotu, i w t}^! sensie przeżycie przeciwstawiałoby się —> poznaniu (1), przynajmniej poznaniu pośredniemu.
estet. Przeżycie estetyczne — szczególnego typu świadomościowe doznanie (zwane też estetycznym odczuciem, obcowaniem, doświadczeniem), związane z poczuciem -^ wartości (3) estetycznej i przynoszące zazwyczaj satysfakcję poznawczą, wzbudzane przez —> przedmiot (3) estetyczny. Za charakterystyczny wyróżnik przeżycia estetycznego zwykło się uważać (za I. Kantem) jego bezinteresowność. Istnieją różne teorie przeżyć estetycznych; w Polsce ich analizą zajmowali się głównie: R. Ingarden, L. Blau-STEiN, W. Tatarkiewicz, S. Ossowski, M. Wal-Lis, S. Szuman, H. Elzenberg. -

PRZYCZYNA gr. aitia, to aition (Platon); łc. causa; ang. cause; fr. cause; nm. Ursache, Grund

1. metaf. —> Zasada (IB) udzielająca istnienia temu, czego jest zasadą; czyrmik, od którego coś realnie pochodzi i jest od tego czynnika zależne w swoim istnieniu {arche,

699

700

PRZYCZYNA

PRZYCZYNOWOSC

pńncipium). Rozróżnia się (za Arystotelesem, Metaf., I, 3, 983 a; V, 2, 1013 a): cztery przyczyny: dwie wewnętrzne (materialną i formalną) — współdziałające w ustanawianiu jakiegoś bytu, i dwie zewnętrzne (sprawczą i celową) — współdziałające w jego powstawaniu.

A) Przyczyna materialna (okre
ślenia Arystotelesa: he hyle, to hypokeime-
non; określenie scholastyczne: causa mate-
rialis) — to, z czego coś powstaje i dzięki
czemu trwa. Jest ona:

zdolnością przyjmowania nowej formy substancjalnej w miejsce formy ustępującej;
łączeniem się z formą substancjalną i konstytuowaniem przez to bytu złożonego {ens compositum);

podmiotem zmian substancjalnych.

B) Przyczyna formalna (określe
nia Arystotelesa: he ousia, tó tt en etnai lub
też tó eidos, tó parddeigma; określenie schola
styczne: causa formalis), którą można przed
stawić w dwóch aspektach:

jako przyczynę formalną wewnętrzną — aktualizowanie materii przez ukonstytuowanie jej treści i usunięcie poprzedniej formy. Przyczyna formalna umieszcza byt w danym —> gatunku (1, 2);
jako przyczynę formalną zewnętrzną (= przyczyna wzorcza) — dopełniającą w wytwarzanych bytach działanie przyczyny formalnej wewnętrznej; zewnętrzną w stosunku do skutku.

C) Przyczyna sprawcza (określe
nie Arystotelesa: he arche tes kineseos; określe
nia scholastyczne: causa effickns, causa agens)

— dokonująca tego, że dany byt się urzeczy
wistnia, powodująca zaistnienie rzeczy.

D) Przyczyna celowa (określenia
Arystotelesa: tó hau heneka, tagathón, tó te-
los; określenie scholastyczne: causa finalis)

— to, ze względu na co jakiś byt powstaje,
racja bytu dla działania sprawczego.

A oto dalsze rozróżnienia dotyczące pojęcia przyczyny sprawczej, poczynione przeważnie na gruncie scholastycznym:

Przyczyna pierwsza (prima causa) > Po-

ruszyciel (a) nieruchomy, —> Absolut (1); przyczyna wtórna, przyczyna druga (causa secundaria) — działająca jedyrue w zależności od jakiejś przyczyny wyższej.

Przyczyna sprawcza główna (causa prin-cipalis) — wytwarzająca skutek swą własną mocą; przyczyna sprawcza narzędna (causa instrumentalis) — taka, która nie działa własną mocą, lecz jedynie mocą pochodzącą od czynnika głównego.

Przyczyna właściwa (causa per se) — wytwarzająca właściwy sobie skutek; przyczyna przypadłościowa (causa per accidens)

taka, która wytwarza jakiś skutek nie zamierzony ani nie przewidywany, dołączający się ubocznie do skutków zamierzonych. Przyczyna właściwa może być bezpośrednia (causa directe) — taka, od której bezpośrednio zależy skutek; dalsza
taka, która znajduje się na początku jakiegoś szeregu przyczynowego; pośrednia (causa indirecte) — przeciwieństwo bezpośredniej (rozróżnienia Tomasza z Akwinu).

2. W przeciwieństwie do przedstawionego wyżej (1), tradycyjnego pojmowania przyczyny jako zasady transcendentnej w stosunku do zjawisk, od XVII w., zwłaszcza od czasów I. Newtona, „przyczyna" zaczęła oznaczać ich cz5mnik immanentny.

W przyrodoznawstwie: stale występujący poprzednik jakiegoś zjawiska lub grupy zjawisk; równoznacznik określenia: ogół -^ warunków (2). Niekiedy także: stosunek między zjawiskami wyrażający się w postaci funkcjonalnej (—> funkcja /!/, —-prawo /3/).

PRZYCZYNOWOSC nłc. causalitas; ang. causality, causation; fr. causalite; nm. Kausa-litdt

1. metaf. Związek przyczynowy (między bytami), stosunek -> przyczyny (1) do —> skutku (1). Pojęcie przyczynowości zakłada: a) powstawanie istnienia — b) w jakimś podmiocie — c) w wyniku oddziaływania czynnika zewnętrznego. Odpowie-

701

702

PRZYCZYNOWOSC

dnio do czterech typów przyczyn rozróżnia się (za Arystotelesem) przyczynowość sprawczą, celową, formalną i materialną, choć zasadniczo pojęcie przyczynowości wiąże się z dzialaruem przyczyn zewnętrznych, a w sensie właściwym — z przyczyną sprawczą (przyczynowość sprawcza).

Zasada przyczynowości, która należy do pierwszych -> zasad bytu i reguł rozumowania i stanowi epistemologi-czny wyraz działania przyczyny sprawczej, formułowana jest m. in. — w tradycji filozofii arystotelesowsko-tomistycznej — następująco: „to, co się staje [tzn. skutek], ma (swoją) przyczynę" (umieszczone w nawiasach słowo 'skutek' jest tylko dodanym objaśnieniem, w zasadzie zbędnym, a nawet ryzykownym, gdyż w przypadku opuszczenia nawiasów formuła zamieniłaby się w zwyczajną tautologię; podobnie ujęty w nawiasy zaimek 'swoją', który pojawia się ze względów stylistycznych, mógłby sugerować, że chodzi nie o zasadę przyczynowości, lecz po prostu o ogólne prawo następstwa).

W filozofii nowożytnej zasadę przyczynowości formułowali m. in. B. Spinoza {Etyka, I, Aksjomat 3 i 11), G. W. Leibniz {Teodycea, § 44). Krytykami zaś pojęcia przyczynowości byli głównie D. Hume i I. Kant. Hume odrzucał związek przyczynowy między zjawiskami twierdząc, że doświadczenie mówi jedynie o następstwie zjawisk. Kant potraktował przyczynowość jako kategorię aprioryczną, dzięki której rozum ujmuje poszczególne zjawiska jako powiązane przyczynowo.

2. fiz. Założenie fizyki klasycznej, że układ dokładnie określonych warunków początkowych wywołuje w późniejszym czasie dokładnie te same skutki.

Na gruncie fizykalnym zasada przyczynowości może być formułowana bądź w terminach filozofii przyrody, bądź w terminach fizyki. I tak:

a) w ujęciu filozofii przyrody: „bieg zdarzeń w rzeczywistości jest tak zdeter-

703

PRZYJEMNOŚĆ

minowany, że taka sama przyczyna w takich samych warunkach zawsze i z konieczności wywołuje taki sam skutek";

b) w ujęciu fizycznym: „jeśli dany jest stan układu materialnego w teraźniejszości, to tym samym dane są stany tego układu w przeszłości i w przyszłości".

Elementami składowymi zasady przyczynowości są: 1) -> schemat (2) przewi-djm^ania (uważany czasem za wyraz -^ de-terrrunizmu /2/) oraz 2) dynamiczna współzależność zjawisk.

PRZYGODNOŚĆ nłc. contingentia; ang. contingency; fr. contingence; nm. Kontingenz Niekiedy błędnie utożsamiana z —> przypadkowością.

metaf. Niekonieczność istnienia czegoś, co nie zawiera racji swego istnienia, brak —> konieczności (lAb) ontycznej wynikający z faktu złożoności bytu przygodnego z -> istoty (Ic) i —> istruenia (1), między którymi zachodzi -^ różnica (lA) realna. We wszelkich bytach stworzonych, które faktycznie istnieją, chociaż nie muszą istnieć, elementy konstytutywne bytu, jakimi są istota i istnienie, są ze sobą powiązane przygodnie, tj. w sposób niekonieczny; tak więc według tomizmu przygodne są wszystkie byty oprócz Boga (dowód na istnienie Boga z przygodności).
U E. E. BouTROUX — przygodność praw natury: wzrastająca złożoność zjawisk pociąga za sobą istnienie form, które nie dają się sprowadzić do form niższych, a tym samym, jako takie, są coraz mniej zdeterminowane.

PRZYJEMNOŚĆ gr. hedone; łc. voluptas, deliciae (= przyjemności zmysłowe); ang. pleasure; fr. plaisir; nm. Lust, Yergniigen

Termin określający, podobnie jak „zadowolenie", jak „ból" czy „cierpienie", jeden z podstawowych stanów sfery zmysłowo--emocjonalnej; pomimo istnienia wielu jego definicji często uważa się go, jak i pozostałe terminy, za w grucie rzeczy niedefi-

704

PRZYMIOT

PRZYPADŁOŚĆ

niowalny. Przyjemność należy odróżniać od —> zadowolenia, a zwłaszcza nie mieszać jej pojęcia z pojęciem —> szczęścia.

psych. W przeciwieństwie do przykrości — przeżycie zadowolenia z osiągniętego —> dobra (3B), doznawane dzięki zmysło-wo-pożądawczym władzom człowieka. Przyjemność ma zatem cłiarakter zmysłowy i doznaniowy. Z fizjologicznego punktu widzenia przyjemności zmysłowe można podzielić na konieczne — towarzyszące zaspokajaniu potrzeb biologicznych, i niekonieczne — nie związane z zaspokajaniem niezbędnych do życia potrzeb, a nawet łączące się z czynnościami szkodliwymi dla zdrowia. W ujęciu etyki chrześcijańskiej o moralnej wartości przyjemności decyduje cel i sposób korzystania z nich.

—> Rachunek przyjemności, —> hedonizm.

PRZYMIOT mełaf. syn. ^ Atrybut.

PRZYPADEK gr. tyche, to autómaton, sym-bebekós; łc. casus, fortuitus; nłc. accidens; ang. chance; fr. hasard; nm. Zufall

W kulturze hellenistycznej tyche może być pojmowana jako siła boska, a ściślej — jako siła boska nie dająca się zrozumieć; tyche lub tó autómaton to tylko jeden aspekt tej siły, która może też być pojmowana jako boskie tchnienie [pneuma) lub nous, który kieruje wszystkim.

1. filoz. przyr. Wypadkowa działania wielu —> przyczyn (IC) sprawczych nieuporządkowanych względem siebie i niezależnych od siebie w swoim działaniu (w sformułowaniu A. A. Cournota: „spotkanie zjawisk, które należą do niezależnych od siebie łańcuchów związków przyczynowych"). Przypadek nie ma jakiejś jednej, swej własnej przyczyny, której byłby bezpośrednim skutkiem, lecz zakłada wiele przyczyn właściwych, nie związanych ze sobą w działaniu; pojęcie przypadku dotyczy jedynie przyczyn wtórnych.

2. mat. Zdarzenie losowe (= przypadkowe), dające się ująć w rachunku —> prawdopodobieństwa.

PRZYPADKOWOŚĆ gr. automatismós; ang. randomness; fr. lefortuit; nm. Zufdllig-keit

Przypadkowości nie należy utożsamiać z —> przygodnością.

metaf. Ontyczna niekonieczność czegoś, co pojawia się w wyniku zakłócenia —> przyczyny (IC) głównej przez przyczyny dodatkowe (prz5^adłościowe). W przeciwieństwie do —> konieczności (lA) ontycznej przypadkowość dotyczy: a) tego, co nie zawiera racji swego jakościowego uposażenia, bądź b) tego, co nie zawiera racji swojej obecności, bądź wreszcie c) tego, co nie zawiera racji swego współistnienia z innymi bytami.

Z przypadkowością uposażenia czegoś mamy do czynienia wówczas, gdy z jego istoty niepodobna wywieść cechujących je własności.
Zprz5^adkowością istnienia czegoś mamy do czynienia wówczas, gdy jego faktyczna obecność nie jest współ-warunlcowana jego istotą.
Z przypadkowością zdarzenia s i ę czegoś mamy do czynienia wówczas, gdy z jego istoty niepodobna wnosić o współistnieniu z innymi bytami.

W takiej mierze, w jakiej orzekamy przypadkowość (w każdym z trzech powyższych znaczeń) na podstawie obiektywnego badania danego bytu, ma ona charakter ontologiczny, nie zaś epistemo-logiczny (jak np. w doktrynie B. Spinozy).

PRZYPADŁOŚĆ (akcydens) gr. symbe-bekós; nłc. accidens; ang. accident; fr. acci-dent; rmv. Akzidens, unwesentliches Merkmal

(2)

1. metaf. Przypadłość realna (katego-rialna, predykamentalna) — właściwość -> substancji (1), a więc to, co przy zachowaniu tożsamości danego bytu jest w nim

705

706

PRZYPADŁOŚĆ

zmienne, przemijające, niesamodzielne bytowo; to, czemu przysługuje istnienie w czymś innym jako podłożu (w -^ substancji /la/ jednostkowej; —>inherencja), czyli to, czego esse jest inesse i co owo podłoże bliżej określa.

Za Arystotelesem {Kateg., IV, 1 b; Topiki, IX, 103 b), który w wyniku przeprowadzonej przez siebie najogólniejszej klasyfikacji bytu wyróżnił dziesięć jego —> kategorii (1), czyli zasadniczych sposobów bytowania rzeczy, wymienia się, poza —> substancją (1) — kategorią naczelną, dziewięć pozostałych kategorii, jakimi są właśnie przypadłości:

^ jakość (1) — ąualitas,
—> ilość (1) — ąuantitas,
-^ relację (IB) — relatio,
określenie czasowe — quando (—> czas /la/),
określenie przestrzerme — ubi (—> miejsce),
-> ułożenie części względem całości — situs,
-> działanie (1) — actio,
-^ doznawanie (1) — passio,

9) -^ posiadanie (1) czegoś — habitus.
(Na różnych listach kategorii ontologi-

cznych, jakie przekazała nam historia filozofii, także tych podanych przez samego Arystotelesa, kolejność wyszczególnianych przypadłości jest różna; ich greckie nazwy, pochodzące od Arystotelesa, przytoczone zostały wyżej, w haśle -> „kategoria" /I/.)

W tradycji filozofii klasycznej ilość i jakość nazywane są przypadłościami absolutnymi, ponieważ modyfikują one substancję bezpośrednio — bądź w aspekcie materii (ilość), bądź w aspekcie formy (jakość); pozostałe przypadłości nazywa się relacyjnymi, ponieważ dotyczą substancji poprzez ilość i jakość. W obrębie przypadłości występuje najczęściej swoiste nakładanie się właściwości, w wyniku czego mamy do czynienia z tzw. mo-dalnościami, czyli takimi stanami bytowy-

707

PRZYŚWIADCZENIE

mi, w których właściwości spiętrzają się i „doskonalą" przez to, że zachodzi ciąg „przypadłościowania" samych przypadłości.

2. W logice tradycyjnej (u Porfiriusza i w scholastyce): niekonieczny sposób przysługiwania orzecznika podmiotowi w zdaniu, np. „Piotr jest cnotliwy" (—> predyka-bilia /1 /). W tym znaczeniu termin symbe-bekós-accidens tłumaczony jest niekiedy jako „cecha przypadkowa" (T. Czeżowski, K. Leśniak).

W związku z logicznym znaczeniem tego terminu Porfiriusz rozróżniał (Isagoga, V, 4 a 24):

orzeczniki dające się oddzielić od podmiotu bez jego przekreślenia (np. w zdaniu „Piotr jest śpiący"); oraz
orzeczniki nie dające się oddzielić (np. w zdaniu „Etiopczyk jest czarny", gdzie czarność jest cechą stałą, która jednak może zanikać, a bez której Etiopczyk przestałby być Etiopczykiem).

Obydwu przykładom Porfiriusza, komentatora Arystotelesa, miałyby odpowiadać u Stagiryty (Meto/., IV, 30, 1025 a 14 i 31) takie oto przykłady: 1) „Pewien-muzyk jest biały" i 2) „Kąty trójkąta są równe dwom kątom prostym". Otóż drugi przykład nie potwierdza definicji Porfiriusza, gdyż Euklidesowy trójkąt nie byłby w ogóle trójkątem, gdyby suma jego kątów nie równała się dwom kątom prostym.

PRZYRODA

syn.^ Natura (1); syn.^ świat (2).

PRZYŚWIADCZENIE łc. consensio, consensus; ang. assent, consent; fr. consentement; run. Zustimmung, Einwilligung

psych. Akt rozumu lub woli, przez który umysł akceptuje jakieś ^przekonanie (= przyświadczenie wiedzy) lub jakąś —> decyzję (= przyświadczenie wiary).

U J. H. Newmana: przyświadczenie pojęciowe {national assent) — odnoszące się do prawdy obojętnej dla władz uczuciowych,

708

PSYCHE

PSYCHIKA

oraz przyświadczenie realne (real assent) — odnoszące się do prawdy, z którą się wiąże silny stan uczuciowy.

PSYCHE (gr. <psyche> = pierwiastek życia, dusza) łc. mens; ang. psyche; fr. psyche; nm. Psyche

Słownik języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego (tzw. Warszawski, 1912) jako odpowiednik gr. psyche odnotowuje słowo 'Psycha', podając jego znaczenie: „dusza, duch, pierwiastek życia".

W mitologii greckiej — personifikacja duszy ludzkiej; w kulturze i sztuce europejskiej — uosobienie piękna, delikatności i nieśmiertelności.

U greckich filozofów przyrody: pierwsza substancja — źródło życia i świadomości (—> dusza III).

U Platona: dusza niematerialna i nieśmiertelna; osobowość ludzka w różnych swoich aspektach: charakter, duch, męstwo, odwaga, rozsądek, poczucie moralne.

U Arystotelesa: zasada życia; przyczyna formalna ciała organicznego, jego istota i doskonałość.

W neoplatonizmie: nazwa drugiej z kolei hipostazy wyemanowanej z Jedni.

PSYCHICY (gr. psychikós = dotyczący duszy) nłc. psychici; ang. psychics; fr. les psychiques; nm. Psychiker

W terminologii gnostycznej i wczesnego chrześcijaństwa, przejętej przez okultyzm: jeden z trzech stopni uduchowienia człowieka, zajmujący pośrednie miejsce w doskonałości duchowej między —> pneumatykami a -^ somatykami (hylikami).

PSYCHIKA (gr. psychikós = dotyczący duszy) ang. -psychism; fr. -psychisme, ~ psyche; nm. ~ Psychismus, ~ Psyche

Termin, który wyparł stopniowo w nauce takie wcześniejsze określenia, jak „dusza" czy „duch".

Słowo 'psychika' odnotowane zostało w Słowniku języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego (tzw. Warszawskim, 1912) obok takich słów, jak 'psychizm' i 'psychologia'. Dla pierwszego ('psychika') Słownik ten podaje znaczenie: „życie psychiczne żywotworów", zwracając przy okazji uwagę na „psychikę jednokomórkowców"; dla drugiego ('psychizm'): „nauka o duszy, o psyche"; dla trzeciego ('psychologia'): „część filozofii traktująca o duszy i jej objawach".

1. psych. Pojęcie zakorzenione w tradycji filozoficznej, w której w ramach —> psychologii (1) filozoficznej starano się opisać „czynności duszy"; wprowadzone do —> psychologii (2) empirycznej na oznaczenie całości obejmującej procesy i właściwości człowieka i zwierzęcia związane z wyższymi czynnościami nerwowymi. W odniesieniu do człowieka procesy te i właściwości bada się bądź przez —^ introspekcję (-> metoda introspekcyjna), bądź przez obserwację zachowań (^ behawioryzm) jednostek czy określonych grup, wyróżniając np. psychikę dziecka, psychikę dorosłego, psychikę zbiorową. W badaniach psychiki ludzkiej szczególnie doniosłe było odkrycie przez —> psychoanalizę sfery nieświadomości; odkryciu temu zawdzięczamy klasyczne dziś rozróżnienie procesów i zjawisk psychicznych świadomych i nieświadomych.

Samo pojęcie psychiki jako ogółu zjawisk związanych z wyższymi czynnościami nerwowymi, nazywanych w tradycji filozoficznej zjawiskami duchowymi, nie sugeruje jeszcze —> dualizmu (Ib), chociaż wskazuje na duchowy aspekt jednostki ludzkiej w przeciwstawieniu do jej aspektu cielesnego (np. w ujęciu materializmu dialektycznego psychika otrzymuje interpretację monistyczną: określana jest tam jako cecha wysoce zorganizowanej materii, która na określonym poziomie rozwoju życia staje się pewną formą odbicia rzeczywistości).

709

710

PSYCHOANALIZA

PSYCHOLOGIA

Pojęcia bliskoznaczne: —> dusza (2), -^ ja (9), —> umysł.

2. W marksistowskiej teorii świadomości społecznej: psychika społeczna — postawy, przekonania, opinie wspólne całym grupom społecznym, warstwom, społeczeństwom, narodom. W odróżnieniu od -^ ideologii (II) do psychiki społecznej zalicza ona te formy —> świadomości społecznej, które nie są zwerbalizowane lub są zwerbalizowane w niewielkim tylko stopniu.

PSYCHOANALIZA <gr. psyche = dusza + andlysis = rozkładanie, rozbiór) ang. psy-choanalysis; fr. psychanalyse; nm. Psychoana-lyse

Teoria S. Freuda dotycząca nieświadomej warstwy psychiki wraz z opartą na tej teorii, zastosowaną przez jej twórcę, metodą terapeutyczną. Podstawowe dla psychoanalizy Freuda są pojęcia nieświadomej motywacji, konfliktu i symbolizmu.
syn.^> Psychologia głębi (obejmująca m. in. psychoanalizę S. Freuda, -^ psychologię indywidualną A. Adlera, —> psychologię analityczną C. G. Junga).
Technika badania i terapii zaburzeń psychicznych, oparta głównie na analizie snów i swobodnych skojarzeń, doprowadzająca pacjenta do rozumienia własnej sytuacji, co już jest jej naprawą. W ujęciu S. Freuda terapia nie wyczerpuje się w akcie rozumienia, a kluczową rolę terapeutyczną odgrywa u ruego tzw. transfer, który jest aktem egzystencjalnym, nie zaś intelektualnym.
U J.-P. Sartre'a: psychoanaliza egzystencjalna — zmierzająca do odkrycia pierwotnego projektu, który nieświadomie wyznacza szczegółowe determinacje egzystencji (—> analiza egzystencjalna III).

PSYCHOFIZYKA ang. psychophysics; fr. la psychophysique; nm. Psychophysik psych. Termin G. Th. Fechnera (1860)

określający dziedzinę badań nad zależnością między cechami bodźców (takimi jak natężenie, częstotliwość) a wywoływanymi przez nie wrażeniami. Zależności te, a więc stosunek między światem fizycznym i psychicznym, formułowano w postaci tzw. praw psychofizycznych (E. H. Weber), widząc w ich ustalaniu właściwy przedmiot psychologii (^ paralelizm /2/ psychofizyczny). Psychofizyka, która dla różnych bodźców fizycznych ustaliła —> próg wrażliwości, zwany też progiem czułości, przycz3miła się do zapoczątkowania -^ psychometrii.

PSYCHOLOGIA (gr. psyche = dusza + logos = słowo, nauka) nłc. psychologia; ang. psychology; fr. psychologie; nm. Psychologie

Dosłownie: nauka o duszy — nazwa sięgająca XVI w. (R. GocLENius /1590/), a utrwalona w w. XVIII (Ch. Wolff, Psychologia empirica 117321, Psychologia rationalis 117361) i rozpowszechniona w XIX we Francji (Maine de Biran) na oznaczenie dociekań dotyczących —> duszy (2) jako podmiotu życia psychicznego człowieka.

1. Psychologia filozoficzna — jeden z tradycyjnych działów filozofii klasycznej, zaliczany do -^ metafizyki (1) szczegółowej. Przyjmując za punkt wyjścia dane doświadczenia wewnętrznego, psychologia ta starała się za pomocą in-strospekcji określić w sposób racjonalny naturę i pochodzenie, a więc status onto-logiczny zasady, do której odnosiła fakty świadomości, a przy tej okazji opisywała różne prawidłowości życia psychicznego. Współcześnie przez psychologię filozoficzną rozumie się filozofię duszy ludzkiej i umieszcza się ją w obrębie —> antropologii (3) filozoficznej (będącej po prostu metafizyką człowieka, która bada swój przedmiot jako szczególnego typu byt, starając się poznać jego istotę i sposób istnierua, jego ostateczne bytowe uwarunkowania).

Synonimami „psychologii filozoficznej"

711

712

PSYCHOLOGIA

PSYCHOLOGIA DYNAMICZNA

są takie terminy, jak: „psychologia racjonalna" (psychologia rationalis w odróżnieniu od psychologia empirica, Ch. Wolff), „psychologia spekulatywna", „psychologia metafizyczna", a współcześnie — „antropologia filozoficzna".

2. Psychologia empiryczna — samodzielna nauka opisowa oparta na in-trospekcji lub ekstraspekcji, zajmująca się badaniem faktów psychicznych i ustalaniem rządzących nimi prawidłowości. W pewnych ujęciach uważa się ją za typową naukę humanistyczną, w innych — ze względu na jej metodologię — za naukę przyrodniczą. Psychologia empiryczna przeszła od teorii opartych na spontanicznej obserwacji zjawisk psychicznych do metodycznego eksperymentowania. Momentem zwrotnym w rozwoju psychologii jako nauki było rozdzielenie przedmiotu i podmiotu badania; ostatecznie dokonało się to za sprawą behawioryzmu, lecz zapoczątkowane zostało jeszcze w okresie eksperymentalnej psychologii introspe-kcyjnej. Irmym zwrotnym momentem było założenie przez W. Wundta w Lipsku (1879) pierwszego laboratorium psychologicznego — było to przejście od psychologii spekulatywnej do psychologii empirycznej. W trakcie rozwoju psychologii empirycznej pojawiały się różne jej kierunki: -^ asocjacjonizm, —> atomizm (3), —> psychologia strukturalna, —> psychologia funkcjonalna, -^ psychologia postaci, -^ psychologia głębi, —> behawioryzm.

Istnieje współcześnie kilka definicji psychologii:

Nauka o świadomych oraz nieświadomych zjawiskach psychicznych.
Nauka badająca prawa, którym podlega przystosowanie się człowieka do świata i opanowywarue go.
Nauka zajmująca się opisem i wyjaśnianiem zachowań ludzi i zwierząt.

Podstawową metodą psychologii jest obserwacja: bezpośrednia lub pośrednia (za pomocą specjalnej aparatury); ilościo-

wa (—> pomiar) lub jakościowa; zjawisk zachowania w sytuacjach naturalnych lub wywołanych eksperymentalnie. Współcześnie zanika stopniowo tendencja do tworzenia się odrębnych kierunków, natomiast różnicują się problemy badawcze, w rezultacie czego kształtują się różne specjalności w zakresie psychologii.

PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA ang.

analytic(cd) psychology; fr. psychologie analy-tiąue; nm. analytische Psychologie

Nazwa nadana przez C. G. Junga jego własnej teorii psychologicznej, różniącej się od -^ psychoanalizy (1) S. Freuda poszerzeniem zakresu pojęcia -^ libido (b) i wprowadzeniem oprócz nieświadomości indywidualnej także -^ nieświadomości (1)zbiorowej (—> archetyp /2/).

PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA ISTNIENIA nm. daseinsanalytische Psychologie syn.—> Analiza egzystencjalna (1).

PSYCHOLOGIA CAŁOŚCI fr. psychologie de la totalite; run. Ganzeitspsychologie syn.^> Psychologia postaci.

PSYCHOLOGIA DYNAMICZNA ang. dynamie psychology, psychodynamics; fr. psychologie dynamique, la psycho-dynamiąue; nm. dynamische Psychologie, Psy chody namik Kierunek zbliżony do funkcjonalizmu (-^ psychologia furikcjonalna), a genetycznie związany z —> psychologią głębi; psychologia dynamiczna przyjm^uje, że w psychice istnieje dynamizm regulujący jej aktywność i tak nią kierujący, by utrzymywała się równowaga psychiczna. W wyjaśnianiu zachowania człowieka, jego rozwoju i zmian osobowości psychologia dynamiczna wskazuje na działanie mechanizmów motywacyjnych (-^ motywacja 121) na podłożu instynktów, popędów, potrzeb. Psychologię dynamiiczną zapoczątkował R. S. Woodworth.

713

714

PSYCHOLOGIA FUNKCJONALNA

PSYCHOLOGIA OGÓLNA

PSYCHOLOGIA FUNKCJONALNA

ang. functional psychology; fr. psychologie fonctionnelle; nm. Funktionspsychologie

Kierunek ukształtowany pod wpływem darwinizmu i —> pragmatyzmu (1), pozostający w opozycji do strukturalizmu psychologicznego (—> psychologia strukturalna); procesy psychiczne funkcjonaliści rozpatrywali z punktu widzenia ich —> funkcji (4) i charakteru przystosowawczego, np. świadomość traktowali jako proces psychofizjologiczny mający znaczenie dla przystosowania organizmu do środowiska. Według funkcjonalizmu każdy proces spełnia jakąś funkcję, tzn. zmierza do czegoś lub czemuś służy, coś umożliwia jako samodzielny układ bądź jako część większej całości. Psychologia funkcjonalna rozwinęła się w 1. pot. XX w. głównie w Stanach Zjednoczonych (W. James, J. McKeen Cattell, J. R. Angell, J. Dewey, H. A. Carr, R. S. Woodworth) i w Europie (E. Clapa-rede). Również współczesna obiektywizująca psychologia ma tendencje funkcjo-nalistyczne.

PSYCHOLOGIA GŁĘBI ang. depth-psy-chology; fr. psychologie en profondeur, psychologie des profondeurs, psychologie abyssale; nm. Tiefenpsychologie

Ogólna nazwa teorii psychologicznych, których przedmiotem są zjawiska zachodzące w —> nieświadomości (1). Należą tu: —> psychoanaliza (1) S. Freuda, —> psychologia indywidualna A. Adlera, —> psychologia analityczna C. G. Junga, —> psychologia analityczna istnienia. Równoznacz-nik psychoanalizy w szerokim znaczeniu.

PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA

ang. humanistic psychology; nm. Psychologie vom ganzen Menschen

Kierunek wywodzący się z fenomenologii i egzystencjalizmu, powstały w latach sześćdziesiątych XX w. w USA, związany z nazwiskami A. H. Masłowa i C. R. Ro-gersa. Psychologia humanistyczna neguje

zasadność podejścia neobehawiorystycz-nego w badaniach nad jednostką i proponuje zastąpienie podejścia atomistycznego (^ atomizm /3/) podejściem holistycznym (^holizm /2/). Kładzie ona nacisk na twórcze zdolności człowieka i jego dążenie do samourzeczy wistnienia, akcentuje niepowtarzalność jednostki, zwraca uwagę na jej rozwój, który winien być niekiedy wspomagany psychoterapią. Do nurtu tego nawiązuje teoria —> dezintegracji (3) pozytywnej K. Dąbrowskiego.

PSYCHOLOGIA INDYWIDUALNA

ang. individual psychology; fr. psychologie individuelle; nm. Individualpsychologie

Teoria psychoanalityczna A. Adlera, odrzucająca freudowską teorię instynktów, a prz3^mująca za podstawę motywacji „dążenie do mocy", które miałoby rekompensować poczucie niższości. Człowiek dąży do zdobycia uznania, wywołania podziwu lub uczucia zazdrości u innych, przy czjmi stara się uniknąć upokorzeń i broni się przed ujawnieniem własnej słabości. W jego dążeniu do takich przede wszystkim wartości, jak wielkość, siła czy władza, głównym motorem postępowania jest ambicja. Towarzyszy temu często poczucie niższości, które prowadzi go do prób —> kompensacji (1). Psychologia ind5^widualna rozpatruje człowieka jako ind3aviduum w jego konkretnej złożoności i stara się go przystosować do społecznych warunków egzystencji.

PSYCHOLOGIA MATEMATYCZNA

ang. mathematical psychology; fr. psychologie mathematique; nm. mathematische Psychologie

Zespół zagadnień psychologicznych, do których stosuje się —> modele (2) matematyczne, m. in. statystyczne.

PSYCHOLOGIA OGÓLNA ang. generał psychology; fr. psychologie generale; nm. allgemeine Psychologie Dział psychologii zajmujący się ustala-

715

716

PSYCHOLOGIA PERSONALISTYCZNA

PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA

niem ogólnych —> prawidłowości zachowań i postępowania ludzi dorosłych w stanie zdrowia i normy psychicznej.

PSYCHOLOGIA PERSONALISTYCZNA ang. personalistic psychology; fr. psychologie personnaliste; nm. personalistische Psychologie, Personalismus (2)

Punkt widzenia w badaniach psychologicznych postulujący konieczność uwzględniania w opisie -> funkcji (3) psychicznych faktu, że ich podmiotem jest konkretna —> osoba (3).
Krytyczny personalizm(cri-tical personalism) — kierunek zapoczątkowany przez W. Sterna, pozostający pod wpływem —> psychologii rozumiejącej; w badaniach psychologicznych przyjmuje się tu za podstawę pojęcie osoby z uwzględnieniem jej niepowtarzalności.

PSYCHOLOGIA POLA ang. field theory psychology; fr. theorie du champ; nm. psycho-logische Feldtheorie syn.-> Psychologia topologiczna.

PSYCHOLOGIA PORÓWNAWCZA

ang. comparative psychology; fr. psychologie comparee; nm. vergleichende Psychologie

Dział psychologii zajmujący się porównywaniem zachowań jednostek, które należą do różnych gatunków, różnych ras w obrębie jednego gatunku (np. różnych ras ludzkich) lub porównywaniem różnych stadiów rozwojowych jednostki; ten ostatni dział nazywany bywa zwykle psychologią rozwojową.
W węższym znaczeniu: syn.^ psychologia zwierząt.

PSYCHOLOGIA POSTACI (gesztal-tyzm, psychologia całości) ang. gestalt--psychology; fr. gestaltpsychologie, psychologie de la formę; nm. Gestaltpsychologie

Kierunek przeciwstawiający się -^ ato-mizmowi (3) psychologicznemu i —> aso-cjacjonizmowi, postulujący traktowanie

całości (np. spostrzeżeń) jako niesprowa-dzalnej do sumy jej elementów składowych (np. wrażeń); —> postać. Właściwości części są determinowane przez właściwości całości, a nie odwrotnie. Inicjatorami (1912) tego kierunku byli M. Werthei-MER, K. KoFFKA, W. KoHLER. Do psychologii postaci nawiązuje tzw. poznawczy kierunek psychologii myślenia, który w teorii —> uczenia się (2) modelowi asocjacyjnemu przeciwstawia „całościowy" model rozwiązywania problemów.

PSYCHOLOGIA RELIGII ang. psychology of religion; fr. psychologie de la religion; nm. Religionspsychologie

Dział psychologii zajmujący się opisem i wyjaśnianiem przeżyć i zachowań ludzkich związanych z -> religią.

PSYCHOLOGIA ROZUMIEJĄCA ang. psychology of understanding; fr. psychologie comprehensive; nm. verstehende Psychologie, geisteswissenschaftliche Psychologie

Nurt zapoczątkowany w 2. poł. XIX w. przez W. DiLTHEYA, który kwestionował stosowanie w naukach społecznych i humanistycznych pojęć i metod właściwych naukom przyrodniczym (-> antynatura-lizm), zwracając m. in. uwagę na swoisty, intuicyjny charakter poznania psychologicznego. Poznanie owo winno prowadzić do rozumienia pragnień i dążeń jednostki i umożliwiać właściwą interpretację jej przeżyć. Z kolei E. Spranger postulował idealne typy -^ osobowości (2,3), które by reprezentowały podstawowe kategorie wartości (poznawczych, etycznych, estetycznych, religijnych, społecznych, ekonomicznych, politycznych) i pozwalały w ten sposób lepiej rozumieć jednostkę.

PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA ang.

genetic psychology, development psychology; fr. psychologie genetique; nm. genetische Psychologie, Entwicklungspsychologie —^ Psychologia porównawcza (1).

717

718

PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA

PSYCHOLOGIA ROZNIC INDYWIDUALNYCH (psychologia różnicowa) ang. dijferential psychology; fr. psychologie diffe-rentielle; nm. dijferentielle Psychologie

Określenie wprowadzone przez W. Sterna (1900).

Dział psychologii, którego zadaniem, w przeciwieństwie do -^ psychologii ogólnej, jest badanie różnic w zakresie cech psychicznych między grupami ludzkimi, np. różnic rasowych, płci, wieku, zawodu. Podstawą tego typu badań jest -^ psycho-metria (1).

PSYCHOLOGIA RÓŻNICOWA

syn.—> Psychologia różnic indywidualnych.

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA (socjo-psychologia) ang. social psychology; fr. psychologie sociale; nm. Sozialpsychologie

Dział psychologii graniczący z socjologią (zwykle rozróżnia się przedmiot socjologii i przedmiot psychologii społecznej stwierdzając, że pierwsza interesuje się zbiorowością, a druga — jednostką w tej zbiorowości, choć rozróżnienie to nie zawsze jest ścisłe, mówi się np. o psychologii małych grup). Psychologia społeczna zajmuje się wpływem środowiska społecznego (zbiorowości, kultury) na przebieg zjawisk psychicznych jednostki, pozycją jednostek w grupie, ich rolami społecznymi i wpływem na całość grupy, analizą mechanizmów psychicznych przejawiających się w życiu społecznym, mechanizmów rządzących zachowaniem tłumu, itp. W centrum zainteresowania psychologii społecznej, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, znajdują się badania dotyczące kształtowania się -^ postaw (1) i ocen społecznych.

PSYCHOLOGIA STRUKTURALNA (strukturalizm psychologiczny) ang. structural psychology; fr. psychologie structu-rale; nm. Strukturpsychologie

Nazwa używana jeszcze przed pojawieniem się —> psychologii postaci, stosowana wówczas na określenie różnych poglądów, które przede wszystkim przeciwstawiały się funkcjonalizmowi (-> psychologia funkcjonalna), nie przywiązując większej wagi do analizy świadomości, lecz koncentrując się na problemach odnoszących się do struktury psychiki, a w szczególności — do struktury uzdolnień. Z czasem strukturalizm w psychologii przestał przeciwstawiać się funkcjonalizmowi i zaczął uwzględniać funkcjonalność struktur oraz ich d5mamiczność, przybierając w końcu postać tzw. konstruktywizmu (J. Pia-get).

PSYCHOLOGIA TOPOLOGICZNA (psychologia pola, psychologia wektorów) ang. topological psychology; fr. psychologie topologique; nm. topologische Psychologie

Kierunek w obrębie —> psychologii postaci zapoczątkowany przez K. Lewina, który teorię postaci zastosował do szerszej dziedziny działalności człowieka i jego osobowości, dokonując opisu i klasyfikacji zjawisk psychicznych za pomocą terminów zaczerpniętych z topologii, co umożliwiło potem wyprowadzenie nowych, empirycznie weryfikowalnych hipotez dotyczących tych zjawisk. -^ Pole psychologiczne.

PSYCHOLOGIA WEKTORÓW ang. vector psychology; nm. Yektor-Psychologie, Yektorpsychologie syn.^ Psychologia topologiczna.

PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA

ang. educational psychology; fr. psychologie scolaire, psychologie pedagogiąue; nm. pdda-gogische Psychologie, Psychagogik

Dział psychologii zajmujący się problematyką procesów wychowawczych i metod skutecznego oddziaływania na jednostkę lub grupę.

719

720

PSYCHOLOGIA ZACHOWANIA

PYTANIE

PSYCHOLOGIA ZACHOWANIA fr.

psychologie de comportement, psychologie ob-jectiye, psychologie de reaction; nm. Yerhal-tenspsychologie syn.—> Behawioryzm.

PSYCHOLOGIA ZWIERZĄT ang. ani-mal psychology; fr. psychologie animale; nm. Tierpsychologie

Dział psychologii zajmujący się opisem i wyjaśnianiem zachowania indywidualnego i grupowego różnych gatxmków zwierząt oraz ustalający podobieństwa i różnice w zachowaniach zwierząt i ludzi, szczególnie w zakresie uczenia się (syn.^psychologia porównawcza /2/). Za głównych przedstawicieli tej dziedziny badań uważa się J. B. Watsona i B. F. Skinnera. —> Etolo-gia (2), —> zoopsychologia.

PSYCHOLOGIZM ang. psychologism; fr. psychologisme; nm. Psychologismus

Termin wprowadzony przez J. E. Erd-MANNA (1878), rozpowszechniony na początku XX w.

Tendencja do wyjaśniania ogółu zjawisk będących przedmiotem badań różnych nauk humanistycznych, a nie tylko psychologii, na gruncie tej ostatniej. Kierunki psychologistyczne występowały w takich szczegółowych dyscyplinach humanistyki, jak np. językoznawstwo czy socjologia (która fakty społeczne wyjaśniała za pomocą psychologii jednostki).

W filozofii — tendencja do sprowadzania zagadnień z różnych dyscyplin filozoficznych do psychologii, którą traktuje się wówczas jako dyscyplinę bardziej podstawową zakładając, iż opis genezy jest równoznaczny z określeniem istoty danego zjawiska. Psychologizm sprowadza teorię poznania do psychologii wrażeń; logikę podporządkowuje psychologicznym prawom myślenia; w etyce przybiera postać —> subiektywizmu (3), sprowadzając elementarne składniki moralności, przede wszystkim dobro, do kategorii przeżyć

psychicznych, a najczęściej — do przeżywania przyjemności. Przedstawicielami psy-chologizmu byli m. in.: J. St. Mill, F. Bren-TANO, Th. Lipps, Th. Ziehen, W. Wundt, G. de Tarde, G. Le Bon, Ch. Sigwart, M. Schlick, w Polsce — L. Petrażycki, który metodę introspekcyjną uważał za główny środek poznawania zjawisk moralnych i prawnych. Przezwyciężenie psychologizmu dokonało się m. in. na grucie logiki (G. Frege, E. Husserl, J. Łukasiewicz, K. Ajdukiewicz /w środkowym okresie swej działalności/, K. R. Popper); -> antypsychologizm (2).

PSYCHOMETRIA <gr. psyche = dusza -i-metrein = mierzyć) ang. psychometrics; fr. psychometrie; nm. Psychometrie

W szerszym znaczeniu: dziedzina psychologii uprawianej za pomocą metod ilościowych, głównie statystycznych {—> analiza/5/ czyrmikowa); dotyczy ona wszystkich działów psychologii, a w szczególności -^ psychologii różnic indyTvidualnych.
W węższym znaczeniu: dział psychologii zajmujący się teorią —> pomiarów psychologicznych, zwłaszcza testów, i ich zastosowaniem.

PUNKT OMEGA h. point d'Omega

Termin P. Teilharda de Chardin oznaczający szczytowy punkt rozwoju ludzkości, tj. najwyższą doskonałość przyrodzoną, uduchowienie i jedność, ostateczne spełnienie i kres świata, oraz tożsamy z nim „punkt styczności immanencji z transcendencją".

PYTANIE gr. epótema, epótesis; łc. quae-stio; ang. ąuestion; fr. ąuestion; nm. Frage, Befragung

metod. Zdanie wyrażające stan częściowej niewiedzy oraz intencję uzyskania informacji, która by uzupełniła w określonym punkcie (wskazanym przez partykułę pytajną) lukę w wiedzy pytającego.

Pierwszą czynnością naukotwórczą jest postawienie —> problemu (1), czyli pyta-

721

24 — Słownik filozoficzny

722

PYTANIE

nia, które jednak nie może być formułowane w sposób dowolny, lecz winno spełniać określone warunki, a mianowicie:

poważności — rue może być retoryczne ani dydaktyczne;
poprawności — winno być jednoznaczne i precyzyjne (wolne od —> nieostrości);
trafności — założenia pytania są zdaniami prawdziwymi;
zasadności — na gruncie dotycłicza-sowej wiedzy postawione pytanie ma co najmniej dwie możliwe odpowiedzi;

e) rozstrzygalności — istnieje efektywny sposób okazania, że w zbiorze możliwych odpowiedzi jest co najmniej jedna prawdziwa.

Warunki te, poza swą treścią, wyrażoną wprost, zakładają jeszcze, że przedmiot pytania należy do przedmiotu danej nauki.

Tym, co pozwala zamieniać zagadnienia naukowe w dostatecznie usprawiedliwioną (ze względu na dane) odpowiedź naukową, jest metoda naukowa (H. Mehl-berg).

723

724

QUIDD1TAS

QUADRIVIUM (nłc. <quadńvium> = dosł. czwórdroże, z łc. quatuor viae = cztery dro-

gi>

Drugi, wyższy stopień studiów (po pod
stawowym > trivium) na wydziale na
uk świeckich {Facultas Artium Liberalium)
średniowiecznego uniwersytetu, obejmu
jący dyscypliny matematyczno-przyrod
nicze: arytmetykę, geometrię, astronomię
i muzykę. Były to cztery (spośród sied
miu) —> sztuki wyzwolone tzw. realne (artes
quadriviales lub reales), ponieważ miały za
przedmiot świat rzeczy.

QUAESTIO (łc. <quaestio> = pytanie, badanie)

Podstawowa metoda prowadzenia scho-lastycznej dysputy w dziedzinie filozofii i teologii, a zarazem typowy gatunek literacki średniowiecznej scholastyki.

Jako metoda quaestio ukształtowała się w ciągu XII i XIII w. w związku z odczytywaniem i wyjaśnianiem tekstów autorów starożytnych (auctores), obejmując zarówno zagadnienia dialektyki (P. Abe-lard) i logicznych reguł dowodzenia, jak i charakterystyczną dla Xlii w. problematykę filozoficzną i teologiczną wiążącą się z recepcją Arystotelesa. Kwestie powstawały na marginesie czytanego tekstu już to w związku z niejasnymi wyrażeniami, które wymagały sprecyzowania, już to w związku z rozbieżnymi jego interpretacjami czy przeciwstawnymi sobie „autorytetami" (auctoritates), podającymi różne

rozwiązania jednego problemu. W swej ewolucji i technicznym doskonaleniu się quaestio odrywała się stopniowo od komentowanego tekstu, usamodzielniając się i osiągając dojrzałą postać (np. u Tomasza z Akwinu) jako ąuaestio disputata z otwierającym dyskusję stereotypowym Utruni, ze swymi alternatywnymi pro i sed contra — rozważanymi argumentami „za" i „przeciw" oraz podsumowującą całość determi-natio — doktrynalną konkluzją mistrza. Jako gatunek literacki ów styl scholasty-czny ewoluował przechodząc od lectio do quaestio, a następnie od quaestio do disputa-tio, aby zamknąć się w końcu w jednostce literackiej, jaką w obrębie średniowiecznej sumy stanowił articulus.

QUATERNIO TERMINORUM (nłc. <qua-ternio terminorum> = czwórmian terminów) syn.^ Błąd czterech ternninów.

QUIDDITAS (nłc. <quidditas> (od łc. quid = co) = istota, natura, substancja; forma; gatunek) ang. ąuiddity; fr. quiddite; nm. Quidditat, Washeit

Termin wprowadzony poprzez przekłady na łacinę komentarzy Awicenny do Arystotelesa, utworzony jako tłumaczenie Ary-stotelesowskiego td ti en einai (dosłownie: „bycie [teraz], czym [coś] było [przedtem]"), w którym to wyrażeniu niezwyczajne użycie pytajnego zaimka h'jako zaimka względnego wskazywałoby na jego epistemologiczną, definicyjną i, najogólniej biorąc, językową konotację.

metaf. Termin scholastyczny (występujący m. in. u Awerroesa, Alberta Wielkiego, Tomasza z Akwinu, W. Ockhama), stosowany na określenie -^ istoty (1) w stanie intencjonalnym, której elementami ujmowalnymi pojęciowo, a realizującymi się swoiście w konkretnej, realnej istocie, są:

a) zdeterminowanie każdej istoty w sobie, czyli istotowa tożsamość (forma rzeczy);

725

726

QUIDD1TAS

b) aktualne przyporządkowanie takiej zdeterminowanej w sobie istoty do rzeczywistego istnienia, czyli istotowa konkretność.

lstotę-quidditas należy odróżniać z jednej strony od -> istoty (Ib) w stanie jednost-

kowym, tj. istoty, która istnieje w rzeczywistym konkrecie, z drugiej zaś — od —> istoty (la) samej w sobie, istoty w żaden sposób nie zdeterminowanej, zawierającej tylko cechy konstytut3m'ne, które wchodzą w skład definicji.

727

728

RACHUNEK KWANTYFIKATORÓW

RACHUNEK łc. calculus; ang. calculus; fr. calcul; nm. Kalkiil

log. System symboli oraz reguł określających działania na tych symbolach, przy czym reguły odwołują się wyłącznie do kształtu wyrażeń, a nie do ich znaczenia. W przypadku, gdy wszystkie symbole są terminami logicznymi, system taki nazywa się rachunkiem logicznym.

RACHUNEK FUNKCYJNY ang. functio-nal calculus log. syn.^ Rachunek kwantyfikatorów.

RACHUNEK KLAS ang. calculus ofclas-ses; nm. Klassenkalkul, Klassenlogik log. syn.^ Rachunek zbiorów.

RACHUNEK KWANTYFIKATORÓW (rachunek predykatów, rachunek funkcyjny) ang. ąuantification logie

log. Teoria logiczna, w której przyjmuje się wszystkie terminy i twierdzenia —> rachunku zdań, a ponadto wprowadza się, jako specyficzne dla niej symbole stałe, tzw. kwantyfikatory. Są one odpowiednikami potocznych słów „każdy" (—> kwan-tyfikator /a/ ogólny, czyli duży) i „pewien" (—>kwantyfikator/b/szczegółowy, czyli mały). Symbole zmierme (—> zmienna) rachunku kwantyfikatorów dzielą się na zmierme indywidualne, reprezentujące nazwy -> indywiduów (2a), oraz zmierme predykatowe, reprezentujące predykaty (tj. wyrażenia odnoszące się do własności

indywiduów i do relacji między indywiduami).

Język rachunku kwantyfikatorów pozwala badać nie tylko te związki, które są uwarunkowane budową zdań złożonych (co jest ograniczeniem cechującym rachunek zdań), ale i związki, jakie zachodzą między wyrażeniami zdań prostych ze względu na ich wewnętrzną budowę. Niech np. x będzie zmienną indywidualną, a Q — zmienną predykatową; wtedy jedną z zależności między pewnym rodzajem zdania ogólnego a pewnym rodzajem zdania szczegółowego wyrazi formuła: Ax Q{x) -^ Vx Q(x) — czyt: Jeżeli dla każdego x Q{x), to istnieje takie x, że Q(x). Pewne zależności, w których występuje negacja, ujmują tzw. prawa De Morgana: ~Vx Q{x) —> Ax ~Q{x) — czyt.: Jeśli nieprawda, że istnieje takie x, że Q{x), to dla każdego x: nieprawda, że Q(x); oraz: ~Ax Q{x) -^ Vx ~Q{x). Na przykład interpretując Q jako predykat „jest geniuszem", a jako zakres zmiennej x przyjmując zbiór ludzi, otrzymamy zdanie: „Jeśli nieprawda, że istnieje człowiek będący geniuszem, to o żadnym człowieku nie jest prawdą twierdzenie, że jest geniuszem" (krócej: „Jeśli nie istnieją geniusze, to nikt nie jest geniuszem").

Powyższe wyrażenia, jako prawdziwe przy każdej interpretacji zmiennych, są przykładem -^ tautologii (1) rachunku kwantyfikatorów. Podobnie jak tautologie rachunku zdań, dostarczają one schematów wnioskowania dedukcyjnego, a oba rachunki łącznie, tworzące tzw. klasyczny —> rachunek logiczny, wystarczają do analizy wszystkich wnioskowań, jakie występują w matematyce. Teoria kwantyfikatorów wchodząca w skład klasycznego rachunku logicznego nazywa się rachunkiem pierwszego rzędu; rachunek taki odznacza się tym, że kwantyfikatory odnoszą się w nim tylko do zmiennych indywidualnych, a nie do zmiennych predykato-wych. Rachunki, w których pod kwantyfi-

729

730

RACHUNEK LOGICZNY

katorami występują również zmienne pre-dykatowe, nazywają się rachunkami wyższych rzędów. Dla rachunku kwantyfika-torów nie ma takiej uniwersalnej metody, która pozwoUłaby w skończonej ilości kroków rozstrzygnąć o każdym wyrażeniu, czy jest lub nie jest tautologią.

Początki rachunku kwantyfikatorów, podobnie jak rachunku zdań, przypadają na 2. poł. XIX w., kiedy pojawiła się potrzeba ściślejszego niż przedtem formułowania twierdzeń matematycznych. Tradycyjny -^ rachunek nazw, zawierający -^ sylogi-stykę, okazuje się niewielkim fragmentem rachunku kwantyfikatorów, co staje się widoczne, gdy prawa tradycyjnego rachunku, zapisane w specyficznym dla niego języku, przełoży się na język rachunku kwantyfikatorów.

RACHUNEK LOGICZNY ang.logicalcal-culus, logistic system; mn. Logikkalkiil

log. Rachunek, którego symbole należą do —> stałych (a) logicznych. Zbiór stałych logicznych najdogodniej jest określać przez wylicznie, którego dokonuje się przy określaniu słownika danego rachunku; np. dla pewnych rachunków ustala się, że stałymi logicznymi o charakterze terminów pierwotnych są symbole -^ implikacji i —> negacji (1) (wszystkie pozostałe definiuje się za ich pomocą). Wśród rachunków logicznych wyróżnia się klasyczny rachunek logiczny, na który składają się dwuwartościowy —> rachunek zdań i —> rachunek kwantyfikatorów pierwszego rzędu. Klasyczny rachunek logiczny wystarcza do sformalizowania wszystkich rodzajów roziimowań występujących w matematyce. Dla celów filozoficznych mogą się okazać przydatne pewne rachunki nieklasy-czne, np. wielowartościowy rachunek zdań, modalny rachunek zdań, rachunek kwantyfikatorów wyższych rzędów (tj. taki, w którym wiąże się kwantyfikatorami nie tylko zmienne indywidualne, lecz również zmienne predykatowe).

731

RACHUNEK UNIWERSALNY

RACHUNEK NAZW (logika nazw, teoria nazw)

log. Jeden z działów -^ logiki formalnej zajmujący się formułami, w których występują —> zmienne nazwowe (tzn. za zmienne można w nim podstawiać tylko —> nazwy), zazwyczaj opatrzone —> kwantyfikatorami. Rachunek nazw jako -> sylo-gistyka (Arystoteles) powstał wcześniej od —> rachunku zdań, ruemniej rachunek zdań jest traktowany jako teoria w pewnym sensie nadrzędna wobec rachunku nazw.

RACHUNEK PREDYKATÓW ang. cal-culus ofpredicates, predicate calculus; fr. cal-cul des predicats; nm. Pradikatenkalkiil, Prd-dikatenlogik log. syn.^> Rachunek kwantyfikatorów.

RACHUNEK PRZYJEMNOŚCI ang. calculus ofpleasure, hedoni{sti)c calculus, felicific calculus

et. W -^ hedoniznue (1) J. Benthama: calculus ofpleasure — obliczanie bilansu przyjemności i przykrości, pozwalające trafnie oceniać rzeczy oraz postępowanie własne, jak również innych. Rachunek ten jest u Benthama oparty na zasadzie użyteczności (utility calculus), która uznaje lub potępia postępki według tego, czy zdają się zwiększać, czy też zmniejszać szczęście osób zainteresowanych. Rachunek przyjemności wymaga uwzględnienia wielu kryteriów, z których najważniejsze określa się jako „zasadę maksymalizacji szczęścia we wszechświecie".

RACHUNEK RELACJI ang. relational calculus, calculus of relations, algebra of rela-tions; run. Relationenkalkiil

log. Dział —^ teorii relacji zajmujący się działaniami na -^ relacjach (2).

RACHUNEK UNIWERSALNY ang. uni-versal calculus syn.—> Mathesis universalis.

732

RACHUNEK ZBIORÓW

RACHUNEK ZDAŃ

RACHUNEK ZBIORÓW (rachunek klas, algebra zbiorów) ang. theory ofclass

log. Podstawowa część —> teorii mnogości, zajmująca się działaniami na —^ zbiorach (1) (dodawarue, mnożenie, dopełnianie i in.). Twórcą rachuriku zbiorów jest G. BooLE, pewne zaś prekursorskie idee znajdują się u G. W. Leibniza.

RACHUNEK ZDAŃ (logika zdań, teoria zdań) ang. propositional calculus, sentential calculus, algebra of propositions; fr. calcul des propositions, calcul propositionnel; nm. Aus-sagenkalkiil

log. Podstawowa teoria logiczna, dotycząca związków międzyzdaniowych w obrębie zdań złożonych, w której się rozważa, w jaki sposób wartość logiczana (tj. prawdziwość lub fałszywość) zdania złożonego zależy od wartości logicznej zdań składowych. Na język rachunku zdań składają się -^ zmienne reprezentujące zdania, oraz spójniki logiczne. Oznaczywszy symbolem 1 wartość logiczną prawdy, a symbolem O wartość logiczną fałszu, charakteryzuje się sens poszczególnych spójników za pomocą niżej podanych tabelek (1-5), gdzie p i q reprezentują dowolne zdania, a pozostałe symbole są, odpowiednio, spójnikami: (1) — negacji (czyt.: nieprawda, że p), (2) — koniunkcji (czyt.: p oraz q), (3) — alternatywy (czyt.: p lub q), (4) — implikaqi (czyt.: jeśli p, to q), (5) — równoważności (czyt.: p zawsze i tylko wtedy,

gdy q)-

tab. 1 tab. 2 tab. 3

P ~V P H V ^H P '^ P'^ ^

1	0	1 1	1	1 1	1
0	1	1 0	0	1 0	1
		0 1	0	0 1	1
		0 0	0	0 0	0
	tab. 4			tab. 5
	P 1	*p-^q*		P 1 P = 1
	1 1	1		1 1 1
	1 0	0		1 0 0
	0 1	1		0 1 0
	0 0	1		0 0 1

Według tab. 1 gdy p przybiera określoną wartość logiczną, to zaprzeczenie zdania p przybiera drugą z dwóch wartości logicznych. Według tab. 2 koniunkcja jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy oba jej składniki są prawdziwe, według zaś tab. 3 alternatywa jest fałszywa wtedy i tylko wtedy, gdy oba jej składniki są fałszywe. Analogicznych danych dostarczają pozostałe tabelki (co się tyczy spójnika implikacji, to przy odczytywaniu go za pomocą potocznego spójnika „jeśli..., to..." powstają problemy znane pod nazwą -^ paradoksu implikacji). W niektórych ujęciach rachunku zdań uwzględnia się jeszcze inne rodzaje złożeń, ale te, które zostały wyżej przedstawione, należą do najczęściej spotykanych.

Wyrażenia rachunku zdań, które zawsze (tj. przy dowolnych wartościach składników) przybierają wartość prawdy, nazywają się —^ tautologiami (1) lub prawami rachunku zdań. Przykłady: p v ~p; p^p;{p^q)^ {~q -^ ~p); {p a ~p) -^ q;

lip -^ i) ^ ii ^ J")] ^ (P -> r); ~{p A -p); p = ~{~p).

Rachunek zdań jako pewna teoria zdań złożonych jest zarazem teorią —> wnioskowań dedukcyjnych, ponieważ w tautologiach o budowie iniplikacji można przy podstawieniu za zmienne zdaniowe konkretnych zdań potraktować poprzednik implikacji jako zespół przesłanek, a jej następnik — jako wniosek. Jeśli dobierze się podstawienie w taki sposób, żeby przesłanki były prawdziwe, to fakt, że korzysta się z tautologii, czyli z prawa logiki, gwarantuje prawdziwość wniosku, bo implikacja będąca tautologią, a więc implikacją zawsze prawdziwą, nie może mieć fałszywego następnika przy prawdziwym poprzedniku (por. tab. 4); zatem rozumowanie opierające się na tautologii w opisany wyżej sposób charakteryzuje się niezawodnością właściwą wnioskowaniom dedukcyjnym.

Do powstania rachunku zdań, sięgające-

733

734

RACJA

go swymi początkami 2. poł. XIX w., przyczynili się G. Frege, B. Russell i in., a za jego prekursorów uważa się starożytnych stoików i scholastycznych logików ze schyłku średniowiecza. Rachunek zdań w dwuwartościowej logice stoickiej odkrył J. Łukasiewicz, badania zaś nad średniowiecznym rachunkiem zdań zapoczątkowali K. Michalski i J. Salamucha. Z filozoficznego punktu widzenia rachunek zdań jest interesujący jako przykład teorii, w której każdy problem typu: „czy dane wyrażenie jest tautologią?" da się rozstrzygnąć przez mechaniczne sprawdzenie (za pomocą tabelek), czy całe wyrażenie przybiera wartość prawdy przy podstawieniach jego składowych (wartości 1 i 0) za zmienne; tego rodzaju teorie noszą miano rozstrzygalnych.

Oprócz klasycznego rachunku zdań, w którym występują tylko dwie wartości logiczne i tylko spójniki będące —> funkto-rami ekstensjonalnymi, istnieją rachunki wielowartościowe, zapoczątkowane przez E. PosTA i J. Łukasiewicza (gdzie np. trzecią wartość interpretuje się jako możliwość) oraz rachunki z ńanktorami nieekstensjo-nalnymi, np. rachunki modalne C. I. Lewisa (z funktorami „możliwe, że", „konieczne, że" itp.). Rachunki wielowartościowe i modalne łączą się z ważną problematyką filozoficzną, pozwalają np. sprecyzować takie pojęcia filozoficzne, jak możliwość, konieczność itp. Do przeprowadzania wnioskowań stosowanych w matematyce wystarcza rachunek klasyczny.

RACJA (nłc. <ratio> (1) = rachunek, rozum, rozsądek) gr. logos; łc. principium (1); ang. reason (1); fr. raison (1); nm. Ratio (1), Grund (1)

1. metaf. W filozofii bytu: to, co w jakikolwiek sposób warunkuje byt (racja ontyczna, ratio quoad se) i tym samym go wyjaśnia {ratio quoad nos); to, co umożliwia zrozumienie lub co uzasadnia, zasada lub środek wyjaśniania — przyczyna, powód.

motyw. Pojęcie racji ma szerszy zakres niż pojęcie przyczyny. Racje są danymi —> zdrowego rozsądku (1) lub jego zasadami i jako takie są racjonalne, oczywiste w swej treści i doprowadzają intelekt do uznania czegoś za prawdę. Rozróżnia się:

racje bezpośrednie — stanowiące zarazem dane nauk szczegółowych;
racje ostateczne i najogólniejsze — wynik filozoficznego opracowania racji bezpośrednich. Do racji ostatecznych i najogólniejszych zalicza się następujące -^ zasady: tożsamości, /nie-/sprzeczności, wyłączonego środka, przyczynowości, celowości, bytowości (= racji dostatecznej). Ostatnią zasadę można rozpatrywać dwojako: bądź jako A) rację bytu, bądź jako B) rację dostateczną.

Racja bytu — podkreślana w stwierdzeniu faktycznej —> inteligibUnośd bytu, tj. tego, że dla intelektu ludzkiego byt jest zrozumiały sam w sobie i że jako adekwatny przedmiot intelektualnego poznania wytłu-maczalny jest tylko przez byt, wobec czego nie można go utożsamiać z -^ niebytem (lA). Racja bytu jest pierwotną intuicją bytu jako przedmiotu ludzkiego poznania, uświadamianą intelektualnie. Zasada racji bytu stwierdza, że dla wszelkiego bytu uzasadnienie jego bytowości znajdujemy bądź w nim sam5an — co dotyczy jego elementów konstytutywnych, bądź poza nim—jak to widzimy we wszelkich ionych przypadkach; uzasadnienie tego należy do zasady wyłączonego środka oraz do —> zasady / nie- / sprzeczności.
Racja dostateczna może być bądź a) wewnętrzna, bądź b) zewnętrzna.

a) Racja dostateczna wewnętrzna (formalna) — podkreślana w stwierdzeniu, że każdy byt ma swoją zdeterminowaną naturę — ma ją sam w sobie, tj. przez swe elementy konstytutywne. Naturę tę, czyli istotę rzeczy, tłumaczy —> forma (lA), która jest czynnikiem organizującym treść rzeczy od wewnątrz: dzięki formie dana rzecz jest tym właśnie, czym jest. Wewnę-

735

736

RACJE ZARODKOWE

RACJONALIZM

trzną rację bytu stanowi —> przyczyno-wość (1) formalna wewnętrzna, która wyraża się w zasadzie tożsamości oraz w pochodnej od niej zasadzie substancjalności.

b) Racja dostateczna zewnętrzna — podkreślana w stwierdzeniu, że niekonstytu-tywne elementy jakiegoś bytu, zasadniczo różne od jego cech konstytutywnych, wymagają — jako swego ontycznego i zarazem poznawczego uzasadnienia — bytu, z którym byłyby związane w sposób istotny. Związek taki zakłada czynniki-przy-czyny, powodujące realne bytowanie. W tradycji arystotelesowskiej czynniki tego rodzaju sprowadzają się do czterech dziedzin przyczynowości, określającej zewnętrzną rację bytu, a mianowicie: 1) do przyczynowości sprawczej — sprawca stanowi rację bytu skutku; 2) do przyczynowości celowej — cel stanowi rację bytu środków, które do niego wiodą; 3) do przyczynowości wzorczej (tj. formalnej zewnętrznej) — idea stanowi rację bytu wytworów; 4) do przyczynowości materialnej — podmiot (substancja) stanowi rację bytu przypadłościowych właściwości.

Sformułowanie zasady racji dostatecznej (czyli racji bytu): „to, bez czego dany byt nie mógłby być tym, czym jest". Typowym przykładem jej zastosowania jest uzasadnienie istnienia bytu absolutnego na podstawie stwierdzenia nietożsamości istoty i istnienia w bytach przygodnych {-^ Bóg / I-I /). Zasady tej nie należy mylić z zasadą racji dostatecznej w sformułowaniu G. W. Leibniza, według którego wszystkie prawdy są ze sobą racjonalnie powiązane, a racją każdego faktu jest jego celowość i odpowiedniość.

2. log. -^ Poprzednik (1) w —> implikacji będącej —> tautologią (1); jej następnik nazywa się następstwenn(logicznym).

RACJE ZARODKOWE gr. spermatikoi ló-goi, gennetikoi lógoi; nłc. rationes seminales; ang. seminal reasons; fr. raisons seminales

U stoików: nasiona, z których pochodzą wszelkie istoty żyjące. Prazasadą zawierającą zalążki każdej możliwej rzeczy jednostkowej jest —> pneuma (1) — rozum świata.
U Plotyna: rozumne wątki rodne, wyodrębniające się z materii i tworzące indywidualne ciała; stanowią one o różnicach indywidualnych i o wszelkich jakościach ciał zmysłowych.
U Augustyna: „ziarna" zawierające potencjalnie wszystkie rzeczy, jakie się z nich rozwiną; zarodki bytów stworzonych w sposób niewidzialny, potencjalny i przyczynowy. Rationes seminales są odpowiednikiem rationes aeternae — pierwowzorów (idei) istniejących odwiecznie w umyśle Bożym.
U Bonawentury: myśli Boże zaszczepione w ciałach, stanowiące zarodki rzeczy, utożsamione z ich formami.

RACJONALIZACJA (nłc. rationalis = rozumny, rozsądny) ang. rationalization; fr. rationalisation; nm. Rationalisation

psych. Dobór argumentów do danego przekonania — mechanizm obrormy polegający na nieświadonnym czy podświadomym lub częściowo świadomym przypisywaniu własnemu działaniu akceptowanych przez siebie motywów w miejsce motywów nieakceptowanych.

RACJONALIZM (nłc. <rationalismus> od nłc. rationalis = rozumny, rozsądny) ang. rationalism; fr. rationalisme; nm. Rationalis-mus

Termin występujący już u F. Bacona (1612, rationales — racjonaliści), używany w Anglii (rationalists) w odniesieniu do sekt nie uznających Objawienia, rozpowszechniony w XIX w. w swym znaczeniu teologicznym (zob. niżej /6/).

Doktryna lub postawa uznające prymat —> rozumu, często na niekorzyść innych władz lub źródeł poznania, określana też jako antyempiryzm, antyirracjonalizm.

737

738

RACJONALIZM

t. pozn. Racjonalizm genetyczny (natywizm) — pogląd dotyczący genezy poznania, przeciwstawny —> em-piryzmowi (1) genetycznemu, przyjmujący tezę, że umysł ludzki dzięki swej strukturze posiada wiedzę wcześniejszą od doświadczenia zmysłowego (jak np. platońskie idee, idee wrodzone u R. Descartes'a, formy a priori u I. Kanta), która to wiedza bądź sama w sobie (racjonalizm absolutny), bądź wraz z danymi doświadczenia zmysłowego (racjonalizm względny, racjonalizm empiryczny) jest źródłem poznania. Racjonalizm względny wiąże się z umiarkowanym empiryzmem genetycznym, według którego w kształtowaniu pojęć uczestniczy nie tylko doświadczenie zmysłowe, lecz również rozum jako władza odrębna od zmysłów (m. in. Demo-KRYT, Arystoteles, Tomasz z Akwinu).
t.pozn., metod. Racjonalizm metodologiczny (aprioryzm) — pogląd przyznający dominującą rolę w poznaruu rozumowi, nie zaś doświadczeniu. Rozum jest nie tylko koniecznym, ale i wystarczającym warunkiem poznania, doświadczenie zaś służy jedynie uświadomieniu sobie przez umysł danycłi wcześniejszych od doświadczenia (racjonalizm skrajny — m. in. Parmenides, Platon), bądź też rozum jest koniecznym warunkiem wiedzy pochodzącej z doświadczenia, choć nie zawsze jest jej warunkiem wystarczającym (racjonalizm umiarkowany — m. in. R. Des-CARTES, G. W. Leibniz, 1. Kant). Racjonalizm ten przyjmuje istnienie wiedzy spełniającej wymagania rozumu: w zasadzie daje się ona intersubiektywnie zakomunikować i skontrolować co do uzasadnienia oraz refleksyjnie ocenić; w swym programie zaś żąda niezależności wiedzy od wiary. Racjonalizm przyjmujący za jedyną podstawę prawomocnego poznania poprawne rozumowanie i doświadczenie, może być, jeśli chodzi o przyjmowanie samych reguł rozumowania: a) dogmatyczny (neopozytywiści), b) sceptyczny (np.

W. VAN Orman Quine), c) krytyczny (np. K. R. Popper); ponadto racjonalizm tego typu ujmuje poprawne rozumowanie szerzej lub węziej zależnie od tego, czy uważa, że ma się ono opierać tylko na związkach formalnych, czy też i na związkach treściowo-rzeczowych, ujętych w akcie intelektualnej intuicji.

t. pozn. W przeciwstawieniu do z;s—> irracjonalizmu (2) — stanowisko, według którego rozum (poznanie intelektualne) stanowi ostateczną instancję w ocenie wartości ludzkiego poznania; zgodnie z tym formułuje się tzw. racjonalną koncepcję nauki, wysuwając postulat kierowania się w poznaniu i działaniu kryteriami -^ racjonalności (2), jaka powinna cechować badanie naukowe. Racjonalizm w tym znaczeniu bywa też określany mianem antyir-racjonalizmu (K. Ajdukiewicz).
metaf. Stanowisko przyjmujące —> racjonalność (1) całej rzeczywistości, a zatem i racjonalność poznania, opierające się na stwierdzeniu, że zarówno rzeczywistością pozapodmiotową, jak i myśleniem rządzą racjonalne zasady, wśród których wymienia się na ogół: zasadę tożsamości, zasadę /nie-/sprzeczności, zasadę racji dostatecznej. Konsekwencją tego stanowiska jest epistemologiczne twierdzenie, że rozum ludzki zdolny jest poznać obiektywną rzeczywistość i wyrazić ją adekwatnie w formie pojęciowej (m. in. Parmenides, Platon, Arystoteles, Tomasz z A-KwiNU, R. Descartes, B. Spinoza, G. W. Leibniz, J. G. FiCHTE, G. W. F. Hegel, J. M. Hoe-ne-Wroński, H. Cohen, P. Natorp, E. Hus-serl).
et., psych. Pogląd, że życie psychiczne sprowadza się do sfery intelektualnej, nie uwzględniający autonomii czy odrębności sfery wolitywnej i uczuciowej. Według tego poglądu (głoszonego głównie przez Sokratesa) postawa moralna człowieka zależy jedynie od jego wiedzy na temat dobra (cnota = wiedza). Racjonalizm tego typu nazywa się skrajnym intelektu-

739

740

RACJONALNOŚĆ

REAKCJA

alizmem moralnym, w odróżnieniu od ra
cjonalizmu umiarkowanego >intele-

ktualizmu (2), według którego konstytucja strukturalna człowieka stanowi jedność poznania zmysłowego i intelektualnego oraz woli i uczuć, przy czym intelekt ma wśród tych władz funkcję kierowniczą (tomizm).

6. Stanowisko wobec religii objawionej, według którego rozum jest podstawowym czynnikiem poznania rzeczywistości religijnej. Rozróżnia się:

racjonalizm absolutny — odrzucający wszelkie twierdzenia, których nie można uzasadnić w sposób czysto rozumowy, np. dogmaty;
racjonalizm względny — według którego rozum jest niezbędnym, choć nie zawsze wystarczającym warunkiem uzasadnienia i zrozumienia prawd wiary.

RACJONALNOŚĆ <nłc. <rationalitas> = rozum, rozwaga, rozsądek) ang. rationali-ty; fr. rationalite; nm. Rationalitdt, Yernunft-massigkeit

1. metaf., t. pozn. a) Racjonalność bytu

— cecha bytu polegająca na tym, że pod
każdym względem (racjonalność całkowi
ta) lub pod niektórymi względami (racjo
nalność częściowa) ma on w sobie lub po
za sobą -^ rację (1) tego, czym jest i że jest.

b) Racjonalność poznania — cecha poznania polegająca na tym, że jest ono tym, czym jest, a więc informacją o jakimś przedmiocie, i jako takie jest intersubiektjrwnie komunikowalne i zasadniczo sprawdzalne co do swej wartości.

2. Cecha myślenia lub działania polega
jąca na tym, że spełnia ono pewne kryteria:
dla myślenia kryteria te są formułowane
w szeroko pojmowanej logice, dla działania

— w -^ prakseologii i w -> teorii decyzji.

RASA gr. tó ethnos; ang. race; fr. race; nm. Rasse

1. biol. Niższa systematycznie od —> ga
tunku (3) (najczęściej > populacja /3/)

grupa organizmów nie różniących się od siebie wyraźnie pod względem morfologicznym, występujących na tym samiym obszarze, mających podobne wymagania biologiczne. W cechach zewnętrznych (fenotypie) ujawnia ona wyraźne przystosowanie do warunków lokalnych. Charakteryzuje się częstością występowania cech genetycznych, które nie u wszystkich jej członków przejawiają się w jednakowy sposób. W naukach biologicznych terminu „rasa" używa się często w znaczeniach: rasy geograficzne, rasy ekologiczne, pod-gatunki, gatunki bliźniacze, itp.

2. W antropologii: podgatunek gatunku Homo sapiens, wyróżniający się częstością występowania niektórych cech dziedzicznych. Zróżnicowanie dziedziczne ludzi na grupy jest uwarunkowane czynnikami ge-netyczno-środowiskowymi (mutacje, fluktuacje genetyczne, migracje i krzyżowanie się powodujące —> zmienność /b/, izolacja geograficzna lub społeczna). Obecnie wyróżnia się następujące rasy ludzkie: europejską, afrykańską (negroidalną), azjatycką (mongoloidalną), ameroindiań-ską, australoidalną, melanezyjską, polinezyjską.

Od słowa 'rasa' pochodzi pojęcie rasizmu, wprowadzone przez A. de Gobineau (1855), zakładające nierówność ras pod względem intelektualn3an, organizacji społecznej czy moralnym i oparte na przekonaniu o wyższości „rasy nordyckiej". Pogląd taki nie ma żadnego uzasadnienia biologicznego. Rasizm w skrajnej formie wystąpił pod postacią faszyzmu hitlerowskiego.

REAKCJA (nłc. <reactio> = oddziaływanie, przeciwdziałanie) ang. reaction; fr. re-action; nm. Reaktion, Riickwirkung, Gegen-wirkung

psych. Odpowiedź (zazwyczaj ruchowa) jakiejś istoty żywej na —> bodziec.

Psychologia S-R (stimulus — response) — —> behawioryzm klasyczny, który za pod-

741

742

REALIZM

stawowy cel badań przyjął wykrywanie związków między bodźcami i reakcjami (schemat S -^ R).

REALIZM (nłc. <realismus> od nłc. realis = rzeczowy, odnoszący się do rzeczy) ang. realism; fr. realisme; nm. Realismus

1. W przeciwstawieniu do -> idealizmu (I) — stanowisko uznające:

metaf. istnienie rzeczywistości obiektywnej, transcendentnej w stosunku do poznającego podmiotu i niezależnej od aktów świadomości; syn.^> transcenden-talizm (2);
t. pozn. poznawalność przedmiotów zewnętrznych względem poznającego podmiotu.

Rozróżnia się:

realizm naiwny — uznający,iż rzeczy są dokładnie takie, jakimi je spostrzegamy i pojmujemy. Jest to dosyć ogólne zapatrywanie naturalne, choć żaden filozof nie przyznawał się do niego wprost;
realizm krytyczny (nazwany przez I. Kanta w odniesieniu do jego własnego stanowiska „realizmem empirycznym" — empirisch Realismus) — oparty na rozumowej krytyce procesu poznania i na określonych zdolnościach intelektu.

Realizm w powyższych znaczeniach (A, B) reprezentuje głównie filozofia arystote-lesowsko-tomistyczna oraz materializm dialektyczny, poza tym zwolennikami realizmu krytycznego są niektórzy filozofowie analityczni (m. in. R. W. Sellars), niektórzy fenomenologowie oraz egzysten-cjaliści. Filozofia arystotelesowsko-tomi-styczna i materializm dialektyczny różnią się w określeniu przedmiotów istniejących obiektywnie: dla pierwszej byt realny to byt bądź fizyczny — dostępny doświadczeniu, bądź związany genetycznie z tym, co dostępne doświadczeniu, bądź istniejący jako konieczna przyczyna tego, co dostępne doświadczeniu; dla drugiego byt . obiektywnie istniejący to wyłącznie byt fizyczny. Na gruncie filozofii analitycznej

realizm przejawia się jako stanowisko w filozofii nauki (realizm eksplikatywny), według którego nauka wiąże w swym ujęciu za pomocą obserwacyjno-teoretyczne-go języka świat obiektywny i podmiotowe do niego podejście, realizując zadanie wyjaśniania danych doświadczenia, także pośredniego (R. Carnap — po 1950 r., W. van Orman Quine, W. Sellars, M. B. Hesse, R. Harre, J. J. C. Smart i in.). Realizm fenomenologów łączy się z intencjonalnym rozumieniem świadomości: za realne, istniejące niezależnie od świadomości uważa się tam przede wszystkim przedmioty spostrzegane. Nawiązujący do E. Husserla M. Scheler, M. Heidegger i N. Hartmann przeszli od czystej analizy treści aktu in-tuic5qnego do analizy bytu i istnienia, czyli od ontologii ejdetycznej do ontologii w tradycyjnym znaczeniu (neoontologia niemiecka).

metaf. Realizm ontologiczny (idealizm obiektywny) — doktryna platońska, według której -^ idee (la) bytują samoistnie jako takie w świecie poznawalnym umysłowo, lecz pozaempirycznym, stanowiąc odrębny porządek substancjalny. Według E. Husserla i innych fenomenologów byt idealny nie jest ani realny, ani nierealny, lecz irrealny, istnieje bowiem obiektywnie, aczkolwiek nie substancjalnie, i nie daje się umiejscowić ani w umyśle, ani w świecie zewnętrznym, ani poza światem. Odpowiednikiem platońskich idei w filozofii współczesnej są np. wieczne esencje G. Santayany, stanowiące świat możliwości i pozostające w określonym stosunku do materialnej rzeczywistości.
Realizm pojęciowy — stanowisko w średniowiecznym sporze o uni-wersalia (—> powszechniki /1 /), przeciwstawne -^ nominalizmowi (1), utrzymujące, że pojęcia ogólne posiadają właściwą sobie, pozaumysłową — wyjąwszy intelekt Boga — rzeczywistość. Zanim pojawił się nominalizm, czyli nominalistyczny antyrealizm, normalnym stanowiskiem

743

744

REALIZM

REALNY

we wczesnym i nawet w późniejszym średniowieczu był realizm dogmatyczny, reprezentowany np. przez Fredegisusa, Jana Szkota Eriugenę, Remigiusza z Auxerre, Ger-

BERTA z AuRILLAC, AnZELMA Z CaNTERBURY.

Początkowo był to nawiązujący do Platona i Plotyna (fl) realizm skrajny, który potem, wraz z recepcją Arystotelesa, został zmodyfikowany, uzyskując postać (b) realizmu umiarkowanego.

Realizm skrajny — przekonanie, że odpowiedniki nazw i pojęć ogólnych istnieją poza umysłem: bądź w intelekcie Boga {antę rem), bądź jako ta sama forma w różnych rzeczach (m re), bądź jako istoty same w sobie w porządku czystej możliwości (in se). Za typowego reprezentanta realizmu skrajnego uważa się Wilhelma z Chamfeaux.
Realizm umiarkowany, nawiązujący do tradycji arystotelesowskiej — przekonanie, że nazwy i pojęcia ogólne są wynikiem abstrakcji z danych doświadczenia (post rem); w świecie empirycznym istnieją tylko rzeczy jednostkowe określonej natury. Stanowisko to znalazło klasyczne sformułowania u Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu. W Polsce realizm pojęciowy reprezentował szkotysta Michał z Biestrzykowa.

W filozofii nowożytnej realizm pojęciowy znalazł wyraz w koncepcji „prawd w sobie" B. Bolzana i w neokantyzmie; współcześnie elementy realizmu pojęciowego pojawiły się w fenomenologii, u G. San-TAYANY i w -^ filozofii matematyki.

4. estet. Teoria twórczości artystycznej dotycząca określenia natury prawdy artystycznej, tzn. prawdy w odtwarzaniu rzeczywistości przez artystę w dziele sztuki. Określenie to wiąże się z pojęciem sztuki jako naśladowania rzeczywistości (-^ mimesis) i jest różnie interpretowane: jako prawda subiektywna (szczerość wypowiedzi, autentyczność), prawda obiektywna (dosłowny czy adekwatny opis rzeczywistości, ukazywanie tego, co typowe lub tego, co istotne), jako warunek spełniania

przez dzieło sztuki podstawowych funkcji społecznych i kulturowych (m. in. infor-matywność, komunikatywność).

REALIZM KRYTYCZNY ang. critical re-alism; iv. realisme critique; nm. kritischer Re-alismus ł. pozn. -^ Realizm (IBb).

REALIZM NAIWNY ang. crude realism, naive realism; fr. realisme naif; nm. naiver Re-alismus t. pozn. —> Realizm (IBa).

REALNOŚĆ nłc. realitas; ang. reality, ac-tuality, actualness; fr. realite; nm. Realitdt, Wirklichkeit

1. metaf. —> Rzeczywistość (2) jako stan
bytu:

istniejącego obiektywnie, tzn. niezależnie od poznającej świadomości;
aktywnego (skutkotwórczego), stanowiącego ośrodek własnego działania;

jednostkowego.

Taki stan bytu przeciwstawia się temu, co pozorne, urojone, jedynie pomyślane, wyobrażone.

metaf. —> Rzeczywistość (1) w znaczeniu konkretnym, tj. zbiór bytów realnych lub jakiś byt realny, w przeciwstawieniu zarówno do pozoru, jak i do tego, co możliwe.
U I. Kanta: Realitdt — jedna z trzech kategorii jakości (obok przeczenia i ograniczenia).

REALNY (nłc. <realis> = rzeczywisty, faktyczny, rzeczowy) ang. real, actual; fr. reel; nm. wirklich, real

Rzeczywisty — w przeciwstawieniu do pozornego, nie będącego takim, jakim się wydaje albo będącego tylko wytworem wyobraźni.
W przeciwstawieniu do idealnego — istniejący niezależnie od poznającego podmiotu i poznawalny zmysłami.
W przeciwstawieniu do nominalnego

745

746

RECEPTOR

REDUKCJA FENOMENOLOGICZNA

— rzeczowy, dotyczący rzeczy, np. definicja realna.

RECEPTOR (łc. receptor = ten, który przyjmuje) ang. receptor, receiver, fr. recepteur; nm. Rezeptor

W fizjologii — wyspecjalizowana struktura wrażliwa na -^ bodźce o określonej jakości, mająca zdolność przekształcania ich w impulsy chemiczne i elektryczne, przewodzone przez substancje hormonalne i włókna nerwowe (—> efektor /1 /).
W cybernetyce — wejście informacyjne układu względnie odosobnionego; może nim być zarówno narząd zmysłowy, jak i urządzenie przetwarzające sygnały (np. komórka fotoelektryczna w urządzeniu samoczyrmym otwierającym drzwi).

RECEPTYWNOŚĆ <nłc. receptio = przyjęcie) ang. receptivity; fr. receptivite; nm. Rezeptivitat, Empfanglichkeit

t. pozn. W tradycji arystotelesowsko--tomistycznej: określenie charakteru poznania ze względu na to, że nie jest ono wytwórcze, lecz recepcyjne, tzn. polega na formalnym (nie zaś materialnym) ujęciu przez poznający podmiot treści przedmiotu, który w akcie poznania jest obecny w intelekcie przez swą postać zastępczą — species (—> odbitka /3/). Receptjrwność jest uważana za cechę nie tylko poznania intelektualnego, lecz również zmysłowego, gdyż zarówno intelekt, jak i zmysły nie wytwarzają swego przedmiotu poznania, lecz przyjmują fakt jego istnienia.
U I. Kanta: zdolność przyjmowania przedstawień (recept5m^ność wrażeń), zdolność poznawania jakiegoś przedmiotu za pośrednictwem owych przedstawień (spontaniczność pojęć).

REDUCTIO AD ABSURDUM <nłc. <re-ductio ad absurdum> = sprowadzenie do niedorzeczności) gr. apagoge eis to adynaton (Arystoteles); fr. reduction a l'absurde log. syn.^> Dowodzenie nie wprost.

REDUKCJA (nłc. <reductio> = sprowadzenie do mniejszej miary, ograniczenie, zmniejszenie) gr. anagoge; ang. reduction; fr. reduction; run. Reduktion

W logice tradycyjnej — syn.-^ dowód (1), np. redukcja trybów syłogistycznych do trybów pierwszej figury oznacza dowodzenie na podstawie trybów pierwszej figury, przyjętych jako aksjomaty. Redukcja do absurdu (reductio ad absurdum) — syn.-^ dowód nie wprost.
metod. Rozumowanie redukcyjne — uznawanie racji na podstawie następstwa uznanego za prawdziwe (-> sprawdzanie, —> wyjaśnianie /1/); i;s-> dedukcja (1).
metod. Czynność konstruowania —> definicji redukcyjnej.
metod. Redukcja teorii — czynność sprowadzania jednej teorii do drugiej, polegająca na wykazaniu, że jedna teoria z drugiej wynika albo że wynika po takich to a takich uzupełnieniach, itp. Może zachodzić redukcja teorii Tj do T2, gdy słownik Tj zawiera się w słowniku T2 (redukcja przez rozszerzenie teorii) albo gdy słowniki obu teorii są różne (redukcja niejednorodna, np. optyki fizycznej do teorii pola elektromagnetycznego). Rozróżnia się redukcję niejednorodną słabszą (J. G. Kemeny — P. Oppenheim), gdy Tj zostaje tylko częściowo potwierdzona przez T2, oraz mocną (E. Nagel), gdy Tj ma pełne potwierdzenie w T2.

—> Redukcjonizm.

REDUKCJA EJDETYCZNA ang. eidetic reduction; fr. reduction eidetiąue; nm. eideti-sche Reduktion -^ Redukcja fenomenologiczna (a).

REDUKCJA FENOMENOLOGICZNA

ang. transcendental-phenomenological reduction; fr. reduction phenomenologiąue, reduction transcendentale; nm. transzendental--phanomenologische Reduktion

Ogólna nazwa zabiegów poznawczych mających na celu dotarde do samych przed-

747

748

REDUKCJA FENOMENOLOGICZNA

REFLEKSJA

miotów i zapewnienie przedmiotowego ugruntowania wiedzy przez eliminację („wzięcie w nawias") wszelkich nie wyznaczonych przez sam przedmiot i przez sposób jego prezentacji — a więc przez to, co i jak dane — wtrętów, nastawień, pre-supozycji. Wyróżnia się przede wszystkim: a) redukcję ejdetyczną i b) redukcję transcendentalną.

Redukcja ejdetyczną{eideti-sche Reduktion) — operacja dochodzenia do -^ oglądu (d) ejdetycznego; rozpatruje ona jedynie istoty należące do obiektywnie istniejącej sfery idealnej, która zawiera czyste konieczności i czyste możliwości, nie zaś fakty w ich konkretnym zindywidualizowaniu.
Redukcja transcendental-n a (transzendental-phanomenologische Reduktion) — właściwa redukcja fenomenologiczna: wstrzymanie się od uznania tez nie zagwarantowanych przez zawartość przebiegów czystej świadomości (np. tezy o istnieniu świata zewnętrznego). Redukcja ta traktuje dane doświadczenia — zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego — je-dyrue jako -> zjawiska (5); wyklucza ona negację istnienia świata (łącznie z istnieniem -> ja /2/ empirycznego) i pociąga za sobą -^ „wzięcie w nawias" tej kwestii. Nazywa się transcendentalną dlatego, że prowadzi do rzeczywistości nie podlegającej już redukcji, tj. do —> ja (7) czystego (transcendentalnego). -^ Epoche (2) fenomenologiczne.

W ujęciu E. HussERLA proces oczyszczania przedmiotów myśli z elementów ubocznych składa się z następujących etapów:

Redukcja psychologiczna, która prowadzi do —> ideacji (1) świadomości.
Redukcja ejdetyczną, która prowadzi do ideacji przedmiotów świadomości.
Pierwsza redukcja fenomenologiczna, która prowadzi do uchwycenia czystego podmiotu.
Druga redukcja fenomenologiczna.

która prowadzi do uchwycenia czystej subiektywności.

E) Pierwsza redukcja transcendentalna,
której kresem jest ja transcendentalne.

F) Druga redukcja transcendentalna, któ
rej kresem jest życie transcendentalne („czy
sty strumień świadomości").

REDUKCJA TRANSCENDENTALNA

ang. transcendental reduction; fr. reduction transcendentnie; nm. transzendentale Reduktion —> Redukcja fenomenologiczna (b).

REDUKCJONIZM ang. redudionism, re-ductivism; nm. Reduktionismus

metod. Stanowisko postulujące —> redukcję (4) określonej teorii do teorii uznanej za bardziej podstawową, np. teorii psychologicznej do biologicznej (-^biologizm /3, 4/) lub biologicznej do fizykochemicznej (^ fizykalizm). Według fizykalizmu język każdej nauki powinien być redukowalny do języka fizyki już to za pomocą —> definicji normalnych (wersja radykalna), już to za pomocą -^ definicji redukcyjnych (wersja umiarkowana). Postulat redukcji należy także do programu —> psychologi-zmu, głoszącego, iż twierdzenia określonych nauk humanistycznych powirmy być uzasadniane za pomocą twierdzeń psychologii.

REFERENCJA (łc. refem = odnoszę) ang. reference; fr. reference; nm. Referenz syn.—> Odniesienie (2).

REFLEKSJA (nłc. <reflexio> = zginanie w tył, odbicie promieni; odwracanie się za siebie) gr. didnoia (Platon), symhouleusis; ang. reflection; fr. reflexion; nm. Reflexion, Uberlegung, Besinnung (W. Dilthey)

Termin stosowany zwłaszcza przez J. Lo-CKE'A, B. Spinozę i G. W. Leibniza.

1. psych. Odwrócenie uwagi od świata zewnętrznego i skoncentrowanie jej na własnych aktach i stanach psychicznych

749

750

REFLEKSOLOGIA

REINKARNACJA

dla wyraźniejszego uświadomienia ich sobie, dla przeanalizowania i śledzenia ich ewolucji.

2. t. pozn. Zwrócenie się myśH ku własnej
aktjmnności, stanowiące podstawę poznarua
refleksj^nego, które może być wyłącznie
jednostkowe, w odróżnieniu od refleksyjne
go poznania ogólnego w znaczeniu psycho
logicznym (zob. wyżej /!/). Refleksja jed
nostkowa (doświadczalna) może być:

aktualna — poznanie własnego istnienia w aktualnym spostrzeganiu swych intelektualnych funkcji (species impressa i expressa jako sama inteligencja) lub własnej natury (species expressa różna od aktu poznania);
habitualna — poznanie własnego —> ja (1) metafizycznego jako podłoża aktów psychicznych.

3. pot. Uważne rozpatrywanie jakiegoś
przedmiotu myśli, ażeby go lepiej zrozu
mieć; równoznacznik namysłu i —> medy
tacji.

REFLEKSOLOGIA <nłc. reflexus = nachylenie, nagięcie, odbicie się światła; odruch nieświadomy + gr. logos = słowo, nauka) ang. reflexology; fr. reflexologie; nm. Reflexologie

Termin utworzony przez W. M. Bechte-REWA (1921) w odniesieniu do reprezentowanej przez niego samego odmiany psychologii obiektywnej, nazwanej najpierw (1913) psychorefleksologią.

Kierunek psychologii, według którego całe zachowanie można wyjaśnić w terminach —> odruchów, zwłaszcza warunkowych (I. M. SiECZENOw, W. M. Bechterew).

REGRESSUS AD TNFINITUM <nłc. <re-gressus ad infinitum> = cofanie się w nieskończoność) ang. infinite regress

metod. Łańcuch rozumowań nie mający końca z tego powodu, że każde twierdzenie poprzedzone jest uzasadnieniem, które z kolei również wymaga uzasadnienia, itd. w nieskończoność. Tego rodzaju regresu próbuje

się uniknąć przez przyjęcie ^aksjomatów (1), pojęć prostych, pierwotnych, przez ograniczenie się do problematyki należącej do jednej tylko nauki szczegółowej, itp.

REGUŁA (łc. reguła = pręt, sznur pomiarowy, prawidło) ang. rule; fr. regle; nm. Kegel

metod. Przepis poprawnego postępowania, roztimowania itp., np. reguły wnioskowania (rules of inference), reguły składni, reguły decyzji. Reguły nazywa się również -^ dyrektywami.
pot. Twierdzenie ogólne opisujące zachodzenie określonych związków.

REIFIKACJA (łc. res, rei = rzecz + facio = czynię) ang. reification; fr. reification; nm. Yerdinglichung

metod. Błąd polegający na uznawaniu jakiegoś bytu myślnego za rzecz. Reifika-cja, nosząca w niektórych kontekstach także miano -> hipostazy (3) lub -^ hiposta-zowania, zaliczana jest do błędów materialnych, a więc nieformalnych. —> Izomorfizm (1) lingwistyczno-ontologiczny.

W marksistowskiej teorii formacji społecznych: świadomość zreifikowana — forma —^ świadomości społecznej ukształtowana przez kapitalistyczną produkcję rynkową, w której stosunki między ludźmi ujmuje się tak, jakby to były stosunki między rzeczami.

REINKARNACJA (nłc. <reincarnatio> = ponowne wcielenie) ang. reincarnation; fr. reincarnation; nm. Reinkarnation, Wiederein-korperung

Wcielenie się duszy po śmierci człowieka w irme ciało ludzkie. Reinkarnacja oznacza wędrówkę duszy w obrębie jednego gatunku, w odróżnieniu od -^ transmigra-cji i —> metempsychozy. Wiara w reinkarnację (obca chrześcijaństwu i nie dająca się z nim pogodzić) wyraża ideę wielokrotnych narodzin mających na celu dobro moralne (pokuta, doskonalenie się).

751

752

REIZM

RELACJA

REIZM (łc. res, rei = rzecz)

metaf. Pogląd, według którego istnieją tylko rzeczy pojmowane jako przedmioty konkretne, 1^. dała (przedmioty fizyczne) i osoby, zaprzeczajcy zaś realnemu istnieniu przedmiotów innych kategorii on-tologicznych, takich jak cechy, stosurrki, zdarzenia, stany rzeczy i wszelkiego rodzaju przedmioty abstrakcyjne.
metod. Dyrektywa semantyczna będąca konsekwencją reizmu jako poglądu ontologicznego (zob. wyżej III), zalecająca formułowanie wypowiedzi jako tzw. W3rpowiedzi zasadniczych, tj. takich, w których nie będą występowały nazwy pozorne (—> onomatoidy) lub wyrażerua odnoszące się do cech, stosunków, zdarzeń i innego rodzaju przedmiotów abstrakcyjnych. Wypowiedzi, w których występują nazwy pozorne oraz wyrażenia odnoszące się do przedmiotów abstrakc5qnych, należy traktować jako zastępcze skróty wypowiedzi zasadniczych, sformułowanych za pomocą nazw rzetelnych, a więc odnoszących się do rzeczy.

Rzecznikiem reizmu w obydwu wersjach i twórcą samej nazwy jest T. Kotarbiński, poglądy zaś tak nazwane zapoczątkował F. Brentano, a rozwijali jego uczniowie, zwłaszcza O. Kraus. Kotarbiński nazywał reizm również konkrety-zmem, pansomatyzmem, radykalnym realizmem.

RELACJA (stosunek) (łc. <relatio> = stosunek) gr. tó pros ti; ang. relation; fr. rela-tion; nm. Relation, Beziehung

1. metaf. Jakiekolwiek przyporządkowanie czegoś czemuś, rozumiane bądź jako czynność odniesienia, bądź jako sposób bytowania pomiędzy kresami odniesienia. W przyporządkowaniu takim wyróżnia się następujące składniki: 1) podmiot relacji — to, co jest przyporządkowane; 2) kres (przedmiot) relacji — to, czemu przyporządkowany jest podmiot; 3) powód relacji {ratio ad i ratio in) — to, ze względu na

co zaistniało przyporządkowanie. Rozróżnia się:

Relacje myślne — występujące tylko w porządku myśli, mianowicie wówczas, gdy: 1) oba kresy relacji (= korelaty) są bytami myślnymi; 2) relacja jest następstwem aktu myślenia; 3) mamy do czynienia z pozorną relacją bytu do niebytu, ujętą w akcie myślenia; 4) relacja zachodzi między różnoporządkowymi stanami bytowymi, mianowicie gdy jeden kres relacji jest bytem realnym, a drugi tylko bytem myśln)^!. Prawidłowością struktur poznawczych, tj. relacjami myślnymi, zajmuje się logika.
Relacje realne — zachodzące w porządku realnym, będące przedmiotem badań metafizyki. Wśród relacji realnych rozróżnia się dwa ich typy: a) relacje konieczne — konstytuujące bytowość, i b) relacje niekonieczne — dołączające się do bytu już ukonstytuowanego.

a) Relacje konieczne — konsty
tuują byt w dwojakim aspekcie:

jednostkowo-konkretnym, jako jakąś treść, która bytuje sama w sobie. Relacja taka zawiera ratio in i wyraża się w czynnikach bytowych wewnętrznych (materia z uwarunkowaniem ilości i forma z uwarunkowaniem jakości), czyli w grupie ary-stotelesowskich przyczyn wewnętrznych i ich koniecznych uwarunkowań;
transcendentalnym, jako odniesienie każdej istniejącej treści bytowej do jej kore-latu, konstytuujące byt jako byt, tj. jako byt istniejący. Relacja transcendentalna zawiera ratio ad i wyraża się w czynnikach bytowych zewnętrznych — o tyle, o ile ujmuje się je jako czyrmiki ostateczne, czyli należące do grupy arystotele-sowskich przyczyn zewnętrznych (spraw-czość, wzór, cel). ■

b) Relacje niekonieczne (kate-
gorialne) — stanowią osobną, wyróżnio
ną przez Arystotelesa kategorię bytową,
mianowicie kategorię przypadłościową
(—> przypadłość III), która określa spo-

753

25 — Słownik filozoficzny

754

RELACJA

sób bycia wyrażający się całkowicie w czystym przyporządkowaniu bytu do czegoś innego: to pros ti, w znajdowaniu się w stosunku przypadłości do czegoś. Arystoteles wymienia tu: 1) posiadanie — heksis, 2) stan — didthesis, 3) spostrzeżenie — ai-sthesis, 4) wiedzę — episteme i 5) ułożenie — thesis. Podstawę zaistnienia relacji kate-gorialnej stanowi jakakolwiek jedność (np. substancjalna, jakościowa, ilościowa, czasowa, miejsca), łącząca kresy relacji, czyli korelaty; zazwyczaj podkreśla się w relacjach kategorialnych jedność działania i doznawania, jedność zbieżności i rozbieżności. Relacja kategorialna zawiera ra-tio ad.

2. log. Jakikolwiek związek między przedmiotami; pojęcie relacji przyjmowane jest jako pierwotne, a wyjaśnia się je przez podanie egzemplifikacji: relacją jest np. równość albo proporcja między liczbami, odcinkami, kątami, pokrewieństwo między ludźmi, wynikanie logiczne między zdaniami. Relacjami zajmuje się -^ teoria relacji, działaniami na relacjach — należący do niej rachunek relacji, w którym stosuje się zapis symboliczny: xRy; R{x, y); <x, y> e R (czyt.: X znajduje się w relacji R do y). W powyższym przykładzie relacja jest dwuczłonowa; pierwszy człon (x) nazywa się poprzednikiem, drugi człon (y) — następnikiem. Zbiór poprzedników stanowi -^ dziedzinę (1), zbiór następników — przeciwdziedzinę; zbiór będący sumą dziedziny i przeciwdziedziny nazywa się polem relacji (field ofa relation). Teoria relacji zajmuje się przede wszystkim relacjami dwuczłonowymi, toteż teoria relacji dwuczłonowych jest bardziej rozwinięta niż teoria relacji wieloczłonowych. Relacja dwuczłonowa traktowana jest jako para uporządkowana (relacja w takim ujęciu jest zbiorem par uporządkowanych), trój-członowa — jako trójka uporządkowana, czteroczłonowa — jako czwórka, itd. Do najważniejszych relacji dwuczłonowych należą:

relacja zwrotna {reflexive relation) — zachodząca między każdym elementem (danego zbioru) a nim samym, np. relacją zwrotną jest tożsamość;
relacja przeciwzwrotna(ir-reflexive relation) — taka, która nie zachodzi między żadnym elementem zbioru a rum samym, np. relacja mniejszości, relacja większości;
relacja symetryczna(symme-tric/al/ relation) — jeżeli zachodzi między X i y, to zachodzi także między y ix, np. relacja pokrewieństwa;
relacja asymetryczna {asym-metric/al/ relation) — jeżeli zachodzi między xiy,to nie zachodzi między y i x, np. relacja zwierzchnictwa, relacja podwład-ności;
relacja spójna{connectedrelation) — występująca wtedy, gdy dla dowolnych dwóch elementów x, y z danego zbioru zachodzi xRy lub yRx, np. w zbiorze liczb naturalnych (1, 2, 3) w każdej dowolnej parze liczb zachodzi relacja większości lub mniejszości;
relacja przechodnia{transitive relation) — jeżeli zachodzi między x i y oraz między y i z, to zachodzi między x i z, np. jeżeli x>y oraz y>z, to x>z.

Na podstawie wyżej wymienionych pojęć relacji definiuje się pewne ważne dla jej zastosowań odmiany, m. in.: relację równoważnościową (eąuivalence relation) — zwrotną, symetryczną i przechodnią; relację porządkującą (ordering relation) częściowo — asymetryczną i przechodnią, i porządkującą liniowo — asymetryczną, przechodnią i spójną. Przyporządkowaniem nazywa się: relację jednoznaczną (wielo-jednoznaczną — many-one relation) — przyporządkowującą każdemu elementowi dziedziny jeden i tylko jeden element przeciwdziedziny; relację wzajemnie jednoznaczną (jednojednoznaczną — one-one relation) — przyporządkowującą każdemu elementowi dziedziny jeden i tylko jeden element przeciwdziedziny oraz każdemu

755

756

RELACJONALNOSC

RELATYWIZM

elementowi przeciwdziedziny dokładnie jeden element dziedziny.

RELACJONALNOSC (relacyjność) <łc. relatio = stosunek) ang. relationality

W filozofii biologii: związana z podejściem całościowym właściwość pojęć biologicznych polegająca na tym, że konstruując te pojęcia i dokonując opisu struktury lub procesów życiowych bardziej elementarnych odnosi się je zawsze do struktur i procesów wyższego stopnia (—> całość /3c/ organiczna). Odmiennie niż przy podejściu mecha-nistycznym postuluje się we współczesnej biologii — całościowej, organizmalnej, systemowej — definiowanie części (komórki, organizmu, gatunku itp.) w terminach takich własności, które nazywa się własnościami relacjonalnymi, odnosząc}^™ daną część do większej całości. To metateo-retyczne twierdzenie, głoszące niemożność uniezależnienia się w —> wyjaśnianiu (2C) biologicznym od pojęcia danej całości, jest ściśle związane z innym^i cechami pojęć biologicznych, zwłaszcza z funkcjonalnością i —^ politypicznością.

Podstawy biologii relacyjnej opracowali m. in. N. Rasheysky, R. Rosen.

RELACYJNOŚĆ syn.^ Relacjonalność.

RELATYW (nłc. relativus = odnoszący się do czegoś, warunkowy, względny) gr. tó pros ti; ang. the relative; fr. le relatifi nm. der Relativ, der Beziiglich (2)

Termin zależny od innego terminu, który jest jego odrotaym znaczeniowo odpowiednikiem, a bez którego to, czego ten termin dotyczy, byłoby niezrozumiałe, niemożliwe lub niewłaściwe.
metaf. Rzecz relatywna, której dotyczy termin relatywny w powyższym (!) znaczeniu. Rzeczy relatywne są współzależne; są to te rzeczy, których stosunek do czegoś jest koniecznym warunkiem ich istnienia; są one ogólne lub jednostkowe.

Przykłady relatywów podaje Arystote-

les w Kategoriach, rozważając kategorie ilości i stosunku. vs-^ Absolut.

RELATYWIZM (nłc. relativus = względny) ang. relativism; fr. relativisme; nm. Rela-tivismus, Relationalismus

t. pozn. Przeciwstawny -^ absolutyzmowi (1) epistemologicznemu pogląd, według którego wartość ludzkiego poznania jest względna i subiektywna — bądź dlatego, że nie może ono osiągnąć prawdy (-^ sceptycyzm /1 /), bądź dlatego, że nie może dotrzeć do istoty rzeczy (—> krytycyzm /3/ kantowski, —> pozytywizm). Relatywizm odrzuca możliwość obiektywnego kryterium prawdy, uzależniając jej ujęcie od konstytucji umysłu i narządów zmysłowych poszczególnych podmiotów poznających, od środowiska społecznego, wanin-ków historycznych (np. ^ konwencjona-Uzm /2/, —> pragmatyzm /!/). Relat5Tvizm epistemologiczny wiąże się z -^ subiektywizmem (1, 2), —> psychologizmem, -> hi-storyzmem (2).
et. Pogląd, według którego wartości etyczne, dyrektywy i oceny moralne mają charakter względny, zmieniają się w różnych czasach i okolicznościach, przy czym owe znuany nie składają się na proces, który można by uznać za postęp. Ogół kierunków etycznych przyjmujących ten pogląd bywa też nazywany „etyką relatywistyczną". Relatywizm moralny wiąże się bądź z twierdzeniem, że a) zachodzą różnice w poglądach na moralność ze względu na to, iż co dla jednych jest dobre, dla drugich jest złe, bądź że b) oceny moralne są zmierme w zależności od warunków, w jakich znajduje się ten, kto wypowiada ocenę, i od jego moralnego nastawienia, bądź że c) dwie nieintrospekcyjne oceny sprzeczne mogą być jednocześnie i pod tym samym względem prawdziwe lub fałszywe; to ostatnie twierdzenie stanowi relatywizm w ściślejszym znaczeniu. —> Subiektywizm (3) etyczny.

757

758

RELEWANCJA

RELIGIA

estet. Pogląd zaprzeczający istnieniu niezmiennych obiektywnych wartośd estetycznych i obiektywnego kryterium piękna oraz ocen estetycznych.
Relatywizm fizykalny — podstawa dla teorii względności A. Einsteina szczególnej i ogólnej. Stanowisko teorii względności jest przeciwstawne stanowisku fizyki klasycznej, przyjmującej stałość i bezwzględność czasu i przestrzeni.

Teoria względności szczególna {die spezielleRelatwitdtstheorie, 1905) — zrywała z pojęciem czasu absolutnego i wysuwała nową koncepcję czasu i przestrzeni, łącząc przestrzeń i czas w czterowymiarową czasoprzestrzeń.
Teoria względności ogólna {die allge-meine Relativitdtstheorie, 1916) — stanowiąca uogólnienie teorii grawitacji Newtona, zastępująca w niej mechanikę geometrią (geometrie nieeuklidesowe), przewidywała efekty grawitacyjne zależne od krzywizny czasoprzestrzeni (m. in. zakrzywienie promieni świetlnych w polu grawitacyjnym, potwierdzone doświadczalnie i obserwacyjnie w 1919 r.).

RELEWANCJA (ang. relevant = stosowny, będący na miejscu, trafny, od nłc. rele-vans, -antis = ustawiający, naprostowują-cy) ang. relevancy; fr. pertinence; nm. Rele-vanz

W językoznawstwie strukturalnym — jedna z podstawowych zasad, polegająca na uwzględnianiu w opisie systemu językowego elementów istotnych, które pełnią określone funkcje, tzn. służą bezpośrednio lub pośrednio celom komunikacji językowej, przy jednoczesnym abstrahowaniu od elementów nieistotnych, nie pełniących określonej funkcji w danym układzie.

RELIGIA <łc. <religio» - bojaźń, cześć) ang. religion; fr. religion; nm. Religion

Dziedzina swoistego poznania (opartego najczęściej na -> wierze /2/ lub doświadczeniu osobistym) i działania ludz-

kiego, skierowanych ku mniej lub bardziej określonemu Bytowi absolutnemu, zwykle transcendentnemu (—> Bóg). Jako zjawisko społeczne stanowi odrębną dziedzinę kultury, a w życiu osobowym staje się zasadniczym wymiarem egzystencji. Może też stanowić centrum lub jeden z czynników -^ światopoglądu. Rzeczywistość religijną tworzy zespół egzystencjalnych faktów, jakimi są realne osobowe relacje człowieka z Bogiem, wyrażających się zazwyczaj w adoracji, ufności i miłości, niekiedy w bojaźni i lęku. Człowiek w akcie religijnym oddaje się całym sobą Bogu jako swemu Stwórcy i Zbawcy; wartością aktywności w tej dziedzinie jest świętość. W każdej religii podkreśla się istotną różnicę między tym, co święte (—> sacrum), a tym, co nieświęte {-^ profanum), i dąży się do wzajemnego ustosunkowania tych sfer, do uświęcania nieświętego. Rozumienie tych relacji, informacja o sposobach ich nawiązywania jest zadaniem —> teologii (w chrześcijaństwie — teologii faktu zbawienia i teologii uświęcenia wraz z teologią sakramentów); ujęcia teologiczne mają każdorazowo swą wersję kulturową.

W skład ukształtowanych historycznie religii wchodzą na ogół:

doktryna zawierająca twierdzenia o Bogu lub świętości z określeniem ich relacji do świata i człowieka;
kult bóstwa lub boskości określający sposób nawiązywania i utrzymywania kontaktu z Bogiem, uświęcania człowieka;
zespół norm postępowania, wyznaczający motywowaną religijnie obyczajowość i moralność;
instytucje społeczne związane z funkcjami określania i przekazywania doktryny i moralności, sprawowania kultu (funkcje proroków, kapłanów, teologów).

Poznanie religijne, tj. poznanie przez wiarę, różru się od poznania naukowego źródłem, zasięgiem przedmiotu, zupełnie innym przedmiotem formalnym i typem asercji. Jeśli chodzi natomiast o potrzeby

759

760

RELIGIJNOŚĆ

REPREZENTOWANIE

psychiczne i poznawcze, zarówno u podstaw religii, jak i u podstaw filozofii znajdują się te same przeżycia egzystencjalne człowieka: stwierdzenie przygodności i ograniczoności istnienia i działania, doświadczenie niepewności warunków egzystencji i znikomości dóbr, pragnienie lepszego stanu egzystencji, fascynacja nieskończonością, lęk przed nieznanym, itp.

Daną religię, historycznie ukształtowaną, można ujmować zastanawiając się nad jej istotą (aspekt filozoficzny), rozpatrując ją jako wydarzenie z dziejów Objawienia, a więc analizując jej wiarygodność, jej treść doktrynalną — jako formę zobowiązania (aspekt teologiczny); zjawiska religijne można studiować jako fakt społeczny, w tym również jako wydarzenie kulturotwórcze (aspekt socjologiczny), a także od strony osobowościowo-psychicznej, koncentrując się na doznaniach i przeżyciach osoby religijnej (aspekt psychologiczny). Rozmaite możliwości studiowania religii wskazują na jej wielce złożony charakter. Religia jest przedmiotem badań filozofii religii, psychologii religii, socjologii religii, religiologii.

Tak zwana religia naturalna — taka, do której człowiek mógłby dojść samodzielnie, wykrywając istnienie Boga jedynie za pomocą przyrodzonych sił rozumu, bez odwoływania się do Objawienia (^deizm Ul).

RELIGIJNOŚĆ nłc. religiositas; ang. reli-giousness; fr. religiosite; nm. Religiositdt

Cnota moralna związana ze —> sprawiedliwością (1), polegająca na okazywaniu -^ Bogu należnej Mu czci poprzez kult wewnętrzny (adoracja, ufność, miłość, niekiedy bojaźń i lęk), a także poprzez zorganizowany publicznie kult zewnętrzny (liturgia, sakramenty, asceza).

U S. A. KffiRKEGAARDA: religijność A, religijność B:

Religijność A — przeżywanie przez człowieka zagrożenia, jakie odczuwa on

wobec nieskończoności, pochłaniającej skończoność jego życia.

Religijność B — przeżywanie przez człowieka spotęgowanego zagrożenia nieskończonością, gdy utożsamia się ona z Bogiem w religii chrześcijańskiej.

Człowiek broni się przed tymi zagrożeniami przyjmując trzy różne postawy: estetyczną — przez wypełnienie psychiki jakimiś fascynacjami (ucieczka przed zagrożeniem); etyczną — analizując swój lęk i jego źródła, rozważając swoją relację z nieskończonością (stawianie czoła problemowi zagrożenia); religijną — przyjmując Boga, którego nieskończoność wnika w człowieka i pochłania jego życie.

REPRESJA (nłc. repressio = odepchnięcie, stłumienie) ang. repression; fr. repression (1), refoulement (2); nm. Unterdriickung (1), Yerdrdngung (2)

psych. W piśmiermictwie francuskim termin repression może oznaczać świadome i dobrowolne odrzucenie danej motywacji {syn.^ tłumienie), w przeciwstawieniu do refoulement (= 'wyparcie'; zob. niżej /2/), pojmowanego jako odrzucenie nieświadome i niedobrowolne.
psych. W piśmiennictwie anglojęzycznym termin repression jest stosowany również jako określenie podstawowego -> mechanizmu obronnego (1), dzięki któremu nasze „ja" odrzuca automatycznie i nieświadomie daną motywację, emocję, ideę, jeśli tylko budzą w nim one poczucie winy lub zagrożenia. W tym znaczeniu termin ten byłby odpowiednikiem polskiego terminu syn.—> „wyparcie" (fr. refoulement, nm. Yerdrangung).

REPREZENTOWANIE <łc. <repraesentatio> = przedstawienie, obraz, idea) ang. repre-sentation; fr. representation; nm. Repriisen-tation, Yertretung, Yorstellung

1. psych., t. pozn. Czynność przedstawiania sobie czegoś, tzn. sprawianie, że jakiś

761

762

RES COGITANS - RES EKTENSA

REWOLUCJA NAUKOWA

przedmiot staje się dany świadomości podmiotu; czynność ta obejniuje akty poznania zmysłowego łub pojęciowego (—> przedstawienie).

2. log. Stosunek zacliodzący między -^ zmienną a tymi wyrażeniami, które według reguł odpowiedniego —> języka sformalizowanego wolno podstawiać pod daną zmienną (—> podstawianie). Zmienna zdaniowa reprezentuje zdania i formuły (tj. wyrażenia ze zmiennymi) zdaniowe, zmienna nazwowa reprezentuje nazwy i formuły nazwowe.

RES COGITANS - RES EXTENSA <nłc. <res cogitans> = rzecz myśląca; nłc. <res ex-tensa> = rzecz rozciągła)

Określenia pochodzące od R. Descartes'a, a dotyczące dwóch rodzajów —> substancji (1) stworzonej, mianowicie duszy (świadomości) w przeciwstawieniu do rozciągłości, które to rodzaje nie kontaktują się ze sobą (—> dualizm /Ib/ psychofizyczny, paralelizm /1 /).

RESIDUUM (łc. residuum = reszta, pozostałość) ang. residue; ix. residu; nm. Residuum

W psychosocjologii V. Pareta: residua (dosłownie: osad psychiczny) — utrwalone w psychice wyobrażenia i towarzyszące im przekonania o podłożu uczuciowym, które przejawiają się często jako irracjonalne postawy i wpływają silnie na ludzkie postępowanie jako rzeczywiste, choć nie zawsze uświadamiane motywy. Mają one istotne znaczenie dla kształtowania się i utrzymywania układów społecznych. W psychice jednostki nawarstwiają się coraz to nowe osady tego rodzaju, chociaż częstokroć są one wzajemnie przeciwstawne, i dlatego powodowane przez nie zachowania mają nieraz charakter sprzeczny, dopóki nie osiągną w wyniku derywacji dostatecznej spójności logicznej (—> derywat /2/).
W fenomenologii u E. Husserla: czy-

sta świadomość jako pozostałość po zabiegach poznawczych (-> epoche 121), odsłaniana w wyniku kolejnych redukcji transcendentalnych (—> redukcja fenomenologiczna /A-F/).

RETENCJA (łc. retentio = zatrzymanie, powstrzymanie) ang. retention; fr. reten-tion; nm. Retention

W fenomenologii: moment aktu (stanu) świadomości będący jak gdyby zatrzymaniem w obrębie aktualnego przeżycia tego, co mija lub właśnie odeszło w przeszłość; pozostawanie w aktualnie zachodzącej fazie strumienia świadomości i pogłos tego, co staje się lub co stało się dopiero co przeszłością. Wraz z us—> protencją retencja określa intencjonalną dwukierun-kowość czy też dwubiegunowość strumienia świadomości.

RETROSPEKCJA <nłc. <retrospectio> = rzut oka wstecz, w przeszłość) ang. retrospec-tion; fr. retrospection; nm. Riickhlick

t. pozn. Odmiana —> introspekcji (1) polegająca na obserwowaniu przez podmiot swoich własnych minionych przeżyć, odtwarzanych aktualnie w polu świadomości.

REWOLUCJA NAUKOWA <nłc. revolu-tio = obrót, przewrót) ang. scientific revolu-tion; fr. revolution scientifique; nm. Revolu-tion der Wissenschaft, wissenschaftliche Revo-lution

Istotna zmiana w rozwoju jakiejś nauki polegająca na tym, że nie tylko dawną teorię zastępuje się nową, ale wraz z nią ulegają zmianie podstawowe dla danej nauki założenia metodologiczne i filozoficzne. Przykładem: fizyka Newtona, która wyparła fizykę Arystotelesa, a w XX w. — teoria względności. W naukach humanistycznych za zdarzenie o charakterze rewolucyjnym uważa się wprowadzenie do językoznawstwa pojęć i metod logiczno--matematycznych połączone z możliwością enapirycznego sprawdzania teorii

763

764

RODZAJ

ROZCIĄGŁOŚĆ

lingwistycznych dzięki powiązaniu tych metod z techniką: stosowanie maszyn cyfrowych do przekładu, indeksowania, streszczania itp. (-> gramatyka generatywna). Podobnie jak w dziedzinie politycznej, tak i w rozwoju nauki rewolucyjny przełom jest zwykle poprzedzony okresem narastającego kryzysu dotychczasowych struktur (w nauce: pojęć, teorii i metod).

Zbliżone do „rewolucji naukowej" jest pojęcie rewolucji naukowo-technicznej, będące również kategorią ekonomiczną i polityczną. Rewolucja ta polega na głębokich przemianach zachodzących w społeczeństwie za sprawą nauki oraz na radykalnych zmianach wewnątrz samej nauki, związanych z tym, że stała się ona siłą współdecydującą o dobrobycie społeczeństw dzięki ogromnemu zakresowi zastosowań technicznych i produkcyjnych. Sytuacja taka nie wpływa bezpośrednio na treść teorii naukowych, ale wpływa na skalę zadań, stwarza nowe problemy organizacyjne, jak np. zagadnienie doboru i kształcenia uczonych czy problem przyswojenia narastającej lawinowo informacji naukowej (—> na-ukoznawstwo).

RODZAJ gr. genos; łc. genus; ang. genus, kind; ix. genre; nm. Gattung

metaf. Idea ogólna dotycząca, podobnie jak korelatywny —^.gatunek (1), istoto-wych struktur bytowych, lecz w odróżnieniu od niego ujmująca w konkretnych rzeczach cechy bardziej potencjalne, wspólne kilku gatunkom.
W logice tradycyjnej: jeden z pięciu wyróżnionych przez Porfiriusza i przyjętych w scholastyce typów orzeczników {pente phonon, quinque voces), służących do orzekania pojęć ogólnych o jednostkowym przedmiocie (^ predykabilia /1 /). Rozróżnia się {-^ „drzewo Porfiriusza"):

a) rodzaj bliższy {genusproximum) — ten, który jest bezpośrednio wyższy w stosunku do danego gatunku;

b) rodzaj najwyższy {genus supremum) — obejmujący wszystkie gatunki, taki, którego nie obejmuje żaden inny.

3. biol. Jednostka systematyki obejmująca pewną liczbę -^ gatunków (3) (rzadziej jeden) o niektórych cechach wspólnych lub zbliżonych.

ROSZCZENIE PRAWDZIWOŚCIOWE

łc. ~ ajfirmatio (Tomasz z Akwinu); ang. truth-daim

Podstawowa i pierwotna funkcja semantyczna zdań oznajmujących (o strukturze podmiotowo-orzecznikowej: S jest P), związana z czasownikiem -^ 'być', a polegająca na wyrażaniu w nich kategorycznego twierdzenia. Łącznik zdaniowy 'jest' w swym elementarnym użyciu znaczy po prostu, że pewna przydawka należy do pewnego podmiotu; z metajęzykowego punktu widzenia łącznik ów wyraża roszczenie prawdziwości zdania, w którym właśnie występuje (w trybach i formach zmodyfikowanych wyraża on to roszczenie w różnych epistemicznych i intencjonalnych modalnościach). Należy podkreślić, że ta rola łącznika 'jest' stanowi cechę zdania, a nie czyjejś wypowiedzi. Nie chodzi więc w przypadku truth-daim o roszczenie w sensie aktu mowy czy intencji wypowiadającego się, lecz o to, co w samej strukturze języka sprawia, że asercja i negacja są w ogóle możliwe. W formalnej strukturze języka zdania oznajmujące pełnią taką właśnie funkcję, zajmując określone miejsce w systemie kontrastowych trybów oznajmiarria, pytania, wyrażania rozkazu, życzenia itp. -^ Asercja (2).

ROZCIĄGŁOŚĆ gr. megethos; nłc. exłen-sio; ang. extension; fr. extension, 1'etendue; nm. Ausdehnung

filoz. przyr. Cecha rzeczy, których części są umieszczone w przestrzeni jedne na zewnątrz drugich; fragment przestrzeni zajmowany przez jakąś rzecz, wymiary tej rzeczy. Korelatywnym pojęciem odnoszo-

765

766

ROZŁĄCZNOSC

ROZTROPNOŚĆ

nym do czasu jest -> trwanie. R. Descartes utożsamiał rozciągłość z materialnością (-^ res extensa).

ROZŁĄCZNOSC nłc. exclusio; ang. ex-clusion, disjoint; fr. exclusion; nm. Ausschlie-fiung

log. Stosunek między zbiorami, zwany też wykluczaniem się, polegający na tym, że dane zbiory rue mają elementów wspólnych.

Rozłączność podziału to właściwość poprawnego -^ podziału logicznego (obok jego -> adekwatności /3/), polegająca na tym, że dwa podzbiory będące członami podziału wykluczają się, tj. żaden z elementów jednego podzbioru nie należy do drugiego podzbioru, i odwrotnie. Gwarancją rozłączności jest stosowarue tylko jednej zasady podziału.

ROZMAITOŚĆ (różnorodność) gr. hete-rótes; łc. diversitas; ang. varieły; fr. dwersite; nm. Yerschiedenartigkeit, Mannigfaltigkeit

W logice tradycyjnej: ruetożsamość —> rodzajów, negacja tożsamości między rodzajami. Rozmaitość dotyczy rodzajów, tak jak próżnica gatunkowa — gatunków, a -» odrębność — jednostek.

ROZPACZ łc. desperatio; ang. despair; fr. desespoir, nm. Yerzweiflung

Stan ducha u kogoś, kto zwątpił w sens wszystkiego; poczucie absurdalności płynące ze świadomości całkowitego osamotnienia. Stan taki może być wynikiem utraty wiary w Boga (S. A. Kierkegaard) lub zaufania do ludzi w następstwie utraty ideałów lub nadziei na ich urzeczywistnienie (A. Camus).
teol. Całkowita utrata ufności pokładanej w Bogu (utrata -^ nadziei /1 / jako cnoty teologalnej), uważana w Kościele za jeden z najcięższych grzechów.

ROZSĄDEK gr. phrónesis; łc. prudentia, mens sana, sensus sanus; nłc. intellectio; ang.

sense, judgement; fr, raison, sens, jugement; nm. Yerstand

Bez bliższych określeń — zazwyczaj tyle, co -> zdrowy rozsądek, szczególnie w znaczeniu tego terminu wyróżnionym jako pierwsze (2).
U I. Kanta: Yerstand (= 'intelekt' w tłum. R. Ingardena) — zdolność tworzenia pojęć na podstawie danych zmysłowych, w odróżnieniu od rozumu {Yer-nunft), który jest od doświadczenia niezależny. Rozsądek zespala wielość wyobrażeń w jedność poprzez aprioryczne kategorie odpowiadające zasadom czystego doświadczenia.

ROZSTRZYGALNOŚĆ ang. decidability; fr. decidabilite; nm. Entscheidbarkeit

metod. Własność teorii sformalizowanej: teoria (system twierdzeń) jest rozstrzygal-na, gdy istnieje metoda (tzw. efektywna), która pozwala w skończonej liczbie kroków stwierdzić, czy dane wyrażenie jest, czy nie jest twierdzeniem tej teorii. Przykładem teorii rozstrzygalnej może być —> rachunek zdań, dla którego efektywną metodą rozstrzygania jest metofa zero-je-dynkowa.

Podobnie, przez wskazanie na efektywną metodę {—> algorytm) rozstrzygania, określa się cechę rozstrzygalności w odniesieniu np. do zbiorów przeliczalnych (tj. równolicznych ze zbiorem liczb naturalnych), do jakiejś klasy pytań, itp.

ROZTROPNOŚĆ gr. phrónesis; łc. prudentia; ang. prudence; fr. prudence; nm. Klugheit

et. -> Cnota (2a) intelektualna z grupy cnót praktycznych, mająca kierować działaniem w dziedzinie tego, co przygodne i konkretne, przez uwzględnierue moralnie znaczących czyrmików i ustalenie, co w danej chwili jest słuszne zgodiue z wymaganiami norm moralnych i regułą umiaru.
et. Jedna z czterech cnót kardynal-

767

768

ROZUM

ROZUM SZCZEGÓŁOWY

nych (z grupy nabytych -> cnót /2b/ mo-ralnycłi).

ROZUM gr. nous, nóesis, didnoia, logos, phrónesis; łc. ratio; ang. reason; fr. raison; nm. Yernunft

t. pozn., psych. -^ Władza (2) poznawcza, właściwa w szczególności człowiekowi, określanemu jako animal rationale (choć rozum w ogólności nie musi być w swej istocie identyczny z rozumem ludzkim; -^ logos, -^ nous III), przejawiająca się w odrębnej i wyższej od poznania zmysłowego zdolności abstrakcyjnego i dyskursywne-go myślenia, tj. ustalania koniecznych relacji między przedmiotami {-^ rozumowanie) oraz formułowania zasad, praw, co w sumie stanowi podstawę komuniko-walnej wiedzy. Rozum poznaje jakąś rzecz lub formułuje jakieś prawo za pomocą myślowego —> dyskursu (1), przechodząc od przesłanek do wniosków. Działa w sposób metodyczny, a nawet — niekiedy — w jakiejś mierze mechanicznie, w odróżnieniu od —> intelektu (1), który będąc podmiotowo tą samą władzą umysłowo-poznawczą, co rozum, różni się od ruego pod względem funkcjonalnym. Inne, oprócz intelektu, funkcjonalne nazwy tej samej władzy umysłowo-poznawczej: -^ pamięć (Ib), -^ umysł (1), -> inteligencja (lA, 2), -^ świadomość (1), -> sumienie, -^ sjaitereza.

Cechy charakterystyczne rozumu ludzkiego:

niematerialność pomimo związania z poznaniem zmysłowynm;
receptywność obok spontaniczności;
transcendentność w działaniu przy zachowaniu immanentności.

Ze względu na przedmiot rozróżnia się:

rozum spekulatywny — mający na celu myślenie teoretyczne, służące porządkowaniu pojęć;
rozum praktyczny — odnoszący się do działania.

W zależności od rodzaju prawd, które

rozum poznaje, w tradycji chrześcijańskiej rozróżnia się:

a') rozum wyższy — zajmujący się prawdami Bożymi bądź przez to, że je poznaje, bądź przez to, że w świetle praw Bożych układa postępowanie (^ mądrość II, 31);

b') rozum niższy — zajmujący się sprawami doczesnymi (—> wiedza 11,11).

I. Kant wyróżnia czysty rozum {reine Yernunft) lub po prostu rozum — to, co w myśli jest aprioryczne, czyli niezależne od doświadczenia; rozum ten nie przeciwstawia się rozumowi praktycznemu. Rozum może mieć według Kanta: a) charakter teoretyczny (theoretisch) czy też spekulatywny (spekulatw) — wówczas, gdy jego aktywność podporządkowuje się jedynie poznaniu, lub b) charakter praktyczny (praktisch) — wówczas, gdy podporządkowuje się działaniu moralnemu. W pierwszej z tych dwóch postaci może on być bądź czysty, bądź oparty na doświadczeniu. Rozum praktyczny {praktische Yernunft) jest zawsze czysty. Czysty rozum teoretyczny wyposażony jest w apriorycznosc myśli. Czysty rozum praktyczny ustanawia aprioryczną zasadę aktywności moralnej, czyli —> imperatyw kategoryczny.

ROZUM PARTYKULARNY nłc. ratio par-ticularis t. pozn., psych. syn.—> Rozum szczegółowy.

ROZUM PRAKTYCZNY ang. practical reason; fr. raison pratiąue; nm. praktische Yernunft t. pozn., psych. —> Rozum (b).

ROZUM SZCZEGÓŁOWY (rozum partykularny) nłc. ratio particularis, vis cogita-tiva

t. pozn., psych. Charakteryzowana na gruncie tomistycznej teorii poznania specyficzna władza poznawcza u człowieka, będąca swoistą syntezą funkcji zmysłów i in-

769

770

ROZUMIENIE

ROZUMOWANIE

telektu, analogiczna do władzy oceny zmysłowej u zwierząt (—> vis aestimatwa). Istnienie takiej władzy przyjmuje się, aby wyjaśnić genezę -^ sądów (IB) egzystencjalnych o charakterze zmysłowo-intele-ktualnym, w których zostaje stwierdzone aktualne istnienie jakiejś konkretnej, danej naocznie rzeczy materialnej. Rozum szczegółowy poznając istniejący aktualnie konkret miałby łączyć ujęte bezpośrednio w płaszczyźnie intelektualnej istnienie z materialną treścią, której przedstawienie pochodzi z poznania zmysłowego, co w sumie stanowiłoby podstawę wspomnianych sądów egzystencjalnych. Przyjęcie tego rodzaju aktów poznawczych służy tworzeniu realistycznych pojęć, w szczególności zaś ma odgrywać istotną rolę w wypracowywaniu metafizycznego pojęcia bytu jako bytu (-> separacja). Teorię rozumu szczegółowego w nawiązaniu do tekstów Tomasza z Akwinu rozwinął M. A. Krąpiec.

ROZUMIENIE gr. didnoia (Platon), epi-stetne (Arystoteles); nłc. intellectio; ang. un-derstanding (1), comprehension; fr. entende-ment (1), comprehension, intellection; nm. Yerstand (1), Yerstdndnis

Termin zaczerpnięty z języka potocznego, stosowany szeroko w naukach humanistycznych, w psychologii i socjologii, a także w filozofii (np. metoda rozumienia wewnętrznej struktury zjawisk duchowych W. DiLTHEYA / -^ psychologia rozumiejąca/).

1. t. pozn., psych. Poznanie przyczyn lub właściwości tego, co się rozpatruje, uchwycenie związków między bytami, przedmiotami, zjawiskami itp.; wyjaśnianie samemu sobie. Niekiedy w przeciwstawieniu do —> wyjaśniania — poznawanie przez intuicję syntetyczną, głównie dzięki przeżytemu doświadczeniu. Rozumienie bywa traktowane jako typ poznania pośredniego lub typ -^ poznania (1) bezpośredniego.

2. psych. Postawa kogoś, kto wczuwa-jąc się dzięki —> sympatii (2) w położenie innych ocenia ich z większą życzliwością.

ROZUMNOŚĆ gr. synesis; nłc. mtionali-tas; ang. rationality; fr. mtionalite; nm. Rationalitat, Yernunftmcifiigkeit

metaf., t. pozn. W tradycji arystoteleso-wsko-tomistycznej: aktualizowana przez określoną formę duchową (np. przez tę oto istotę duszy ludzkiej lub przez istotę anioła) możność, która tę formę ogranicza (jednostkuje; —> ograniczenie /1 /), a zarazem otwiera na przyjęcie treści poznawczych, nie pozwalając jej w ten sposób być aktem pełnym i zamkniętym. Rozumność wchodzi w skład definicji człowieka jako określenie różnicy gatunkowej i oznacza zasadniczo dyskursywność intelektu, która polega na jego przechodzeniu ze stanu potencjalności do stanu aktualności; przechodzenie to dokonuje się fazami — od jednego elementu poznania do drugiego, i jest funkcjonalnie zależne od poznania zmysłowego.

ROZUMOWANIE gr. didnoia; łc. ratioci-natio, discursus; nłc. speculatio; ang. reaso-ning; fr. raisonnement; rmi. Yernunfłschlufi

psych. Dyskursywna czynność myślowa polegająca na przechodzeniu od jakiegoś sądu do innego sądu, który wiąże się w pewien sposób z pierwszym. Odróżnia się rozumowanie kontrolowane, będące rozwiązywaniem zadania stojącego przed podmiotem, od rozumowania spontanicznego, w którym podmiot nie rozwiązuje świadomie zadania ani nie stosuje świadomie jakichś reguł. Ze względu na liczbę etapów rozróżnia się rozumowania proste (jednoetapowe, np. zwykłe rozwiązanie zagadnienia, wnioskowanie) oraz rozumowania złożone (wieloetapowe, np. dowodzenie, wyjaśnianie, rozstrzyganie).
metod. Czynność polegająca na tym, że z jednych zdań, zwanych przesłankami, wyprowadza się według reguł logiki

771

772

ROZWÓJ

RÓWNOWAŻNOŚĆ

inne zdania, zwane wnioskami lub konkluzjami. Rozróżnia się m. in. rozumowania dedukcyjne i rozumowania redukcyjne, jedne i drugie oparte na stosimku ^wynikania logicznego, którego pierwszy człon nazywa się racją, drugi zaś (wynikający z racji) — następstwem.

Rozumowanie jest dedukcyjne, gdy racja uzasadnia następstwo (np. twierdzenia systemu dedukcyjnego uzasadnia się aksjomatami, które są dla tych twierdzeń racjami logicznymi). Rozumowanie dedukcyjne jest niezawodne, tzn. że od prawdziwych przesłanek prowadzi zawsze do prawdziwych wniosków, ponieważ przesłanki są tu racją, a prawdziwa racja nie może mieć fałszywych następstw (zgodnie z definicją wynikania).
Rozumowanie jest redukcyjne, gdy następstwo uzasadnia rację. Na przykład w pewnym typie indukcji uzasadnia się zdanie ogólne na podstawie zdań stwierdzających poszczególne przypadki prawidłowości stwierdzanej przez to zdanie ogólne; zdanie ogólne jest dla nich racją, ponieważ wynikają one z tego zdania logicznie. Rozumowanie redukcyjne pozbawione jest cechy niezawodności, gdyż może się zdarzyć, że przy prawdziwym następstwie racja będzie fałszywa, a więc jedynie upraw-dopodabnia ono swój wniosek. Na przykład zdanie prawdziwe: „Pewni ludzie są filozofami" wynika logicznie ze zdania fałszywego: „Wszyscy ludzie są filozofami".

W powyższej klasyfikacji, w której zasadą podziału jest stosunek kierunku rozumowania do kierunku wynikania logicznego, nie mieszczą się rozumowarua statystyczne i inne, w których między przesłankami i wnioskiem nie zachodzi stosunek wynikania logicznego.

3. metod. Zespół zdań jako zapis rozumowania w powyższym (2) znaczeniu.

ROZWÓJ gr. genesis; łc. evolutio; nłc. ge-neratio; ang. development; fr. developpement; nm. Entwicklung

Termin development stosowany był przez H. Spencera (1855), zanim autor ten zaczął się posługiwać terminem evolution.

Przejście od tego, co wirtualne (-^ wir-tualność) do tego, co aktualne (np. rozwój organizmu, rozwój doktryny); zakłada ono substancjalną tożsamość tego, co minione i tego, co obecne.
Sekwencja zmian zachodzących w jakimś układzie według określonych praw biologicznych, psychologicznych itp. W szczególności zmiany prowadzące do zróżnicowania i zwiększenia złożoności układu; w tym znaczeniu termin ten miewa charakter wartościujący. Także: wynik zmian w powyższych znaczeniach.
biol. Stopniowy proces zmian kierunkowych, najczęściej nieodwracalnych, dokonujących się pod wpływem różnych czynników wewnętrznych i środowiskowych. Rozróżnia się:

rozwój ontogenetyczny (osobniczy) — który dotyczy zmian właściwości strukturalno-funkcjonalnych organizmu, jakie zachodzą w ciągu całego jego życia (-4 ontogeneza);
rozwój filogenetyczny (rodowy) — który dokonuje się w następujących po sobie pokoleniach w ramach —> populacji (1) i prowadzi do powstania nowych -> gatunków (3) (—> filogeneza).

Pojęcie rozwoju zakłada pojęde -^ zmienności, a często i —> postępu (3). Współcześnie w biologii podkreśla się całościowy charakter procesów rozwojowych onto-i filogenetycznych.

RÓWNOWAŻNOŚĆ ang. equivalence; fr. equivalence; nm. Aquivalenz

log. Zdanie złożone, będące połączeniem dwóch zdań za pomocą symbolu = z -> rachunku zdań, mające postać p = q (czyt.: p wtedy i tylko wtedy, gdy q), gdzie symbole p, q są zmiennymi reprezentującymi zdania; w innych notacjach pisze się: p <=> q, Epq. Równoważność jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy

773

774

RÓŻNICA

RÓŻNICA GATUNKOWA

oba zdania składowe, tj. zdania po obu stronach symbolu równoważności, mają tę samą wartość logiczną, czyli są oba prawdziwe lub oba fałszywe. Symbol równoważności jest więc —> funktorem eksten-sjonalnym. Równoważność p = q wyraża to samo, co -> koruunkcja dwóch -^ implikacji, mianowicie: (p —> <j) a ((j —> p). Odzwierciedla się to w sposobie czytania równoważności, porueważ formuła p -^ ^ znaczy: „wtedy gdy p, to q" ('wtedy' jest synonimem 'jeśli'); natomiast implikacja odwrotna: (? -> p — to tyle, co: „tylko wtedy gdy p, to q". Mówiąc jeszcze inaczej: za pomocą zwrotu p ^> cj stwierdzamy, że p jest warunkiem wystarczającym dla q; za pomocą zwrotu ^ —> p stwierdzamy, że p jest warunkiem koniecznym dla q. Równoważność p = q stwierdza przeto, iż p jest dla q warunkiem wystarczającym i zarazem koniecznym; to samo odnosi się do relacji q względem p.

RÓŻNICA gr. didkrisis, diorismós, diapho-rd (2); łc. distinctio (1), differentia (2), diversi-tas; ang. distiction (1), dijference (2); fr. di-stinction (1), difference (2); nm. Unterschei-dung (1), Unterschied (2), Differenz (2), Ver-schiedenheit

1. metaf. Distinctio (= rozróżnienie, odrębność) — stosunek odmienności, nietoż-samości między przedmiotami (pomiędzy czymkolwiek a czymkolwiek), które mogą mieć zarazem elementy takie same. W tradycji filozofii klasycznej rozróżnia się:

A) różnicę rzeczową (realną) {distinctio realis) — taką, jaka zachodzi między jedną -> rzeczą (1) a drugą, między bytami realnymi. Może ona być negatywna (rzecz - jej zaprzeczenie) bądź pozytywna, i ta ostatrua może być większa, czyli realna (między dwiema rzeczami), lub mniejsza, czyli modalna (rzecz - jej modalność). Różnica większa może być adekwatna (rzecz - rzecz) lub nieadekwatna (rzecz - jej część, zazwyczaj integralna);

B) różnicę myślną(pojęciową){distinctio rationis) — zachodzącą między treściami pojęć. Może być ona poznawcza — gdy jakieś pojęcie zostaje utworzone ze względu na samą rzecz, bądź wytwórcza, która z kolei może być bez podstawy w rzeczy albo mieć podstawę w innej rzeczy. Różnica poznawcza może być większa — zachodzi ona między treśdami -^ pojęć (IBb) uniwersalnych, albo mniejsza — zachodzi między treściami -> pojęć (IBa) transcendentalnych.

Powyższy podział nawiązuje do tradycji szkotystycznej, w której uwzględniano osiem rodzajów rozróżnień: distinctio 1) rationis, 2)formaUs, 3) ex natura rei, 4) modalis, 5) realis, 6) essentialis, 7) subiectiva, 8) obiec-tiva.

2. W logice tradycyjnej: differentia {= różnica, rozmaitość) — cechy jednego przedmiotu porównywanego z drugim przedmiotem, który tych cech nie posiada. Rozróżnia się różnicę jakościową i różnicę ilościową. Różnicy przeciwstawia się -^ identyczność (1), ^tożsamość, —> podobieństwo. —> Różnica gatunkowa.

RÓŻNICA GATUNKOWA gr. eidopoió diaphord; łc. differentia specifica, differentia constitutiva; ang. specific difference; fr. difference specifique; nm. artbildender Unterschied

W logice tradycyjnej: jeden z pięciu wyróżnionych przez PoRFiRiuszA i przyjętych w scholastyce typów orzeczników {pente phonón, quinque voces), służących do orzekania pojęć ogólnych o jednostkowym przedmiocie {—> predykabilia /1 /). W odróżnieniu od —> odrębności dotyczącej jednostek i —> rozmaitości dotyczącej rodzajów różnica gatunkowa oznacza cechę, którą dany gatunek różni się od innych gatunków tego samego rodzaju {-^ definicja klasyczna).

Arystoteles w swoim zestawie orzeczników {Topiki, I, 4, 101 b 17-25) nie wyodrębnił różnicy, uważając, że jest ona tej sa-

775

776

RÓŻNORODNOŚĆ

RUCH

mej natury, co rodzaj, choć wydawałoby się, że powinna być zawarta w definicji. Odmienność gatunkową określił jako hetera to eidei.

RÓŻNORODNOŚĆ ang. heterogeneity; fr. heterogeneite; nm. Ungleichartigkeit syn.—> Rozmaitość.

RUCH gr. phord (= kinesis póthen pot, Arystoteles, Etyka nikomach., X, 4, 1174 a 30); łc. motus, motio; ang. movement, motion; fr. mouvement; nm. Bewegung

1. metaf., filoz. przyr. W tradycji arysto-telesowsko-tomistycznej: wszelkie przejście od możności do aktu (—> akt i możność) rozpatrywane tylko jako przejście. Bliskoznacznikami „ruchu" są pojęcia —> zmiany i -^ stawania się. Według określenia Arystotelesa ruch jest aktualizacją tego, co jest w możności — w takiej mierze, w jakiej to coś jest jeszcze w możności. Jako realizacja —> ilości (1) ciągłej, której poszczególne fazy nie istnieją jednocześnie {continuum płynne i sukcesywne; —> ciągłość /1 /), ruch jest procesem aktualizacji (realizacji) możności trwającym tak długo, jak długo możność ta jest jeszcze obecna i nie została całkowicie zrealizowana. Aby lepiej zrozumieć swoistą rzeczywistość ruchu, należy uwzględnić trzy jej elementy: 1) -^ podmiot (1) będący w możności; 2) akt niepełny, doskonalący możność; 3) akt pełny, doskonały, który jest kresem aktu niepełnego. Ruch jest zmianą jawiącą się jako ciąg cząstkowych, sukcesywnych realizacji. Jako coś pośredniego pomiędzy możnością i aktem ruch zakłada pojęcie realnego bytu możnościowego. Do zaistnienia ruchu konieczne są: podmiot podlegający zmianie, źródło ruchu (przyczyna), czas, punkt wyjścia i punkt dojścia. Ruch może przejawiać się w kategoriach: -^ ilości (1), ^jakości (1), umiejscowienia (—> miejsce) — i w związku z tym wyróżnia się: ruch ilościowy — przyrost lub ubytek ruchu; ruch jakościo-

wy — przemianę substancji; ruch lokalny — przejście z jednego miejsca na inne.

W irmym aspekcie wyróżnia się:

a) ruch przechodni (motus trans-ienś) — którego źródło znajduje się poza ciałem podlegającym zmianie; właściwy bytom nieożywionym;

b)ruch wsobny {motus immanens), nazywany też —> działaniem (Ic) immanen-tnym lub czynnością wsobną (immanentną) — ruch pochodzący od podmiotu i w nim pozostający, nie udzielony z zewnątrz przez jakiś inny byt. Prowadzi on do wewnętrznego doskonalenia i maksymalnego rozwoju, jaki dany byt (żywy) może osiągnąć. Czysto immanentne działanie dokonuje się bez za-istruenia skutku w czymś na zewnątrz; działaniem takim jest np. kontemplacja prawdy czy intuicyjna wizja intelektualna rzeczj^^i-stośd — obydwie nie kończące się wytworzeniem jakiegoś skutku poza samym aktem poznania. Współcześnie, w związku z wynikami badań nad budową atomu (np. ruch elektronu wokół jądra) toczy się w to-mizmie dyskusja, czy ruch wsobny jest wyłącznie cechą istot żywych i czy stanowi adekwatne kryterium dla ich odróżnienia od bytów nieożywionych.

Działanie i doznawanie to dwie kategorie, które integrują przyczynowanie sprawcze (—> przyczynowość /!/), dokonujące się poprzez ruch. Źródłem ruchu powodującego zaistnienie nowego bytu — substancjalnego lub przypadłościowego — jest przyczyna sprawcza; jej działanie ma zwykle dwa kresy odniesienia: 1) punkt wyjścia — od przy-cz5my sprawczej i 2) pimkt dojścia — w postaci przemienienia podmiotu, w którym kształtuje się nowy skutek. W przypadku działania czysto unmanentnego punkt dojścia nie odgrywa roli.

Wychodząc od analizy ruchu jako swoistej realizacji aktu i możności Arystoteles sformułował następujące dwie zasady: 1) „Wszystko, co jest w ruchu, poruszane jest przez coś innego" oraz 2) „Szereg

777

77S

RYGORYZM

RZECZ SAMA W SOBIE

czynników poruszających i poruszanych nie może się ciągnąć w, nieskończoność". Na podstawie tych zasad doszedł on do pojęcia Pierwszego —> Poruszyciela (a) jako ostatecznej racji ruchu.

W ontologii marksistowskiej: atrybut materii, czyli taka jej właściwość, która nie może istnieć bez materii (podobnie jak i materia nie może istnieć bez ruchu). Poprzez ruch dokonuje się rozwój materii: powstają jej nowe układy, struktury istotnie różne od dotychczasowych. F. Engels wyróżnił pięć rodzajów ruchu (zmian): 1) mechaniczny, 2) fizyczny, 3) chemiczny, 4) biologiczny, 5) społeczny.
fiz. Zmiana położenia jednego ciała względem drugiego — tego, które dowolnie przyjmuje się za nieruchome. Według I. Newtona można mówić o ruchu absolutnym (bezwzględnym), który odbywałby się w stosunku do bezwzględnego układu odniesienia. Współcześnie przyjmuje się, że każdy ruch jest względny; pojęcie ruchu absolutnego nie zawiera żadnej treści fizycznej. Zasada nieoznaczoności Heisenberga wskazuje, jak dalece można posługiwać się opisem klasycznym przy wyjaśniaruu ruchu w mikroświecie. W fizyce współczesnej: ruch rzeczywisty — taki, który daje się odnieść do określonego puriktu w czasoprzestrzeni.

RYGORYZM (łc. rigor = sztywność, surowość) ang. ńgorism; fr. rigorisme; nm. Ri-gorismus

et. Stanowisko w etyce normatjOYnej postulujące bezwzględne i ścisłe przestrzeganie prawideł etycznych. Na przykład według I. Kanta postępowanie etyczne to takie postępowanie, które jest zgodne z prawem moralnym (—> imperatyw kategoryczny) bez względu na okoliczności, przy czjntn decydującym motywem ma być poszanowanie owego prawa i poczucie obowiązku, nie zaś czyjeś dobro, szczęście, przyjaźń, miłość bliźniego czy nawet miłość Boga {-^ tucjo-ryzm bezwzględny). Rygoryzm przeciw-

stawny jest -^ hedonizmowi, —> eudajmo-nizmowi, —> utylitaryzmowi.

RZECZ gr. pragma, chrema; łc. res; ang. thing; fr. chose; nm. Ding, Sache (3)

metaf. -^ Byt ujęty jako pozytywnie określona w sobie, tożsama z sobą i w sobie niesprzeczna -^ treść (1), która istnieje; gdy treść ta staje się przedmiotem poznania pojęciowego i jest definiowalna, nosi nazwę -> istoty (la). „Rzecz" jest pierwszym po „bycie" pojęciem transcendentalnym (—> transcendentalia 11,11); jego epi-stemologicznym wyrazem jest relatywna zasada tożsamości, w której sformułowaniu zaakcentowany zostaje esencjalny aspekt bytu: „Każdy byt jest tym, czym j e s t".
Równoznacznik —> substancji (1), jedna z kategorii ontologicznych występująca w wielu ich różnych zestawach. Arystoteles dzielił rzeczy na 1) rzeczy pierwsze (= —> substancje/la/jednostkowe) — przedmioty indywidualne, i 2) rzeczy wtóre (= ^substancje /Ib/ drugie) — powszechniki. Najczęściej jednak z zakresu tego pojęcia wyłącza się substancje rozumne i wówczas, w przeciwstawieniu do —> osoby (1), oznacza ono to wszystko, co nie jest osobą, będąc -^podmiotem (1), a więc — przedmioty martwe oraz rośliny i zwierzęta.
t. pozn. Równoznaczruk —> przedmiotu (2) — wszystko to, co może być ujmowane pojęciowo, wyobrażane, pomyślane, stwierdzone lub zaprzeczone, jako przeciwstawne lub zewnętrzne w stosunku do —> podmiotu (2).

U I. Kanta — przeciwieństwo czystego przedmiotu, tzn. przedmiotu myślnego, i z tej racji coś nadrzędnego w stosunku do przedstawienia; -^ rzecz sama w sobie.

RZECZ SAMA W SOBIE ang. thing in itselfi fr. chose en soi; nm. Ding an sich

Pojęcie wprowadzone przez I. Kanta w jego teorii poznania: przeciwstawił on

779

780

RZECZYWISTOŚĆ

rzeczy same w sobie, czyli —> noumeny (1) — zjawiskom, czyli -> fenomenom (2), które w przeciwieństwie do pierwszych są jedynie konstrukcjami umysłu. Rzeczy same w sobie jako to, co obiektywne, są dla umysłu ludzkiego niepoznawalne, ponieważ zdolny on jest poznawać tylko własne konstrukcje, powstałe z materiału dostarczanego przez zmysły, tj. zjawiska (—> fe-nomenalizm Ul). Ta dwoistość dotyczy również samego człowieka, jest on bowiem jednocześnie rzeczą samą w sobie i zjawiskiem. Jako podmiot działający moralnie i wolny jest rzeczą samą w sobie, a jako zjawisko jest podporządkowany prawom przyczynowości.

RZECZYWISTOŚĆ gr. ón; łc. res (sing. i pL); nłc. realitas, actualitas (J. Duns Szkot); ang. reality, actuality, actualness; ix. realite, le reel; nm. Realitdt, Wirklichkeit, Aktualitat

1. metaf. To, co istnieje na jakiejkolwiek zasadzie i jest realne — w przeciwstawieniu do tego, co pozorne, nie będące takim, jakim się wydaje, albo będące tylko wytworem wyobraźni, a także w przeciwstawieniu do tego, co —> idealne (1, 2) — zarówno w sensie obiektywnym, jak i subiektywnym (np. jako treści przeżyć). Tak określona rzeczywistość może być ujmowana jako:

zbiór obejmujący wszelkie -> byty (A) realne (istniejące obiektywnie lub subiektywnie);
jakaś dziedzina takich bytów;
jakiś jeden byt (obiektywny lub subiektywny).

Rzeczywistość w pierwszym znaczeniu

(fl) można rozumieć bądź jako -^ zbiór (1) w sensie dystrybutywnym, tzn. rzeczywistość ujętą pluralistycznie pod względem bytowym, bądź jako -^ zbiór (2) w sensie kolektywnym, tzn. rzeczywistość jako jednorodną, spójną całość, i wówczas znaczenie pierwsze {a) utożsamiałoby się ze znaczeniem trzecim (c), tzn. rzeczywistości jako jednego bytu. Pojęcie rzeczywistości w drugim znaczeniu (b) utożsamia się w zasadzie z pojęciem —> świata w różnych jego znaczeniach. Dystrybutywne ujęcie rzeczywistości charakterystyczne jest dla —> pluralizmu metafizycznego, a jej ujęcie kolektywne — dla —> monizmu. Rzeczywistość w znaczeniu dystrybutywnym ma szeroki bytowo zakres odniesienia: od Absolutu {ens a se) poprzez substancje {ens in se) i przypadłości {ens in alio) do relacji {ens ad aliud). Rozróżnia się na ogół rzeczywistość transsubiektywną, po-zapodmiotową, ekstramentalną — niezależną w swym istnieniu od myśli, i rzeczywistość poznawczo-psychiczną, intencjonalną — posiadającą wyłącznie istnienie wtórne, zależne od istnienia podmiotowego, substancjalnego.

2. metaf. Stan bytu jako czegoś istniejącego — w przeciwstawieniu z jednej strony do tego, co pozorne, urojone, jedynie pomyślane, wyobrażone, a z drugiej — do tego, co jedynie możliwe. W przeciwstawieniu do tego, co pozorne, rzeczywistość znaczy tyle, co -^ realność (1); w przeciwstawieniu zaś do tego, co możliwe, rzeczywistość znaczy tyle, co aktualność (—> aktualny /1 /), a więc tyle, co -^ istnienie (1).

781

782

SAMODZIELNOŚĆ (BYTOWA)

SACRUM <nłc, <sacrum> = to, co święte, święty przedmiot, rzecz poświęcona; święta czynność) nm. Heilige vs^ Profanum.

1. W filozofii religii: to, co święte, świę
tość, sakralność — podstawowy w niej ter
min {das Heilige), wprowadzony przez R. K.
L. Otta (1917) na oznaczenie tajemniczej,
utożsamianej z boskością mocy, która łą
czy w sobie grozę {mysterium tremendum)
i oczarowanie {mysterium fascinosum),
a objawia się jako rzeczywistość całkowi
cie innego porządku niż rzeczywistość
naturalna.

W znaczeniu obiektywnym — wyodrębniony przedmiot objawiający coś świętego (np. święte drzewo), który staje się przez to czymś zupełnie irmym niż był, mimo że nadal należy do swego środowiska naturalnego, a nic zewnętrznego nie świadczy o jego „inności".
W znaczeniu subiektywnym — swoiste odczucie świętości, domagające się kontaktu z -^ numinosum.

Kategorię świętości jako rzeczy samej w sobie, apriorycznej i nieredukowalnej do sfery profanum, rozwinął M. Eliade, który w swych analizach sacrum, nazwanych „morfologią świętości", zaprezentował wieloaspektowe jego ujęcie zarówno w płaszczyźrue czasowej, jak i przestrzennej, przedstawiając dialektykę manifestowania się jego form.

2. soc. W szerszym znaczeniu, nie od
noszącym się tylko do kontekstu religii: to.

co czczone, szanowane, nienaruszalne; charakter sacrum mogą zyskać różne obiekty, praktyki, miejsca, idee — zarówno religijne, jak i niereligijne.

Opozycja: sacrum - profanum występuje w koncepcji społeczeństwa fi. Durkheima, gdzie charakter sakralny mają te rzeczy, których wyobrażenia zostały wytworzone przez społeczeństwo, w przeciwieństwie do rzeczy świeckich, których wyobrażenia opierają się na indywidualnym doświadczeniu jednostek i nie mają takiego znaczenia, jak wyobrażenia zbiorowe.

SAMOAFIRMACJA ('samo'- + łc. ajfir-matio = potwierdzenie)

psych., et. Pozytywne ustosunkowanie się osoby ludzkiej do faktu własnego istnienia. Wśród warunków osiągnięcia tego rodzaju nastawienia egzystencjalnego wymienia się: odnalezienie sensu istnienia, przezwyciężanie pesymizmu i negacji wynikających z ograniczonych możliwości poznawczych, z problematyczności szczęścia, z niepowodzeń losowych. Według S. SzuMANA, który w takim właśnie znaczeniu używa określenia „afirmacja życia", samoafirmację można osiągnąć poprzez: a) naturalne odczucie radości życia, czemu towarzyszy oceruanie go jako daru; b) pełny rozwój osobowości, realizowanej w działaniu i twórczości; c) odnalezienie transcendentnego sensu życia w miłości bliźniego i w zjednoczeniu z Dobrem Najwyższym.

W literaturze marksistowskiej terminów „samoafirmacja" bądź „afirmacja", zbliżonych do pojęcia samorealizacji {-^ samo-urzeczywistnienie /2/), używa się w tym znaczeniu, że człowiek potwierdza (afir-muje) siebie jako istotę społeczną.

SAMODZIELNOŚĆ (BYTOWA) ang. self-dependence; fr. independance; nm. Selbst-dndigkeit

U R. Ingardena: aspekt bytowy przejawiający się w takim sposobie istnienia

783

784

SAMOISTNOSC

SAMORÓDZTWO

przedmiotu, że przedmiot ów ze swej istoty nie wymaga istnienia jakiegoś innego przedmiotu, z którym musiałby współistnieć w obrębie jednej całości. Zachodzi stopniowanie zarówno samodzielności, jak i niesamodzielności bytowej.

SAMOISTNOŚĆ gr. = hypóstasis; nłc. sub-sistentia, supposiłum; ang. self-existence; fr. existence par soi-meme; nm. Selhstdndigkeit

metaf. Sposób istnienia przysługujący -^ substancji (1), polegający na tym, że dany byt jest ostatecznjmi podmiotem swego istnienia, tzn. że posiada z natury istnienie samodzielne, odrębne {-^ subsy-stencja /1 /). Na samoistność wskazuje się zwłaszcza podejmując metafizyczną charakterystykę -^ osoby (1).
U R. Ingardena: -^ autonomia (3) bytowa, moment bytowy charakterystyczny dla absolutnego i idealnego sposobu istnienia, występujący również w sposobie istnierua tego, co realne w teraźniejszości i co realne w przeszłości. Coś istnieje samoistnie, jeżeli jest samo w sobie imma-nentnie określone. Przeciwieństwem sa-moistności jest bytowa niesamoistność (—> heteronomia /3/).

SAMOPOZNANIE ang. self-knowledge; fr. connaissance de soi-meme; nm. Selbsterkennt-nis

Słynna maksyma wyroczni delfickiej: gnóthi seautón —■ „poznaj siebie samego"; najwcześniejsze jej zastosowanie przypisuje się Talesowi. Dla Sokratesa „poznanie siebie" było celem filozofii.
Dla Augustyna samopoznanie („poszukiwanie siebie") było nie tylko drogą wiodącą ku szczęśliwości, lecz ostatecznie także drogą do zbawienia.

SAMOURZECZYWISTNIENIE ang. self--realization, self-fulfillment; fr. autorealisa-tion; nm. SelbsWerwirklichung

Termin wprowadzony przez K. Goldsteina (1939).

1. psych. Realizowanie przez jednostkę
-^ wzoru osobowego; punktem wyjścia
tego procesu jest —> samoafirmacja, po
zwalająca korzystać z posiadanych zdol
ności i umiejętności.

U A. H. Masłowa: potrzeba „samospeł-nienia" — żywione przez człowieka pragnienie stawania się coraz bardziej tym, czym już jest on na swój własny sposób i czym jeszcze potrafi się stać. Potrzeba ta, określana przez Masłowa jako potrzeba wyższa, właściwa jedynie człowiekowi, w przedstawionej przez niego hierarchii potrzeb podstawowych wymieniona została na piątym miejscu, po potrzebach: 1) fizjologicznych, 2) bezpieczeństwa, 3) przynależności i miłości, 4) szacunku.

2. W marksistowskiej antropologii filo
zoficznej i etyce: samorealizacja — ideał
człowieczeństwa i jednocześnie postulat
moralny dotyczący jak najpełniejszego re
alizowania możliwości człowieka (zarów
no w aspekcie gatunkowym, jak i indywi
dualnym) poprzez zaspokajanie jego po
trzeb i wytwarzanie potrzeb jakościowo
nowych. Środkiem umożliwiającym sa
morealizację jest -^ praca (A). Przeciwień
stwem samorealizacji jest odrzeczywist-
nienie (-> alienacja /3/).

SAMORÓDZTWO gr. automdte genesis; nłc. generatio aequivoca, generatio spontanea; ang. equivocal generation, spontaneous gene-ration; fr. generation equivoque, generation spontanee; nm. Urzeugung, Archigonie, Au-togonie

filoz. przyr. Samorzutne powstawanie organizmów żywych z materii nieożywionej. Termin z czasów średniowiecznych, oparty na wypowiedziach Arystotelesa i innych myślicieli starożytnych; oznacza on utrzymujący się przez wieki (m. in. Albert Wielki, Paracelsus, J. B. van Helmont) pogląd przyjmujący nagłe i samorzutne powstawanie z gnijących lub martwych substancji organicznych — niższych zwierząt i roślin, a od czasu wynalezienia mi-

785

26 — Słownik filozoficzny

786

SAMOŚWIADOMOŚĆ

SĄD

kroskopu — powstawanie drobnoustrojów. Wytworzenie się takiego poglądu na podstawie bezpośredniej obserwacji było uwarunkowane nieznajomością procesów rozmnażania się i rozwoju, przesądzającą o naiwności tej obserwacji. Samorództwo przez długi czas pełniło rolę teorii wyjaśniającej powstanie życia na Ziemi. To, że „fakt" sa-morództwa został obalony doświadczalnie przez L. Pasteura w warunkacłi aktual-nydi, nie oznacza jeszcze, iż uczony ten dowiódł niemożliwości przekształcenia się materii martwej w żywą w pierwotnych warunkach naszego globu; stąd współcześnie terminowi „samorództwo" nadaje się czasem sens naukowy (np. A. J. Oparin), zbliżony do pojęcia -> abiogenezy (1).

SAMOŚWIADOMOŚĆ ang. self-consdous-ness, self-awareness; fr. moi-conscience; nm. Selbstbewufitsein

Rozmaite sposoby i akty poznawania własnej psychiki, takie jak —> introspekcja, -^ refleksja (2b), —> intuicja (5), -^ psychoanaliza (3), —> redukcja fenomenologiczna (redukcja transcendentalna), prowadzące do ujęcia -^ „ja".

Samoświadomości raczej nie należy utożsamiać ze świadomością spontaniczną, dzięki której podmiot zdaje sobie sprawę z własnej tożsamości mimo zachodzących w nim zmian (—> ja /9/).

SANKCJA (łc. <sanctio> = uświęcenie, zezwolenie; obwarowanie prawem, ustanowienie kary) ang. sanction; fr. sanction; nm. Sanktion

1. ef. Sankcja moralna — następstwo przestrzegania lub nieprzestrzegania -^ norm (1) moralnych: w pierwszym przypadku jest nim nagroda, tj. niekoniecznie zamierzony przez podmiot, korzystny dla niego skutek czynu chwalebnego, w drugim — kara, przeciwieństwo nagrody. Jedno z podstawowych pojęć etyki; system etyczny bez sankcji i powinności budował J. M. GuYAU.

soc. Nagroda lub kara stosowane w celu uzyskania zachowań zgodnych z normami uznanymi za pożądane przez daną grupę społeczną. Sankcja pozytywna — reakcja na pożądany sposób zachowania; sankcja negatywna — reakcja na niepożądany i nie pochwalany sposób zachowania.
W prawodawstwie: kara, jaką społeczeństwo nakłada na tych, którzy naruszają prawo. Zarówno nagroda, jak i kara są stopniowalne.

SĄD gr. apóphansis; łc. iudicium, existima-tio; ang. judgement, proposition (2); fr. juge-ment; nm. Urteil, Gedanke (2)

1. t. pozn., psych. W ujęciu egzystencjalnej filozofii bytu (S. Kamiński, M. A. Krą-piEc): druga czynność intelektualna (pierwszą jest poznawanie pojęciowe; -^ pojęcie /1 /), będąca aktem poznawczym, w którym intelekt bądź to stwierdza rzeczywiste istnienie jakiegoś przedmiotu, ustalając jednocześnie zgodność takiego stwierdzenia z obiektywną rzeczywistością (sąd egzystencjalny — zob. niżej, punkt B), bądź to ustala związki między —> pojęciami (IB), dokonując wzajemnego przyporządkowania sobie lub rozdzielenia jakichś treści poznawczych na podstawie ich zgodności z istniejącym stanem rzeczy (sąd orzecznikowy; -^ prawdziwość /1 /). Także: wynik —> sądzenia.

A) W logice tradyc5^nej wyróżnia się sądy orzecznikowe (atrybuty w-ne), tzn. takie, w których stwierdzamy stosunek tożsamości bądź przynależności czegoś do czegoś (np. indywiduum do zbioru, cechy do podmiotu). Tym, co zasadniczo odróżnia sąd orzecznikowy od aktu prostego ujęcia treści, czyli od —> przedstawienia sobie czegoś, jest dokonywana w sądzie asercja lub negacja. Sądy te mają strukturę podmiotowo-orzecznikową i dzieli się je:

a) pod względem jakości — na twierdzące i przeczące;

787

788

SĄD

pod względem ilości —^ na jednostkowe, w których podmiot oznacza jednostkę, szczegółowe, w których podmiot odnosi się do pewnej ilości de-sygnatów danego pojęcia, i ogólne, w których podmiot odnosi się do wszystkich desygnatów danego pojęcia;
pod względem kategoryczności (—> mo-dalność /2/) — naasertoryczne, apodyktyczne i problematyczne.

Wszystkie te aspekty zachodzą na siebie, i tak np. wśród sądów (zdań) kategorycznych rozróżnia się ogólnotwierdzące (SaP), szczegółowotwierdzące (SiP), ogól-noprzeczące (SeP) i szczegcSowoprzeczą-ce (SoP); —> kwadrat logiczny.

Klasyczny jest podział sądów podmioto-wo-orzecznikowych oraz innych dających się do nich sprowadzić na sądy analityczne i sądy syntetyczne.

a') W sądach analitycznych treść orzecznika zawiera się w treści podmiotu; sądy te są sądami apriorycznymi, gdyż rozumiejąc znaczenie ich terminów można rozpoznać prawdziwość tych sądów a priori, czyli bez odwoływania się do doświadczenia. Na przykład w sądzie: „Człowiek jest śmiertelny" — pojęcie śmiertelności jest zawarte w pojęciu człowieczeństwa.

b') W sądach syntetycznych natomiast treść orzecznika nie zawiera się w treści podmiotu; sądy te są sądami apo-steriorycznymi, gdyż analiza ich terminów nie pozwala jeszcze rozpoznać, czy sądy te są prawdziwe. Ich prawdziwość lub fałszy-wość można stwierdzić jedynie wposteriori, czyU odwołując się do doświadczenia. Na przykład prawdziwość sądu: „Jan jest filozofem" — raożna stwierdzić tylko na podstawie nabytej wiedzy o działalności Jana.

c') 1. Kant przyjmował sądy syntetyczne fl priori {synthetischeUrteile /Satze/ a priori), w których, choć treść orzecznika nie zawiera się w treści podmiotu (tzn. orzecznik dodaje coś do pojęcia pod-

miotu), syntezy tych treści dokonuje się apriorycznie, a to dlatego, że sądy takie zakładają udział apriorycznej formy intelektu (^władza /3/ sądzenia), a ich powszechność i konieczność przekraczają nieskończenie dane doświadczenia. Oto podane przez Kanta przykłady sądów syntetycznych a priori: „7 + 5 = 12"; „Wszystko, co zaczyna istnieć, ma przyczynę" (zasada przyczynowości). Sądy te można jednak traktować jako sądy analityczne — w takiej mierze, w jakiej orzecznik stwierdza istotną właściwość podmiotu i o ile jej związek z podmiotem ujmuje się jako obiektywną konieczność.

B) Na gruncie filozofii tomistycznej podkreśla się współcześnie (JŚ. Gilson, M. A. Krąpiec) swoisty charakter oraz szczególne znaczenie sądów egzystencjalnych, ponieważ powinny one stanowić — zdaniem tomistów egzystencjalnych — punkt wyjścia dla metafizyki pojętej jako filozofia bytu, która stara się analizować i tłumaczyć istniejącą rzeczywistość bez prz5^mo-wania jakichkolwiek uprzednich założeń co do jej charakteru. Sądy egzystencjalne jako akty poznawcze, których wynikiem ma być stwierdzenie aktualnego istnienia jakiegoś konkretu, nie zawierają, tak jak sądy orzecznikowe, wzajemnego przyporządkowania sobie jakichś przedstawień pojęciowych, gdyż istnienie w odróżnieniu od treści bytowej nie może być przedstawione w pojęciu. W ujęciu Krąpca sądy egzystencjalne mają postać: „a istnieje" (fl — zmienna oznaczająca określony byt konkretny) i różniąc się od sądów pod-miotowo-orzecznikowych „S jest P" zarówno strukturą (nie ma w nich orzecznika), jak i przedmiotem afirmacji, nie dają się do nich sprowadzić. Autor ten rozróżnia:

a) sądy egzystencjalne bezpośrednie — stwierdzające bezpośrednio istnienie jakiegoś bytu. Mogą to być bądź sądy z m y s ło w o - in t e 1 e k t u a In e — gdy stwierdzają istnienie jakiegoś przed-

789

790

SĄDY EGZYSTENCJALNE

SCEPTYCYZM

miotu materialnego danego naocznie, bądź sądy czysto intelektualne — gdy sam intelekt dokonując refleksji nad własnymi aktami stwierdza np. istnienie któregoś z nich;

b) sądy egzystencjalne pośrednie — będące wynikiem złożonych zabiegów poznawczych, jak np. sąd: „Dusza istnieje".

Podstawą tworzenia realistycznych pojęć byłyby sądy egzystencjalne zmysłowo--intelektualne, stanowiące syntezę poznania zmysłowego i poznania intelektualnego. Dla wyjaśnienia genezy tych sądów przyjmuje się na gruncie tomistycznej teorii poznania istnienie specyficznej władzy poznawczej, która byłaby swoistą funkcją zmysłów i intelektu — tzw. —> rozum szczegółowy {vis cogitativa) (teorię rozumu szczegółowego rozwinął M. A. Krąpiec).

Dychotomiczny podział sądów na orzecznikowe i egzystencjalne nie znajduje potwierdzenia w wynikach badań współczesnego językoznawstwa, opartych na analizach porównawczych wielu języków naturalnych, w tym języka starogreckiego. W świetle tych badań tzw. sądy (zdania) egzystencjalne — z punktu widzenia lingwistycznego — rue są zdaniami elementarnymi, lecz zdaniami nadbudowanymi na systemie zdań elementarnych. I tak zawarte w nich orzeczenie „istnieje" nie jest w języku naturalnym predykatem pierwotnym, a takie np. zdanie jak „Zeus nie istnieje" jest w świetle analiz językoznawczych zdaniem niezmiernie złożon)^!, a tylko powierzchniowo skonstruowanym na podobieństwo zdań elementarnych.

log. Znaczenie —> zdania w sensie logicznym. Według niektórych ujęć (B. Bol-ZANO, G. Frege) tak rozumiane sądy należą do —> bytów (D) idealnych.
pot. Ocena, opinia, zdanie.

SĄDY EGZYSTENCJALNE ang. existen-tial judgements; fr. jugements d'existence; nm. Existenzurteile t. pozn., psych. -^ Sąd (IB).

SĄDZENIE ang. judgement, judicial proce-eding; fr. jugement; nm. Urteilen

t. pozn., psych. W egzystencjalnej filozofii bytu: proces myślowy, poprzez który intelekt stwierdza realność jakiegoś przedmiotu bądź dokonuje —> afirmacji (1) (asercji lub negacji) danego układu —> pojęć (IB), stwierdzając lub negując jego zgodność z istniejącym stanem rzeczy. W ujęciu filozofii arystotelesowsko-tomistycznej proces ten w przypadku —> sądów (lA) orzecznikowych obejmuje:

przedstawienie sobie czegoś z jednoczesnym dostrzeżeniem stosunku przynależności lub tożsamości;
dokonanie aktu refleksji nad układem przyporządkowanych sobie przedstawień;
poznanie zgodności układu treści poznawczych z obiekty wnjTTi stanem rzeczy;
stwierdzenie albo zaprzeczenie czegoś, czyli wydanie sądu.

SCEPTYCYZM <gr. skeptikós = wątpiący, krytykujący) nłc. scepticismus; ang. scepti-cism, skepticism; fr. scepticisme; nm. Skepti-zismus

1. W przeciwstawieniu do -> dogmaty-zmu (2) — stanowisko odrzucające możliwość osiągnięcia -^ pewności (1) w dziedzinie poznarua teoretycznego lub praktycznego i w związku z tym zalecające powstrzymanie się od wypowiadania wszelkich sądów o naturze rzeczy (dokładniej: sądów, które by dotyczyły nie samych zjawisk, lecz ich przyczyn). Sceptycyzm starożytny (PiRRON, Tymon) był krytyką wiedzy ludzkiej, mającą na celu wykazanie, że nie jest ona możliwa w żadnej dziedzinie iwżadnejpostaci(sceptycyzm skraj-ny);według sceptycyzmu umiarkowanego (Arkezylaos, karneades; —> probabilizm /1 /) możliwa jest tylko wiedza mniej lub bardziej prawdopodobna, a nie bezwzględnie pewna.

Rozróżnia się:

a) Sceptycyzm teoriopoznawczy, we-

791

792

SCHEMAT

SCHOLASTYCZNY

dług którego nie istnieje kryterium prawdy (m. in. z powodu względności poznania znnysłowego, nieprawomocności indukcji; -»tropy). Niekiedy sceptycyzm ten ogranicza się do tezy o niepoznawal-ności przedmiotu transcendentnego lub obiektywnie istniejącego, nie negując po-znawalności świadomości poznającego podmiotu (^idealizm /1-2A/ immanen-tny, —> solipsyzm III).

Sceptycyzm metodyczny — poszukujący niepodważalnych podstaw wiedzy (np. niezawodnej metody rozumowania), a odrzucający wszystko, co budzi wątpliwości poznawcze; —> wątpienie (1) metodyczne u R. Descartes'a jako sposób ukry-tycznienia wiedzy.
Sceptycyzm etyczny — podważający lub odrzucający uznane wartości moralne, niejednokrotnie łączący się z ich przewartościowaniem (sofiści, F. W. Nietzsche).
Sceptycyzm religijny — odrzucający dogmaty przyjęte w danej religii lub religijne uzasadnienie światopoglądu (L. A. Feuerbach).

2. pof. Postawa życiowa polegająca na podawaniu w wątpliwość — w większym lub nmiejszym zakresie — wiedzy, moralności, obyczajów, ocen estetycznych itp.

SCHEMAT <gr. schema = kształt, figura, obraz) nłc. schema; ang. scheme, schema; fr. scheme, schema; nm. Schema

1. Schemat intelektualny — forma przyswajania sobie nowych wiadomości, polegającego na włączaniu ich w system już ukształtowanych pojęć i uogólnień. Ujęcie takie jest w każdym przypadku uwarunkowane rozległością i głębokością posiadanej wiedzy i osobistych doświadczeń jednostki. Proces przyswajania prowadzi od wyobrażeń i pojęć w ich pierwotnej postaci typu s5mkretycznego do ściśle sformułowanych pojęć i twierdzeń naukowych.

UH. Bergsona: schemat dynamiczny {schema dynamiąue) — niejasny stan

myśli, ukierunkowanej jednak i aktywnej, służący np. przypominaniu sobie czegoś, rozumieniu tego, co się słyszy lub czyta, pomagający w rozwiązywaniu zagadnień. Schematyczne przedstawienia, których elementy wzajemnie się przenikają, przekształcają się w przedstawienia obrazowe, których części występują obok siebie.

filoz. Tprzyr. Schemat przewidywania — taka współzależność cech lub stanów, że na podstawie znajomości jednego z elementów {x) i związku xRy można jednoznacznie wyznaczyć drugi element (y). Schemat przewidywania wchodzi w skład zasady —> przyczynowości (2) i jest niekiedy uważany za wyraz —> deter-minizmu (2). Niektórzy uczeni, np. W. C. Heisenberg, utożsamiali schemat przewidywania z fizykalną zasadą przyczjmowo-ści, co jednak spotkało się z krytyką, wskazującą, że taka interpretacja prowadziłaby do pominięcia dynamicznej współzależności zjawisk jako drugiego istotnego składnika zasady przyczynowości i do zastąpienia związków przyczjmowych przez związki funkcjonalne.
psych. Schemat S -^ R{stimulus —> response) — wykrywanie związków między bodźcami i reakcjami, podstawowy program badań klasycznego behawioryzmu, zwanego stąd niekiedy psychologią S —> R.
U I. Kanta: schematy transcendentalne {transzendentale Schematu) — to, co pośredniczy między zjawiskiem spostrzeganym przez zmysły i kategoriami, za pomocą których intelekt ujmuje różnorodność zjawisk.

SCHOLASTYCZNY <łc. <scholasticus> = szkolny, z gr. scholastikós = należący do szkoły) ang. scholastic; fr. scolastique; nm. scholastisch

1. Należący do nauczania filozofii w średniowiecznych szkołach klasztornych, biskupich i pałacowych, a od XIII w. aż do czasów nowożytnych również na uniwersytetach. (Istnieje również scholastyka

793

794

SCJENTYZM

późniejsza, a tradycja scholastyczna w pewnym sensie trwa do dziś.) Charakterystycznymi cechami tego nauczania były: z jednej strony — komentowanie znanych w owej epoce autorów starożytnych, zwłaszcza Arystotelesa, i odnajdywanie tych samych, wieczystych problemów w różnych systemach filozofii (według M. de Wulfa) oraz ich syntetyzowanie (-^ filozofia wieczysta), z drugiej strony — zależność od religii, nastawienie na potrzeby teologii, czego wyrazem było m. in. wyodrębnienie zespołu problemów filozoficznych stanowiących punkt wyjścia dla teologii (według W. Windelbanda, F.-J. Pica-veta) i w konsekwencji uzależnianie teologii od stosowanej aparatury filozoficznej. Posługiwano się przy tym jako główną metodą argumentacją polegającą na redukcyjnym ustalaniu przyczyn dla danych skutków (według M. Grabmanna). Według J. Le Goffa nauczanie scholastyczne było realizacją sformułowanego przez Boecjusza postulatu łączenia w jedną całość wiedzy zdobytej rozumem z wiedzą objawioną. Spełniano ten postulat od X do ok. XVIII w. w dwojaki sposób: a) łączono filozofię z teologią i tymi samymi metodami uprawiano obie te dyscypliny; b) uznawano odrębność przedmiotu badań i uzasadnień w filozofii i w teologii, a tylko wyniki badań łączono w jeden obraz świata, co np. u Tomasza z Akwinu zwało się -^ mądrością (1).

2. pot. Nazbyt formalistyczny, stosujący nadmiar podziałów, rozróżnień; uprawiający bezprzedmiotowe analizy, spekulację niezależną od doświadczenia; przejawiający mentalność szkolarską^ skłonność do zamykania się w tezach niegdyś sformułowanych zamiast odnawiania ich w bezpośrednim kontakcie z obserwacją i życiem.

SCJENTYZM (łc. scientia = wiedza) ang. scientism; fr. scientisme; nm. Szienti(fi)smus Termin wprowadzony przez Ch. Renou-

VIERA.

1. Rozpowszechniony dość szeroko w 2.
poł. XIX w. pogląd, według którego: a) je
dyną drogą do uzyskania wartościowej wie
dzy jest poznanie naukowe, tzn. poznanie
t3^u matematyczno-przyrodniczego; b) na
uka jest jedynym sposobem usunięcia
wszelkich niedostatków zarówno w życiu
jednostek, jak i w życiu społeczeństw. Ja
ko światopogląd, ze swą wiarą w naukę,
ze swymi ideałami ewolucji, scjentyzm
wiązał się z -^ pozytywizmem, -^ materia
lizmem (1), -> ewolucjonizmem (1), —> uty-
litaryzmem; jako zaś pewna ideologia,
z ideałami organicznej organizacji spo
łecznej i liberalnej polityki, upatrywał
szansę urzeczywistnienia postępu społe
cznego w rozwoju nauk oraz w indu
strializacji.

Główni przedstawiciele: A. Bain, K. Pear-son.

2. Scjentyzm metodologiczny — stanowi
sko, według którego pojęcia, teorie i metody
nauk matematycznydi i przyrodniczych ma
ją zasięg uniwersalny; stąd postulat stoso
wania we wszelkich badaniach naukowych
metod matematycznych i empirycznych (fi
zyki i biologii), a w związku z tym — ogra
niczenia poznania naukowego do tzw. nauk
ścisłych. Postulat ten dotyczy również filo
zofii, nauk społecznych i humanistyki. Tak
że zagadnienia metafizyczne należy rozwią
zywać albo eliminować za pomocą metod
właściwych naukom formalnym lub przy-
rodniczjmi.

Scjentystyczna tendencja do ogranicza-rua wiarygodnego poznania i wiedzy wyłącznie do metod i osiągnięć naukowych, przede wszystkim matematyczno-przyrodniczych, jest na ogół oceniana pejoratywnie ze względu na swój minimalizm, wyrażający się m. in. w odrzucaniu tych wszystkich osiągnięć poznawczych, których nie da się ująć w kategoriach właściwych naukom ścisłym. Pomimo panujących jeszcze w XX w. tendencji scjentysty-cznych przetrwało po dziś dzień przekonanie, że nauka nie wyczerpuje wszyst-

795

796

SELEKCJA

SEMIOLOGIA

kich problemów ludzkiego istnienia, które kryje w sobie wartości wyższe i trwałe, takie np. jak wolność i twórczość — te wartości, w których dopiero człowiek może odnaleźć siebie.

SELEKCJA (łc. selectio = wybór) ang. se-lection; fr. selection; nm. Auslese, Zuchtwahl

Termin używany pierwotnie w dziedzinie agrykultury i hodowli, zaczerpnięty stamtąd i wyostrzony znaczeniowo przez Ch. Darwina {natura! selection), szeroko stosowany — pod wpływem darwinizmu — w teorii ewolucji i w naukach biologicznych, rozszerzony następnie i uzyskujący specjalistyczne modyfikacje także w innych naukach, np. w psychologii, socjologii.

hiol. Selekcja naturalna — zjawisko zróżnicowanej wydajności reprodukcyjnej genotypów populacji czy gatunku pod wpływem różnych czynników środowiskowych (Ch. Darwin, 1858). Selekcja naturalna eliminuje genotypy gorzej przystosowane, faworyzuje natomiast i rozpowszechnia genotypy biologicznie korzystne (tj. o wyższej żywotności, lepszej prze-żywalności), przyczyniając się w ten sposób do powstawania cech dziedzicznych o charakterze przystosowawczym. W obrębie selekcji naturalnej wyróżnia się:

selekcję kierunkową — która powoduje przesuwanie się częstości genów w określonym kierunku;
selekcję stabilizującą — która zmierza do utrzymania średnich wartości, eliminując skrajne warianty wytworzone poprzez -^ mutacje;
selekcję rozdzielającą — która eliminuje formy pośrednie i sprzyja utrzymywaniu się genotypów skrajnych lepiej przystosowanych.

Selekcja naturalna jest zasadniczym czynnikiem kierunkowych zmian ewolucyjnych na różnych poziomach organizacji materii żywej (od genów do gatunków). -^ Ewolucja (II), —> specjacja.

SEMANTYKA (gr. semantikós = oznaczający) ang. semantics; fr. la semantique; nm. Semantik, Bedeutungslehre, Zeichenlehre

Termin la semantiąue wprowadził M. Bre-al (1883, 1897), który wskazywał na jego grecki odpowiednik: semantike techne (= nauka o znaczeniach), przeciwstawny fonetyce (= nauka o dźwiękach mowy); samą semantykę traktował jako dział semiotyki, będącej z kolei częścią językoznawstwa.

Współcześnie terminu tego używa się w dwóch, a nawet trzech znaczeniach (/3/ — semantyka lingwistyczna), zasadniczo zgodnych z jego rozumieniem przez Breala.

W szerszym znaczeniu; ogólna teoria -^ znaku; -^ semiotyka.
W węższym znaczeniu: jeden z działów -^ semiotyki (obok -^ syntaktyki i -^ pragmatyki), zajmujący się badaniem relacji między znakami a tym, do czego się one odnoszą, takimi jak —> oznaczanie (1), denotowanie (-^ denotacja /1 /), konoto-wanie (—> konotacja), stosunek —> prawdziwości (1).
Semantyka lingwistyczna, czyli s e -mazjologia — dział językoznawstwa zajmujący się znaczeniem wyrazów w językach naturalnych; bada znaczenia słów w tych językach w ujęciu bądź synchronicznym, bądź diachronicznym (historia znaczeń wyrazów).

SEMAZJOLOGIA (gr. semasia = dawanie znaku + logos = słowo, nauka) ang. se-masiology; fr. semasiologie; nm. Semasiologie syn.-^ Semantyka (3) lingwistyczna.

SEMIOLOGIA (gr. semeion = znak -i- logos = słowo, nauka) ang. sem{e)iology, se-m{e)iotics; fr. sem{e)iologie; nm. Semiologie, Semiotik

Termin stosowany zwłaszcza na gruncie piśmiennictwa francuskiego.

1. W ujęciu F. DE Saussure'a: nauka zajmująca się powstawaniem, funkcjonowaniem i zanikaniem systemów znaków pozajęzykowych jako faktami związany-

797

798

SEMIOTYKA

SENSOWNOŚĆ

mi z życiem społecznym. Tak rozumianą semiologię de Saussure zaliczał do psychologii społecznej.

2. Zespół rozważań o rozmaitym charakterze — logicznych, lingwistycznych, cybernetycznych, psychologicznych, socjologicznych — dotyczących —> znaków. Przy takim określeniu terminu „semiologia" obydwa jego bliskoznaczniki: —> semantyka (1) i -> semiotyka (jedna i druga rozumiana jako ogólna teoria znaków), odnosi-tyby się do tych dyscyplin jako tylko części semiologii.

SEMIOTYKA (gr. semeiotikós = zdolny do obserwowania; to semeiotikón = diagnostyka) ang. sem{e)iotics; iv. la sem{e)iotique; nm. Semiotik

Termin zaproponowany przez Ch. W. Morrisa na oznaczenie ogólnej nauki o znakach.

Ogólna teoria —> znaku, zajmująca się jego definiowaniem, typologią różnych postaci i odmian znaków, rolą, jaką one pełnią w procesie porozumiewania się; obejmuje —> semantykę (2), —> syntaktykę i —» pragmatykę. Do twórców semiotyki należą m. in. Ch. S. Peirce, Ch. W. Morris. Na rozwój semiotyki wpłynął rozkwit językoznawstwa, które poprzez nią właśnie zrewolucjonizowało wiele dziedzin nauki.

SEMIOZA <gr. semeiosis = oznaka, wskazywanie) ang. semiosis

W ^ semiotyce — proces funkcjonowania czegoś w roli -^ znaku (1), np. pełnienie przez znak (w sytuacji komunikac)^-nej) funkcji -^ oznaczania (1), konotowa-nia (-> konotacja), denotowania (—> deno-tacja /1 /), ^ wyrażania, symbolizowania, —> reprezentowania (2), itd., a więc funkcji obejmowanych wspólną nazwą funkcji se-miotycznych.

SEMIPANTEIZM (łc. semi- = pół + ^ 'panteizm') syn.-^ Panenteizm.

SENS (łc. <sensus> = zmysł, pojmowanie) gr. adianóeta; ang. sense, meaning; fr. sens; nm. Sinn

Pojęcie wieloznaczne i niedookreślone, wiążące się ściśle z -^ „rozumieniem" (1), precyzowane w filozofii języka; współcześnie szeroko stosowane.

W szerszym rozumieniu: właściwość wyrażenia mającego —> znaczenie (1); syn.^ sensowność (1).
W węższym rozumieniu: właściwość tego, co ma jakiś cel, czego cel daje się określić, np. sens życia, sens jakiegoś działania; syn.—> sensowność (2).
W przeciwstawieniu do —> znaczerua (1) (według wprowadzonego przez G. Fre-GEGO /1892/ odróżnienia sensu I Sinn I wyrażenia od jego —> odniesienia /!/— Bedeu-tung): sposób, w jaki dane wyrażenie przedstawia swe odniesienie do wskazywanego przedmiotu. Sens wyrażeń wyznacza myśl zawartą w zdaniu, w którym te wyrażenia występują, odniesienie zaś wyznacza wartość logiczną zdania.
W fenomenologii: przedmiot intencjonalny jako korelat —> czystej świadomości.
W hermeneutyce (postępującej tu za fenomenologią): to, co ma być odsłonięte w indywidualnym przedmiocie jako zdarzeniu (w wypowiedzi, w dziele) dzięki sztuce interpretacji, a co jest niereduko-walne do zewnętrznego w stosunku do tego przedmiotu systemu znaczeniowego; przy czym odkrycie sensu dzieła jest jednocześnie rozpoznaniem sensu własnej, dialogowej tutaj, sytuacji interpretatora w odniesieniu do interpretowanego dzieła. „Cała hermeneutyka wywodzi się z owego przejścia zdarzenia w sens") (P. Ricoeur, Egzystencja i hermeneutyka).

SENSOWNOŚĆ ang. meaningfulness, sig-nificance

1. log. Właściwość każdego wyrażenia mającego -^ znaczenie (1); niekiedy: syn.-^ spójność (2) syntaktyczna.

799

800

SENSUALIZM

SEPARACJA

Właściwość działania celowego (racjonalnego).
metod. Sensowność empiryczna (empirical meaningfulness) — właściwość zdania spostrzeżeniowego polegająca na tym, że jest ono weryfikowalne empirycznie (R. Carnap).
W fenomenologii: objawianie -^ sensu (4).

SENSUALIZM (nłc. sensualis = zdolny do odczuwania, zmysłowy, sensualitas = wrażliwość, zmysłowość) nłc. sensualismus; ang. sensualism; fr. sensualisme; nm. Sensualismus

Termin ukształtowany na początku XIX w. w Anglii i we Francji; początkowo posługiwano się określeniami równoważnymi: sensationnisme (O. Hamelin), sensationism (H. L. Mansel) lub sensationalism (G. H. Le-WES, J. M. Baldwin, J. Dewey), wcześniej zaś G. Berkeley słowem sensualist określał he-donistę — zwolennika przj^emności zmysłowych, a nowołaciński termin sensualismus w jednym ze swych znaczeń wskazywał na system etyczny upatrujący w zaspokojeniu zmysłów cel życia i największe dobro.

1. t. pozn. Pogląd, według którego po-znarue zmysłowe jest koniecznym i zarazem wystarczającym warunkiem wszelkiego poznania. Można rozważać ten pogląd odróżniając: sensualizm genetyczny, sensualizm epistemologiczny oraz sensualizm jako zapatrywanie na naturę spostrzeżenia. Sensualizm w swej wersji nowożytnej jest odmianą -> empiryzmu (1) genetycznego (sensualizm empiryczny — m. in. Th. Hobbes, E. de Condillac) i przeciwstawia się —^ natywizmowi (1) i —> racjonalizmowi (1), wiąże się zaś m. in. z materializmem (np. materializm francuskiego Oświecenia), idealizmem subiektywnym (G. Berkeley, D. Hume), empiriokrytycyzmem (R. Ayenarius, E. Mach) i neo-pozytywizmem. W czasach starożytnych sensualizm zaznaczał się w poglądach so-

fistów, cyników, cyrenaików, w stoicyzmie i w epikureizmie; w średniowieczu — m. in. u Tomasza z Akwinu.

2. estet. Pogląd, według którego piękno utożsamia się z przyjemnością (J. M. Guyau).

SEPARACJA (łc. <separatio> = oddzielenie, rozłączenie) ang. separation; fr. separa-tion

Termin występujący u Tomasza z Akwinu, oznaczający m. in. czynność intelektu wypracowującego metafizyczne pojęcie —> bytu jako bytu, stosowany współcześnie w egzystencjalnej filozofii bytu.

Według interpretacji tego terminu podejmowanej na gruncie tomizmu egzystencjalnego (M. A. Krapiec) i w rozwinięciu związanej z nim problematyki episte-mologicznej proces separacji przebiegałby w trzech etapach:

stwierdzenie -> istnienia (1) za pomocą —> sądów (IB) egzystencjalnych;
stwierdzenie, za pomocą orzecznikowych sądów negatywnych, że w konkretnych bytach pomiędzy -4 istotą (Ibc) każdego z nich a proporcjonalnym do tej istoty istnieniem zachodzi związek niekonieczny;
utworzenie tożsamościowego sądu relatywnego, w którym zawiera się stwierdzenie, że jakakolwiek —> treść (1) i współmierne z nią istnienie tworzą razem —> by-towość (1) rzeczy.

Za pomocą orzecznikowych sądów negatywnych intelekt „wydziela" (separuje) pojęcie bytu jako bytu z danych zawartych w sądach egzystencjalnych, stwierdzających istnienie zdeterminowanych bytów; w czynności separacji nie odłącza on pojęcia bytu jako bytu od poszczególnych konkretnych bytów, lecz tylko stwierdza, że by-towość nie wyczerpuje się w żadnym z nidi.

Proces separacji różni się w sposób dość istotny od procesu -^ abstrakcji (I-I): podczas gdy abstrakcja dokonywana jest na poziomie tworzenia pojęć, separacja przebiega na poziomie sądzenia. W abstrakcji odrywa się pewne elementy od danej cało-

801

802

SERCE

SERMONIZM

ści, aby je lepiej poznać, i dlatego po czynności odrywania następuje kontemplacja oderwanego elementu, który, jako pojęcie uniwersalne, odznacza się właściwą sobie jednością i jasnością; w separacji natomiast, w wyniku stwierdzenia w konkretnych bytach niekoniecznego powiązania istoty z istnieniem, oddzielanie prowadzi — przez dostrzeżenie wielości i bytowego pluralizmu — do utworzenia niejasnego pojęcia bytu jako bytu. Tak zwana abstrakcja metafizyczna, będąca oddzielaniem przez pojęciowanie, a nie przez sądzenie, miałaby prowadzić do utworzenia transcendentalnego pojęcia bytu dzięki pomijaniu wszelkich jego jednostkowych i kate-gorialnych określeń, co w rezultacie dałoby pojęcie bytu nie różniącego się od nicości. Natomiast w pojęciu uzyskiwanym przez separację nie abstrahuje się od żadnego z jego desygnatów, lecz przyjmuje się wszystkie desygnaty; zostaje w nim ostatecznie zaakcentowane nie „oddzielanie", lecz powiązanie każdej bytowej treści ze współmiernym z nią istnieruem.

SERCE gr. kardia, thymós; łc. cor, pectus; ang. heart; fr. cosur; rwa. Herz

Obydwa terminy greckie występują u Homera; w filozofii greckiej — tylko termin thymós.

1. Siedlisko uczuć i namiętności.

U Heraklita z Efezu: uczuciowość i wola bądź też namiętność (będąca „zwilgoce-niem" duszy), przeciwstawne w psychice człowieka rozumności.

U Demokryta: sfera woli (chcenia) iu-czuć — środkowa część trójdzielnie uhie-rarchizowanej duszy, lokalizowana w klatce piersiowej (poniżej części górnej — rozumnej /nous, logos, phren/, umieszczanej w mózgu, a powyżej dolnej — pożądliwej /epithymies aition/, umieszczanej w brzuchu). Wola i uczucia w tym układzie podlegają rozumowi, a panują nad pożądaniami. Dzięki owej dwoistości: panowania -podlegania, „serce" w człowieku jest czymś

niezdeterminowanym — w tym sensie, że
jest dwukierunkową potencjalnością. „Do
broć serca" > euthymia.

U Platona: sfera impulsywności (zapal-czywości, gniewliwosci) — tó thymoeides (= namiętność), pośrednicząca między pobudzeniami sfery pożądliwej (zmysłowej) — tó epithymetikón (= zdolność pożądania) a pobudzeniami sfery rozumnej — tó logi-stikón (= zdolność rozumowania). Cnotą właściwą impulsywnej części duszy jest męstwo.

2. Siedlisko myśli albo niedyskursywnej
władzy poznawczej, lub też innych władz
duchowych.

U Arystotelesa: miejsce rozumności w człowieku.

U B. Pascala: władza poznawcza u człowieka, ni intelektualnej, ni zmysłowej natury, utożsamiająca się z intuicją i odnosząca się do jego wewnętrznego życia duchowego.

U P. Teilharda de Chardin: miejsce wolnej decyzji, siedlisko wolności w człowieku, zwanej przez Teilharda „trzecią nieskończonością" (w nawiązaniu do dwóch nieskończoności Pascala: mikro- i makro-kosmosu).

3. pot. Symbol uczuciowości; metafory
czne określenie intuicji.

SERMONIZM (łc. sermo = mowa, rozmowa) nłc. sermocinalismus; nm. Sermonis-mus

W średniowiecznym sporze o uniwersalia (—> powszechniki /1 /) stanowisko pośrednie między skrajnym —> realizmem (3a) pojęciowym a -> nominalizmem (1), zajmowane przez P. Abelarda i jego zwolenników, którzy twierdzili, że pojęda ogólne nie są jedynie wymawianymi dźwiękami, głosami (w cz)^! oddnali się od nominalizmu J. Ro-scelina), lecz dźwiękami mającymi określone znaczenie, czyU wyrazami (nie vox, lecz sermo). Podstawą do orzekania pojęć ogólnych odnoszących się do rzeczy jednostkowych jest to, że jednostki jednego gatunku

803

804

SIĘ

SŁOWNIK

mają pewną formę wspólną (forma commu-nis), która pozwala nadawać jednostkom wspólną nazwę. Powszechnikiem jest więc tylko znaczenie tej nazwy, nie zaś jakiś istniejący byt realny lub idealny.

SIĘ (nominalizacja zaimka zwrotnego 'się', mającego formę biernika) fr. l'on; nm. das Man

Określenie wypreparowane z języka potocznego i zastosowane przez M. Heideggera {das Man), a także przez G. Marcela {l'on) na określenie funkcjonującego anonimowo w świadomości zbiorowej bezosobowego podmiotu utartych -^ opinii, stereotypów i nawyków myślowych, ogólnie przyjętych konwenansów. Wymienieni filozofowie interpretują „się" jako wyraz nacisku grupy społecznej na jednostkę i zarazem jako miarę nieautentyczności jej życia (os—> autentyczność I lad).

SKŁADNIA ang. syntax; fr. syntaxe; nm. Syntax

Dziedzina gramatyki zajmująca się strukturą zdań jakiegoś języka, tj. regułami, według których z jednostek mowy (morfemów, słów) tworzone są człony zdań i całe zdania.
W semiotyce — wymiar syntaktycz-ny znaków, który przedstawia ich wzajemne relacje. —> Syntaksa logiczna.

SKŁADNIA LOGICZNA

syn.^> Syntaksa logiczna.

SKOJARZENIE ang. association; fr. asso-ciation; nm. Assoziation

psych. Wzajemne powiązanie zjawisk psychicznych (wyobrażeń, pojęć, uczuć) polegające na tym, iż wystąpienie jednego z nich wywołuje pozostałe. -> Kojarzenie.

SKOK łc. saltus; ang. kap; fr. saut; nm. Sprung

1. W materializmie dialektycznym: nagłe przejście —> ilości (3) w —> jakość (4), bę-

dące kulminacją procesu nasilania się pod pewnymi względami jakichś cech czy aspektów danego zjawiska; proces ten doprowadza do pojawienia się nowej struktury materialnej. Poprzez zmiany ilościowe („ewolucyjne formy ruchu") i jakościowe („rewolucyjne formy ruchu") dokonuje się rozwój materii; -^ ruch (2).

2. W egzystencjalizmie (S. A. Kierkega-ard): wybór jako akt implikujący w myśli lub w życiu zerwanie ciągłości i zasadniczą nowość; jest on nie następstwem, lecz zaprzeczeniem stanu dotychczasowego. Jedyną jego racją jest wolna wola podmiotu, który dokonując tego wyboru wybiera samego siebie.

SKUTEK łc. effectus; ang. ejfect; fr. effet, nm. Wirkung, Effekt

metaf. Wynik działania —> przyczyny (IC) sprawczej. Skutkiem może być zarówno istnienie jakiegoś bytu, jak i charakterystyczna dla tego bytu zmiana. Istnienie czegoś jako skutku jest niezrozumiałe bez istnienia czegoś innego jako współmiernej z tym skutkiem przyczyny. Wszystko, co się staje (zmienia), ma swoją przyczynę (treść zasady ^ przyczjnowości /!/), i jest albo przyczyną wtórną, albo skutkiem, przy czym skutek może być z kolei przyczyną jakiegoś innego skutku. Pomiędzy pojęciami przyczyny i skutku zachodzi nierozerwalna łączność w tzw. związku przyczynowym.
Każde następstwo w łańcuchu zdarzeń.

SŁOWNIK ang. vocabulary; fr. vocabulaire; nm. Wortschatz

Zasób wyrażeń prostych danego ^języka (2), z których na podstawie reguł składni (—> syntaksa logiczna) konstruuje się wyrażenia złożone pewnych typów, takie jak zdania proste, zdania złożone itp. W językach naturalnych słownikami są zasoby słów tych języków, natomiast w językach sztucznych (np. w języku nauk matematycznych) słowniki języka składa-

805

806

SŁOWO

SOCJOLOGIA

ją się z prostych symboli. Słowniki języków sformalizowanych nazywa się —> alfabetami tych języków.

Mowa ludzka w danym języku zawiera ogromną liczbę jednostek leksykalnych (słów, morfemów), a zadaniem słownika jest sporządzenie ich listy, zaopatrzonej w różne informacje (fonologiczne, synta-ktyczne, semantyczne itp.) o tym, jakie miejsce w systemie tego języka zajmuje każda z owych jednostek. Od słowników praktycznych (dictionaries) należy odróżniać słowniki teoretyczne (nazywane także leksykonami — lexicons), które są częścią składową teorii lingwistycznych i odtwarzają wiedzę użytkownika danego języka o jego jednostkach leksykalnych.

SŁOWO gr. logos, rhema (= 'czasownik'); łc. verbum; ang. word; fr. parole, verbe; nm. Wort

1. Dźwięki —> mowy będącej znakiem
wewnętrznego przeżycia; wyraz — kon
strukcja zbudowana według praw danego
^języka z morfemów, tj. najmniejszych
cząstek znaczących.

2. Uświadomienie sobie i wypowiedze
nie czegoś; znak czegoś przeżytego intele
ktualnie, wyrażony w mowie lub w pi
śmie. Słowo myśli {verbum mentis)
> pojęcie.

3. -^ Logos; w teologii chrześcijańskiej:
Słowo Boże — druga Osoba Trójcy Świętej.

SŁUSZNOŚĆ łc. iustitia; ang. right full-ness, validity; fr. justesse; nra. Richtigkeit

et. Moralny aspekt prawdy. W odróżnieniu od -^ prawdziwości — wartość przypisywana wypowiedziom, które ze stanowiska niekognitywistycznego (tzn. zaprzeczającego możliwości zbudowania naiikowego systemu etyki normatywnej) nie są zdaniami w sensie logicznym, a więc przypisywana takim np. zdaniom etycznym, jak oceny, dyrektjHYy, normy. Imperatyw kategoryczny I. Kanta byłby w powyższym serisie słuszny, nie zaś prawdziwy. Słuszność to coś

mniej lub bardziej oczjrwistego i jednoznacznego; nie jest ona zjawiskiem intelektualnym, lecz etycznym.

SOCJALIZACJA <nłc. socialitas = społeczność, związek społeczny, towarzystwo) ang. socialization, social learning; fr. socialisa-tion; nm. Sozialisation, Sozialisierung, Sozia-lisierungsprozefi, Yergesellschaftung

soc, psych. Socjalizacja jednostki — uspołecznienie, proces przyswajania sobie przez jednostkę wartości i norm grupowych, ról społecznych, postaw, wzorów zachowania; -^ internalizacja wartości i norm grupowych odbywa się przez udział w społecznych interakcjach. Socjalizacja odnosi się głównie do dzieci i obejmuje proces wpajania im umiejętności niezbędnych w życiu ludzi dorosłych, ale może również odnosić się do osób w dowolnym wieku, wchodzących do nowych grup społecznych i przyswajających sobie wartości tych grup.
U P. Teilharda de Chardin: tworzenie coraz silniej zintegrowanych społeczności (—> kolektywizacja) ze szczególnym uwzględnieniem więzi wewnętrznych i potrzeby jednoczesnej -^ personalizacji (B).

SOCJOLOGIA (łc. sociietas) = społeczeństwo + gr. logos = słowo, nauka) ang. socio-logy; fr. sociologie; mn. Soziologie

Nazwa użyta już w 1836 r. przez J. Ch. L. SiMONDE'A DE SiSMONDi, a rozpowszechnio-na przez A. Comte'a jako określenie nauki o społeczeństwie (rozumianej przez niego jako „fizyka społeczeństwa" — physiąue sociale, tzn. nauka o zjawiskach społecznych rozpatrywanych na wzór zjawisk fizycznych i biologicznych). Jako odrębna dyscyplina naukowa socjologia ukształtowała się w 2. poł. XIX w. Początkowo zajmowała się najogólniejszymi problemami społeczeństwa, jego strukturą i rozwojem, z czasem w jej ramach rozwinęły się badania empiryczne w poszczególnych dziedzinach zjawisk społecznych. W trakcie

807

808

SOCJOLOGIA

rozwoju socjologii różnie określano swoistość jej przedmiotu i odpowiednie do niego metody, zakres badań i stosunek tej dyscypliny do innych dyscyplin społecznych; do dziś problemy te nie zostały ściśle sprecyzowane i także obecnie nie są ujmowane jednolicie.

Rozróżnia się teoretyczną socjologię ogólną i empiryczną socjologię szczegółową. Zainteresowania socjologii zarówno w płaszczyźnie teoretycznej, jak i w płaszczyźnie empirycznej skupiają się wokół następujących problemów:

relacja: jednostka - społeczeństwo, jednostka a grupa społeczna (zależność człowieka od środowiska społecznego, wzajemne oddziaływania, formy kontroli);
problemy struktury społecznej (stosunki, zależności, oddziaływania między zbiorowościami i grupami społecznymi);
społeczne uwarunkowania wytworów ludzkich (socjologia kultury, nauki, religii jako rzeczywistości ludzkiej).

Główne jednostki w analizach socjologicznych: systemy społeczne, instytucje społeczne, struktury społeczne, grupy społeczne, stosunki społeczne. W obrębie socjologii szczegółowej wyróżnia się działy zajmujące się badaniem instytucji społecznych, różnych typów grup społecznych, procesów spc^ecznych. W obrębie socjologii ogólnej wyróżnia się:

teorię struktur społecznych, zajmującą się badaniem prawidłowości wszelkich form życia zbiorowego i zasad ich funkcjonowania;
teorię rozwoju społecznego, zajmującą się badaruem prawidłowości zmian, jakie zachodzą w zbiorowościach ludzkich, praw rozwoju i przekształceń struktur społecznych;
teorię zachowania jednostki w grupie;
teorię zachowania grup i zbiorowości.

W historii socjologii do ważniejszych kierunków i teorii, nawiązujących często-

kroć do określonych doktryn filozoficznych, należą m. in.: naturalistycznie zorientowane kierunki nawiązujące do różnych nauk przyrodniczych (biologii, antropologii, geografii); ewolucjonistyczna teoria rozwoju społecznego (H. Spencer, L. H. Morgan); marksistowska teoria rozwoju społecznego (G. W. Plechanow, K. Kautsky, L. Krzywicki); kierunki psycholo-gistyczne (—> psychologizm); —> socjolo-gizm E. Durkheima, założyciela francuskiej szkoły socjologicznej; antypozytywistycz-na socjologia humanistyczna, wyrosła z metodologicznych założeń W. Diltheya dotyczących podstaw humanistyki (F. W. Znaniecki — socjologia roziuniejąca, W. I. Thomas, M. Weber), -^ antjmaturalizm; socjologia formaUstyczna, ograniczająca się do badania form wspólnych różnym grupom społecznym (F. Tonnies, G. Simmel, L. von Wiese); teoria socjologiczna V. Pareta; socjologia wiedzy (M. Scheler, K. Mannheim, Th. w. Adorno), dotycząca różnych aspektów umysłowego życia społeczeństw (wpływ ideologii na społeczeństwo, społeczne uwarunkowania zdobywania i przekazywania wiedzy, rola inteligencji jako warstwy społecznej) i akcentująca, wbrew epistemologii tradycyjnej, która się wspiera na transcendentalności -^ prawdy (1) poznawczej, rolę czynników społecznych i kulturowych w formowaniu się meritum wiedzy.

We współczesnej socjologii wyróżnia się: behawioryzm społeczny, funkcjona-lizm (strukturo-funkcjonalizm), instytucjonalizm, socjologię marksistowską. Współczesna socjologia nauki bada współzależności między nauką a innymi dziedzinami kultury, między rozwojem nauki a rozwojem społeczeństw, strukturę i funkcjonowanie instytucji naukowych, pozycję społeczną pracowników nauki oraz właściwą humanizację i technizację nauki. Współczesną socjologię charakteryzuje szeroki rozwój badań empirycznych, operujących różnorodnymi techni-

809

810

SOCJOLOGIZM

SOFISTA

kami obserwacji, zbierania materiałów oraz sposobami ich analizy.

SOCJOLOGIZM ang. sociologism; £r. so-ciologisme; nm. Soziologismus

1. Kierunek przeciwstawny —> psycho-
logizmowi, traktujący wszystkie dziedzi
ny humanistyki (kulturę, religię, moral
ność, naukę, język) jako społecznie zdeter
minowane i w związku z tym postulujący,
aby były one badane za pomocą metody
socjologicznej i wyjaśniane prawami so
cjologii. Podstawy teoretyczne socjologi-
zmu rozwinął E. Durkheim.

Socjologizm w swej skrajnej postaci przypisuje socjologii możność rozwiązania węzłowych zagadnień filozoficznych, np. w teorii poznania, a w szczególności etycznych i estetycznych.

Socjologizm etyczny — doktryna, według której poczucie obowiązku jest odbiciem w indywidualnej świadomości wymagań zbiorowości, a jedynym i ostatecznym celem obowiązku jest społeczeństwo (E. Durkheim, L. Lćyy-Bruhl).
Socjologizm estetyczny — doktryna, według której poczucie estetyczne jest faktem świadomości zbiorowej, a sztuka wytwarza uczucia estetyczne o charakterze społecznym (}. M. Guyau).

2. soc. Tendencja do określania zjawisk
społecznych jako rzeczywistości pierwot
nej i autonomicznej i w związku z tym do
ich badania i wyjaśniania metodami i pra
wami socjologii bez uciekania się np. do
pojęć zaczerpniętych z filozofii, psycholo
gii, biologii, us—> Naturalizm (4).

SOCJOMETRIA (łc. soci{etas) = społeczeństwo + gr. metrem = mierzyć) ang. so-ciometry; fr. sociometrie; nm. Soziometrie

Metody i techniki badania stosunków między człorJcami grupy, pomiary ujmujące ilościowe aspekty stosunków międzyludzkich w kategoriach wzajemnych preferencji, obojętności lub repulsji (J. L. Moreno).

SOCJOPSYCHOLOGIA

syn.—> Psychologia społeczna.

SOFISTA (gr. <sophiste's> = znawca, biegły; mędrzec; publiczny wykładowca, płatny nauczyciel; oszust) łc. sophista; ang. Sophist; fr. sophiste; nm. Sophist

Rodowód słowa sophistes związany jest swoim rdzeniem z pierwotnym, szerokim znaczeniem słowa sophia, które początkowo oznaczało wszelką biegłość i umiejętność, także najprostszą, pospolitą, a dopiero z czasem zaczęło oznaczać umiejętność specjalną, jeśli za taką uznać filozoficzną mądrość. I tak wyraz sophistes, znaczący pierwotnie tyle, co 'biegły', zgodnie ze swą etymologią oznaczał mędrca, znawcę wiedzy i jej posiadacza, nacechowany więc był zabarwieniem zdecydowanie pozytywnym. Dopiero z czasem, co najmniej od czasów Sokratesa, obarczony został w mowie potocznej sensem pejoratywnym: 'mądrala', 'przemądrzały'. Negatywne znaczenie tego wyrazu rozpowszechnił być może Sokrates, a już na pewno KsENOFONT i Platon, którzy prowadzili otwartą walkę ideologiczną z sofistami, po Platonie zaś w negatywnym świetle przedstawiał sofistów Arystoteles.

1. W starożytnej Grecji (V-lVw. przed Chr.): zawodowy, często wędrowny, płatny nauczyciel wymowy i filozofii.

Sofiści przekazywali uczniom określoną wiedzę teoretyczną, a oprócz tego ćwiczyli ich w umiejętnościach praktycznych, szczególnie zaś wprowadzali w arkana sztuki mówniczej (techne rhetorike), utożsamianej — w związku z funkcjonowaniem w Atenach demokracji bezpośredniej — z polityką. Według oferowanego przez nich modelu miało to być nauczanie mądrości, zdobywanie cnoty-dzielności, wyrabianie sprawności na polu działalności politycznej, w sumie — kształcenie dobrych obywateli.

Wyróżnia się dwa podstawowe elementy modelu wychowania realizowanego przez sofistów:

811

812

SOFIZMAT

SOLIDARNOŚĆ

merytoryczny — wiedza o strukturze rzeczywistości przyrodniczej i społecznej: matematyka, astronomia, etyka, strategia, polityka, własne koncepcje ontologiczne i epistemologiczne, teorie dotyczące genezy oraz natury państwa i prawa, natury człowieka, pochodzenia religii, języka i kultury;
formalny — nauka dialektyki, retoryki, erystyki, gramatyki i synonimiki.

Chwiejną z natury równowagę między tymi dwoma elementami, sprowadzającą się do tego, że strona formalna powinna być podporządkowana stronie merytorycznej, zdołało zachować tylko pierwsze pokolenie sofistów (Protagoras, Gorgiasz, Prodikos, HiPPiASz). Już w drugim pokoleniu (eryści) nurt ten uległ wynaturzeniu: wykorzystując metodę sofistyczną, sprowadzoną do czysto formalnego aspektu, bez jakiegokolwiek zainteresowania dla treści, przekształcili oni dialektykę w sztukę logomachii.

2. Filozof-retor, który posługując się pewnymi rozumowaniami, najczęściej pokrętnymi, skrywa prawdę, a fałsz ubiera w jej pozory — po to, aby do takiej rzekomej prawdy przekonać swoich słuchaczy lub rozmówców. Stąd określenie „sofistyka" (w swym pejoratywnym znaczeniu) — sposób przekonywania opartego na posługiwaniu się —> sofizmatami, na werba-lizmie. —> Erystyka.

SOFIZMAT (gr. <sóphisma> = wybieg, podstęp (stosowany przez sofistów)) łc. fallacia; ang. sophism, fallacy; fr. sophisme; nm. Sophisma, Trugschlufl

Rozumowanie o pozorach poprawności, z reguły konstruowane po to, aby wprowadzić kogoś w błąd. W sofizmacie może np. zachodzić -^ wieloznaczność wypowiedzi lub może być w nim ukryty —> błąd (b) formalny.

SOLIDARNOŚĆ <fr. <solidarite> = współodpowiedzialność, z łc. soliditas — gęstość, zwartość, moc, jedność) ang. solidańty; njcn. Solidaritat

Termin pochodzenia prawniczego, utworzony w wyniku zniekształcenia łacińskiego słowa solidum, które według prawników rzymskich służyło do określenia wspólnego zobowiązania {in solidum obligatio); do czasów Wielkiej Rewolucji prawnicy francuscy posługiwali się w tym znaczeniu słowem solidite (na wzór łc. soliditas). W kodeksie cywilnym słowo solidarite rozciągnięte zostało z solidarności dłużników na solidarność wierzycieli, obejmując później także solidarność osób innych kategorii. W sensie szerszym, pozaprawniczym termin ogólnie stosowany zwłaszcza od

czasów A. COMTE'A.

1. soc. Solidarność jako pewna dana, ja
ko fakt społeczny (solidańte-fait).

Solidarność „pozioma" — współzależność elementów danej całości społecznej, powiązanych ze sobą w ten sposób, że to, co się przytrafia jednemu z nich, odciska się na pozostałych. E. Durkheim rozróżnia: a) solidarność mechaniczną {soli-daritemecanique) — taką, która wiąże ze sobą jednostki podobne, i b) solidarność organiczną {solidarite organiąue) — która polega na podziale zadań i pracy, bądź to z racji związków biologicznych (np. rodzice - dzieci), bądź związków socjalnych (np. oracz - kowal).
Solidarność „pionowa", historyczna (idea podkreślana przez A. Comte-a) — zależność jednokierunkowa, polegająca na ciągłości pokoleń. Stąd też wyruka dług moralny pokolenia teraźniejszego wobec pokoleń minionych, a także zobowiązanie wobec pokoleń przyszłych, czy to w przypadku dziedzictwa biologicznego (rodzina, ród), czy też dziedzictwa kulturowego (naród).

2. W znaczeniu społeczno-moralnym —
solidarność jako powinność {solidarite-de-
voir); jest postulatem płynącym z uświa
domienia sobie obowiązków, jakie łączą
każdego człowieka z innymi ludźmi, zwła
szcza zaś z członkami tej samej społeczno
ści. Tak rozumiana solidarność stała się

813

814

SOLIPSYZM

SPECJACJA

podstawą społeczno-politycznej i ekonomicznej XIX-wiecznej doktryny solidaryzmu z jego tezą o nattiralnej wspólnocie interesów w obrębie określonego społeczeństwa czy nawet całej ludzkości, niezależnie od przynależności klasowej lub zróżnicowania majątkowego poszczególnych jednostek i grup społecznych. So-lidarność-powinność przeciwstawiana była sprawiedliwości, którą miałaby zastąpić jako pojmowaną zbyt wąsko; także miłosierdziu jako powirmości jednokierunkowej, obarczającej bogatych w stosunku do biednych.

Na gruncie m. in. ideałów solidaryzmu zrodził się w Polsce ruch społeczny, który w 1980 r. przybrał organizacyjną formę Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność". Jego dewizą stały się słowa wypowiedziane przez Jana Pawła II: „Nie ma wolności bez solidarności" (1987); niejako kontrdewizą i zarazem dopełnieniem tych słów były słowa, które Papież wypowiedział dwanaście lat później wobec zmierzchu tego ruchu: „Nie ma solidarności bez miłości" (1999).

Jan Paweł II tak oto określa solidarność społeczną: „Mocna i trwała wola angażowania się na rzecz dobra wspólnego, czyli dobra wszystkich i każdego" (adhortacja Evangelii nuntiandi, 42).

SOLIPSYZM (łc. solus ipse = sam jeden) nłc. solipsysmus; ang. solipsism; fr. solipsis-me; nm. Solipsismus

metaf. Stanowisko, według którego istnieje tylko aktualnie filozofujące „ja", i jest to jedyny byt, jaki istnieje. Solipsyzm nie jest formułowany jako doktryna, lecz bywa zakładany przez idealistyczne teorie poznania i rzeczywistości.
t. pozn. Stanowisko dotyczące przedmiotu poznania — jedynym takim przedmiotem jest „ja", lub podmiotu poznania — jedynym takim podmiotem jest moje „ja". Jako stanowisko tymczasowe zakładany był w idealizmie immanentnym

G. Berkeleya, towarzyszył też w tym charakterze metodycznemu wątpieniu R. Des-CARTES'A. Solipsyzmem byłaby skrajna odmiana —> idealizmu (I-2A) immanentnego (W. ScHUPPE, R. VON Schubert-Soldern), według której nie można dowieść ani istnienia świata zewnętrznego w stosunku do „ja", ani realnego istnienia innych „ja" niż moje własne.

3. et. Doktryna głosząca skrajny —> egoizm (2) i -^ egocentryzm (1) (M. Stirner).

SOMATYCY (hylicy) (gr. somatikós = cielesny, związany z ciałem)

W terminologii gnostycznej i wczesnego chrześcijaństwa, przejętej przez okultyzm: najniższa klasa duchów ludzkich, najbardziej związanych z materią (w przeciwieństwie do —> pneumatyków i —> psychików).

SORYT (łańcusznik) <gr. <sorites> = (w dia-lektyce:) fałszywy wniosek z nagromadzonych przesłanek, sylogizm łańcuchowy) nłc. sorites; ang. sorite; fr. sorite; nm. Sorites

W logice tradycyjnej: —> sylogizm o liczbie przesłanek większej niż dwie, tworzących jak gdyby łańcuch, w którym orzecznik pierwszej przesłanki jest podmiotem następnej, itd., zakończony wnioskiem, np.: SaA, AaB, BaC, CaP, więc SaP (czyt.: każde S jest A, itd.).

SPECJACJA (łc. species = gatunek) ang.

spedation, species formation; fr. speciation, formation des especes; nm. Artbildung, Spe-ziation

biol. Zasadniczy proces ewolucyjny (—> e-wolucja /II/) prowadzący do powstania nowych —> gatunków (3) pod wpływem —> izolacji naturalnej i różnicowania się populacji, w obrębie której (lub których) działa-ją mechanizmy —> izolacji (c) rozrodczej (G. G. Smpson, 1944). Wyróżnia się:

a) specjację allopatryczną (geograficzną) — proces powstawania gatunku dokonujący się dzięki wzrostowi mechanizmów

815

816

SPEKULACJA

SPOŁECZEŃSTWO

izolac5qnych w miarę zwiększania się odległości, jaka dzieli populacje;

specjację sympatryczną — gatunek powstaje przez tworzenie się izolacji (nie geograficznej) w obrębie lokalnej grupy wzajemnie płodnych osobników;
specjację skokową — proces powstawania pojedynczego osobnika zapoczątkowującego nową populację.

SPEKULACJA (nłc. <.speculatio> = wypatrywanie, oglądanie) gr. theoria; ang. spe-culation; fr. speculation; nm. Spekulation Aktywność intelektualna mająca na celu

— w przeciwieństwie do działania prakty
cznego — jedynie czyste poznanie czy na
wet, w znaczeniu pejoratywnym, poznanie
pozbawione związku z rzeczywistością;
także sam wynik tego rodzaju aktywności.

U I. Kanta — dochodzenie prawd leżących poza obrębem doświadczenia.

SPIRYTUALIZM <nłc. spiritualis = duchowy) ang. spiritualism; fr. spiritualisme; nm. Spiritualismus

metaf. Przeciwstawne —> materializmowi (1) stanowisko przyjmujące istnienie substancji duchowej. Rozróżnia się:

spirytualizm monistyczny, według którego istnieje jedynie substancja duchowa;

spirytualizm dualistyczny

— przyjmujący istnienie dwóch substan
cji: duchowej, której istotnymi cechami są
rozumność i wolność, oraz zasadniczo
różnej od niej substancji materialnej, której
istotnymi cechami są rozciągłość i czysto
mechaniczne przekazywanie ruchu (R. Des-

CARTES);

c) spirytualizm pluralistycz
ny — przyjmujący wielość substancji du
chowych (-> monadologia /2/ G. W. Leib
niza).

Spirytualizm dualistyczny zaznaczył się zwłaszcza w teorii człowieka jako stanowisko, według którego człowiek jest samym duchem, a jego związek z ciałem jest

czjmiś przypadłościowym czy nawet wręcz pozornym (spirytualizm skrajny), lub też oprócz ciała współstanowi człowieka niematerialna dusza (spirytualizm umiarkowany). Według tego ostatniego poglądu przedstawienia i pojęcia, będące wytworem intelektualnej aktywności, akty woli oraz inne przejawy życia psychicznego są niesprowadzalne do zjawisk fizjologicznych (m. in. V. Cou-siN, J. Lachelier).

SPOŁECZEŃSTWO gr. koinonia; łc. socie-tas; ang. society; fr. societe; nm. Gesellschaft

soc. Jedno z podstawowych pojęć w socjologii, nie mające powszechnie przyjętej definicji. W jednym z ogólniejszych znaczeń określa się je jako zbiorowość ludzką o trwałości ponadpokoleniowej, posiadającą wspólną kulturę, tradycje, system wartości, podział funkcji, mechanizmy kontroli zachowań oraz świadomość odrębności w stosunku do innych zbiorowości.

Według innych definicji społeczeństwo bywa przykładowo określane jako:

najszersza zbiorowość terytorialna i całość związków między ludźmi (ludzkość);
każda zbiorowość ludzka o wyznaczonych granicach, scalona określonym układem stosunków, wyodrębniających ją i sprawiających, że nie jest luźnym zbiorem jednostek, lecz spójną całością;
każda względnie trwała zbiorowość ludzka posiadająca odrębne instytucje i kulturę;
zespół grup i zbiorowości ludzkich niezależnych od organizacji państwowej (społeczeństwo w przeciwstawieniu do państwa);
zespół instytucji zapewniających ludziom zorganizowane zaspokajanie potrzeb.

Współcześnie w socjologii używa się (podobnie jak w definicji a) pojęcia „społeczeństwo globalne" na oznaczenie najszerszej zbiorowości ludzkiej, tworzącej

817

27 — Słownik filozoficzny

818

SPONTANICZNOŚĆ

SPOSTRZEŻENIE

standardy kulturowe, wzory zachowania i normy działania, instytucje, które zapewniają integrację podmiotów uczestniczących w wielu grupach o różnych systemach wartości. Struktura społeczeństwa globalnego jest luźna, gdyż może ono obejmować antagonistyczne grupy w obrębie jednej kultury, jednego języka, wspólnej gospodarki.

SPONTANICZNOŚĆ <nłc. <spontaneiłas> = własny popęd, samorzutność, od łc. sua sponte = z własnej inicjatywy) ang. sponta-neity; fr. spontaneite; nm. Spontaneitdt, Selbsttdtigkeit

Samorzutność, tj. działanie dokonywane bez interwencji jakiegoś czynnika z zewnątrz. Spontaniczność nie utożsamia się z wolnością ani z dobrowolnością, gdyż istnieją akty spontaniczne, które nie są wolne, np. akty instynktowne, nie przemyślane, determinowane potrzebą lub pożądaniem. Z punktu widzerua psychologicznego przez spontaniczność rozumie się występowanie takich zachowań, które nie są wyznaczone dającymi się zidentyfikować bodźcami.
Działanie dokonywane przez podmiot bez zastanawiania się (refleksji) nad istotą owego działania. Często równozna-cznik mimowolności, impulsywności.

SPOSOBY ISTNIENIA gr. helcsis (= stan czegoś) (Arystoteles); nłc. modi essendi; ang. modes of being; fr. modes d'existence; nm. Seinsweisen

1. W metafizyce neoplatonizującej: spo
sób bytowania {modus essendi) — charakter
istnienia lub działania związany z naturą
tego, co bytuje (—> modus III).

(Uwaga: w filozofii tomistycznej nie mówi się o sposobach istnienia, lecz o aktach istnienia /realnego/, wyróżniając: 1/ akt absolutny, 2/ akt substancjalny, 3/ akt przypadłościowy.)

2. Według R. Ingardena każdy byt ist-
rueje w jakiś sposób (Seinsweise); wyróżnia

on cztery zasadnicze sposoby istnienia: 1) absolutny, 2) idealny (przysługujący ideom), 3) realny, 4) czysto intencjonalny.

SPOSÓB nłc. modus; ang. course ofadion, way; fr. le modę, manierę; nm. Weise, Art, Mittel

Sposób działania, postępowania — dobór i układ czynności zmierzających do osiągnięcia określonego celu lub cecha znamienna takiego układu. —> Metoda (1).

SPOSTRZEGANIE gr. katdlepsis; nłc. ap-perceptio; ang. apperception; fr. aperception; nm. Apperzeption

psych., t. pozn. Czynność, której wynikiem jest —> spostrzeżenie (lab, 2) zmysłowe. Polega ona na ujmowaniu za pośrednictwem zmysłów przez podmiot poznający faktów zewnętrznych, a w szerszym znaczeniu — również faktów wewnętrznych (—> spostrzeżenie/Ibc/ wewnętrzne). W spostrzeganiu dużą rolę odgrywa system posiadanych pojęć i język podm.io-tu spostrzegającego (-> schemat /1 / intelektualny).

SPOSTRZEŻENIE gr. aisthesis; łc. perceptio; ang. perception; fr. perception; nm. Pe-rzeption, Wahrnehmung

1. psych., t. pozn. Pewnego rodzaju -^ poznanie (1) bezpośrednie, które polega na ujęciu czegoś jednostkowego (bezpośrednio i zazwyczaj naocznie) jako zastanego, niezależnego od postrzegającej świadomości, aktualnie istniejącego. Przez spostrze-żerue można rozumieć zarówno sam akt, jak i rezultat takiego ujęcia. Wyróżnia się (co najmniej):

spostrzeżenie zmysłowe zewnętrzne — dotyczące -^ ciał (1) zewnętrznych;
spostrzeżenie zmysłowe wewnętrzne — dotyczące stanów własnego organizmu podmiotu spostrzegającego;
spostrzeżenie wewnętrzne

819

820

SPÓJNOŚĆ

SPRAWIEDLIWOŚĆ

— dotyczące czynności i własności psychicznych podmiotu spostrzegającego. Szczególną postacią spostrzeżenia wewnętrznego jest „spostrzeżenie immanentne" (u E. Husserla).

Elementami spostrzeżeń zmysłowych są —> wrażenia zmysłowe. Za Th. Reidem rozróżnia się spostrzeżenia naturalne i spostrzeżenia nabyte:

a') spostrzeżenia naturalne — jakości zmysłowe, które podmiot spostrzegający może poznać dzięki swoistym właściwościom danego zmysłu, bez konieczności uczenia się i odwoływania się do pamięci. Takimi spostrzeżeniami np. dla wzroku są barwy, dla słuchu — intensywność i wysokość dźwięków;

b') spostrzeżenia nabyte—jakości przedmiotów, które podmiot spostrzegający poznaje za pośrednictwem zmysłów, lecz jedynie dzięki uprzedniemu doświadczeniu, na zasadzie wcześniejszych skojarzeń. Takimi spostrzeżeniami np. dla wzroku jest zimno lodu, dla słuchu — wilgotność pluszczącej wody.

Spostrzeżenia zmysłowe zewnętrzne są przedmiotem analiz i dyskusji szczególnie w szkołach analityków brytyjskich i fenomenologów. W nowszych czasach teorie spostrzeżenia rozwijali: fenomenalistycz-ną — G. E. Moore, fenomenologiczną — E. HussERL, egzystencjalno-fenomenologi-czną — M. Merleau-Ponty.

2. psych. Zjawisko psychiczne o charakterze głównie poznawczym, ukształtowane w wyniku aktualnie działających bodźców i ubiegłych doświadczeń, co w sumie umożliwia nadanie znaczenia zawartej w nim konfiguracji wrażeń.

SPÓJNOŚĆ ang. connexity, coherence, co-herency, consistency; fr. coherence; nm. Kon-nexeitat, Kohdrenz, Zusammenhalt

1. log. Własność pewnych —> relacji (2): relacja jest spójna w określonym zbiorze, gdy zachodzi między dwoma dowolnymi (różnymi od siebie) elementami tego zbio-

ru; relacją taką jest np. relacja mniejszości w zbiorze liczb całkowitych. -^ Teoria relacji.

2. log. Spójność syntaktyczna {syntactic consistency) — własność wyrażeń złożonych polegająca na tym, że zbudowane są one zgodnie z regułami danego języka; bywa też naz5avana -^ sensownością (1).

SPRAWDZALNOSC ang. testability

metod. Własność zdań polegająca na t5mi, że mogą być one poddane sprawdzeniu według reguł logicznych (logiki dedukcji łub logiki indukcji).

Sprawdzalnosc empiryczna — własność zdań (syntetycznych) polegająca na tym, że wynikają one logicznie (-^ wynikanie /b/ logiczne) ze zdań obserwacyjnych.

SPRAWDZANIE ang. verification, exami-nation; fr. verification; nm. Bewahrung, Prufung, Untersuchung

metod. Rozumowanie wykazujące prawdziwość lub fałszywość zdania jeszcze nie uznanego (—> uznawanie III), na podstawie jego następstw logicznych, które już zostały uznane za prawdę lub fałsz (np. przez odwołanie się do obserwacji). Sprawdzanie zalicza się do rozumowania redukcyjnego, gdzie do racji niepewnej dobiera się następstwo, którego prawdziwość jest pewna.

SPRAWIEDLIWOŚĆ gr. dikaiosyne, dike, dikaiótes; łc. iustitia; ang. justice; fr. justice; nm. Gerechtigkeit

1. et. Jedna z czterech -^ cnót (2b) kardynalnych polegająca na oddawaruu każdemu wszystkiego, co mu się należy (su-um cuique). W odróżnieniu od caritas sprawiedliwość nie wykracza poza to, do czego inny człowiek jest uprawniony.

a) Sprawiedliwość zamienna (wymierma) {iustitia commutativa) — dotyczy wymiany dóbr między osobami prywatnymi i równowartości tych dóbr, przy

821

822

SPRAWNOŚĆ

SPRZECZNOŚĆ

czym chodzi tu zarówno o dobra wewnętrzne, jak i o dobra zewnętrzne.

Sprawiedliwość prawna (legalna) {iustitia legalis) — podporządkowuje działanie członków społeczeństwa dobru społecznemu.
Sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) {iustitia distributiya) — dotyczy rozdziału dóbr, podziału pracy, równomiernego rozłożenia ciężarów, np. podatków, dokonywanego przez społeczność między jej członków. Częścią sprawiedliwości rozdzielczej jest sprawiedliwość karząca (iustitia vindi-cativa) — która polega na stosowaniu kar za naruszenie porządku moralnego.
Sprawiedliwość społeczna (iustitia socialis) — polega na przestrzeganiu prawa naturalnego lub prawa pozytywnego, regulującego stosunki między społecznością a jednostkami, grupami, także stosunki między społecznościami.

2. W prawodawstwie: zasada polegająca na określonym zastosowaniu idei równości, traktowana jako idealna lub naturalna norma —> prawa (1).

Sprawiedliwość formalna, czyli abstrakcyjna — zasada, zgodnie z którą wszystkie osoby należące do tej samej kategorii istotnej powinny być traktowane jednakowo.
Sprawiedliwość konkretna — formuła będąca uszczegółowieniem sprawiedliwości abstrakcyjnej przez określenie, co jest podstawą tworzenia kategorii istotnych, tzn. cech charakterystycznych, jakie należy brać pod uwagę przy wymiarze sprawiedliwości, bądź też przez określenie sposobu przynależności do tej samej kategorii. Przykłady różnych formuł konkretnych: każdemu to samo; każdemu według zasług; każdemu według pracy; każdemu według potrzeb; każdemu według jego pozycji; każdemu według prawa; itp. (Ch. Perelman).

SPRAWNOŚĆ gr. didthesis, heksis; łc. ha-bitus, virtus; nłc. habilitas; ang. habit, ejfi-

ciency (3); fr. habitude, efftcacite (3); nm. Ge-wohnheit, Ejfizienz (3)

1. Trwała zdolność do czegoś, nabyta
poprzez działanie; może być oceniana mo
ralnie dodatnio lub ujemnie (—> habitus).
Odpowiednio do rozmaitych władz i or
ganów, za pomocą których człowiek speł
nia właściwe sobie akty, rozróżnia się:

sprawności o charakterze fizycznym (np. bieganie, skakanie) bądź fizjologicznym (np. usprawnienie czynności oddychania);
sprawności praktyczne — bądź techniczne, np. umiejętności zawodowe (rzemiosło, produkcja przemysłowa), bądź estetyczne (np. malarstwo, rzeźbiarstwo);
sprawności intelektualne, np. opanowywanie wiedzy w określonych dziedzinach.

2. et. Sprawność moralna —
syn.—> cnota (2b) jako stała zdolność woli
człowieka do spełniania aktów moralnie
dobrych, odnoszona do właściwego sobie
dobra moralnego.

W piśmiennictwie polskim proponuje się (J. WoRONiECKi) rodzajową cechę cnoty moralnej wyrażać terminem „sprawność" w miejsce mniej odpowiedniego określenia —> „nawyk", jednakże z tym zastrzeżeniem (T. Ślipko), że cnoty moralne są tylko jednym z wielu gatunków sprawności w znaczeniu ogólnym (zob. wyżej /!/).

3. W prakseologii: ogół walorów działa
nia wziętych razem, takich jak skutecz
ność, ekonomiczność (wydajność, osz
czędność), korzystność itd., lub też każdy
z tych walorów z osobna.

SPRZECZNOŚĆ gr. antiphasis; nłc. con-tradictio (z łc. contradictio = sprzeciw); ang. contradiction; fr. contradiction; nm. Kontradi-ktion, Widerstreit, Widerspruch

1. log. Stosunek zachodzący między dwoma zdaniami wówczas, gdy jedno jest zaprzeczeniem drugiego, np. między zdaniami „2 jest większe od 1" i „2 rue jest większe od 1". Z dwóch zdań sprzecznych

823

824

SPRZECZNOŚĆ

STAŁA

dokładnie jedno jest prawdziwe, drugie zaś fałszywe; pod takie określenie podpada również stosunek sprzeczności z —> kwadratu logicznego (między zdaniami SaP — SoP i SeP — SiP). Jeśli dwa zdania sprzeczne połączy się w jedno zdanie złożone, to takie zdanie nazywa się wewnętrznie sprzecznym. Jeśli stosunek sprzeczności zachodzi w obrębie jakiegoś systemu twierdzeń, system taki nazywa się sprzecznym; sprzeczność systemu odbiera mu wszelką wartość poznawczą, ponieważ z pary zdań sprzecznych wynika dowolne inne zdanie, w tym również dowolne zdanie fałszywe (—> niesprzecz-ność /2/). ^Zasada (prawo)/nie-/sprzeczności (2).

2. metaf. Naczelna —> przedwstawność
dotycząca bytu i niebytu. Niweczy ona
i przekreśla podmiot, w którym miałaby ist
nieć; pojęta w jakimś aspekcie, niweczy uję
ty w tym właśnie aspekcie podmiot. Na niej
opierają się wszystkie iime przeciwstawno-
ści. W tradycji arystotelesowskiej można
wyróżnić trojaką postać sprzeczności:

jako totalną negację bytu pojętego metafizycznie, tj. bytu jako bytu, dającą w rezultacie pojęde niebytu, nicości; —> zasada (prawo) /nie-/sprzeczności (2);
jako negację poszczególnego bytu, np. w stosunku do człowieka pojętego jako byt — pies jako nie-człowiek jest niebytem (nie tym bytem);
jako negację samego aktu, przez który byt jest ukonstytuowany w danym aspekcie. Aktem tym może być to wszystko, dzięki czemu można coś nazwać, ujmując to w aspekcie bądź esencjalnym, bądź egzystencjalnym.

3. W dialektyce marksistowskiej: sprze
czność dialektyczna — termin z zakresu
teorii rozwoju rzeczywistości, określający
obecność w danym zjawisku czy procesie
cech, stron wzajemnie przeciwstawnych,
które we wzajemnym powiązaniu wyzna
czają określoną jakość. Istnienie sprzecz
ności typu dialektycznego uważane jest za

źródło wszelkiego rozwoju (-» dialekty-ka /7/ — prawa dialektyki).

Z punktu widzenia socjologicznego rozróżnia się w marksizmie dwojakiego typu sprzeczności: antagonistyczne i nieanta-gonistyczne. Sprzeczność antagonistyczna to taka przeciwność, która może być usunięta jedynie przez unicestwienie strony opozycyjnej (np. walka klas); natomiast sprzeczność nieantagonistyczna może być rozwiązana poprzez pokojową współpracę, w dążeniu do wspólnego celu i^.

SPRZĘŻENIE ZWROTNE ang. feed back; fr. contre-action, retro-action, action en retour, nm. Riickkopplung

Relacja symetryczna między dwoma —> układami, polegająca na tym, że gdy pierwszy oddziałuje na drugi, to jednocześnie drugi oddziałuje na pierwszy. Sprzężenie zwrotne może być dodatnie albo ujemne: dodatnie powoduje stopniowo coraz większe odchylenie układu złożonego od stanu równowagi funkcjonalnej przez wzmacnianie oddziaływania; ujemne zachowuje ów stan przez osłabianie oddziaływania (—>homeostaza/I/). Sprzężenie zwrotne ujemne ma wiele zastosowań w technice (np. żelazko elektryczne z termoregulacją, chłodziarka); w przyrodzie występuje powszechnie, szczególnie gdy idzie o funkcjonowanie żywych organizmów (-^ homeostaza /2/).

Sprzężenie zwrotne jest podstawowym pojęciem cybernetyki; za jego pomocą opisuje się różnego rodzaju zjawiska: fizyczne, biologiczne, psychiczne, społeczne, ekonomiczne.

STAŁA ang. constant; fr. la constante; nm. Konstantę

log. Wyrażenie proste wchodzące w skład —> języka sformalizowanego, nie będące -» zmiermą ani znakiem interpunkcyjnym.

Rozróżnia się:

a) stałe logiczne(logicalconstants), należące do —> alfabetu danego języka; za-

825

826

STAN

STAN STACJONARNY

liczą się do nicłr: spójniki racłiunku zdań, kwantyfikatory, a także znak należenia do zbioru, operatory —> deskrypcji, znak identyczności, znak -^ abstrakcji (4), itp.;

b) stałe pozalogiczne, czyli stałe deskryptywne — wyrażenia proste, które mimo że nie są zmiennymi ani stałymi lo-giczn3m:u, wchodzą w skład języka. W przypadku języków sformalizowanych standardowo stałe pozalogiczne składają się tylko z predykatów, symboli funkcyjnych i fermów prostych (nazw indywidualnych prostych). Zachodzi ścisła odpowiedniość między stałymi pozalogicznymi a -^ modelem (3) języka, polegająca na tym, że predykaty denotują relacje, symbole funkcyjne — funkcje, a termy — elementy wyróżnione w danym modelu.

STAN gr. to echein, heksis (Arystoteles), stdsis, didthesis; łc. status; ang. state; fr. etat; nm. Zustand, Bestand (1), Sosein (1)

Okres pomiędzy jedną zmianą a drugą; jest to przeciwstawna —> ruchowi (1) względna statyczność czegoś, co odznacza się niezmiennością pod jakimś wyróżnionym względem, tzn. zachowaniem pewnych cech, i czemu przysługuje mniej lub bardziej trwały sposób bytowania. Stan czegoś (rzeczy) przeciwstawia się —> zmianie, —> stawaniu się, -^ działaniu (1). —> Fakt (1).

1. metaf. Stan bytowy — determi
nacja jako występowanie takiej a nie innej
struktury bytowej, to, co zachodzi realnie,
a co się stwierdza w sądzie (zdaniu), np.
istnienie lub zaistnierue czegoś, przysługi
wanie czegoś czemuś {-^ fakt /2/).

U brentanistów i fenomenologów: przedmiotowy odpowiednik sądów, np. „bycie--okrągły m-tego-oto-stołu".

2. psych. Stan psychiczny — pro
ces psychiczny (zjawisko), w którym zmia
ny są tak powolne, że są prawie niedo
strzegalne (M. Kreutz). Zmiany owe mogą
się dokonywać bądź w związku z jakimś
zdarzeniem poprzedzającym (determinizm
życia psychicznego), bądź też w związku

ze zdarzeniami, które mają lub mogą nastąpić (celowościowy charakter życia psychicznego).

Używa się też określenia „stan świadomości", np. charakteryzując tzw. strumień świadomości jako ciąg stanów i aktów uświadomionych, co mogłoby sugerować podejście atomistyczne {-^ ato-mizm /3/ psychologiczny), nadające faktom psychicznjnn charakter bierny i statyczny. Przez stan świadomości można rozumieć np. konkretne przeżycie w danej chwili, charakteiyzujące się złożonością i niepowtarzalnością (jakościową swoistością).

STAN NATURY łc. status naturae; ang. state of naturę; fr. etat de naturę; nm. Natur-zustand

Hipotetyczny stan, w jakim miała się znajdować ludzkość przed osiągnięciem organizacji społecznej, kiedy to jednostki zdane były tylko na własne siły. Dla Th. HoBBESA stan natury wyrażał się walką wszystkich ze wszystkimi. Powrót człowieka cywilizowanego do ocenianego pozytywnie stanu natury głosił zwłaszcza J. J. Rousseau.
teol. W przeciwstawieniu do stanu —> łaski (2) mówi się o stanie „natury czystej" {natura pura); jest to stan hipotetyczny, w jakim mogłaby się znajdować ludzkość, gdyby rue została wyniesiona przez Boga do porządku nadprzyrodzonego. -^ Natura ludzka (b).

STAN STACJONARNY (stan równowagi dynamicznej, nietrwałej) ang. statio-nary state, steady state; fr. etat stationnaire; nm. stationdrer Zustand

1. W ogólnej teorii systemów: obok —> e-kwifinalności — podstawowa właściwość każdego systemu otwartego, który jako całość, mimo nieprzerwanego przeptywu składników, nie ulega zmianom, utrzymując lub zwiększając własną organizację (równowagę dynamiczną) kosztem dezorganizacji i zwiększania entropii otoczenia.

827

828

STAN RÓWNOWAGI DYNAMICZNEJ

STRUKTURA

2. W astronomii: teoria stanu stacjonarnego — jeden z wielu modeli Wszechświata, odmienny od modeli ewolucyjnych, zaproponowany przez F. Hoylfa, H. BoNDiEGO, R. A. Lyttletona. Zakłada on, że Wszechświat mimo swej zmienności, mimo oddalania się galaktyk jednych od drugich i powstawania nowych, jako całość jest czymś stałym w przestrzeni i czasie. Straty jego substancji, jego „starzenie się" czy rozpraszanie galaktyk, kompensowane są w myśl tej teorii niezmiernie powolnym i nie dającym się obecnie stwierdzić tworzeniem, się materii z niczego (H. Bondi).

STAN RÓWNOWAGI DYNAMICZNEJ

syn.^> Stan stacjonarny.

STAN ŚWIADOMOŚCI ang. state of con-sciousness; fr. etat de conscience; nm. Bewuflt-seinszustand —> Stan (2) psychiczny.

STAWANIE SIĘ gr. gignomai, genesis; łc. fieri; ang. becoming; fr. le deuenir; run. Werden Szereg —> zmian lub przechodzenie z jednego -> stanu do drugiego. W ujęciu ary-stotelesowskim — przechodzerue z możności do aktu (—> akt i możność). -> Wa-riabilizm.

STOICYZM (gr. stoikós = pochodzący z portyku; należący do he stoa he poiktie — Malowanego Portyku w Atenach) nłc. sto-icismus; ang. stoicism; fr. stoicisme; nm. Stoa, Stoizismus

Kierunek filozoficzny w starożytności, reprezentowany m. in. przez Zenona z KinoN, Chryzypa, Kleantesa, Panaitiosa z Rodosu, Poseidoniosa z Rodosu, Epikteta i Marka Aureliusza.
pot. Postawa moralna polegająca na panowaniu nad sobą we wszelkich okolicznościach, zachowaniu równowagi duchowej, niewzruszonego spokoju, obojętności wobec własnego cierpierua czy nieszczęścia (—> ataraksja, —> apatia /1 /).

STOSUNEK metaf., log. syn.^ Relacja.

STOSUNKI SPOŁECZNE ang. interrela-tions of human groups; fr. rapports sociaux; nm. sozialen Beziehunge

soc. Oparte na —> komunikacji językowej i zgodne z określonymi normami społecznymi wzajemne oddziaływanie na siebie jednostek oraz grup społecznych; może mieć ono charakter bezpośredni lub pośredni. Stosunki społeczne w postaci utrwalonej i zinstytucjonalizowanej tworzą —> strukturę (4) społeczną danej zbiorowości.

STRUKTURA (łc. <structura> = budowa architektoniczna) ang. structure; fr. structu-re; nm. Struktur, Aufbau

W szerszym znaczeniu: całość, jaką tworzy zbiór elementów wraz z zachodzącymi między nimi relacjami; w węższym znaczeniu: ogół relacji między elementami jakiegoś —> systemu, ujmowanych jako formalna budowa tego systemu, tzn. bez uwzględniania, czym są owe elementy. Rozpatrywane relacje są w istocie oddziaływaniami jednych elementów systemu na drugie, co wskazuje na jego aspekt całościowy i zarazem dynamiczny.

Różnym teoriom, które koncentrują się na strukturze badanych przedmiotów, nadaje się miano —> strukturalizmu. Od pojawienia się strukturalizmu w językoznawstwie struktura stała się kategorią znajdującą zastosowanie zarówno w naukach humanistycznych (W. Dilthey), jak i przyrodniczych (zwłaszcza w chemii — wzory strukturalne), wyznaczającą badania w tak różnych dziedzinach, jak etnologia, psychologia czy matematyka. W naukach przyrodniczych, ale też np. w ekonomii politycznej, struktura może być pojmowana jako pewien model teoretyczny, najczęściej sformalizowany, o znaczeniu heurystycznym. Natomiast w naukach humanistycznych struktura traktowana jest często jako model realny (np. w ujęciu C. Levi-

829

830

STRUKTURA

STRUKTURA SPOŁECZNA

-Straussa, który wzorował się na Saussure'o-wsKicH strukturach fonologicznych).

Biorąc pod uwagę szerokie zastosowanie pojęcia struktury w badaniach naukowych, również w dziedzinie ontolo-gii czy teorii poznania, szczególnie zaś w dziedzinie nauk humanistycznych i w odniesieniu do zjawisk kultury, J. Pia-GET wymienia trzy pozytywne cechy tego pojęcia:

struktura jest pewną całością, której podporządkowany jest każdy z jej elementów;
stanowi ona system przekształceń, które mieszczą się w granicach tego systemu i nie wymagają odwoływania się do elementów spoza systemu;
stąd jest ona samosterownym układem o charakterze teleologicznym.

Ważniejsze wyróżnienia:

1. Struktura językowa — wzajemny stosunek poszczególnych elementów języka na różnych jego płaszczyznach: fonologicznej, morfologicznej, syn-taktycznej, semantycznej.

Struktura powierzchniowa {surface structure) — według określenia N. Chomsky'ego (1965): konkretna struktura gramatyczna zdań, którą —> gramatyka struktur frazowych przypisuje określonej mowie z pomocą -^ analizy IC. W przeciwieństwie do struktury głębokiej struktura powierzchniowa przedstawia tylko zewnętrzną, zjawiskową formę zdań i dlatego nader często nie odzwierciedla wszystkich niuansów znaczeniowych: różnic między nimi, podobieństw i całej znacze-luowej chwiejności.

Struktura głęboka {deep structure) — w gramatyce generatywno-transforma-cyjnej Chomsky'ego (1965): znajdujący się u podstaw konkretnej struktury powierzchniowej zdań abstrakcyjny system wzajemnych relacji syntaktycznych, syntaktycz-no-semantycznych lub semantycznych między poszczególnymi składnikami (kon-stytuentami), przedstawiany graficznie ja-

ko —> baza (2) frazowa {basis phrase marker). Struktura głęboka określa i reprezentuje znaczenie zdań, ponieważ zawiera wszystkie leksykalne elementy znaczeniowe w ich syntaktycznych odniesieniach. Przeniesienie abstrakcyjnej struktury głębokiej w konkretną strukturę powierzchniową odbywa się za pomocą reguł transformacji.

metaf. Struktura ontyczna — ogół relacji między poszczególnymi bytami lub między elementami bytu: a) konstytutywnymi, np. istota - istnienie (relacja transcendentalna); b) konsekutywny-mi, np. substancja - przypadłości (relacja uniwersalna).
psych. Struktura psychiczna {Gestalt) — układ elementów, np. osobowości, inteligencji, pozwalający opisać, wyjaŚTuć i przewid5rwać określone zachowanie podmiotu. -^ Psychologia strukturalna.
soc. Struktura społeczna^— zespół względnie trwałych relacji między elementami składowymi różnego rodzaju zbiorowości społecznych; często także układ (zbiór elementów składowych) takiej zbiorowości.

Makrostruktura — układ wielkich elementów składowych danej zbiorowości, takich jak klasy społeczne, warstwy, i zespół ich wzajemnych relacji.

Mikrostruktura — układ małych, niesformalizowanych grup, z których składa się każda większa zbiorowość, lub układ pozycji społecznych i stanowisk w ramach grupy.

STRUKTURA JĘZYKOWA ang. lingui-stic structure; fr. structure linguistiąue; mn. Sprachstruktur -^ Struktura (1).

STRUKTURA SPOŁECZNA ang. social structure; fr. structure sociale; nm. gesell-schaftliche Struktur, Sozialstruktur soc. -^ Struktura (4).

831

832

STRUKTURALIZM

STWARZANIE

STRUKTURALIZM (ang. <structuralism> od łc. strudura = budowa) fr. struduralisme; nm. Struktumlismus

Wywodzący się z językoznawstwa (F. de Saussure), dość rozpowszechniony i uniwersalny kierunek w humanistyce i w innych naukach (np. w teorii literatury, w psychologii, socjologii, antropologii kulturowej, etnologii, biologii), postulujący analizę strukturalną badanych przedmiotów (m. in. C. LfivY-STRAUSs, R. Barthes, L. Althusser, M. Foucault, J. Lacan). Różne nurty strukturalizmu posługują się różnymi koncepcjami struktury, i to zazwyczaj, choć nie zawsze (np. stmkturalizm genetyczny L. GoLDMANNA, J. Piageta) W prze-ciwstawieniu do nurtów zajmujących się głównie badaniem genezy czy funkcji. Najogólniej stanowisko strukturalizmu można scharakteryzować w następujących aspektach:

ontologicznym — pogląd, że świat i jego dziedziny, a zwłaszcza kultura, nie są bezładnymi zbiorami elementów, ale systemami stanowiącymi wyraźną całość, której struktura nie jest jedynie sumą-układem elementów, lecz nową jakością, a wszelkie w niej zmiany mogą być wywołane tylko przez przyczyny im-manentne;
epistemologicznym i metodologicznym — przekonanie, że opisu struktury nie da się zredukować do opisu jej elementów, a w związku z tym postulat odwdy-wania się w uzasadnianiu wiedzy humanistycznej o elementach (czynnościach i wytworach) do wiedzy o strukturze (całości), w świetle której dopiero elementy te są zrozumiałe i dają się scharakteryzować (J. Piaget, J.-B. Fages). Podejściu struktura-listycznemu w tych właśnie aspektach przeciwstawiana bywa -^ hermeneutyka (1, 2) jako metoda badań w stosunku do niego al-temat}mna.

STRUKTURALIZM PSYCHOLOGICZNY

syn.-^ Psychologia strukturalna.

STRUMIEŃ ŚWIADOMOŚCI ang. stre-am of consdousness, stream of thought; nm. BewufStseinsstrom, „Strom" des Bewufitseins

U W. Jamesa: wprowadzone przez niego metaforyczne określenie charakteru świadomości, którą porównywał do płynącego strumienia ze względu na jej zmienność, ciągłość i jedność, przeciwstawiając się asocjacjonistycznemu traktowaniu świadomości jako serii następujących po sobie stanów.
U E. Husserla: określenie empirycznego życia świadomości, a po przeprowadzeniu pierwszej i drugiej redukcji transcendentalnej (^ redukcja fenomenologiczna /E, F/) — transcendentalnego życia świadomości czystej (reine Bewufitsein), określanego jako „czysty strumień świadomości".

STWARZANIE łc. creatio; ang. creation; fr. creation; nm. Schopfung

1. metaf. Stworzenie z niczego {creatio ex nihilo) — a nie np. z istniejącej przedtem materii {creatio ex praeiacente materia). W tradycji arystotelesowsko-tomi-stycznej rozróżnia się następujące aspekty tego pojęcia:

Akt, poprzez który samoistny Byt pierwszy zapoczątkowuje istnienie bytów przygodnych. Tego —> istnienia (1), które stanowi wraz z —> istotą (Ic) czynnik współkom-ponujący realny byt, nie wyprzedza żadne wcześniejsze od niego tworzywo. xNIiesamo-istność tego istnienia (—> perseitas), ponieważ jest ono ograniczone istotą, wskazuje na Istnienie Samoistne {-^aseitas /!/, —>Bóg /I--1/), będące -^ przyczyną (IC) sprawczą przygodnych istnień bytów realnych. —> Kre-acjonizm (la).
Rozpoznawalna wewnątrz każdego bytu egzystencjalnie niesamoistnego relacja zależności od Bytu samoistnego, który jest przyczyną sprawczą zewnętrzną wobec bytu stworzonego; ta zewnętrzność nie oznacza odległości, lecz odrębność obszaru bytowego stworzeń i Stwórcy.

833

834

SUBALTERNACJA

SUBIEKTYWIZM

3) Stwarzanie ciągłe (creatio continua), podtrzymywanie w istnieniu — akt, poprzez który samoistny Byt pierwszy zachowuje w istnieruu stworzone przez siebie niesamoistne egzystencjalnie byty realne. —> Kreacja (1).

Różnica między bytem wiecznym a bytem stworzonym, między istnieniem nie uprzyczynowanym a istrueruem przyczy-nowanym, stosunkowo mało dostrzegana w myśH starożytnej, została w pdni zauważona dopiero w czasach chrześcijaństwa pod wpływem Biblii i nabrała szczególnego znaczenia w filozofii średniowiecznej.

2. U Teilharda de Chardin: pojęcie ewo-lucjonistyczne zbliżone do metafizycznego pojęcia creatio continua, lecz wyrażone w języku empirycznym nauk przyrodniczych, oznaczające czyrmość współrozcią-głą z całością trwania i z jego przekształceniami zjawiskowymi, tak że nowe rzeczywistości nie są pozbawione antecedensów i swym pojawieniem się nie powodują zatrzymania biegu zjawisk. Według Teilharda stwarzać — to „ześrodkowywać, organizować, jednoczyć". Stwarzanie, zwłaszcza to „początkowe", jako jednoczenie, zakłada, że nicość nie była czystą nicością, ale jakąś pozytywną, nieskończenie roz-proszkowaną mnogością. -^ Kreacjonizm (Ib).

SUBALTERNACJA (nłc. <subalternatio> = podporządkowanie) ang. subalternation; fr. subalternation; nm. Subalternation, Unter-ordnung log. syn.^> Podporządkowanie (3).

SUBIEKTYWIZM (nłc. <subiecłivismus> od nłc. subiectivus = podmiotowy) ang. sub-jectwism; fr. subjectwisme; nm. Subjektmis-mus

TO—> Obiektywizm.

1. t. pozn. Stanowisko uzależniające proces poznania od indywidualnych sposobów i warunków percepcji przedmiotu przez podmiot (np. od percepcji zmysło-

wej, stanów uczuciowych i wolitywnych) bądź w ogóle negujące obiektywne istnienie przedmiotu poznania. Według subiektywizmu gnozeologicznego podmiot poznaje rzeczywistość tylko w takiej postaci, w jakiej mu się ona przedstawia, tzn. podmiot nie może poznać nic więcej poza swymi własnymi wyobrażeniami. Subiektywizm ten może mieć postać indywidualną lub gatunkową czy rodzajową (gdy relatywizuje prawdziwość poznania do kategorii podmiotu poznającego). Wiąże się on w różnych swych wersjach z —> relatywizmem (1) teoriopoznawczym: może być relatywizmem biologicznym, socjologicznym, historycznym itp.

2. metaf. Doktryna będąca konsekwen
cją subiektywizmu gnozeologicznego (zob.
wyżej /I/), zwana subiektywizmem on-
tologicznym, sprowadzająca rzeczywi
stość do konstrukcji umysłu. Według su
biektywizmu ontologicznego istnieje tylko

bądź dla podmiotu, bądź sama w sobie
rzeczywistość subiektywna, tzn. istnieje tylko podmiot myślący i jego przedstawienia (-^ idealizm /I-IB/ absolutny) lub tylko przedstawienia bez substancjalnego podmiotu (^ fenomenizm). Subiektywizm ten wiąże się z -^ immanenty-zmem (2), —> solipsyzmem (2), -> agnosty-cyzmem.

3. W znaczeniu aksjologicznym: tenden
cja do uzależniania sądów o wartościach
moralnych lub estetycznych od indywidu
alnych wrażeń, reakcji emocjonalnych itp.
(np. subiektywizm etyczny u E. A. Wester-
MARCKA, który sądy moralne odnosił do
uczuć aprobaty i dezaprobaty). Według
subiektywizmu oceny są zdaniami psy
chologicznymi, tj. wyrażają jednostkowe
lub grupowe bieżące doznania bądź dys
pozycje do tych doznań, sprawdzalnych
jedynie poprzez introspekcję lub ankiety.
W ocenach są wyrażane doznania emocjo
nalne, czyli wzruszenia (subiektywizm
emocjonalny), doznania popędowe (subie
ktywizm woluntarystyczny), przeżycia

835

836

SUBIEKTYWNOŚĆ

SUBSTANCJA

poznawcze (subiektywizm intelektualisty czny).

4. pot. Dawanie pierwszeństwa elemen
tom subiektywnym przed obiektywnymi
w ustosunkowaniu się do jakiejkolwiek
rzeczywistości, branie pod uwagę jedynie
danych subiektywnych i kierowanie się
nimi w ocenach, itp.

SUBIEKTYWNOŚĆ <nłc. subiectivus = podmiotowy) ang. subiedwity; fr. subjecti-vite; nm. Subjektwitdt

W przeciwstawieniu do —> obiektywności (1) — rzeczywistość podmiotowa jako zespół faktów psychicznych, ujmowana poznawczo w zasadzie poprzez intro-spekcję; inaczej: podmiotowość.
t. pozn. Cecha tego, co zrelatywizowa-ne podmiotowo, właściwe tylko jednemu lub kilku określonym podmiotom i nie przysługujące wszystkim, np. wrażenie, doznanie, przeżycie subiektywne.
pot. W przeciwstawieniu do —> obiektywności (2) — uwarunkowanie sądów, ocen podmiotowymi upodobaniami, nastawieniami, nastrojami, emocjami, nawykami, popędami itp.; stronniczość.

SUBLIMACJA (nłc. <sublimatm = wyniesienie, wywyższenie) ang. sublimation; fr. sublimation; nm. Sublimierung

psych. Zaliczany nieraz do -> mechanizmów obrormych (2) nieświadomy proces znajdowania akceptowanych społecznie form dla realizacji nieakceptowanego —> popędu (2). W psychoanalizie proces ten bywa uznawany za mechanizm działań twórczych.

5. Freud oparł swoją teorię sublimacji na
założeniu represywnych funkcji kultury.
Tłumione, niezaspokojone instynktowe pra
gnienia jednostki — która według Freuda
jest antyspołeczna z natury — wydobywa
ją się na powierzchnię życia w obszarach
dozwolonych społecznie, stając się, jako
właśnie sublimacje, kulturalnie twórczy
mi. Powstałe w ten sposób wytwory kul-

tury są jednak jedynie namiastką niespełnionych satysfakcji dla nie dających się ujarzmić do końca popędów. Są one świadectwem wzrastającego zniewolenia instynktowych energii, sama kultura zaś — staje się owego zniewolenia środkiem, przy czym z postępem cywilizacji suma represji musi wzrastać. W świetle teorii Freuda sublimacja ma charakter substytu-tywny, a jako spełnienie sfrustrowanych jednostkowych pragnień — charakter iluzoryczny.

SUBSTANCJA <łc. <substantia> = istota, treść, rzecz (od substare = znajdować się pod czymś), także: nłc. <substantia» = majątek, mienie, bogactwo — jako odpowiednik gr. <ousia> (Arystoteles, w zestawie kategorii) = własność, majątek, mienie; stałe istnienie, realność; niezmienna rzeczywistość, prawdziwa natura) gr. hypokeime-non, hypóstasis; ang. substance; fr. subsłance; nm. Substanz

1. metaf. W tradycji arystotelesowskiej: w przeciwieństwie do —> przj^adłości (1) — to, czemu z istoty przysługuje istnienie w samym sobie, a nie w czymś innjnn, co miałoby być jego podłożem. Owa -^ samo-istność (1) jest racją tożsamości bytu jako istniejącego jednostkowo konkretu oraz racją jego względnej niezmienności, a ponadto racją jego poznawalności. Za Arystotelesem w filozofii klasycznej rozróżnia się:

substancję pierwszą (próte ousia, substantia prima) — tzn. substancję jednostkową, jaką stanowi każdy istniejący konkretnie byt jednostkowy;
substancję drugą (inaczej: wtóra) {deutera ousia, substantia secunda) — substancję w sensie analogicznym, mianowicie gatunek lub rodzaj, wyabstrahowany z samoistnych bytów jednostkowych.

Poza tym, ze względu na faktyczne istnienie wielu różnych bytów-substancji, których pluralizm można wytłumaczyć jedynie ich strukturalną złożonością, w filozofii scholastycznej rozróżnia się:

837

838

SUBSTANCJA

SUBSTANCJALNOSC

a') substancję zupełną {substan-tia completa) — czyli taką, której przysługuje istnienie w sobie, odrębne i niezależne w samoistności od istnieiua czegoś irmego (np. człowiek jako substancjalna całość);

b') substancję niezupełną lub niepełną {substantia incompleta) — czyli taką, która współistniejąc z inną substancją, również niezupełną, tworzy łącznie z nią, tj. w złożeniu substancjalnym, substancję zupełną (np. w ludzkim compositum dusza i ciało, tworzące razem jedność złożoną). Wewnętrzne złożenie bytu-substancji polega na tym, że jeden z elementów składowych ma się do drugiego tak, jak akt do możności (—> akt i możność), wobec czego zachowana zostaje bytowa jedność złożenia; w przypadku ludzkiego compositum dusza jest formą (aktem), a ciało — materią (możnością). Owo złożenie z niesamodzielnych bytowo części — niesamodzielnych bądź to w bytowaniu jednostkowym (substantia incompleta individua), bądź to w bytowaniu gatunkowym (substantia incompleta ratione spe-ciei), jak np. dusza ludzka, która chociaż istnieje nadal po> śmierci człowieka jako substancja oddzielona od materii (substantia separata), nie jest już tym człowiekiem, lecz tylko formą, przyporządkowaną transcendentalnie ożywieniu ciała — otóż złożenie to stanowi podstawę zmian modyfikujących samo substancjalne bytowanie.

W ujęciu Arystotelesa substancja jest pierwszą z dziesięciu wyróżnionych przez niego -^ kategorii (1), tj. zasadniczych sposobów bytowania; według Tomasza zA-KwiNU — jest rzeczą, której przysługuje istnienie nie w czymś innym, lecz w sobie samej.

Według R. Descartes'a substancja jest tym, co do swego istnienia i poznawania nie potrzebuje niczego irmego; taką substancją jest Bóg (oprócz Boga przj^muje Kartezjusz substancje stworzone — cielesną i duchową); według B. Spinozy substancja, będąc podobnie jak dla Kartezjusza tym, co istnieje samo przez się i co może

być samo przez się pojęte, jest tylko jedna: nie stworzona, niczym nie ograniczona i nieskończona — jest nią Bóg.

Według I. Kanta i empirystów angielskich (J. LocKE'A, D. HuME'A, G. Berkeleya) substancja jest tym, co trwałe w rzeczach, które się zmieniają, tym, co stanowi wspólną podstawę kolejnych atrybutów lub jakości, mianowicie konieczne w bycie treściowe czynniki strukturalne — to, co dzisiaj nazywa się istotą.

Wbrew przyjmowanemu ogólnie aż po czasy nowożytne stanowisku —> substan-cjalizmu (1) pojęcie substancji poddał krytyce D. HuME, a w nowszych czasach — R. Ayenarius.

2. fiz. Jednorodna materia o określonym składzie chemicznym.

SUBSTANCJALIZM <nłc. substantialis = istotny, prawdziwy, zdolny do istnienia) ang. substantialism; fr. substantialisme; nm. Substantialismus, Substanzialismus, Substan-tialitatstheorie

metaf. Ogólna nazwa poglądów, którym przeciwstawny jest —> fenomenizm, przyjmujących istnienie —^ substancji (1) (m. in. Arystoteles, scholastycy, R. Descar-TES, G. W. Leibniz, B. Spinoza, I. Kant, J. G. Fichte).
Określenie poglądu z zakresu psychologii filozoficznej, według którego psychika ludzka stanowi substancję duchową odrębną od ciała i niezależną od niego w swym istnieniu i działaniu, to—>Aktua-lizm (2).

SUBSTANCJALNOSC <nłc. substantialis = istotny, prawdziwy, zdolny do istnienia) nłc. substantialitas; ang. substantiality; fr. substantialite; nm. Substantialitat

1. metaf. Konstytutywna cecha tego, co jest —> substancją (1) (np. substancjalność duszy ludzkiej). Substancjalność określa więc status bytowy tego, co będąc dzięki -> formie (lA) substancjalnej tym, czym jest, ma w sobie swą rację dostateczną

839

840

SUBSTRAT

SUMIENIE

(wewnętrzną). Rację tę stanowi przyczy-nowość formalna wewnętrzna, wyrażająca się w zasadzie —> tożsamości (3), której pochodną jest właśnie zasada sub-stancjalności. Ukonstytuowana substancja jest określonym gatunkowo podmiotem cech, któremu przysługuje egzystencjalny charakter —> subsystencji (1).

2. U I. Kanta: paralogizm substancjalno-ści (Paralogismus der Substantialitdt) — rozumowanie, poprzez które czysty rozum tworzy jedność transcendentalną (przedmiot), łącząc różne elementy intuicji (a zwłaszcza duszę-substancję, łącząc różne i wielorakie stany świadomości).

SUBSTRAT (podłoże) (nłc. <substratum> = podłoże, podstawa) gr. tó hypokemenon; ang. substrate, substratum; fr. substrat, substratum; nm. Substrat, Substratum

metaf. To, co służy czemuś za -> podmiot (1), określając sposób jego istnienia jako istnienie -> substancji (1), i jest tym, o czym orzeka się inne rzeczy, jego samego natomiast nie orzeka się już o niczym innym.

Arystoteles używa terminu tó hypokei-menon w trzech znaczeniach:

materii ihyle) jako realnego podmiotu zmian, określanego przez formę;
substancji pierwszej {próte ousia), w której zapodmiotowane są przj^adłości;
podmiotu logicznego, do którego odnoszone są orzeczniki.

SUBSUMPCJA <nłc. <subsumptio> = podporządkowanie) ang. subsumption; fr. sub-somption, subsumption; nm. Subsumtion, Unterordnung

W logice trądycj^nej: stosunek zawierania się zachodzący między zakresami podmiotu i orzecznika w zdaniu ogólnotwier-dzącym {-^ kwadrat logiczny).

SUBSYSTENCJA (nłc. <subsistentia> = trwanie, istnienie, od łc. subsistere = trwać nadal, istnieć w dalszym ciągu, ostać się.

przetrwać) gr. ousiosis, hypóstasis; ang. subsistence; fr. subsistance; nm. Subsistenz

metaf. To, dzięki czemu —> substancja (1) jest substancją — zasada trwałości substancji w istnieniu; oddzielność.
U niektórych filozofów współczesnych (np. u G. Santayany): sposób bytowania różny od egzystencji, przysługujący np. ideom (w ujęciu Santayany — wiecznym esencjom, które subsystują, podczas gdy rzeczy materialne, realne — istnieją).

SUMIENIE gr. syneidesis; łc. conscientia; ang. conscience; fr. conscience morale; nm. Gewissen

et. Zdolność wydawania sądów dotyczących wartości moralnej czynów ludzkich, a zwłaszcza własnego postępowania podmiotu (—> zmysł moralny). Także: sam akt —> rozumu praktycznego, spontaniczny i bezpośredni, o charakterze normatywnym, zwłaszcza ostateczny sąd praktyczny, w którym wola decyduje o dokonaniu jakiegoś czynu; określenie to stosuje się zarówno do ujęć, które traktują sumienie jako zdolność pierwotną, jak i do ujęć, według których ma ono charakter pochodny. We współczesnych teoriach osobowości pojęcie sumienia zastępuje się niekiedy pojęciem -^ superego.

W etyce chrześcijańskiej: wartościująco--imperatywny sąd człowieka o spełnianym przezeń konkretnym akcie; jest to tzw. sumienie aktualne lub szczegółowe (conscientia) w odróżnieniu od sumienia habitualnego (syn.^ syntereza). Rozum opierając się na —> prasumieniu (sumieniu habitualnym) oraz na rozpoznaniu zewnętrznych i wewnętrznych okoliczności działania dokonuje moralnej oceny czynów oraz zobowiązuje podmiot do dokonania pewnych czynów w przyszłości. Sumienie może ulec wypaczeniu, gdy rozum pod wpływem bardzo różnych i częstokroć nie zawinionych przez siebie przyczyn źle odczytuje ogólne normy moralne i kieruje się w sądach sumierua błędnym ich rozumie-

841

842

SUPEREGO

SUPRANATURALIZM

niem; wtedy sumienie określa się jako błędne {conscientia erronea) w przeciwstawieniu do prawdziwego {conscientia vera), należytego lub prawego {conscientia recta). Rozróżnia się także:

sumienie przeduczynkowe {conscientia antecedens) — nakłaniające do uczynienia lub zaniectiania czegoś, oraz
sumienie pouczynkowe {conscientia con-sequens) — aprobujące czyny dobre, a potępiające czyny złe (wyrzuty sumierua).

Istnieje też podział na s u m i e n i e pewne {conscientia certa) i sumienie wątpliwe {conscientia dubia): jeżeli człowiek w formowanych przez siebie sądach sumienia żywi uzasadnione potocznie ważnymi racjami obawy, czy zamierzony czyn nie jest zły, to jest to sumienie wątpliwe; jeżeli tego rodzaju obaw nie doświadcza, to ma sumienie pewne i może się nim w praktyce kierować, nawet gdyby było błędne. Natomiast nie wolno mu podejmować działania, jeśli przeżywa uzasadnione wątpliwości co do jego wartości moralnej; powinien ten stan przezwyciężyć bądź korzystając z poradnictwa moralnego, bądź odwołując się do własnej refleksji. W tym drugim przypadku mogą mu pomóc wypracowane przez etykę metody urabiania sumienia pewnego, czyli tzw. —> systemy moralne. ^Błędnesumienie.

SUPEREGO (nadjaiń) (te. super = ponad + ego — ja) ang. superego; fr. sur-moi, surmoi; nm. ilber-Ich

W psychoanalizie — jedna z warstw psychiki ludzkiej (obok -^ ego i -> id), będąca instancją moralną ukształtowaną poprzez wzory i normy moralne przejęte w okresie dzieciństwa, głównie od rodziców. Superego dysponuje sankcjami — pozyt)mfnymi w postaci zadowolenia z siebie, płynącego z poczucia spełnionego obowiązku, negatywnymi w postaci poczucia winy i wyrzutów sumienia w wypadku przekroczenia owych norm.

SUPOZYCJA (nłc. <suppositio> (1) = podkładanie) ang. supposition; fr. supposition; nm. Supposition, Yaraussetzung, Unterstel-lung, Annahme

1. W logice tradycyjnej: stosunek mię
dzy nazwą jakiegoś języka a przedmio
tem, do którego ta nazwa jest odnoszona
(definicja łc: acceptio termini substantiyi pro
aliquo — „przyjęcie nazwy na oznaczenie
jakiejś rzeczy"); ta sama nazwa może być
odnoszona do przedmiotów różnych kate
gorii. Na przykład termin „słoń" może być
brany w następujących supozycjach:

w odniesieniu do wszystkich elementów danego zbioru: „Słoń ma trąbę" w sensie: „Wszystkie słonie mają trąbę" {suppo-sitio naturalis);
jako nazwa pojedynczego elementu danego zbioru, np. w kontekście zdania „Widzę tego słonia" {suppositio personalis). Ten sposób użycia zaznacza się w niektórych językach za pomocą przedimka określonego lub rodzajnika określonego;
jako nazwa gatunku, czyli powszech-nika, np. w kontekście zdania „Słoń jest gatunkiem roślinożernym" {suppositio sim-plex, zwana teżformalis);
jako nazwa wyrażenia, np. „'Słoń' jest wyrazem jednosylabowym" {suppositio materialis).

Podane wyżej ładńskie określenia odmian supozycji pochodzą od Piotra Hiszpana.

2. metod. Założenie, czyli sąd przyjmo
wany nie ze względu na przekonanie o je
go prawdziwości, lecz z innych powodów,
np. dla celów dyskusji, dla poddania go
sprawdzeniu lub obaleniu, co wymaga ta
kiego zachowania się przez pewien czas,
jak gdyby się dany sąd uznawało (—> uzna
wanie /2/). Pojęcie supozycji od strony
psychologicznej analizował W. Witwicki.
-> Asumpcja.

SUPRANATURALIZM (nłc. <supranatu-ralismus> z łc. supra = nad + naturalis = przyrodzony, naturalis) nłc. supernatura-lismus; ang. supranaturalism; fr. supernatu-

843

844

SUPRESJA

SYLOGIZM

ralisme, supranaturalisme, sumaturalisme; nm. Supranaturalismus, Supernaturalismus

vs^ Naturalizm (1) skrajny.

Ogólna nazwa przyznawana doktrynom przyjmującym istnienie świata nadprzyrodzonego i uznającym jego różność od świata przyrodzonego, lecz nie określającym bliżej istoty bądź natury owej rzeczywistości nadprzyrodzonej. Supranaturali-zmem w tym znaczeniu jest np. neoplato-nizm, w którego ujęciu byt boski przekracza wszelkie kategorie poznania. Szczególnym przypadkiem supranaturalizmu jest tzw. naturalny supranaturalizm Th. Carlyle'a, według którego świat przyrodzony jest emanacją Boga, emanatami zaś są wielcy ludzie kształtujący historię.

SUPRESJA (nłc. suppressio = przytłumienie, zatajenie) ang. suppression; fr. suppression; nm. Unterdrtickung syn.-^ Tłumienie.

SYGNIFIKACJA <łc. <significatio> = wskazówka, znak, znaczenie) ang. signification; fr. signification; nm. Bedeutung

W logice tradycyjnej: significatio — znaczenie jakiejś nazwy. Termin stosowany przez Piotra Hiszpana i innych logików terministycznych w przeciwstawieniu do suppositio (-> supozycja /!/).
W językoznawstwie: odnoszenie do treści przedstawienia, symbolizowanego przez dany znak.

SYLOGISTYKA (gr. syllogistikós = dotyczący rozumowania, wnioskujący) ang. syllogistics; fr. la syllogistique; nm. Syllogi-stilc

Najstarszy system dedukcyjny zbudowany metodą aksjomatyczną; stanowi on dział logiki tradycyjnej obejmujący zasady poprawnej budowy —^ sylogizmów (wnioskowanie pośrednie) oraz prawa wnioskowania bezpośredniego (prawa -> kwadratu logicznego i in.). Twórcą teorii sylogi-zmu jest Arystoteles. Ważnym osiągnię-

ciem w rozwoju sylogistyki była jej arytmetyczna interpretacja, dokonana przez G. W. Leibniza. Współcześnie sylogistyka otrzymała postać sformalizowanej teorii dedukcyjnej. Uogólnieniami sylogistyki są np. -^ algebra Boole'a i —> ontologia (7) S. Leśniewskiego.

SYLOGIZM (gr. (syllogismós> = rozumowanie; wniosek dedukcyjny) nłc. syllogis-mus; ang. syllogism; fr. syllogisme; nm. Syllo-gismus

log. Dwie —> przesłanki i wyprowadzony z nich —> wniosek; sylogizm skrócony — —> entymemat, sylogizm rozszerzony

> poUsylogizm, —> soryt. Zgodnie z tra-

dycyjną —> sylogistyka w przesłankach większej i mniejszej występują zmienne S, M, P, czyli -^ termin (1) większy, średni i mniejszy, a we wniosku tylko S i P, czyli terminy skrajne, połączone ze sobą orzeczeniami kategorycznymi, wyrażanymi skrótowo literami a, i, e, o (—> kwadrat logiczny), stąd nazwa „sylogizm kategoryczny". Ze względu na pozycję zajmowaną przez S, M i P w obu przesłankach oraz we wniosku, wyróżnia się cztery figury sylo-gizmu:

I M-P

S-M

II P-M

S-M

III M-P

M-S

IV P-M

M-S

S-P

Po połączeniu zmiennych orzeczeniami kategorycznyiru otrzymujemy 256 trybów sylogistycznych, z których tylko 24 (po sześć z każdej figury) jest tiybami poprawnymi (tezami sylogistyki), co znaczy, że jeśH przesłanki są prawdziwe, to i wniosek jest prawdziwy. Dla owych poprawnych sylogizmów używa się tradycyjnie następujących nazw (wziętych ze znanego wiersza mnemotechnicznego): Barbara — MaP, SaM, SaP; Celarent — MeP, SaM, SeP; itd.; wymienione dwa tryby, Barbara i Celarent, wyróżnił Arystoteles spośród trybów poprawnych jako doskonałe, tj. nie wymagające dowodu i stanowiące aksjomaty systemu.

845

846

SYMBOL

SYMBOLIZM

Sylogistyka jest pewnego rodzaju —> rachunkiem nazw. Terminami sylogizmu są nazwy niepuste i nienajOgólniejsze (nazwą najogólniejszą jest np. 'byt'). We współczesnej logice sylogizmem nazywa się pewne formuły racłiunku zdań, mianowicie tzw. prawo sylogizmu hipotetycznego koniunkcyjnego: [{p —> (j) a (<j —> r)] -^ -^ {p ^ r) (czyt.: jeżeli z p wynika qiz q wynika r,to zp wynika r) oraz prawo sylogizmu hipotetycznego bezkoniunkcyj-nego: (p -^ q) -^ [{q ^ r) —> (p —> r)] (czyt.: jeżeli z p wynika q,to zq wynika r, co implikuje, że z p wynika r), a także zdanie złożone powstałe przez podstawienie zdań w miejsce zmiennych jednej lub drugiej formuły sylogizmu.

SYMBOL (gr. <symbolon> = znak umowny) nłc. symbolum; ang. symbol; fr. symbole; nm. Symbol

1. ^ Znak (1) umowny, utworzony sztu
cznie na oznaczenie określonego przedmio
tu; oznacza zwłaszcza wyrażenia języka ja
ko znaki typu konwencjonalnego.

a) log. Symbol funkcyjny — wy
rażenie proste języka, które umieszczone
obok odpowiednich wyrażeń, będących
argumentami, tworzy ^ termin (1) lub
—> funkcję nazwową, np. V — znak pier
wiastka, H znak dodawania. Symbole

funkcyjne dzielą się na jedno-, dwu- lub kilkuargumentowe. Są one —> funktora-mi (2a) nazwotwórczymi od argumentów nazwowych. W —> językach sformalizowanych standardowo symbole funkcyjne wchodzą w skład stałych pozalogicznych języka, należąc do jego alfabetu.

b) W naukach fizykalnych — wyraże
nie jakiegoś dającego się mierzyć aspektu
rzeczywistości, ujętego szeregiem aktów
pomiarowych w określonych warunkach
za pomocą specjalnych przyrządów.

2. Znak szczególnego typu (najczęściej
ikonograficzny), przedstawiający jakąś
rzecz dzięki odpowiedniości analogicznej.
W odróżnieniu od znaku, który tylko na

coś wskazuje, sjmibol oprócz funkcji wskazywania także przedstawia jakąś rzecz i określa jej sens, tj. w pewien sposób zawiera rzecz oznaczaną, otwierając się na irmą aniżeli on sam rzeczywistość, której nie da się inaczej wyrazić. Z tej istotnej cechy symbolu wynika, że odkrywa on pewne zakresy rzeczywistości, które wymykają się innym środkom wyrażania myśli. Jako przedmiot hermeneutyki symbol w powiązaniu z obrzędami i mitami jest elementem języka sakralnego, stanowiąc znak sensu dosłownego i jawnego, który dzięki swej pierwotnej intencjonalności wprowadza w inny, niejako ukryty w jego obrębie sens, o intencjonalności prowadzącej już poza symbol. Wyróżnia się symbole osobowe, czyrmościowe, rzeczowe.

Symbol metaforyczny — pełniący funkcje pewnych nieznaków, np. nna-rzeń sennych, mitów, lub będący figurą retoryczną zbliżoną do alegorii, typem określonej struktury językowej w poetyce. Symbole w tej funkcji mają odsłaniać mgliście i nie wprost jakieś głębsze warstwy psychiki, a także rzeczywistości zewnętrznej (teoria kultury, psychoanaliza).

SYMBOLIKA (gr. symbolikós = symboliczny, obrazowy) ang. symbolics; fr. la sym-bolique; nm. Symbolik

Układ —> symboli stosowany w jakiejś nauce, teorii, dziele literackim itp., np. symbolika logiczna (notation); zbiór lub zestaw symboli obecny w jakiejś kulturze.
Treść tego, co reprezentuje symbol lub zestaw symboli.

SYMBOLIZM ang. symbolism; fr. symbo-lisme; nm. Symbolismus

1. t. pozn. Teoria, według której funkcje poznawcze umysłu polegają na posługiwaniu się formami symbolicznymi danymi mu a priori; poprzez te formy umysł integruje i syntetyzuje całość ludzkiego doświadczenia (szkoła marburska).

847

848

SYMPATIA

SYNECHIZM

Teoria kultury w ujęciu E. Cassirera, obejmująca rozważania nad jej istotą i strukturą oraz analizę poznawczych funkcji kulturowych wraz z poszukiwaniem prawidłowości w całości zjawisk kultury. Według Cassirera wytwory kultury pełnią określoną funkcję symboliczną; wszystkie zjawiska kultury kształtują pewien obraz świata, spełniając jednolitą funkcję poznawczą.
estet. Przeciwstawny estetyce naturalizmu i pozytywizmowi pogląd, według którego dzieło sztuki ma wartość nie tyle ze względu na to, że stanowi wierny wyraz lub znak zewnętrznej wobec niego rzeczywistości, ile ze względu na to, że ma wartość autonomiczną, swoistą. Dzieło takie zdolne jest wyrazić treści, które nie mają odpowiedników w istniejącym systemie językowym, np. dzięki odrębności własnego języka poetyckiego, polegającej na jego aluzyjności, wieloznaczności, muzyczności. Podstawowym środkiem ekspresji jest tutaj -^ symbol (2), mający wyrażać analogie między rzeczywistością empiryczną a transcendentną, dostępną według symbolizmu jedynie poznaniu intuicyjnemu i emocjonalnemu. Poznanie to dotyczy zagadnień absolutu, nieskończoności, głębszych warstw psychiki (stany podświadomości, snu, halucynacje, świadomość mitologiczna).

SYMPATIA (gr. <sympdtheia> = współod-czuwanie; odpowiadające sobie cechy, pokrewieństwo; współdźwięczność) łc. sym-pathia; nłc. compassio; ang. sympaihy; fr. sympathie; nm. Sympathie, Mitgefiihl

W dawnej filozofii przyrody: wewnętrzny związek między wszystkimi składnikami świata, wyjaśniany jako wynik przenikających je tchnień boskich (—> pne-uma /l/y, zasada wiążąca części wzajemnie ze sobą, tak że tworzą harmonijną całość (Plotyn, G. Pico della Mirandola, Pa-racelsus).
Zdolność podzielania uczuć i wzruszeń, jakie przeżywają inni ludzie, współ-

odczuwanie z nimi. Według Arystotelesa poprzez sympatię dochodzi się do —> kd-tharsis (2).

3. W przeciwstawieniu do -^ egoizmu (2) — stały wrodzony element natury ludzkiej wyrażający się w -^ życzliwości, litości, chęci niesienia pomocy itp. Postulaty etyki życzliwości, zwanej niekiedy teorią sympatii (A. Smith), można napotkać m. in. u D. Hume'a, A. Sutherlan-DA, w. McDougalla, E. a. Westermarcka, M. Schelera, a w Polsce — u Cz. Znamierowskiego.

symulacja (łc. simulatio = udawanie) ang. simulation; fr. simulation; nm. Simula-tion

metod. Naśladowanie zachowania się jakiegoś przedmiotu lub przebiegu jakiegoś procesu, za pomocą innego przedmiotu lub procesu, np. zjawisk elektrycznych za pomocą zjawisk gazowych. Przedmiot naśladowany zwie się oryginałem, a przednriot naśladujący — modelem; oryginał jest symulowany przez model. „Oryginał" i „model" są to pojęcia względne: jeden i ten sam przedmiot może być traktowany raz jako oryginał, innym razem — jako model. Symulacja ułatwia zrozumienie funkcjonowania rozważanego przedmiotu; bywa również stosowana w celach ćwiczeniowych, a także tiłatwia podejmowanie decyzji. Może być do-kon3m'ana na maszynach cyfrowych (symulacja maszynowa).

SYNECHIZM (gr. syneches = ciągły, spójny, ścisły) ang. synechism, synechistic philo-sophy; fr. synechisme; nm. Synechismus

Termin Ch. S. Peirce'a określający jego własną doktrynę epistemologiczną, według której idea ciągłości ma podstawowe znaczenie w filozofii, w szczególności w kształtowaniu hipotez ogólnych. Do -> pragmatyzmu (1) termin ten wprowadził W. James, określając nim względną współzależność składników rzeczywistości, cały ów proces przenikania się sąsiadujących

849

28 — Słownik filozoficzny

850

SYNGULARYZM

SYNTAKTYKA

ze sobą elementów złożonej rzeczywistości, którą pojmował pluralistycznie. Uzupełnieniem synechizmii był -> tychizm, nazywany przez Jamesa również fortuity-zmem.

SYNGULARYZM <łc. singularis = pojedynczy) ang. singularism; fr. singularisme; nm. Singularismus

Bliskoznacznik —> ~ monizmu; niekiedy odróżnia się monizm od syngularyzmu, odnosząc ten ostatni termin do poglądów jońskich filozofów przyrody, którzy przyjmowali jedną zasadę w wyjaśnianiu rzeczywistości, np. Talesa (woda), Anaksy-MANDRA (—> dpeiron), Anaksymenesa (powietrze).

SYNKATEGOREMATYCZNY <gr. syn = współ + kategórema, -atos = orzeczenie) nłc. syncategorematicus; ang. syncategorema-tic; fr. syncategorematique; nm. synkategore-matisch

W logice tradycyjnej: nazwa terminów, które pełnią funkcję semantyczną tylko wówczas, gdy występują razem z innymi terminami; terminami synkategorematy-cznymi są np. przyimki, spójniki. i;s^ Ka-tegorematy czny.

SYNKRETYZM (gr. sygkretismós = sojusz wojenny, połączenie się w walce (dwóch przeciw trzeciemu — na sposób kreteń-ski)) nłc. syncretismus; ang. syncretism; fr. syncretisme; nm. Synkretismus

Połączenie różnych i niejednokrotnie niezgodnych, a niekiedy nawet sprzecznych doktryn w niespójną całość. Synkrety-zmem nazywano np. łączenie w późnej starożytności doktryn religijnych z systemami filozoficznymi, a w XVI w. — plato-nizmu z arystotelizmem. Syrikretyzmu nie należy utożsamiać z -^ eklektyzmem, który różni się od tego pierwszego przede wszystkim tym, że z różnych systemów filozoficznych wybiera tezy, które uważa za prawomocne, podczas gdy synkretyzm

nie ma charakteru metodycznego i łączy różnorodne elementy bezkrytycznie.

SYNONIMY <gr. <ta synónyma> = wyrazy o różnej postaci, a pokrewnym znaczeniu; rzeczy mające wspólną nazwę i definicję (Arystoteles)) łc. synonyma; nłc. univoca; ang. synonyms; fr. synonymes; nm. Synony-me

U Arystotelesa {Kałeg., 1 a 6): w odróżnieniu od —> homonimów (1) i —> paro-nimów (1) — różne rzeczy mające wspólną nazwę o tym sam.ym znaczeniu, np. człowiek i wół, obejmowani pospołu nazwą 'żywina' (dzdon), do której należy tak samo definiowana istota.
Współcześnie: wyrazy różnokształt-ne i różnobrzmiące o tym samym znaczeniu (= wyrazy równoznaczne), wymienne we wszelkich kontekstach, lub przynajmniej wyrazy równoważne, zbliżone do siebie znaczeniowo, tak że w pewnych kontekstach mogą występować za-mierunie. W tym drugim przypadku nazywa się je wyrazami bliskoznacznymi.

Różnica pomiędzy znaczeniem Ary-stotelesowskim (1) a znaczeniem współczesnym (2) polega na tym, że pierwsze dotyczy nie samych nazw, tak jak drugie, lecz przede wszystkim oznaczanych przez nie rzeczy.

SYNTAKSA LOGICZNA (składnia logiczna) (gr. syntaksis = konstrukcja gramatyczna, składnia + logos = słowo, nauka) ang. logical syntax; fr. syntaxe logiąue; nm. logische Syntax

Teoria obejmująca reguły poprawnego konstruowania i przekształcania wyrażeń -^ języka sformalizowanego. Syntaksa logiczna należy do —> semiotyki.

SYNTAKTYKA (gr. syntaktikós = układający, porządkujący) ang. syntactics; fr. la syntactique; nm. Syntaktik Jeden z działów —> semiotyki (obok -^ se-

851

852

SYNTEREZA

SYSTEM

mantyki /2/ i ^pragmatyki), zajmujący się badaniem relacji między znakami należącymi do jakiegoś języka, a w szczególności do —> języka sformalizowanego.

SYNTEREZA (nłc. <synteresis> z gr. synte-resis = zachowanie, utrzymanie) ang. syn-deresis, synteresis; fr. synderese; nm. Syntere-sis, Synderesis

et. Świadomość moralna, zwana też sumieniem habitualnym {syn.^> prasu-mienie) w odróżnieniu od —> sumienia aktualnego, będąca zdolnością poznawania pierwszych zasad porządku praktycznego, tzn. działania ocenianego moralnie (^ rozum praktyczny). Synterezę nazywano również „iskrą sumienia" {scintilla conscientiae — Hieronim, Aleksander z Hales).

SYNTEZA (gr. <synthesis> = składanie razem, zestawianie) nłc. synthesis; ang. syn-thesis; fr. synthese; nm. Synthese, Synthesis

1. W przeciwstawieniu do —> analizy (1)
— tworzenie jakiejś całości z elementów,
dokonywane:

w myśli (synteza teoretycz-n a), np. synteza wielu poglądów;
w rzeczywistości (synteza praktyczna), np. synteza chemiczna.

metod. Proces intelektualny polegający na całościowym ujęciu przedmiotu i poznaniu go jako całości po uprzednim zaznajomieniu się z częściami (synteza poprzedzona analizą — zasada R. Descar-tes'a: przechodzenie od zagadnień łatwiejszych do zagadnień trudniejszych).
Rozumowanie uogólniające > indukcja (1, 3).
Synteza dialektyczna {Aufhe-bung) — połączenie -> tezy (3) i —> antyte-. zy (3), trzeci człon —> triady dialektycznej (G. W. F. Hegel). w procesie dialektycznym (przebiegającym zarówno w dziedzinie myśli, jak i w porządku natury) synteza zawiera i udoskonala tak tezę, jak i antytezę.

SYNTEZA EMERGENTNA ang. emer-gent evolution; fr. synthese emergente; nm. auftauchenlassenden Entwicklung syn.-^ Emergentyzm.

SYSTEM (gr. <systema> = całość złożona z różnych części) nłc. systemu; ang. system; fr. systeme; nm. System

Termin uŻ3rwany często zamiennie z terminem „układ", lecz odnoszony raczej do dziedziny filozofii i nauk formalnych („u-kład" występuje częśdej w naukach przyrodniczych i w naukach społecznych).

Zespół elementów powiązanych ze sobą ściślej aniżeli w —> układzie; jeżeli jakieś przedmioty wraz z łączącymi je relacjami tworzą z pewnego punktu widzenia całość, w której ich miejsce względem siebie jako poszczególnych części owej całości da się dokładnie określić, to mówimy, że mamy do czynienia z systemem. System rozpatrywany od zewnątrz stanowi całość, która jest jakościowo różna od nieskoordynowanego nagromadzenia elementów jakiegoś agregatu; rozpatrywany od wewnątrz — jest zbiorem elementów, do którego przynależność określają relacje wiążące ze sobą wszystkie elementy. Bez elementów nie ma systemu, chyba że dla wygody wypowiedzi wprowadzimy pojęcie systemu pustego, tzn. takiego, który nie zawiera żadnego elementu. Ogół elementów systemu nazywa się jego składem, ogół relacji między elementami, uwarunkowanych przez swą przynależność do systemu —jego strukturą.

Pojęcie systemu jest pojęciem względnym: ten sam zespół elementów wraz z relacjami między nimi może być w jednym przypadku rozpatrywany jako samodzielny system, w innym zaś — jako część większego systemu, czyli jako podsystem, a nawet jako element.

Wśród systemów wyróżnia się systemy rzeczywiste (zwane częściej układami) i systemy myślne. Wśród tych pierwszych wyróżnia się systemy nietecłiniczne i sy-

853

854

SYSTEM DEDUKCYJNY

SYSTEMY MORALNE

stemy techniczne. Systemy myślne to twory w zasadzie czysto intelektualne (jak np. nauka; proponuje się traktować naukę jako samoorganizujący się system, którego rozwój jest sterowany strumieniami informacji).

Badaniem systemów zajmuje się —> ogólna teoria sytemów.

SYSTEM DEDUKCYJNY ang. deductme system, deductme theory; fr. theorie axioma-tiąue; nm. deduktive Theorie

metod. Zbiór twierdzeń złożony z —>aksjo-matów (2), tj. zdań przyjętych bez dowodu, oraz twierdzeń pochodnych, tj. zdań udowodnionych na podstawie aksjomatów. W systemie asertoryczno-dedukcyj-nym aksjomaty i ich konsekwencje stwierdza się, czyli uznaje; w systemie hipotety-czno-dedukcyjnym aksjomaty, podobnie jak reguły wyprowadzania, przyjmuje się bez ich uznawania. Wśród systemów dedukcyjnych wymogom ścisłości odpowiadają w najwyższym stopniu systemy sformułowane w -> języku sformalizowan)^!, zwane systemami sformalizowanymi (formalized systems). W systemach tych wylicza się w sposób pełny wszystkie wyrażenia proste, podaje się wszystkie reguły oraz formułuje reguły -> dowodzenia (2), które odwołują się wyłącznie do kształtu wyrażeń, czyli do ich formy, a nie do treści (jak np. stosowane w —> rachunku zdań reguły odiywania i podstawiania). Systemy asertoryczno-dedu-kcyjne mogą być sformalizowane lub nie-sformalizowane, natomiast systemy hipo-tetyczno-dedukcyjne są tylko sformalizowane. W teorii systemów dedukcyjnych bada się tzw. metalogiczne własności systemów, jak m. in. —> niesprzeczność (2), -^ zupełność (2), —> rozstrzygalność. Od każdego systemu wymaga się niesprzecz-ności; irme własności są pożądane, ale ich brak rue czyni systemu bezwartościowym poznawczo. Rachunek zdań np. posiada wszystkie wymienione własności, nato-

miast —> rachunek kwantyfikatorów nie jest rozstrzygalny. Niemożliwości istnienia pełnego systemu sformalizowanego dowiódł H.GoDEL (1931).

SYSTEM FILOZOFICZNY fr. systeme philosophique

Uporządkowany, zazwyczaj jednorodny zbiór twierdzeń filozoficznych, stanowiący pewną całość myślową, zwłaszcza taką, która obejmuje wszystkie lub przynajmniej podstawowe działy filozofii {—> ma-ksymalizm /1 /). Według niektórych autorów system filozoficzny powinien być zwartą całością w takim sensie, w jakim jest nią ^ system dedukcyjny; program taki odnaleźć można m. in. u Arystotelesa, Tomasza z Akwinu i u racjonalistów XVII w., spośród których najpełniejszą próbę jego realizacji podjął B. Spinoza w swej etyce przedstawionej „sposobem geometrycznym" {morę geometrico), czyli dedukcj^nie. Tego rodzaju program metodologiczny dla filozofii odżył w XX w. w związku z bujnym rozwojem systemów dedukcyjnych w logice i matematyce. Pogląd opozycyjny głosi, że system filozoficzny nie da się przedstawić w formie dedukcyjnej, tym zaś, co nadaje mu charakter jednorodnej całości, jest to, że wyraża on jakąś naczelną intuicję filozoficzną swego autora; pogląd taki reprezentował szczególnie dobitnie H. Bergson. Istnieją także kierunki filozoficzne głoszące programowo rezygnację z tworzenia systemów i ograniczające zadanie filozofii do analizy pojęć; obejmuje się je łącznym mianem -^ filozofii analitycznej.

SYSTEM SFORMALIZOWANY ang.

formalized system

metod. -^ System dedukcyjny.

SYSTEMY MORALNE nm. Moralsyste-me

et., w szczególności zaś w katolickiej teologii moralnej: teorie filozoficzno-etycz-

855

856

SYTUACJA

SZTUKA

ne, których zadaniem jest dostarczenie racjonalnej metody rozstrzygania wątpliwości -^ sumienia, odnoszących się do moralnej oceny konkretnego czynu; wątpliwości wynikają stąd, że istnienie danej normy —» prawa (IC) pozytywnego, na podstawie której formułuje się tę ocenę, nie jest oczywiste lub też jej treść nie jest wystarczająco jasna. Do ważniejszych systemów moralnych należą: -^ tucjoryzm, —> ekwiprobabilizna, —> probabilizm (3), -> probabilioryzm i —> laksyzm (2).

SYTUACJA (nłc. situatus = umieszczony) ang. situation; fr. situation; nm. Lagę, Situ-ation

et. Okoliczności aktu moralnego, w konkretnym działaniu tworzące wraz z nim jedną całość (-> sytuacjonizm).
W egzystencjalizmie: sytuacja podstawowa {situation fondamentale) — fakt uwikłania podmiotu ludzkiego w konkretną rzeczywistość, która nie jest ani wyłącznie psychiczna, ani wyłącznie fizyczna i wyznacza granice i pole empirycznego działania dla bytu ludzkiego. Sytuacje są między sobą powiązane, wciąż się w swym układzie zmieniają i odnawiają, a zadaniem podmiotu jest ich przekształcanie (M. Heidegger, K. Jaspers).

SYTUACJA GRANICZNA ang. ultimate situation; fr. situation-limite; nm. Grenzsitu-ation

Nieprzekraczalny i nie dający się zmienić sposób ludzkiego bytowania. Wśród sytuacji granicznych wymienia się: śmierć, cierpienie, walkę, winę.

SYTUACJONIZM (etyka sytuacyjna)

ang. situationism

et. Stanowisko, według którego człowiek powinien kierować się w swym —> działaniu (2) jedynie rozeznaniem konkretnej -^ sytuacji (1), każdorazowo zawierającej niepowtarzalny zespół cech o istotnym znaczeniu moralnym. Z tego względu nie

sposób sformułować jakiekolwiek ogólnie ważne prawo moralne, które mogłoby pełnić rolę kryterium dobra i zła.

SZCZĘŚCIE gr. eudaimonia; łc. felicitas; ang. good łuck, happiness; fr. bonheur; nm. Gltick, GlUckseligkeit

psych., et. Różnie pojmowany podmiotowy stan świadomości, utożsamiany m. in. z -^ przyjemnością, -> użytecznością (1), —> cnotą, —> doskonałością (2), niekiedy rozumiany jako obiektywnie uzasadniony stan zadowolenia danej osoby ludzkiej z życia wziętego w całości.

W etyce chrześcijańskiej: świadome używanie —^ dobra (3B) doskonalącego człowieka i wyzwalającego w nim przeżycia radości i przyjemności (beatitudo); od strony podmiotowej — wynikający stąd stan —» zadowolenia. Dostępne człowiekowi stany szczęścia zależą od różnego rodzaju możliwych do osiągnięcia dóbr i w związku z tym, w zależności od stopnia udoskonalenia człowieka, rozróżnia się: szczęście niedoskonałe, szczęście relatywnie najwyższe i szczęście doskonałe.

W —> eudajmonizmie uważa się szczęście za najwyższy cel człowieka, motyw jego działania oraz kryterium dobra moralnego. Według innych ujęć etycznych {-^ de-ontologizm, personalizm) szczęście nie pełni tych funkcji, w szczególności nie jest celem działania moralnie dobrego, choć może być jego owocem.

SZTUKA gr. techne; łc. ars; ang. art; fr. art; nm. Kunst

1. W starożytności i średniowieczu, także w renesansie: techne, ars — nazwy obejmujące szeroki zakres ludzkiej działalności, takiej jak różne rzemiosła, architektura, przemysł, medycyna, prawo, wychowanie itp. (^ sztuki wyzwolone). Wyróżnikiem tej działalności, podejmowanej dla przeciwstawienia się procesom żywiołowym zachodzącym w naturze i dla stworzenia warunków egzystencji korzystniej-

857

858

SZTUKA

SZTUKI WYZWOLONE

szych dla działającego niż sytuacja naturalna, jest to, że jej przebieg jest świadomie kontrolowany przez inteligentny podmiot działający. Według Arystotelesa sztuka jest celowym wytwarzaniem opartym na wiedzy; do arystotelesowskiej teorii sztuki nawiązał Tomasz z Akwinu, określając sztukę jako intelektualną sprawność wytwarzania czegoś, tzn. cnotę tworzenia dzieł doskonałych (reda ratio /orthos logos/ factibilium).

2. estet. Sztuki piękne — „odtwarzanie rzeczy bądź konstruowanie form, bądź wyrażanie przeżyć, jeśli wytwór tego odtwarzania, konstruowania, wyrażania jest zdolny zachwycać bądź wzruszać, bądź wstrząsać" (W. Tatarkiewicz) (—> piękno /!/, ^estetyka).

Pojęcie sztuk pięknych jako odrębnych od rzemiosł i nauk, tj. od sztuki praktycznej, mającej na celu wytwarzanie przedmiotów użytkowych, pojawiło się dopiero w czasach nowożytnych. Zaczęło się ono kształtować w okresie renesansu i było różnie określane w zależności od rozwoju wiedzy o zmienności kryteriów oceniania estetycznego, reakcji estetycznych i rozmaitości stylów sztuki w różnych czasach i różnych środowiskach. Współcześnie można zaobserwować ponowne rozszerzenie czy nawet rozbicie pojęcia sztuk pięknych. Klasyfikacja sztuki będącej przedmiotem filozofii sztuki bywa dokonywana ze względu na rozmaite zasady podziału, np. ze względu na: a) to, jakie zmysły angażuje (G. W. F. Hegel, J. Vol-KELT, O. KuLPE, E. Delacroix); b) rodzaj wyobraźni inspirującej sztukę: wizualnej, słuchowej, fantastycznej (F. Th. Yischer);

c) środki wyrazu, jakimi się posługuje (B. Bosanouet); d) to, czy wymaga użycia narzędzi (sztuka pośrednia), czy go nie wymaga (sztuka bezpośrednia) (D. Adler). Wyróżnia się: sprawność (zdolność) odpowiedniego wytwarzania dzieł sztuki, sposób wytwarzania tych dzieł i same dzieła sztuki.

SZTUKI PIĘKNE ang.fine arts;b.beaux--arts; nm. schonen Kunste estet. —> Sztuka (2).

SZTUKI WYZWOLONE Tńc. artes libera-les; ang. liberał arts; fr. arts liberaux; nm. freie Kunste

Dyscypliny nauczane na wydziale nauk świeckich (stąd też inne ich określenie: ar-tes saeculares), które wraz z wydziałem teologii stanowiły w średniowieczu uniwersytet; ich wykaz i program zostały odziedziczone po schyłku starożytności (Boe-cjusz i in.). Przed XIII w. były często identyfikowane z filozofią (która obejmowała całość wiedzy naukowej), a po zasymilowaniu w średniowieczu spuścizny Arystotelesa pozostały propedeutyczną częścią filozofii.

Sztuki wyzwolone (w liczbie siedmiu) dzieliły się na trivium — sztuki humanistyczne (gramatyka, retoryka i dialektyka) i quadrivium — sztuki matematyczno-przyrodnicze, czyli sztuki realne (arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). Sztuki wyzwolone przygotowywały do wolnych zawodów i przeciwstawiane były sztukom mechanicznym, które przygotowywały do rzemiosł.

859

860

ŚWIADOMOŚĆ

ŚCISŁOŚĆ ang. precision, preciseness; fr. precision; nm. Prdzision, Genauigkeit

Cecha wypowiedzi lub czynnośd badawczych spełniających warunki poprawności metodologicznej (^jasność /4/ i wyraź-ność /2/ wypowiedzi, adekwatność —> podziału logicznego itp.).

ŚMIERĆ gr. ihdnatos; łc. mors; ang. death; fr. mort; nm. Tod

hiol. Ustanie wszystkich czynności życiowych organizmu, w szczególności — przemiany materii, jako fakt nieodwracalny.
W tradycji filozofii klasycznej: oddzielenie —> duszy (1), pojętej jako zasada żyda, od —> dała (2). Zgodnie z tą zasadą z końcem życia roślin i zwierząt ich dusze giną, ponieważ nie mogą istnieć bez ciała, natomiast dusza ludzka, jako nieśmiertelna, po śmierci człowieka rozpoczyna bytowanie pozacielesne (^nieśmiertelność /2/, —>im-mortalizm).
W egzystencjalizmie: treść życia interpretowanego jako proces dągłego innie-rania (K. Jaspers); unicestwienie, upadek w nicość (M. Heeiegger, J.-P. Sartre).
Śmierć mistyczna — stan podmiotu, który łącząc się duchowo z Bogiem, jak gdyby obumiera cieleśrue, nie odbiera już wrażeń zmysłowych, traci poczucie upływu czasu.
Śmierć cieplna Wszechświata — hipotetyczny stan niezróżnicowania energetycznego, jaki zgodnie z drugą zasadą termodynamiki miałby nastąpić we Wszech-

świecie w wyniku postępującego w nim wzrostu —> entropii.

ŚWIADOMOŚĆ gr. syneidesis, heautou ai-sthdnesthai (Arystoteles); łc. conscientia; ang. consciousness; fr. conscience {psychologique); run. Bewufitsein

1. W filozofii — w sensie fenomenologicznym: bliskoznacznik słowa 'przytomność' (np. w określeniu „stan przytomności"), termin pierwotny oznaczający właściwe podmiotowi poczucie aktualnego przeżywania lub bezpośredniego doznawania czegoś, poczucie obecności czy zachodzenia czegoś w polu jego wewnętrznej percepcji (—> pole świadomości).

Świadomość bywa przyrównywana do światła: jak ono — coś odsłania, wydobyTva z mroku nieświadomości (nieuświadomie-nia);,ma też różne stopnie intensywności, wyraźności, zasięgu. Może ona oznaczać:

tzw. —> strumień świadomości, czyli ciąg uświadamianych stanów i aktów przynależnych do pewnego „ja";
ów rhoment każdego stanu czy aktu świadomego, dzięki któremu stan ten czy akt jest właśnie świadomy — jest to świadomość w ściślejszym znaczeniu;
zdolność do uświadamiania sobie czegoś, gotowość świadomego przeżywania, czyli przytomność.

Świadomości nie należy utożsamiać z —> sam.oświadomością rozumianą jako różne sposoby poznawania własnej psychiki; dotyczy to szczególnie świadomości spontanicznej {conscience spontanee) — świadomości samego siebie, dzięki której podmiot zdaje sobie sprawę z własnej tożsamości.

Świadomość może mieć charakter aktowy (np. akt poznania, akt decyzji, akt wyobrażania sobie czegoś) lub nieaktowy (np. nastrój, czysto bierne doznanie wrażenia, świadomość tła tego, co aktowo dane).

Aż po 2. poł. XIX w. utożsamiano świadomość z całością życia psychicznego podmiotu (R. Descartes np. utożsamiał świa-

861

862

ŚWIADOMOŚĆ

ŚWIADOMOŚĆ ZBIOROWA

domość z myśleniem), bądź uważając ją, jak J. LocKE, za bezpośredruą wiedzę o zawartości własnego umysłu, bądź identyfikując, jak psychologowie introspekcyjni (W. WuNDT, E. B. Titchener), z samą ową zawartością; dopiero po K. Marksie (świadomość fałszywa) i F. W. Nietzschem (zła świadomość), a szczególnie po S. Freudzie i C. G. Jungu {-^ nieświadomość /1 /) podważono to przekonanie, zawężając w końcu stosowalność pojęcia świadomości do jego uchwytnego empirycznie i weryfikowalnego desygnatu — pola świadomości indywidualnej w danym momencie. Współcześnie wyróżnia się następujące koncepcje świadomości: doznaniową, przeży-waniową (fosforencyjną), intencjonalną, refleksyjną {conscience reflechie), behawioralną, odzwierciedleniową, negatywną.

2. psych, a) Z punktu widzenia intro-spekcyjno-fenomenologicznego: świadomość subiektywna {conscience subjectwe) — specyficzna dla człowieka cecha przeżycia, ujawniająca się jako doznanie określonej treści. Świadomość w tym znaczeniu jest w przeważającej części skierowana ku przedmiotom zewnętrznym (intencjonal-ność świadomości).

b) Z punktu widzenia obiektywistycz-no-funkcjonalnego: świadomość obiektywna {conscience objective) — to, co stanowi najwyższy poziom w regulacji zachowania człowieka i ujawnia się jako dostępne bezpośrednio tylko podmiotowi, specyficznie wewnętrzne poznanie otoczenia, swej własnej osoby oraz relacji: podmiot - otoczenie. Regulacja ta dokonuje się w kilku wzajemnie powiązanych warstwach, które od strony treściowej występują jako świadomość percepcyjna (obrazowa reprezentacja otoczenia), abstrakcyjna (pojęciowo-werbalna, czyli symboliczna reprezentacja otoczenia) oraz samoświadomość (zwrotna reprezentacja informacyjnej zawartości niektórych treści z własnych niższych warstw świadomości). Zarówno informacje, które dochodzą

do człowieka z otoczenia, jak i te, które pochodzą z wnętrza jego organizmu, określają treść świadomości. Świadomość człowieka w jego doświadczeniu wewnętrznym jawi się z jednej strony jako strumień następujących po sobie aktów, z drugiej zaś jako podmiot własnych aktów psychicznych (—> ja /9/).

ŚWIADOMOŚĆ KLASOWA ang. class consciousness; fr. conscience de classe; nm. Klassenbewufitsein —> Świadomość społeczna.

ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA

Termin występujący głównie w marksistowskiej teorii formacji społecznych: w odróżnieniu od świadomości indywidualnej, na którą składają się właściwe danej jednostce idee, poglądy, treści i formy życia duchowego ukształtowane przez byt indywidualny — ogół idei i poglądów istniejących w społeczeństwie w danej epoce historycznej, związanych genetycznie, choć niekoniecznie funkcjonalnie, ze sposobem jego produkcji materialnej.

Typem świadomości społecznej jest świadomość klasowa, polegająca na poczuciu odrębności, czyli przynależności do określonej -^ klasy (3) społecznej, oraz poczuciu wspólnoty interesów klasowych. Świadomość taka, jako wyraz uświadomienia sobie konfliktu klasowego, prowadzi do powstania organizacji politycznej i ideologii danej klasy.

ŚWIADOMOŚĆ TRANSCENDENTALNA syn.^ Czysta świadomość.

ŚWIADOMOŚĆ ZBIOROWA ang. col-lective consciousness; fr. conscience collective; nm. Kollektivbewufltsein

Termin zaczerpnięty z fenomenologii i psychologii, gdzie jednak odnoszony był zwykle do jednostkowego podmiotu jako termin pierwotny, przeniesiony stamtąd na teren socjologii i humanistyki, gdzie stał się

863

864

ŚWIAT

ŚWIATOPOGLĄD

obiegową kategorią holistyczną (—> holizm III metodologiczny).

U ]Ś. Durkheima: system wierzeń i uczuć właściwy członkom danego społeczeństwa, charakteryzujący się niezależnością od stanów psychicznych jednostek i zew-nętrznością wobec ich psychiki.
U C. G. Junga: ogół tradycji, konwencji, obyczajów, uprzedzeń, reguł i norm zbiorowości ludzkiej, przejmowanych przez członków danej grupy i tworzących świadomość tej grupy jako całości. vs-^ Nieświadomość (1) zbiorowa.

ŚWIAT gr. kosmos; łc. mundus; ang. world; fr. monde; nm. Welt

Ogół wszystkiego, co istnieje (z wyjątkiem Boga, w panteizmie — wraz z Bogiem), o ile stanowi jakąś powiązaną wewnętrznie całość, bądź ogół przedmiotów tego samego porządku, np. świat idei.
Przyroda, ogół przedmiotów materialnych istniejących w przestrzeni z tym wszystkim, co bytuje w jego obrębie (rue wyłączając ludzi).
Świat zewnętrzny w przeciwstawieniu do wewnętrznego świata świadomości — ogół przedmiotów spostrzeganych za pomocą zmysłów, łącznie z własnym ciałem spostrzegającego i narządami percepcji. Istnienie czy też realność świata zewnętrznego stanowi podstawowy problem różniący w swych rozwiązaniach —> realizm (1, 2,3) od —> idealizmu (I).
W fenomenologii: ogół przedmiotów możliwego doświadczenia i jego faktyczny horyzont.

U R. Ingardena: ogół bytów realnych, powiązanych ze sobą związkami przyczynowymi, stanowiących dziedzinę przedmiotową, która ma swoje dzieje.

Można mówić o warstwach świata (nieorganiczna, organiczna, psychiczna), jego dziedzinach (natura, kultura), obszarach (mikrokosmos, kosmos, makrokosmos), różnych stanach bytowych, aspektach i formach rozwojowych.

ŚWIATŁO gr. phós {phdos); łc. lumen, lux; ang. light; fr. lumiere; nm. Licht

1. W scholastyce: przenośne określenie
władzy poznawczej u człowieka.

Światło intelektualne (lumen intellectuale) — własność —^ intelektu (Ib) czynnego, którego swoistą funkcją jest sprawianie, iż z obrazów dostarczanych przez zmysły zostają wydobyte treści poznawalne umysłowo.

2. teol. Światło nadprzyrodzo-
n e (lumen supranaturale), światło wiary (lu
men fidei) w przeciwstawieniu do świa
tła naturalnego (lumen natur ale) (tzn.
władz poznawczych przysługujących w spo
sób istotny naturze ludzkiej) — to samo, co
—> wiara (3a), uzdolnienie pozwalające na
turalnym władzom człowieka — intelekto
wi i woli — uznać Boże Objawienie.

Światło chwały (lumen gloriae) — uzdolnienie nadprzyrodzone, pozwalające człowiekowi zbawionemu oglądać Boga bezpośrednio („twarzą w twarz").

Światłość wiekuista (luxaeterna) — przenośnie: życie wieczne w Bogu, zbawienie.

ŚWIATOPOGLĄD ang. world outlook, world view; rmi. Weltanschauung

Termin powstały jako dosłowne tłumaczenie nm. Weltanschauung — określenia, jakiego w XVIII w. użył F. E. D. Schleier-MACHER przez analogię do Weltbild („obraz świata"), a rozpowszechnionego w 2. poł. XIX w. przez W. Diltheya (posługiwał się nim też S. Brzozowski). Polskie słowniki poprawnościowe wymieniają jako równoważnik znaczeniowy słowa 'światopogląd' wyrażenie „pogląd na świat".

Współcześnie: zespół ogólnych przekonań i twierdzeń, które mają się składać na spójny — przynajmniej w oczach jego zwolenników czy wyznawców — i całościowy obraz rzeczywistości (tego, co istnieje) oraz związanych z tymi przekonaniami ocen i norm, wyznaczających postawy i ukierunkowujących postępowarue.

865

866

ŚWIATOPOGLĄD

O światopoglądzie można mówić:

w sensie podmiotowym — jako o czyimś poglądzie na świat. Podmiotem może tu być zarówno indywidualny człowiek, jak i określona grupa społeczna (klasa, pokolenie, organizacja religijna, partia polityczna, szkoła filozoficzna);
w sensie przedmiotowym — jako o uporządkowanym zbiorze twierdzeń, stanowiącym podstawę do budowania zintegrowanego obrazu świata.

Konstrukcja światopoglądu jest wynikiem tendencji ludzkiego myślenia do syntetyzujących ujęć rzeczywistości, co uzyskuje się przez integrację różnego rodzaju wiedzy szczegółowej i potocznego do-świadczerua, uogólnianych w pewien całościowy obraz. Specyficzną cechą światopoglądu jest niezupełność, będąca przejawem jego naturalnej wewnętrznej dynamiki, podatności na doskonalenie, podlegania ciągłemu rozwojowi. Światopogląd jest z natury systemem otwartym, niemniej ma on swe centrum, które przesądza o sposobie porządkowania całości. Centrum takim może być dana religia, filozofia czy system religijno-filozoficzny (np. w światopoglądzie materialistycznym, marksistowskim, spirytualistycznym, chrześcijańskim, katolickim itp.). Światopogląd nie jest czymś jednoznacznie wyznaczonym przez wyniki nauk szczegółowych — przyrodniczych, humanistycznych — czy określonej filozofii, sama bowiem wiedza, filozoficzna czy

naukowa, nie wystarcza do tego, by zaangażować całą osobowość ludzką, by podjąć decyzję w sprawie wyboru i realizacji celu życia. Troska o trafność i skuteczność tego rodzaju decyzji prowadzi do racjonalizacji światopoglądu, jednakże nie do utożsamiania go z wiedzą, gdyż poza wiedzą pozostaje w światopoglądzie jeszcze miejsce na wiarę w coś albo w kogoś, miejsce na zaufanie.

Z tego punktu widzenia można wyróżniać światopoglądy racjonalne i nieracjonalne, scjentystyczne i niescjentystyczne, religijne i niereligijne. Światopogląd racjonalny odwołuje się do nauk szczegółowych i filozofii zgodnie z zakresem ich metodologicznych kompetencji i ogranicza w swych podstawowych punktach wpływ nawyków, popędów, nastrojów na podejmowane decyzje. Światopogląd scjentystyczny buduje obraz świata syntetyzując wyniki nauk szczegółowych i ekstrapolując ich teorie i hipotezy na problemy sensu świata, sensu życia, moralności. Światopogląd religijny wspiera się na zaufaniu do Boga, na osobowym kontakcie z Nim, i odwołuje się do Objawienia. Światopogląd chrześcijański jest światopoglądem religijnym i może być zarazem światopoglądem racjonalnym; składają się nań: wiara religijna, wiedza filozoficzna (np. o istnieniu Boga, o nieśmiertelności duszy ludzkiej) i wiedza naukowa.

867

868

TAUTOLOGIA

TABULA RASA (nłc. dabula msa> (Tomasz z Akwinu) = wygładzona tablica woskowa, na której niczego jeszcze nie zapisano) ang. white paper (J. Locke); fr. tahle rasę

Obrazowe przedstawienie iimysłu, w którym pojęcia mogą powstawać wyłącznie pod wpływem doświadczenia (^ empi-ryzm /!/ genetyczny). Samo wyrażenie wywiedzione zostało z następującego fragmentu De anima Arystotelesa: „hósper en grammatefo ho methen hyparchei ente-lecheia gegrammenon" (III, 4; 430 al); stanowi ono uwyraźnienie (w słowie rasa) zawartej tam myśli, wyakcentowane w ten właśnie sposób przez Tomasza z Akwinu {QuaesHones disputatae De anima, VIII, ad Resp.; zob. też Suma teoL, I, 89, 1, 3). Aleksander z Hales komentując ten fragnent, odnosi obraz niezapisanej tablicy do relacji, w jakiej —> intelekt (la) możnościowy pozostaje wobec —> intelektu (Ib) czynnego. Do rozpowszechnienia się obiegowej figury tabula rasa w języku filozoficznym przyczynił się prawdopodobnie G. W. Leibniz, który krytykując wyrażoną w niej ideę u J. Locke'a, tę mianowicie, że umysł ludzki w chwili narodzin wolny jest od jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej {white paper), uważa, iż jest to idea czysto fikc}^na.

TAJEMNICA gr. mysterion; łc. mysterium; ang. mystery; fr. mystere; nm. Mysterium

1. U G. Marcela: nieogarniona rozumem i nieprzenikniona dla niego prawda, w której człowiek jest pogrążony; inaczej:

„metaproblem", w który człowiek włączony jest osobiście i całkowicie, owa prawda bowiem dotyczy jego istnienia. Tajemnica jest tjan, co należy do sfery istnienia, w odróżnieniu od —> problemu (2), należącego do sfery posiadania. Tajemnice dotyczą spraw wiary, miłości, wierności, nadziei, istnienia.

2. teol. syn.—> Misterium (2, zwłaszcza be); mówi się o tajemnicach wiary i te dzieli się na takie, których bądź to samo istnienie, bądź też istnierue i natura są dla rozumu ludzkiego niedostępne.

TAUTOLOGIA <gr. <tautologia> (2) = powtarzanie tego, co już zostało powiedziane) nłc. tautologia (2); ang. tautology; fr. tautologie; nm. Tautologie

1. log. Takie wyrażenie zbudowane z symboli —> zmiennych oraz ze -^ stałych (a) logicznych, które przy każdej interpretacji zm.iennych staje się zdaniem prawdziwym; innymi słowy: wyrażenie prawdziwe w każdej niepustej dziedzinie. Na przykład wyrażenie „p lub nie-p", gdzie p jest zmienną reprezentującą dowolne zdanie, jest prawdziwe przy każdej interpretacji p, a więc jest prawdziwe dla każdego zdania, prawdziwego lub fałszywego, podstawionego w miejsce p, czy będzie to zdanie z dziedziny matematyki (np. 2 + 2 = 5 lub nieprawda, że 2 -I- 2 = 5), czy zoologii, meteorologii, astrologii itp. Przykład tautologii ze zmiennymi nazwo-wymi: Jeśli każde A jest B, to nieprawda, że pewne A nie jest B. Formuła ta staje się prawdziwa niezależnie od tego, jakie nazwy zostaną podstawione za zmienne Ai B, czyli prawdziwa w każdej dziedzinie. Zbiór tautologii pokrywa się ze zbiorem twierdzeń klasycznego —> rachunku logicznego, stąd tautologie nazywa się często prawami logiki.

Termin „tautologia", zaczerpnięty z języka potocznego i użyty na oznaczenie prawa logiki, został wprowadzony do logiki w latach dwudziestych XX w. dla

869

870

TEIZM

TEMPERAMENT

podkreślenia, że prawo takie nie dostarcza żadnej informacji o świecie, będąc prawdziwe przy każdym możliwym stanie rzeczywistości; zachowuje się więc pod tym względem analogicznie jak nic nie mówiący układ słów zwany tautologią na gruncie stylistyki lub dawnej retoryki (zob. niżej /2/). Z filozoficznego punktu widzenia tautologie logiczne są najbardziej bezspornym przykładem twierdzeń a priori, czyli takich, które są prawdziwe niezależnie od jakiegokolwiek doświadczenia.

2. Wypowiedź, w której wyraz określający nie wzbogaca treści wyrazu określanego, lecz ją tylko powtarza; traktowana zwykle jako figura retoryczna lub po prostu jako stylistyczna nieporadność.

TEIZM (gr. theós; nic. theista = teista, ten kto wierzy w Boga) ang. theism; b. theisme; nm. Theismus

Termin „teista", pochodzenia angielskiego (theist), powstał już w XVI w., a rozpowszechniony został przez R. Cudwortha w XVII w. Używany w Anglii zamiennie z terminem „deista" (deist), który jest pocho-dzerua francuskiego (deiste), na przełomie XVII i XVIII w. oznaczał postać niedowiarstwa, zachowującego wprawdzie wiarę w istnienie Boga, lecz odrzucającego Objawienie chrześcijańskie. Obydwa terminy (nm. Theist — Deist) odróżnił ostatecznie od siebie dopiero w 1781 r. I. Kant {Krytyka czystego rozumu, A 631, B 659).

Współcześnie: stanowisko będące odmianą —^ monoteizmu, przyjmujące: a) istnienie Boga (w przeciwieństwie do —> atei-zmu /a/) — b) jedynego (w przeciwieństwie do —> politeizmu), c) osobowego i transcendentnego (w przeciwieństwie do -^ panteizmu), d) będącego stwórcą świata (w przeciwieństwie do -^ materializmu /1 /) i e) sprawującego nad nim opatrznościową opiekę (w przeciwieństwie do -> deizmu /I/; —> Opatrzność /II/). Istotną tezą teizmu jest twierdzenie, że Bóg jest bytem osobowym.

TELEOLOGIA <gr. teleos = doskonały, osiągający cel + logos - słowo, nauka) nłc. teleologia; ang. teleology; fr. teleologie; nm. Teleologie

Termin utworzony w XVIII w. przez Ch. Wolffa (Philosophia rationalis sive logica, 1728).

Dociekania dotyczące —> celu (1, 2) lub -> celowości.
Równoznacznik -^ finalizmu, zwany też teleologizmem, tj. doktryna, według której istnieje w świecie celowość, nakładająca się na przyczynowość sprawczą; vs-^ mechanicyzm (2). Rozróżnia się:

teleologie metafizyczną — rozwój świata podporządkowany jest ostatecznemu celowi;
teleologie transcendentną — świat i wszystkie rzeczy mają oprócz celów im-manentnych cel znajdujący się poza nimi — Boga;
teleologie immanentną — cel świata i wszystkich rzeczy zawarty jest w nich samych;
teleologie antropocentryczną — człowiek jest celem wszystkich rzeczy i siebie samego; -^ antropocentryzm.

TELEOLOGIZM syn.-^ Finalizm.

TELEONOMIA (gr. telos = cel + nómos = prawo) ang. teleonomy; fr. teleonomie, tele-nomie

Termin wprowadzony przez C. S. Pii-TENDRIGHA (1958) dla odróżnienia właściwego naukom biologicznym pojęcia -^ finalizmu (3) od metafizycznego bądź też witalistycznego pojęcia —> teleologii (2); współcześnie coraz częściej stosowany w naukach przyrodniczych (m. in. przez J. Monoda) na określenie właściwości przystosowawczych uporządkowania, organizacji i -^ homeostazy (2) struktur i funkcji organizmów żywych.

TEMPERAMENT (łc. temperamentum = proporcjonalna mieszanina elementów ja-

871

872

TEOCENTRYZM

TEOLOGIA

kiejś całości, umiar) gr. krasis; ang. temper, fr. temperament; nm. Temperament

Zespół cech psychosomatycznych człowieka, charakteryzujących głównie jego emocjonalność, aktywność, plastyczność, wytrwałość. Elementarne składniki temperamentu są zależne od wrodzonych cech biochemicznych, anatomicznych i fizjologicznych, ale są też w pewnym zakresie modyfikowane przez wpływy środowisko wo-kultur o we. —> Charakter (1).

TEOCENTRYZM <gr. theós = Bóg + ken-tron (łc. centrum) = punkt środkowy) ang. theocentrism

W historii filozofii — postawa będąca wyrazem przekonania, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem wszystkiego, co jest, i że w tej perspektywie powinny być rozpatrywane zwłaszcza zagadnienia dotyczące sensu istnienia, losu i przeznaczenia człowieka.
Zasada strukturalna teologii chrześcijańskiej, akcentującej merytoryczne pierwszeństwo zagadnień dotyczących bezpośrednio Boga. Właściwie pojęty teocen-tryzm nie przeciwstawia się tu antropo-centryzmowi czy chrystocentryzmowi, gdyż teologia ze względu na różne swe aspekty może być zarazem teocentryczna, antropocentryczna i chrystocentryczna.

TEODYCEA (nłc. <theodicea> z gr. theós = Bóg + dike = prawo, sprawiedliwość) ang. theodicee, theodicy; fr. theodicee; nm. Theodi-zee

Termin wprowadzony przez G. W. Leibniza (1710) w tytule traktatu filozoficznego poświęconego obronie sprawiedliwości Bożej w odpowiedzi na zarzuty przeciwko istnieniu Opatrzności, oparte na stwierdzeniu istnienia zła w świecie {Essais de Theodicee sur la bonte de Dieu, la liberte de l'homme et forigine du mai).

Od XIX w. — dział metafizyki, zwany również teologią racjonalną lub teologią naturalną (filozofią Boga), rozpatrujący

zagadnienie istnienia Boga i Jego istoty. Szukając ostatecznych racji istnienia czegokolwiek, teodycea w powiązaniu z metafizyką ogólną uzasadnia istnienie Bytu absolutnego i wskazuje na szereg Jego przymiotów.

TEOLOGIA (gr. <theologta> = wiedza o sprawach boskich, od theós = Bóg -i- logos = słowo, nauka) nłc. theologia, doctrina sacra; ang. theology; fr. theologie; nm. Theologie

U Arystotelesa: theologike — najwyższa z nauk teoretycznych (zwana też w językach nowożytnych „teologiką"), zajmująca się badaniem bytów oddzielnych i zarazem nieruchomych, a więc pierwszych przyczyn, które są wieczne. Bliskoznacznikiem Arystotelesowskim „teologii" jest „filozofia pierwsza", bliskoznacznikiem poarystotelesowskim — „metafizyka" (różniąca się od teologii jedynie sposobem poznania).
Odrębny typ poznania czerpiącego dane ze źródeł nadprzyrodzonych (z Ob-jawierua), mający na celu systematyczną interpretację tych danych oraz racjonalną refleksję wokół nich. Różne religie mogą inspirować swe własne teologie, a nawet

jak w przypadku religii chrześcijańskiej
różne systemy teologiczne, jednakże w odróżnieniu od filozofii historycznie ukształtowaną teologię można uważać za specyficzny twór chrześcijaństwa w kulturze europejskiej, w której dziejach łączyła się ściśle z filozofią lub z humanistyką. Filozofia dostarcza teologii odpowiedniej aparatury pojęciowej (bez której nie można by uprawiać np. teologii dogmatycznej lub teologii moralnej), a także przesłanek metafizycznych (—> teodycea), zwłaszcza zaś antropologicznych.

We współczesnej teologii katolickiej, w zależności od zasady podziału, różni autorzy wyodrębniają różne jej działy; m. in. Y. Congar wyróżnia następujące:

I. Teologia historyczna: A) historia biblijna, do której należą: a) wstęp do Pisma

873

874

TEOLOGIA APOFATYCZNA

TEOLOGIA NEGATYWNA

Świętego, b) egzegeza — interpretacja Pisma Świętego, c) teologia biblijna; B) historia Kościoła.

Teologia doktrynalna: A) teologia dogmatyczna, która stara się pogłębić zrozumienie tego, w co należy wierzyć {cre-denda); ze względu na metodę dzieli się ona na: a) teologię pozytywną, czyli filolo-giczno-historyczną interpretację danych Objawienia, b) teologię spekulatywną, przedstawiającą nadto racje rozumowe i łączącą poszczególne wnioski w harmonijną całość; B) teologia moralna, która wraz z teologią ascetyczną i mistyczną ma za przedmiot to, co należy czynić {agenda) w dziedzinie moralno-religijnej.
Teologia praktyczna: A) prawo kanoniczne; B) teologia pastoralna, podająca zasady i wskazania dla pracy duszpasterskiej.

Współczesna teologia, której rozwój zaznaczył się jeszcze przed soborem watykańskim II, podejmuje nowe tematy, w związku z czym mówi się np. o teologii „rzeczywistości ziemskich" (G. Thiels), o teologii pracy, teologii wyzwolenia, itp.

TEOLOGIA APOFATYCZNA (apofaza)

(gr. apophatikós = negatywny, przeczący) ang. apophatic theology; fr. theologie apopha-tique

Nurt teologii rozwijanej głównie w Kościele wschodnim, podkreślającej dystans poznawczy ludzkiego umysłu wobec rzeczywistości Boga; w poznawaniu natury Boga stosuje ona metodę negacji uważając, że same tylko pojęcia nie wystarczają do określenia, kim jest Bóg. W szczególności zakłada egzystencjalną i osobową postawę człowieka wobec poznawanej rzeczywistości Boga, wyklucza możliwość jej poznania w sposób czysto intelektualny i abstrakcyjny, a w określaniu natury Boga posługuje się antynomią i paradoksem. Teologię apofatyczną, która podkreśla transcendencję Boga, uzupełnia teologia katafatyczna, która zwraca uwagę na immanencję Boga, próbując

określić Jego atrybuty na podstawie manifestacji Boga w bytach stworzonych.

-^ Apofatyzm zapoczątkowany został w neoplatonizmie, zwłaszcza przez Ploty-NA. Tradycja uwypuklająca tajemnicę, odmienność i niepoznawalność Boga silniej się zaznaczyła w kontemplacyjnym Kościele prawosławnym Wschodu aniżeli w racjonalnie ukienmkowanym łacińskim Kościele Zachodu. W t5mri ostatnim odpowiednikiem teologii apofatycznej jest —> teologia nega-t5rwna.

TEOLOGIA FUNDAMENTALNA <nłc. <theologia fundamentalis>) ang. fundamental theology; fr. theologiefondamentale; nm. Fun-damentaltheologie

Teoria podstaw teologii. Posługując się dan5ani naturalnymi i wykorzystując osiągnięcia egzegezy i teologii biblijnej, bada ona genezę i rozwój Objawienia chrześcijańskiego oraz jego aktualizację w Kościele.

Na określenie przedmiotu i zakresu badań teologii fundamentalnej używano dawniej nazwy „apologetyka". Współcześnie określerue to jest coraz rzadziej stosowane ze względu na obciążenie odnośnej dyscypliny, rozumianej niegdyś przede wszystkim jako apologia religii chrześcijańskiej, polemicznym i spekulatywnym sposobem jej uprawiania.

TEOLOGIA KATAFATYCZNA <gr. ka-taphatikós = twierdzący) —> Teologia apofatyczną.

TEOLOGIA NATURALNA (teologia racjonalna) (nłc. dheologia naturalis>) ang. natural theology, fr. theologie naturelle; nm. natUrliche Theologie

syn.^> Teodycea w XIX-wiecznym użyciu tego terminu.

TEOLOGIA NEGATYWNA (nłc. <theo-logia negativa>) ang. negative theology; fr. theologie negative; rim. negative Theologie

875

876

TEOLOGIA RACJONALNA

TEORIA

Tradycyjna nazwa metody myślenia o Bogu zakładającej pojmowanie Boga przez stosowanie doń kolejnych twierdzeń, które by negowały wszelkie zrozumiałe o Nim orzekanie. Zamiast przypisywać Bogu różne doskonałości na zasadzie rozumowania przez analogię do pozytywnych własności bytu stworzonego, metoda ne-gatjrwna skupia się na orzekaniu, czym Bóg nie jest, przez wykluczanie z racjonalnego pojęcia o Bogu wszelkich opisujących Go predykatów. Logiczną konsekwencją tego byłoby „zanegowanie" samego bóstwa jako przedmiotu tej teologii, gdyż „bóstwo" to też określenie zrozumiałe, a zatem słowo „teologia", czyli „nauka o Bogu", utraciłoby swoją zasadność. Kresem metody negatywnej jako metody racjonalnej jest dotarde do rzeczywistości transcendentnej i odwołanie się do intuicji, co już jednak wykracza poza granice ekspresji językowej i wiąże się z mistycyzmem.

Teologia negatywna, rozwijana w Kościele zachodnim, jest odpowiednikiem -> teologii apofatycznej, charakterystycznej dla Kościoła wschodniego. Trudno jest zdefiniować wyraźnie status epistemo-logiczny teologii negatywnej, którą do IV w. określano raczej terminem aphairesis (m.etoda aferetyczna), oznaczającym intelektualny akt abstrakcji, aniżeli terminem apóphasis. Metodę aferetyczna w rozwijanej przez siebie teologii stosowali m. in. Augustyn, Jan Szkot Eriugena, Anzelm z Canterbury, Tomasz z Akwinu, Mikołaj z KuzY, ŚW. Jan od Krzyża.

TEOLOGIA RACJONALNA <nłc. <theo-logia rationalis>) ang. rational theology; fr. theologie rationnelle

Teologia opierająca się w swych dociekaniach wyłącznie na danych doświadczerua i rozumie; syn.—> teologia naturalna.

TEONOMIZM <gr. theós = Bóg + nómos = prawo) ang. theonomy; fr. theonomie; nm. Theonomie

et. Odmiana —> deontologizmu (a) hete-ronomicznego, według której normy moralne zostały podyktowane wprost przez Boga. Jego wolna decyzja jest źródłem i jedynym uzasadnieniem wszelkich wartości moralnych (J. Duns Szkot, W. Ockham). -^ Etyka (1) (heteronomiczna).

TEORIA (gr. <theoria> (1) = oglądanie, badanie; rozważanie) nłc. theoria; ang. theo-ry; fr. theorie; nm. Theorie

1. U Arystotelesa: myślny ogląd wiecz
nego bytu (—> poznanie /lA/ teoretyczne).

U Plotyna: bezpośrednie poznanie i kontemplacja świata umysłowego, osiągalnego dla jaźni i duszy przez to, że odwracają się one od danych zmysłowych i od swych namiętności, a skupiają na trosce o siebie.

Jakikolwiek usystematyzowany zbiór twierdzeń dotyczący jakiejkolwiek dziedziny. W tym znaczeniu można mówić również o teoriach filozoficznych.
Rezultat działalności czysto badawczej, pojmowanej w opozycji do działalności praktycznej, czyli praktyki. Kategorie te występują m. in. w filozofii marksistowskiej, w której jednym z czołowych zagadnień epistemologicznych jest stosunek teorii do —> praktyki (1).
metod, a) W metodologii nauk dedukcyjnych: zbiór twierdzeń obejmujący aksjomaty oraz ich konsenwencje i nie zawierający poza tym żadnych innych twierdzeń; inaczej: —> system dedukcyjny.

b) W metodologii nauk empirycznych: zbiór pojęć i twierdzeń, które odnoszą się do określonej dziedziny rzeczywistości. Oprócz pojęć opisowych, tj. służących do opisu faktów doświadczenia, zbiór taki zawiera także pojęcia teoretyczne, które nie mają bezpośredniego odniesienia do przedmiotów danych w doświadczeniu. Przykłady pojęć teoretycznych: siła, masa, libido (w psychoanalizie), opirua publiczna (w socjologii), itp. Pojęcia te występują w twierdzeniach pełniących funkcję —> wy-

877

878

TEORIA DECYZJI

TEORIA INFORMACJI

jaśniania (2) w stosunku do danych doświadczenia, np. prawa mechaniki operujące pojęciem siły służą do wyjaśniania zjawisk ruchu. -> Redukcja (4) teorii.

TEORIA DECYZJI ang. decision theory; fr. theorie de la decision; rm\. Entscheidungs-theorie

Teoria matematyczna, mająca zastosowania w ekonomii, psychologii, metodologii nauk, strategii itp. -^ Decyzję (3) podejmuje się jako rozwiązanie problemu decyzyjnego, charakteryzowanego w tabeli zwanej macierzą wyników, w której wymienia się w kolejnych wierszach możliwe do podjęcia działania, w kolumnach zaś stany rzeczy mające wpływ na wyniki poszczególnych działań. Na przecięciach wierszy i kolumn, np. wiersza d i kolumny s, wpisuje się wynik działania d w przypadku, gdy zajdzie stan s. Na przykład gdy zabezpieczę się od włamania (działanie d) i włamanie istotnie nastąpi (stan s), to wynikiem będzie liczba wyrażająca wysokość odszkodowania.

Rozróżnia się trzy typy problemów decyzyjnych w zależności od stopnia pewności naszej wiedzy na temat stanów rzeczy:

Jeśli wiemy na pewno, jaki stan rzeczy nastąpi przy danym działaniu (np. jeśli kupując gazetę podamy złotówkę, to żądaną gazetę otrzymamy), to jest to decyzja w warunkach pewności.
Jeśli znamy tylko prawdopodobieństwa stanów rzeczy, od których zależy wynik (np. w grze w orła i reszkę), to jest to decyzja w warunkach ryzyka.
Jeśli nie potrafimy przypisać nawet prawdopodobieństwa stanom rzeczy, od których zależą wyniki poczynań, to jest to decyzja w warunkach (zupebiej) niewiedzy; tak bywa np. wtedy, gdy nie potrafimy przewidzieć z jakimkolwiek prawdopodobieństwem posunięć partnera w grze.

Zagadnienie decyzji w warunkach ryzyka wywodzi się z sięgających jeszcze XVII w. rozważań matematyków, filozo-

fów i ekonomistów. W dziejach filozofii słyrmy stał się -^ „zakład" Pascala, dotyczący decyzji przyjęcia wiary chrześcijańskiej, traktowanego jako decyzja w warunkach ryzyka. Kryteria decyzji w warunkach niepewności zostały ujęte w teorię matematyczną w XX w. w ramach -^ teorii gier, rozwijanej w czasach drugiej wojny światowej w związku z zagadnieniami militarnymi. Teoria decyzji znajduje obecnie zastosowanie w metodologii nauk, gdzie rozpatruje się w jej kategoriach problem racjonalnego przyjmowania hipotez, np. zyskiem jest przyjęcie hipotezy prawdziwej, a stratą przyjęcie fałszywej. Teoria decyzji wnosi więc wkład do sprecyzowania filozoficznej idei -> racjonalności (2). Niektóre jej problemy są rozważane również na gruncie -> prakseologii.

TEORIA GIER ang. theory ofgames, gamę theory; fr. theorie des ieux; nm. Theorie der Spiele

Dział matematyki zajmujący się badaniem modeli sytuacji konfliktowych. Obejmuje on szereg różnych teorii, z których każda zajmuje się pewnym zakresem -^ gier (2).

TEORIA INFORMACJI ang. information theory; fr. theorie de I'information; nm. Infor-mationstheorie

Dyscyplina naukowa, dla której przedmiotem badań jest -^ informacja (1). W skład teorii informacji wchodzą co najmniej trzy działy:

jakościowa teoria ir\formacji, usiłująca odpowiedzieć na pytanie: co to jest informacja. Najpełniejszą próbę zbudowania jakościowej teorii informacji zaprezentował M. Mazur;
teoria ilości informacji, wskazująca, w jaki sposób mierzyć ilość informacji. Znane jest podejście statystyczne (R. V. L. Hartley, C. E. Shannon, L. Brillouin, N. Wiener) oraz niestatystyczne (R. S. Ingarden, K. Urbanik);

879

880

TEORIA MNOGOŚCI

TEORIA POZNANIA

c) teoria wartości informacji, przyporządkowująca informacji pewną wartość (A. A. Charkiewicz, M. M. Bongard, E. Ko-fler).

Najstarszym z tych działów jest teoria ilości informacji, zwana także skrótowo teorią informacji. Teoria ilości informacji wyrosła z potrzeb telekoniunikacji, czyli z problemów przesyłania informacji na duże odległości; pojawiły się one w związku z wynalazkiem telegrafu i telefonu, a stały się jeszcze bardziej aktualne dzięki wynalazkom radia, telewizji, radaru. Pojęcie ilości informacji jest związane z pojęciem nieokreśloności, nie zaś z pojęciem wiedzy. Stanowi, którego prawdopodobieństwo wynosi p, przyporządkowuje się ilość informacji równą -log p (ujemnemu logarytmowi z p).

Teoria informacji bywa traktowana jako dział cybernetyki. W bardziej adekwatnym ujęciu uważa się teorię informacji za samodzielną dyscyplinę naukową, aczkolwiek pojęcie informacji jest jednym z podstawowycłi pojęć cybernetyki. Z informacjami bowiem ma się do czynienia także w przypadku obiektów, do którycłi nie odnoszą się pojęcia łączności i stero-

wania.

TEORIA MNOGOŚCI ang. set theory; t. theorie des ensembles; nm. Mengenlehre, Mengentheorie

Zaliczana do matematyki lub do logiki teoria zajmująca się -^ zbiorami (1) w sensie dystrybutywnym. Obejmuje ona —> rachunek zbiorów (algebrę zbiorów), —> teorię relacji, -^ teorię zbiorów uporządkowanych oraz teorię —> mocy zbiorów. Dwie pierwsze z wymienionych teorii odnoszą się do wszelkich zbiorów bez rozróżniania zbiorów skończonych i nieskończonych; dwie ostatnie dotyczą zbiorów nieskończonych. Pod pojęciem zbioru nieskończonego rozumie się taki zbiór, który zawiera podzbiór będący jego częścią właściwą; np. zbiór wszystkich liczb parzystych jest czę-

ścią właściwą zbioru liczb całkowitych. Za twórcę teorii mnogości uważa się G. Can-TORA, chociaż pewne jej fragmenty były konstruowane wcześniej, np. sam rachunek zbiorów zapoczątkował G. W. Leibniz.

TEORIA MODELI ang. theory of models, model theory; rmi. Modell-Theorie

log. Dział —> logiki matematycznej (1) obejmujący badania -> modeli (3) teorii dedukcyjnych. Termin wprowadzony przez A. Tarskiego.

TEORIA MORALNOŚCI

Pojęcie obejmujące swym zakresem analizy etyczne, etologiczne i metaetyczne.

TEORIA NAZW syn.^ Rachunek nazw.

TEORIA ODBICIA ma. Reflexionstheorie Nazwa stanowiska w teorii poznania, według którego poznanie jest procesem odzwierciedlania (rekonstrukcji) w świadomości człowieka istniejącej niezależnie od niego rzecz5rwistości przyrodniczej i społecznej. Stanowisko to utrzymywane jest głównie przez przedstawicieli materializmu dialektycznego.

TEORIA POZNANIA ang. theory ofknow-ledge; fr. theorie de la connaissance; nm. Erkenntnis theorie

Polski odpowiednik niemieckiego terminu Erkenntnistheorie (według dawniejszej pisowni: Erkenntnisstheorie), którego ukucie przypisuje się K. L. Reinholdowi (wcześniejsze jego określenia tego samego przedmiotu: Theorie des menschlichen Vor-stellungsvermógen — 1789, Wissenschaft des gesammten Erkenntnissvermógens — 1791). Nazwa spopularyzowana w 2. poł. XIX w. przez E. Zellera (1862) na określenie dyscypliny filozoficznej nazywanej też epistemologią, gnozeologią, noetyką, krytyką (poznania), kryteriologią (w średniowieczu problematykę mieszczącą się w ramach tej dyscypliny określano nazwami

881

29 — Słownik filozoficzny

882

TEORIA POZNANIA

TEORIA PRZEDMIOTU

logica maior, logica mateńalis). Teoria poznania ukonstytuowała się jako odrębna nauka filozoficzna w czasach nowożytnych w związku z poglądem, iż poznanie bytu winno być poprzedzone przez uprawomocnienie (wykazanie wartości) tego po-znarua (R. Descartes, I. Kant).

Teoria poznania jest jednym z podstawowych działów filozofii, którego przedmiotem jest poznanie ludzkie, tj. stosunki zachodzące między podmiotem a przedmiotem w akcie poznawania, w aspekcie jego —> prawdziwości (1). Można wyróż-nić.co najmniej trzy zasadnicze koncepcje teorii poznania. Są to:

Koncepcja teorii poznania jako autonomicznej nauki filozoficznej, która bada poznanie jako informatora (w aspekcie jego prawdziwości) celem uzyskania ostatecznej oceny — lub kryteriów oceny — wartości poznawczej jego faktycznych rezultatów.
Metafizykalna koncepcja teorii poznania jako teorii struktury bytowej czynności i władz poznawczych (dział metafizyki człowieka).
Koncepcja psychofizjologiczna, która bada poznanie ludzkie jako fragment rzeczywistości w świetle teorii przyrodniczych, psychologicznych i socjologicznych.
Na gruncie pozytywistyczno-anali-tycznym sprowadza się często teorię poznania do logiczno-lingwistycznych analiz wypowiedzi dotyczących poznania i jego wartości.

Można wyróżnić następujące główne działy teorii poznania:

rozważania wstępne, dotyczące wyboru punktu wyjścia i metody teorii poznania;
analizę i typologię czynności poznawczych. Z tą problematyką wiążą się spory o źródła poznania (aprioryzm - aposterio-ryzm, racjonalizm - irracjonalizm);
zagadnienie przedmiotu (zakresu) poznania, z czym wiążą się spory między re-alizmami i ideaUzmami różnych typów;

zagadnienia definicji, właściwości i poznawalności (kryterium) prawdy: klasyczna i nieklasyczne definicje prawdy (absolutyzm - relatywizm, dogmatyzm -sceptycyzm, agnostycyzm);
szczegółowe zagadnienia prawdziwości poznania ludzkiego, np. zagadnienie uniwersaliów.

Oprócz teorii poznania ogólnej wyróżnia się teorię poznania szczegółową.

Zakres i problematykę teorii poznania można bliżej określić poprzez jej stosunek do dyscyplin pokrewnych: metafizyki, logiki, metodologii i psychologii. Zwłaszcza w odniesieniu do metafizyki stosunek ten był ujmowany rozmaicie: zgodnie ze stanowiskiem R. Descartes'A, J. Lockea, I. Kanta rozważania nad możliwością i granicami poznania (wiedzy) winny być pierwotne w stosunku do dociekań nad naturą rzeczywistości; kontrowersyjne względem tego stanowisko reprezentowali m. in. B. Spinoza, G. W. F. Hegel, następnie A. N. Whitehead, M. Heidegger, Ć. Gilson, którzy dociekania teoriopoznawcze traktowali jako wtórne wobec tez metafizycznych. Jeśli chodzi o stosunek teorii pozna-rua do logiki i psychologii, na ogół przyjmuje się, że każda z nich rozpatruje poznanie ludzkie z innego punktu widzenia: logika dotyczy poprawności czynności poznawczych; psychologia analizuje powstawanie, rozwój i przebieg procesów poznawczych; teoria poznania dodeka istoty poznania prawdziwego i jego wartości.

TEORIA PRZEDMIOTU (teoria przedmiotów) ang. theory ofobjects; mn. Gegen-standstheorie

Nazwa, jaką wprowadził A. Meinong (1904) na określenie wywiedzionej przez niego jako wiedza a priori teorii dotyczącej wszelkich przedmiotów, zarówno realnych, jak i fikcyjnych, możliwych itp. Nazwa zastosowana również do pewnej interpretacji fragmentu logiki odnoszonego do tego, co jest (S. Kaczorowski).

883

884

TEORIA RELACJI

TERMIN

TEORIA RELACJI ang. theory ofrelations log. Część —> teorii mnogości zajmująca się -^ relacjami (2) traktowanymi jako —> zbiory (1) (dwójki uporządkowane, trójki uporządkowane itd.). W obrębie teorii relacji wyróżnia się jako jej dział rachunek relacji; niejednokrotnie też cała teoria relacji bywa nazjm^ana rachimkiem relacji.

TEORIA SYSTEMÓW (UKŁADÓW) OGÓLNYCH

syn.-> Ogólna teoria systemów.

TEORIA TYPÓW ang. theoiy of types; Tan. Stufenlogik

log. System dedukcyjny, na który składają się -^ rachunek zbiorów i —> teoria relacji w ujęciu B. A. Russella i A. N. Wmteheada (prosta teoria typów) oraz L. Chwistka, F. P. Ramseya (rozgałęziona teoria typów). Obecnie problematyka teorii typów, a zwłaszcza prostej teorii typów, jest uprawiana w obrębie —> teorii mnogości.

TEORIA WARTOŚCI ang. theory of va-lue; nm. Werttheorie, Wertlehre syn.-^ Aksjologia.

TEORL^ WZGLĘDNOŚCI (zasada względności) ang. theory of relativity, relativity theory; fr. theorie de la relativite; nm. Rela-twitatstheorie

U Ch. Renouyiera: twierdzenie, że wszystkie rzeczy pozostają względem siebie we wzajemnym stosunku, wobec czego nie ma w świecie nic absolutnego; ujęcie bliskie -^ relatywizmowi (1) epistemo-logicznemu.
Szczególna i ogólna teoria A. Einsteina, z których pierwsza przynosi słynny wniosek o równoważności energii i masy: E = mc^ (równanie wiążące energię całkowitą E z masą m, gdzie c oznacza prędkość światła w próżni), druga zaś traktuje o za-krzjmfieniu przestrzenno-czasowym. —> Relatywizm (4) fizykalny.
U A. N. Whiteheada: teoria, według

której wydarzenia mają pierwszeństwo przed materią — alternatywna do teorii względności fizykalnej, mniej funkcjonalna w swym charakterze,.

TEORIA ZBIORÓW UPORZĄDKOWANYCH ang. theory of ordered sets

Jeden z działów -^ teorii mnogości, zajmujący się —> relacjami (2) porządkującymi zbiór.

TEORIA ZDAŃ syn.^ Rachunek zdań.

TEOZOFIA <gr. theosophia = znajomość spraw boskich) ang. theosophy; fr. theoso-phie; nm. Theosophie

1. Nazwa ogólna nadawana różnym do
ktrynom zawierającym pierwiastki pantei-
zmu i mistycyzmu (mistyki naturalnej),
w szczególności zaś postulującym pozna
nie Boga i rzeczy boskich za pomocą sił
przyrodzonych, które pozostają w zasięgu
woli człowieka, przede wszystkim po
przez zgłębianie przezeń własnego życia
wewnętrznego. Nazwa odnoszona m. in.
do doktryn Paracelsusa, J. Bohmego, E. Swe-

DENBORGA, J. G. HaMANNA, J. G. VON HeRDE-

RA, F. H. Jacobiego, F. w. J. Schellinga.

2. Doktryna metafizyczna i etyczna, bę
dąca mieszaniną teorii gnostycznych, neo-
platońskich i różnych nauk tajemnych,
propagowana przez założone w 1831 r.
w Stanach Zjednoczonych przez H. P. Bła-
WATSKĄ Towarzystwo Teozoficzne, które
w swym nauczaniu powoływało się na
związki z buddyzmem i lamaizmem.

TERM (ang. <term> = termin) fr. termę; nm. Term

log. —> Stała (b) pozalogiczna będąca nazwą indywidualną lub —> zmienną na-zwową.

TERMIN (łc. <terminus> = granica, kres) gr. hóros; ang. scientific term; fr. termę scien-tifiąue; nm. Terminus, Fachwort, Ausdruck To, co wyodrębnia jakiś przedmiot my-

885

886

TERMIN

śli, wyznaczając określone pojęcie; to, co wyraża jednoznacznie treść lub ją uściśla

— a więc przede wszystkim słowo, wyraz
lub zespół słów wyrażających jakąś myśl
(terminologia), np. termin abstrakc5qny
w przeciwstawieniu do terminu konkret
nego, termin teoretyczny — do terminu
obserwacyjnego. Terminy są tworem sztu
cznym, już to z powodu znaczeniowych
ograniczeń i zmodyfikowanych sensów na
kładanych na słowa zaczerpnięte z języka
potocznego, jtiż to dlatego, że przedtem nie
istniały w języku naturalnym.

1. log. syn.-^ Nazwa (1), w szczególno
ści nazwa użyta w przesłankach i we wnio
sku —> sylogizmu.

Termin większy {terminus ma-ior) — orzecznik wniosku, będący zależnie od figury sylogizmu podmiotem lub orzecznikiem przesłanki większej (P — praedi-catum).
Termin mniejszy {terminus minor) — podmiot wniosku, zależnie od figury sylogizmu będący podmiotem lub orzecznikiem przesłanki mniejszej (S — subiectum).
Termin średni {terminus medius)

— termin powtarzający się w obu prze
słankach, lecz nie wchodzący do wniosku
(M — medius).

d) Terminy skrajne {termini ex-
tremi) — terminy wchodzące do wniosku
(S oraz P), które uprzednio znajdowały się
w przesłankach większej i mniejszej.

log. Termin pierwotny{primi-tive term, primitive nołion) — w systemie dedukcyjnym wyrażenie występujące w jego —> aksjomatach (2), definiowane aksjo-matycznie; termin wtórny (pochodny) {defined term) — wyrażenie definiowane w tymże systemie pośredruo lub bezpośrednio za pomocą terminu pierwotnego (pośrednio — tzn. za pomocą terminu wtórnego, uprzednio zdefiniowanego przy użyciu terminu pierwotnego).
log. Termin okazjonalny (m-dexical term) — termin zmieniający swe od-

niesienie zależnie od sytuacji, w jakiej został użyty, np. „ja", „dziś", „jutro", „tu", „tam".

4. metod. Termin swoisty — termin należący do określonej nauki, a nie należący do innych nauk lub przyjmowany przez nie w znaczeniu zaproponowanym przez daną naukę. Terminem swoistym np. dla fizyki jest „siła", „energia", dla psychologii — „wrażenie", dla metafizyki — „byt".

Termin teoretyczny{theoreti-cal term) (—> pojęcie /3/ teoretyczne) — orzecznik odnoszący się do przedmiotów lub cech niedostępnych obserwacji, definiowany za pomocą terminów obserwacyjnych (zob. niżej /4b/), przy czym jego definicja ma charakter -> definicji redukcyjnej. Odmianą terminów teoretycznych są terminy dyspozycyjne (zob. niżej /4c/). Do wyodrębnienia terminów (pojęć) teoretycznych w naukach przyczynił się zwłaszcza -4 operacjonizm, na którego gruncie był rozważany problem, w jaki sposób można zagwarantować tym terminom sens empiryczny. -> Definicje operacyjne terminów teoretycznych to kryteria ich stosowania. Wśród kryteriów empirycznej sensowności terminów teoretycznych wymienia się: wprowadzanie tych terminów przez układ postulatów, ich uempi-rycznienie bądź to za pomocą rozmaitych powiązań zdań zawierających takie terminy ze zdaniami bez tych terminów, bądź na podstawie modeli, analogii (metafory), parafrazy itp.
Termin obserwacyjny (spostrzeżeniowy, termin elementarny) {ele-mentary term) — orzecznik oznaczający ob-serwowalne cechy zjawisk lub relacje między rzeczami, jak np. „dłuższy niż", „eliptyczny", „niebieski". W odpowiednich warunkach i opierając się na bezpośrednim doświadczeniu można rozstrzygnąć, czy dany termin obserwacyjny przysługuje czemuś, czy nie.
Termin dyspozycyjny{dispo-sitional predicate) — termin teoretyczny od-

887

888

TERMINIZM

TEZA

noszący się do jakiejś cechy nieobserwo-walnej (jak np. rozpuszczalność), będącej dyspozycją do określonych zachowań w określonych warunkach. Zachowanie i warunki określa odpowiednia definicja terminu dyspozycyjnego. Dla neobeha-wioryzmu określenia odnoszące się do stanów psychicznych należą do orzeczników dyspozycyjnych definiowanych w terminach: „bodziec" (warunki) - „reakcja" (zachowanie). Jedni (R. Carnap) zaliczają terminy (pojęcia) dyspozycyjne do rozszerzonego języka obserwacyjnego, inni (K. R. Popper) uważają, że wszystkie terminy są dyspozycyjne, tyle tylko, że w różnym stopniu.

TERMINIZM (nłc. <terminismus>) ang. ter-minism; fr. terminisme; nm. Terminismus

Późniejsza odmiana —> nominalizmu (1) (XIV-XVw.) jako stanowiska w średniowiecznym sporze o uniwersalia (—> po-wszechniki /1 /), które u W. Ockhama i jego uczniów znalazło wyraz w rozważaniach logicznych („logika terministycz-na"), z wyłączeniem kwestii metafizycznych, a ograniczeruem się jedyrue do zagadnień znaku językowego i jego znacze-rua. Znak wraz z jego znaczeniem nazywano „terminem", a sporną cechę ogólności upatrywano w samym terminie, nie zaś w zastępowanych przezeń rzeczach.

Terminizm rozwijał się w trzech fazach: a) nominalizm dialektyczny, b) nomina-lizm empiryczny, c) konceptualizm, i był reprezentowany m. in. przez nominalistów oksfordzkich i paryskich, a także w Polsce.

TERTIUM NON DATUR <łc. <tertium non datur> = trzecie nie jest dane)

log. Wyklucznie trzeciej możliwości; wyrażenie używane na określenie —> prawa wyłączonego środka.

TETYCZNY <gr. <thetikós> (1, 2) = ustanawiający) ang. thetic; fr. thetiąue; nm. the-tisch

log. Stwierdzający coś, zawierający moment —^ asercji (1).
metod. Ustanawiający coś, np. norma, definicja syntetyczna (w odróżnieniu od definicji analitycznej).
W fenomenologii: charakterystyczny dla aktowej struktury świadomości, wskazujący na zajęcie jakiejś postawy wobec czegoś, na uznanie (przez świadomość) tego czegoś w bycie. Pojęcie przeciwstawne: nietetyczny, czyli charakterystyczny dla nieaktowej struktury świadomości czegoś, umożliwiający jej skierowanie się w akcie ku temu czemuś lub ku własnym, spełnianym właśnie aktom.

TEZA (gr. <thesis> (6) = postanowienie, twierdzenie) ang. thesis; fr. these; nm. The-se

W dialektyce transcendentalnej I. Kanta: twierdzenie przeciwstawne —> antytezie (2) i równie uzasadnione jak ona; teza i antyteza są członami -> antynomii (2).
W ^ triadzie Heglowskiej (teza - antyteza - synteza) — pierwsza faza procesu dialektycznego, twierdzenie lub doświadczenie, któremu przeciwstawia się jego przeciwieństwo (antyteza) aż do momentu połączenia się tych przeciwieństw w syntezie.
W fenomenologii: szczególnego rodzaju intencja przeżycia, która doprowadza do uznania jego przedmiotu w bycie; i szerzej: formułowanie w myśli (tzn. wyobrażanie sobie) jakiejś idei lub rzeczywistości, nie pociągające za sobą w sposób koTueczny prawdziwościowego lub dialektycznego stwierdzenia, które by dotyczyło owej idei lub rzeczywistości.
metod. Teza systemu —• aksjomat systemu lub zdanie dowiedzione w danym systemie.
log. Następnik zdania warunkowego, którego poprzednik nazywa się wówczas —> założeniem (2). Znaczenie wychodzące obecrue z użycia.

pot. Twierdzenie uważane za pra-

889

890

TŁUMACZENIE

TOŻSAMOŚĆ

wdziwe lub słuszne, zwłaszcza twierdzenie dotyczące jakiegoś zagadnienia czy rozumowania w istotnym jego punkcie.

TŁUMACZENIE

metod, syn.^ Wyjaśnianie (1).

TŁUMIENIE (supresja) ang. suppression; fr. repression; nm. Unterdriickung

W psychoanalizie: świadome unikanie myślenia o nie akceptowanych (z powodu niezgodności z idealnym obrazem siebie) pragnieniach, uczuciach, wydarzeniach itp. Termin stosowany przez S. Freuda.

TOLERANCJA (łc. łolerantia = znoszenie, wytrzymywanie) ang. tolerance, toleration; fr. tolerance; nm. Toleranz, Duldung

Postawa wyrażająca się w przyznawaniu innym prawa do wypowiadania własnych poglądów i do zgodnych z nimi zachowań, chociaż są odmierme od tego, co samemu uważa się za prawdziwe i słuszne. Postulat tolerancji ukształtował się w okresie reformacji jako przeciwstawienie takiej właśnie postawy fanatyzmowi i prześladowaniu innowierców. Obecnie ze stanowiska chrześcijańskiego, przynajmniej w katolicyzmie, tzw. cnotę tolerancji, utożsamianej w końcu z postawą obojętności, uważa się za niewystarczającą dla ochrony odmiennych wartości wobec niedostatku miłości bliźniego, którą miałaby zastępować, a nawet za zbędną tam, gdzie ma być realizowane ewangeliczne przykazanie miłośd.
Z czasem pojęcie tolerancji nabrało znaczenia wykraczającego poza stosunek do religii, obejmując również stosunek do odmiennych poglądów filozoficznych, obyczajowości, stylu życia, zainteresowań, smaku estetycznego itp. Postulowanie tak szeroko rozumianej tolerancji jako pewnego ideału w życiu społecznym może iść w parze z —> relatywizmem (1,2) epi-stemologicznym i moralnym i utożsamiać się z manifestacją -^ indyferentyzmu (II) teoretycznego lub praktycznego. Z nadu-

życiem pojęcia tolerancji mamy do czynienia zwłaszcza wtedy, gdy ktoś w jej imię domaga się wyrozumiałości i pobłażliwości dla własnej oceny wykroczeń moralnych.

TOPIKA (gr. <(tó) topikd> (2) (Arystoteles) = metoda wnioskowania na podstawie zdań ogólnie przyjętych, od topikós = odnoszący się do miejsca) ang. topics; fr. la topiąue; nm. Topik

W starożytnej i średniowiecznej retoryce i logice: nauka o „wspólnych miejscach" {loci communes), tj. mających powszechne zastosowanie sposobach dowodzenia, ujmowania zagadnień itp. Takich ogólnie przj^ętych zwrotów czy sformułowań uczono się na pamięć, by w odpowiednim miejscu wywodu posłużyć się którymś z nich jako argumentem.
Tytuł jednego z pism logicznych Arystotelesa wchodzących w skład Organonu. Topika traktują o dowodzeniu prawdopodobnym i o sztuce prowadzenia sporu.

TOTAŁIZACJA <fr. <totalisation> z łc. to-talis = cały, dotyczący całości)

Termin P. Teilharda de Chardin oznaczający naturalną dążność jednostek do łączenia się w grupy, grup — w coraz szersze społeczności, społeczności — w zjednoczoną ludzkość (—> kolektywizacja, -> socjalizacja 121, —> planetyzacja).

TOŻSAMOŚĆ gr. autótes; nłc. identitas; ang. identity, identicality; fr. identite; nm. Identitat, Geleichheit

1. Relacja między każdym przedmiotem a nim samym (tzn. każdy przedmiot jest tożsamy /identyczny/ z samym sobą); tożsamość taka bywa nazywana tożsamością numeryczną.

log. Zasada tożsamości (prawo tożsamości):

a) w rachunku zdań zapisuje się ją jako —> równoważność: p = p (czyt.: p wtedy i tylko wtedy, gdy p) lub jako implikację: p —> p (czyt.: jeśli p, to p);

891

892

TOŻSAMOŚĆ

TRADYCJA

b) W rachunku nazw — każde S jest S przy podstawieniu za S dowolnej nazwy.

Tożsamość gatunkowa lub rodzajowa, inaczej: takożsamość — zakłada różnicę między indywiduami należącymi do tego samego gatunku, a więc tożsamymi tylko gatunkowo, lub między gatunkami należącymi do tego samego rodzaju, a więc tożsamymi tylko pod względem rodzaju.
metaf. W filozofii tomistycznej: tożsamość bytowa, stanowiąca podstawę jednoznaczności orzekania o bycie, jest tożsamością transcendentalną (analogiczną), która zachodzi między wewnętrznymi elementami bytu (gdyż w każdym bycie jego elementy: istota i istnienie, pełnią analogicznie identyczną fiinkcję, tj. konstytuują każdy byt jako ten sam byt) oraz między poszczególnymi bytami (gdyż każdy byt jest analogicznie w tym samym sensie bytem). Tożsamość taka jest identycznością relatywną, niepełną, gdyż w konkretnych bytach między istotą a istnieniem zachodzi identyczność jedynie proporcjonalna: manifestuje się w nich zjednoczenie egzystencjalnego elementu z elementem esencjalnym tylko o tyle, o ile te dwa elementy konstytuują realny byt. Tożsamość absolutna natomiast zachodzi w tym przypadku, gdy istotą bytu jest jego istnienie, a więc w bycie samoistnym i samozrozu-miałym, jakim jest —> Bóg (I-I).

Funkcjonalne zdwojenie bytu jako czegoś istniejącego, co posiada zdeterminowaną treść, stanowi podstawę do skon-struowarua zasady relatywnej tożsamości, która to zasada przybiera postać sądu pozornie tautologicznego: „każdy byt jest tym, czym jest".

4. psych. Poczucie tożsamości
— poczucie bycia sobą pomimo zmian
zachodzących w czasie (—> ja /9/). W pa
tologii, np. w schizofrenii, występuje nie
kiedy przekonanie, że jest się inną osobą
lub przedmiotem. — tzw. rozdwojenie
jaźni.

TRADUCJANIZM (tradukcjonizm)

(nłc. <traducianismus> od łc. traducere = przekazywać) ang. traducianism; nm. Tra-ducianismus, Tmduzianismus

Wywodzący się od Tertuliana pogląd, według którego —> dusza (3) ludzka nie jest stwarzana bezpośrednio przez Boga, lecz powstaje wraz z dałem w momencie poczęcia człowieka (-^ generacjonizm /!/).

Rozróżnia się:

traducjanizm cielesny(m.in. Tertulian) — dusza ludzka jest przekazywana potomstwu wraz z ciałem przez zapłodnienie cielesne {ex sentine corporali pa-rentum);
traducjanizm duchowy(m.in. Augustyn) — dusza dziecka pochodzi od duszy rodziców, a nasienie cielesne jest tylko narzędziem, za pomocą którego ich duchowa dusza daje początek duszy dziecka {per traducem ąuendam spiritualem).

Obydwie te tezy — traducjanizm cielesny i traducjanizm duchowy — zostały odrzucone w Kościele.

TRADUKCJONIZM <łc. traductio = przekazanie czegoś, przeprowadzenie, doprowadzenie)

Termin utworzony prawdopodobnie pod wpływem francuskiego określenia traduc-tion des ames, które pochodzi od G. W. Leibniza.

syn.^ Traducjanizm.

TRADYCJA (łc. <traditio> = przekazywanie) ang. tradition; fr. tradition; rm\. Tradi-tion, Uberlieferung

1. soc. A) W sensie czynnościowym: proces przekazywania — zazwyczaj ustnego lub pisemnego — z pokolenia na pokolenie określonych treści kulturowych i sposobów zachowania — działania, myślenia czy wierzenia.

B) W sensie przedmiotowym (to, co jest przekazywane): dziedzictwo kulturowe — przekazywane z pokolenia na pokolenie obyczaje, normy postępowania, poglą-

893

894

TRADYCJONALIZM

TRANSCENDENCJA

dy, wierzenia, sposoby myślenia i zachowania, umiejętności, itp. Często: ta część dziedzictwa kulturowego danej społeczności, która została przez nią wyróżniona na podstawie określonej hierarchii wartości i uznana za godną akceptacji oraz społecznie doniosłą dla teraźniejszości i przyszłości. W związku z wartościującym i selektywnym podejściem do tradycji można w niej wyróżnić dwie warstwy:

sferę określonej obyczajowości, związaną z uwarunkowaniami kultiirowymi, społecznymi, gospodarczymi — z natury rzeczy zmiennymi, zależnymi od kontekstu historycznego;
wartośd generalne, które, iiznane przez poprzednie pokolenia za istotne, ważne, były w przeszłości wartościami przewodnimi i mogą być uważane za reprezentatywne dla nich i w jakiejś mierze wzorcowe.

W znaczeniu selektywnym tradycja to często ogół tego, co należy przede wszystkim do porządku moralnego lub religijnego. Powoływanie się na tradycję stanowi istotny czyrmik samookreślenia się grup, klas, warstw społecznych, całych narodów.

2. W teologii chrześcijańskiej tradycja bywa pojmowana m. in. jako:

przekazywanie depozytu wiary dzięki sukcesji apostolskiej (Ireneusz z Lyonu);
Objawienie chrześcijańskie, które nie zostało spisane w Nowym Testamencie, a jest przekazywane w Kościele (Tertu-LiAN, Hipolit Rzymski, Cyprian z Kartaginy);
nie spisana przez Apostcd:ów wyMadnia Pisma Świętego (Klemens Aleksandryjski);
to, w co Kościół wierzy zawsze i wszędzie (Wincenty z Lerynu).

Według soboru watykańskiego U zarówno Pismo Święte, jak i tradycja wyrażają Objawienie Boże: Pismo wyro^o z tradycji i tradycja zapewnia jego poprawne rozumienie.

TRADYCJONALIZM <nłc. traditiomlistae, -arum = tradycjonaliści, zwolennicy tradycjonalizmu (w XIX w.)) ang. traditionalism; fr. traditionalisme; nm. Traditionalismus

Doktryna filozoficzno-teologiczna uznająca pierwotne Objawienie za jedyne źródło poznania nie tylko religijnego i moralnego, ale i metafizycznego, w tradycji zaś upatrująca zasadnicze kryterium prawdy (L. G. A. DE Bonald, F. R. de Lamennais); w ujęciu umiarkowanym ograniczająca owe normy do prawd moralnych i religijnych (L. E. M. Bautain, a. Bonnetty). U podstaw tych poglądów, odrzuconych przez Kościół katolicki, legło przekonanie o niezdolności jednostkowego rozumu ludzkiego do samodzielnego dotarcia do prawdy, która jako zbiorowe dziedzictwo może być przekazywana tylko na zasadzie autorytetu i w ramach wspólnoty.

TRAGIZM (gr. tragikós = wzniosły, wspaniały) ang. the tragic; fr. le tragiąue; nm. das Tragische, Tragik

Cecha takiej sytuacji, która nieuchronnie prowadzi do nieszczęśliwego końca, a powstałej na skutek konfliktu moralnego. Może to być np. dylemat posłuszeństwa wobec równoważnych, choć częstokroć rozbieżnych norm moralnych czy ścieranie się woli ludzkiej z przemożnymi siłami zewnętrznymi, z którymi walka, choć beznadziejna, jest obowiązkiem moralnym.
Kategoria estetyczna opierająca się na charakteryzowanej wyżej (2) sytuacji.

TRANSCENDENCJA (nłc <transcenden-tia> ~ przekroczenie, wyższość, z łc. trans-cendens, -entis = przekraczający) ang. trans-cendence; fr. transcendance; nm. Transzen-denz

metaf. W przeciwstawieniu do -> immanencji (2) — status tego, co znajduje się poza danymi bytami i posiada całkowicie różną od nich naturę, jak np. transcendencja Boga w stosunku do świata i do świadomości (ujęcie takie wyklucza jakikolwiek panteizm).
t. pozn. To, co wykracza poza coś, czyli znajduje się poza daną dziedziną, zwłaszcza

895

896

TRANSCENDENTALIA

TRANSCENDENTALIZM

zaś to, co się znajduje poza świadomością. Niekiedy: akt transcendowania (przekraczania), gdy poznająca świadomość wychodzi niejako poza siebie, ujmując coś drugiego, zewnętrznego, i wtedy zachodzi transcendencja przedmiotu wobec aktu świadomości lub wobec niej samej. „Ja" transcendentalne jest transcendencją, lecz tylko w znaczeniu względnym, a nie absolutnym.

R. Ingarden wyróżnia szereg odmian transcendencji w aspekcie teoriopoznaw-czym. Są to:

transcendencja strukturalna w słabszej postaci — całkowita odrębność przedmiotu poznania od aktu świadomości;
transcendencja strukturalna w silniejszej postaci — gdy między przedmiotem poznania i aktem świadomości występuje utworzony przedmiot czysto intencjonalny;
transcendencja radykalna — gdy akt świadomości w samoistnym (a nie intencjonalnym) przedmiocie poznania nie może wywołać żadnej zmiany;
transcendencja pełni bytu — gdy akt świadomości nie może poznawczo wyczerpać wszystkich własności przedmiotu samoistnego;
transcendencja niedostępności poznawczej — niepoznawalność, np. w odniesieniu do -^ rzeczy samych w sobie u I. Kanta.

TRANSCENDENTALIA (nłc. <transcen-dentalia>) ang. transcendentals; nm. Trans-zendentalien

Termin scholastyczny oznaczający powszechne własności -^ bytu (A).

1. metaf. ^ Transcendentalne (1) własności bytu, przysługujące każdemu realnemu bytowi jako bytowi. W tradycji filozofii klasycznej wyróżnia się następujące transcendentalia: 1) byt (ens), 2) —> rzecz (1) (res), 3) —> jedno (3) {unum), 4) -^ coś {ali-ąuid) (= —> odrębność), 5) -^ prawda (Ila) {verum), 6) —> dobro (2) (bonum), 7) -^ piękno (2) (pulchrum) — przy czym porządek wyszczególnienia nie jest dowolny, lecz

wynika z poznawczego procesu uwyraźniania treści bytu jako bytu.

2. metaf. —> Pojęcia (IBa) transcenden
talnych własności bytu i odpowiadające
im nazwy, które w przeciwieństwie do uni-
wersaliów (—>powszechniki/!/) orzekają
o bycie analogicznie (-> analogia / II-2b /
proporcjonalności właściwej), przy czym
zakres ich orzekalności w miarę uwyraź
niania treści nie zmniejsza się, lecz pozo
staje ten sam. Pojęcia transcendentalne
charakteryzują się tym, że:

wykraczają poza kategorie Arystotelesa i nie stanowią rodzajów, lecz wyrażają własności wspólne wszystkiemu, co jest; różnią się między sobą jedynie ze względu na punkt widzenia (prawda to byt o tyle, o ile urzeczywistnia on swój wzór; dobro to byt o tyle, o ile zdolny on jest zaspokoić jakieś dążenie... itd.);
ponadto mają tę samą treść realną, są wzajemnie zamienne: byt jest prawdziwy, dobry; prawda utożsamia się z bytem {ens et verum conventuntur), z dobrem (ens et bonum conyentuntur); dobro utożsamia się z bytem, z prawdą {verum et bonum conven-tuntur, etc).

3. Pojęciem transcendentaliów posługu
je się m. in. T. Czeżowski, według którego
są to beztreściowe (nie determinujące ka-
tegorialnie) „sposoby bycia", takie jak: ist
nienie, konieczność, możliwość, dobro,
piękno. Nie można ich sobie przedstawić,
można je jedynie uchw3'^cić w odpowied
niego typu doświadczeniu i stwierdzić
w sądzie lub w ocenie. Terminy dotyczące
tych sposobów bycia (a więc w jakimś sen
sie sposobów wiązania się własnośd w ob
rębie indywiduum, choć one same własno
ściami nie są) używeme bywają jak nazwy,
faktycznie jednak są furiktorami zdanio-
twórczymi od argumentów zdaniowych.

TRANSCENDENTALIZM <nłc. transcen-dentalis od łc. transcendens - przekraczający) ang. transcendentalism; fr. transcenden-talisme; nm. Transzendentalismus

897

898

TRANSCENDENTALNY

TRANSMIGRACJA

Zapoczątkowany w XIX w. przez R. W. Emersona kierunek filozoficzno-reli-gijny (nazwa przeniesiona z założonego przez Emersona i jego kolegów w 1836 r. Transcendental Club), przyjmujący nie tylko istnienie świata istot duchowych, który może być przedmiotem duchowego poznania, lecz również tezę, że jedyną prawdziwą rzeczywistością jest duch, wobec czego cel życia człowieka polega na osiągnięciu przez niego własnymi siłami osobistego uduchowienia.
metaf. Pogląd przyjmujący istnienie rzeczywistości niezależnej od ludzkiego poznania; syn.-^ realizm (lA).
Nazwa stosowana najczęściej w odniesieniu do -> idealizmu (I-2B) transcendentalnego I. Kanta i różnych odmian kantyzmu, a to ze względu na praktykowany tam sposób filozofowania, uciekający się do tzw. analiz transcendentalnych, przeciwstawnych empirycznym metodom badawczym. Według Kanta bowiem aprioryczne formy poznania poprzedzają i warunkują wszelkie doświadczenie.
Określenie stanowiska teoriopozna-wczego reprezentowanego przez E. Hus-SERLA, według którego fundamentem wszelkiego poznania, odkrywanym dzięki -^ redukcji fenomenologicznej (zwanej też transcendentalną), po —> „wzięciu w nawias" świata empirycznego, jest świadomość (^ czysta świadomość).

TRANSCENDENTALNY <nłc. <transcen-dentalis> od łc. transcendens = przekraczający) ang. transcendental; fr. transcendental; nm. transzendental

metaf. Przekraczający —> kategorie (1), ponadrodzajowy, przysługujący każdemu —> bytowi (A), związany z —> transcenden-taliami (1) (powszechnymi własnościami bytu).
W kantyzmie: związany z -^ kategoriami (2) fl priori, nie uzyskanymi z doświadczenia, lecz je warunkującymi i stosowanymi tylko w poznaniu doświadczalnym.

3. W fenomenologii: dotyczący metod i u-jęć związanych z tzw. czystą świadomością, tzn. świadomością wolną od wszelkich elementów i ujęć nie zagwarantowanych sa-m5nm przebiegiem przeżyć i tego, co w nich immanentnie zawarte (—> czysta świadomość, czyli świadomość transcendentalna).

TRANSCENDENTNY <łc. transcendens = przekraczający) ang. transcendent; fr. trans-cendant; nm. transzendent

Znajdujący się poza lub ponad rozpatrywaną dziedziną i nie będący tej samej natury, co ona, np. Bóg wobec świata; vs^> im-manentny (1).
t. pozn. Zewnętrzny wobec aktu świadomości lub wobec poznającego podmiotu.
W kantyzmie: znajdujący się poza zasięgiem doświadczenia; inaczej: metafizyczny, noumenalny.
U M. Heideggera: wznoszący się ponad poziom, na jakim sam się znajduje, przewyższający siebie. W zbliżonym znaczeniu posługuje się tym terminem Th. W. Adorno.

pot. Niekiedy: nadzmysłowy, duchowy.

TRANSFORMIZM (nłc. transformis = dający się przekształcić; zmieniony) ang. transformism; fr. transformisme; nm. Trans-formismus, Transformationstheorie

biol. W przeciwstawieniu do —> fiksi-zmu — teoria, według której gatunki biologiczne podlegają zmianom i pojawiają się w wyniku ewolucji form prostszych. Trans-formizmem są m. in. darwinizm, lamar-kizm, —> mutacjonizm, -^ ewolucjonizm (2).
U Ch. Renouyiera: określenie -> wa-riabilizmu, obejmującego w jego ujęciu nie tylko heraklityzm, lecz także ewolucjonizm H. Spencera.

TRANSMIGRACJA (nłc. <transmigratio> = wędrowanie) ang. transmigration of so-uls; fr. transmigration des dmes

Wcielanie się duszy po śmierci człowieka w inne ciała — ludzkie, zwierzęce, ro-

899

900

TRESC

TRWANIE

Ślinne, nieożywione, bądź przybieranie przez nią postaci demonów lub bogów. Pojęciem węższym, bo odnoszącym się do wędrówki duszy w obrębie jednego tylko gatunku, jest —> reinkarnacja.

TREŚĆ łc. materia; ang. meaning, content, matter, ix. contenu; nm. Gehalt, Inhalt

metaf., t. pozn. Zdeterminowana natura bytu, stanowiąca jego zawartość i mogąca być przedmiotem poznania pojęciowego i ujęć definicyjnych.
log. Treść nazwy (i odpowiadającego jej pojęcia) — wyróżniony przez —> znaczenie (Ic) danej nazwy zespół cech przysługujący wspólnie wszystkim jej desyg-natom i tylko im; syn.^ konotacja.
estet. To, co jest przedstawione lub wyrażone w dziele sztuki, w przeciwstawieniu do -^ formy (4).
psych. W procesach psychicznych (myśleniu, dążeniu, emocjach itp.) obok strony formalnej wyróżnia się stronę treściową, czyli to, o czym myślimy, do czego dążymy, co przeżywamy itp.
U F. Brentany: to, co znajduje się w czymś innym, np. treść świadomości w danej chwili to ogół faktów świadomości, które ją wypełruają lub konstytuują.
Według K. Twardowskiego: treść aktu — to, dzięki czemu akt zmierza do danego przedmiotu (u E. Husserla jest to materia aktu).

TRIADA (gr. <trids> = liczba trzy, trójka) ang. triad; ix. triadę; nm. Triadę

Układ trzech elementów; np. triadę stanowi sylogizm zbudowany z dwóch przesłanek i wniosku. Analogicznym pojęciem jest —> diada.

U G. W. F. Hegla: dialektyczny trójstopniowy rozwój myśli, a zarazem całej rzeczywistości; obejmuje on następujące stadia: 1) tezę,2) antytezę — zaprzeczenie tezy, i ich 3) syntezę, która przedstawia jedność poprzednich stopni, tyle tylko, że realizowaną na wyższym pozio-

mie, stanowiąc ich przezwyciężenie i punkt wyjścia dla nowej triady.

TRIYIUM (łc. <trivium> = rozstajne drogi, miejsce, gdzie zbiegają się trzy drogi)

Pierwszy, podstawowy stopień studiów na wydziale nauk świeckich (Facultas Ar-tium Liberalium) średniowiecznego uniwersytetu, obejmujący trzy przedmioty humanistyczne: gramatykę, retorykę i dia-lektykę. Były to trzy (spośród siedmiu) —> sztuki wyzwolone tzw. racjonalne (artes triviales, sermonicales lub rationales), a naj-ważruejszą z nich była dialektyka.

-^ Quadrivium.

TROPY (gr. <trópoi> = zwroty, obroty) ang. tropes; ix. tropes; im\. Tropen

W starożytnym sceptycyzmie greckim: nazwa argumentów uzasadniających konieczność powstrzymania się od wydawania sądów apodyktycznych {trópoi fes epoches), a także nazwa różnych sposobów zbijania twierdzeń. Tradycyjne dziesięć tropów Ainezydemosa sprowadzano często do mniejszej ich liczby, np. do pięciu (Agryppa): 1) niezgodność poglądów między ludźmi, 2) cofanie się w dowodzeniu w nieskończoność (-^ regressus ad infinitum), 3) względność spostrzeżeń, 4) przyjmowanie nieuzasadnionych założeń, 5) -^ błędne koło (2) w dowodzeniu.

TRWANIE nłc. duratio; ang. duration; ix. duree; nm. Dauer

1. Utrzymywanie się czegoś w —> czasie, pozostawanie w nim. Niekiedy trwanie utożsamiane jest z czasem, niekiedy zaś uważane za jego składnik:

czas absolutny jako środowisko analogiczne do przestrzeni, obejmujące poszczególne czasy i w którym pojawiają się kolejno okresy rozmaitych zdarzeń;
wyróżniony fragment czasu absolutnego oddzielający dwa zdarzertia; w tym znaczeniu mówi się np. o trwaniu jakiegoś zjawiska.

901

902

TUCJORYZM

TWÓRCZOŚĆ

U Augustyna: treść terminu esse, które jest przeciwstawione przeszłości i wyraża teraźniejszość rozumianą jako aktualne trwanie bytów zmiennych. W wyrażeniu Summum Esse zawiera się określenie natury Boga, który jako absolutna teraźniejszość jest niezmienn3Tn Trwaniem; niezmienność jest więc cechą trwania Boskiego.
U H. Bergsona: dure'e w przeciwstawieniu do czasu: „czyste trwanie" {duree pure), „trwanie przeżyte" {duree vecue), „trwanie rzeczywiste" {duree reelle), „trwanie konkretne" {duree concrete), „trwanie jako jakość" {duree qualite) — jakość właściwa stanom psychicznym, które następując po sobie nie zajmują miejsca obok siebie, lecz przechodzą jedne w drugie. Jest to więc czas przeżyty, w przeciwieństwie do czasu jako idei matematycznej lub mierzalnej wielkości fizycznej.

TUCJORYZM (łc. tutior = pewniejszy, bezpieczniejszy) ang. tutiorism; fr. tutiori-sme; nm. Tutiorismus

et. Jeden z tzw. —> systemów moralnych, według którego pomimo żywionej wątpliwości co do obowiązywalności normy jakiegoś prawa, również prawa pozytywnego, należy postępować zgodnie z tym prawem, chyba że byłoby rzeczą moralnie pewną, iż prawo to nie obowiązuje; dopiero wtedy przysługuje człowiekowi wolność postępowania niezależnego od owej normy.

Tucjoryzm bezwzględny,zwany —> rygoryzmem, został odrzucony przez Kościół katolicki. Stanowiskiem przeciwstawnym tucjoryzmowi jest vs—> la-ksyzm (1).

TWIERDZENIE gr. apóphasis, apóphansis; łc. propositum; nłc. afftrmatio, propositio; ang. affirmation, proposition, theorem (2); fr. affirmation; nm. Affirmation, Bejahung, Be-hauptung

1. metod. Sąd twierdzący lub przeczący uznany przez kogoś za prawdziwy lub słuszny {-^ asercja /!/,-» teza 161); tak-

że akt formułowania i wyrażania (w mowie, w piśmie) takiego sądu.

2. metod. Wyrażenie, które jest udowodnione w systemie dedukcyjnym.

U I. Kanta: twierdzenie apodyktyczne — wyrażające konieczność i któremu nie można zaprzeczyć w przeciwieństwie do asertorycznego i problematycznego; podobnie u E. Husserla: twierdzenie apodyktyczne — całkowicie oczywiste, którego zaprzeczenia nie da się pojąć.

TWORZYWO gr. hyle; łc. materia; ang. stuff; fr. etoffe; nm. Stoff

Tworzywo wszechświata — termin E. Haeckla {Weltstoff), nabierający szczególnego znaczenia u P. Teilharda de Char-DiN {etoffe de l'univers), według którego tworzywo wszechświata ma charakter zarówno materialny, jak i duchowy (ducho-materia), przy czym ewolucja polega na stopniowej spirytualizacji materii aż po całkowite uduchowienie rzeczywistości.
pot. To, co jest przedmiotem działania zewnętrznym w stosunku do działającego podmiotu (nawet sam podmiot urabiający siebie, np. uczący się).

TWÓRCZOŚĆ gr. poiesis, demiourgta; łc. creatio; nłc. creamen; ang. creativity; fr. cre-ation; nm. Kreativitat

metaf. W odróżnieniu od -> stwarzania (1) — działanie polegające na przetwarzaniu czegoś istniejącego, powodowanie powstawania czegoś nowego jako oryginalnej kompozycji tworzonej z rzeczy zastanych. Jest to jedna z czystych -^ doskonałości (1), dołączająca się do podstawowej doskonałości, jaką jest istnienie.

W estetyce klasycznej i w etyce:

sprawność {-^ cnota /2a/) tworzenia wytworów użytkowych i dzieł sztuki {bo-num operantis);
dzieła użytkowe i dzieła sztuki {ho-num operis).

3. psych. Zdolność do znajdowania no
wych rozwiązań problemów lub nowych

903

904

TYCHIZM

TYPOLOGIA

Środków artystycznego wyrazu; prowadzi do wytworów nowych dla danej jednostki, lecz niekoniecznie dla innych.

TYCHIZM <gr. tyche = przypadek) ang. tychism; fr. tychisme; nm. Tychismus

Termin wprowadzony przez C. S. Peirce'a (1892) na określenie jego własnego poglądu, według którego nie ma w świecie absolutnego zdeterminowania, co nie jest tylko wyrazem naszej nieznajomości przyczyn, lecz zdaje się stanowić rzeczywistą i obiektywną lukę w systemie konieczności kosmicznych. Niezdeterminowanie owo przejawia się zwłaszcza we wzroście i różnicowaniu się organizmów. Termin ten przejął od Peirce'a W. James.

TYP (gr. typos, łc. typus = odbicie, obraz) ang. type; fr. type; nm. Typus, Typ

1. metod, syn.—> Model (1) — przedmiot wzorcowy istniejący w rzeczywistości (typ empiryczny) lub konstrukcja pojęciowa (typ idealny); tzw. pojęcie typologiczne (-> typologia /1 /), umożliwiające grupowanie jakichś przedmiotów ze względu na to, że posiadają cechy, jakie ma przedmiot wzorcowy. Wyróżnienie typów pozwala na uporządkowanie logiczne zbiorów, w których trudno byłoby zastosować —> klasyfikację ze względu na to, że nie ma w nich dwóch podklas

z cechami wyłączającymi się, są natomiast elementy posiadające określoną cechę w różnym stopniu jej nasilenia. Pojęcie typu stosowane jest m. in. w biologii, psychologii, antropologii, socjologii, teorii sztuki.

log. Klasa przedmiotów rozpatrywana w —> teorii typów.
biol. Jednostka taksonomiczna obejmująca gromady; wzorzec określający sposób ścisłego stosowania nazwy gatunkowej, rodzajowej, rodzinowej.

TYPOLOGIA (gr. typos = odbicie, obraz + logos = słowo, nauka) ang. typology; fr. typologie; nm. Typologie

metod. Zabieg polegający na wyróżnieniu -^ typów (1), tj. przedmiotów wzorcowych (realnych lub idealnych, ale posiadających wyraźne i wspólne cechy) w obrębie jakiegoś zbioru przedmiotów, oraz na grupowaniu reszty przedmiotów wokół tych wzorców; także układ wyróżnionych typów, np. typologia zabytków sztuki, typologia języków.
psych. Nauka o typach ludzkich rozpatrywanych z punktu widzenia ich budowy fizycznej, z którą wiążą się określone właściwości psychiczne, np. typologia Junga (introwertyk, ekstrawertyk), typologia Kretschmera (typ pykniczny, leptoso-miczny, atletyczny).

905

906

UJEDNOSTKOWIENIE

UCZENIE SIĘ nłc. apprehensio; ang. the learning; fr. apprentissage; nm. Lernen

psych. Wszelka modyfikacja —> zachowania podmiotu, jaka zachodzi pod wpływem jego kontaktu ze środowiskiem, z wykluczeniem zmian wywołanych chorobą, zmęczeniem, adaptacją sensoryczną; także sam proces, dzięki któremu owa modyfikacja zachodzi. Uczenie się jako konsekwencja wpływu doświadczenia bywa przeciwstawiane dojrzewaniu, które jest konsekwencją wpływu czynników wrodzonych. Najdokładniej zbadane jest uczenie się zwane —> warunkowaniem; prócz niego znane są inne typy uczenia się, rządzone prawdopodobnie irmymi prawami, takie jak uczenie się werbalne, uczenie się ze zrozumieniem, rozwiązywanie problemów, itp.

UCZESTNICZENIE (uczestnictwo)

metaf. syn.—> Partycypacja.

UCZUCIE gr. pdthos; łc. affedus, affectio, sensus; nłc. passio (1); ang. sentiment/feeling; fr. sentiment; nm. Gefiihl, Gemut

1. W psychologii filozoficznej (w tomi-zmie): poruszenie w pożądawczo-zmysło-wej sferze życia psychicznego podmiotu, który dąży do jakiegoś dobra zmysłowego lub duchowego (niektórzy tomiści przyjmują istnienie „uczuć duchowych"), a unika zła.

W tradycji filozoficznej nawiązującej do platońskiego podziału duszy na trzy

części: rozumną, impulsywną i pożądaw-czą — zaliczano uczucia do podstawowych władz psychicznych obok rozumu i woli.

Od epikurejczyków datuje się sprowadzanie uczuć do doznawania przyjemności lub przykrości.

W tradycji arystotelesowsko-tomisty-cznej utrzymuje się czwórpodział władz umysłowych: z jednej strony — 1) poznanie zmysłowe i 2) poznanie umysłowe (intelektualne, rozumowe), z drugiej zaś — 3) pożądanie zmysłowe (uczucia) i 4) pożądanie umysłowe (wola).

Tomasz z Akwinu w zależności od relacji podmiotu do dobra lub zła rozróżnia następujące uczucia: miłość i nienawiść (na skutek poznania dobra lub zła), pragnienie i ucieczkę (czynna postawa wobec dobra lub zła), radość i smutek (osiągnięcie lub nieosiągnięcie dobra), nadzieję, rozpacz, odwagę, strach, gniew.

Począwszy od I. Kanta odróżnia się wrażenia zmysłowe, czyli czucia, od uczuć uważanych odtąd za odrębny przejaw świadomego życia.

U M. Schelera: uczucia zmysłowe — wywoływane bezpośrednio przez wrażenia; uczucia witalne — regulujące stan organizmu (np. uczucie zmęczenia); uczucia duchowe, a wśród nich uczucia najgłębsze, jak poczucie szczęścia, rozpacz, zachwyt, w których „ja" zatraca świadomość swej odrębności.

2. psych. Przeżycie będące ustosunkowaniem się do czegoś, dające się ocenić jako pozytywne lub negatywne, przyjemne lub przykre. W odróżnieniu od -^ emocji, które są przeżyciami dokonującymi się na poziomie zmysłowym, uczucia są przeżyciami wyższego rodzaju.

UJEDNOSTKOWIENIE nłc. indmidmtio metaf. W filozofii scholastycznej: fakt urzeczywistnienia w -^ jednostce (2) jakiegoś wzoru gatunkowego. -> Indywidu-acja (1), -^ jednostkowienie.

907

908

UJĘCIE

UKŁAD

UJĘCIE łc. perceptio, notio; nłc. apprehen-sio, intentio actualis; ang. apprehension; fr. apprehension; nm. Apprehension, Aujfassung

1. t. pozn. W odróżnieniu od -^ sądze
nia i —> rozumowania — akt, poprzez któ
ry intelekt przyswajając sobie jakąś treść
dociera do przedmiotu poznania i tworzy
—> pojęcie (1), niczego jeszcze nie twier
dząc ani nie przecząc.

Proste ujęcie (simplex apprehensio) — termin scholastyczny określający pierwszą z trzech operacji intelektu, jaką jest tworzenie pojęć; polega ono na wyabs-trahowywaniu przez —> intelekt (Ib) czynny z wyobrażeń elementów niekoniecznych i zmiennych (—> abstrakcja /1 /), zatrzymywaniu zaś elementów koniecznych i trwałych oraz na przyjędu przez -> intelekt (la) bierny uzyskanej treśd i kontemplatjmmym zatrzymaniu się na niej (—> intuicja /1 /).

2. W opisach fenomenologicznych —
sposób potraktowania przez świadomość
(lub jej podmiot w akcie) tego, co dane, ob
ce, np. treści wrażeniowej. Ujęcie jest prze
jawem aktywności podmiotu, chociaż mo
że być podyktowane przez naturę i sposób
dania tego, co ujmowane.

UKŁAD ang. system; fr. systee; nm. System, Gestalt

Zespół elementów powiązanych ze sobą i oddziałujących wzajemnie na siebie, dzięki czemu stanowi on pewną całość. Związki zachodzące między elementami układu, czyli oddziaływania między nimi, decydują o jego aspekcie dynamicznym. Aspekt całościowy i aspekt dynamiczny rozpatrywanej rzeczywistości pozwalają ujmować ją jako pewien układ. Wszystko to, co się znajduje poza układem, zwie się jego otoczeniem. Układ wzięty „sam w sobie", tzn. bez uwzględnienia jego otoczenia, jak też otoczenie rozważane „samo w sobie", czyli bez uwzględnienia układu, są abstrakcjami. Ściśle biorąc, nie istnieje układ izolowany od otoczenia ani też otoczenie oderwane od układu.

„Układ" jest pojęciem względnym: zależnie od przyjętego punktu widzenia jeden i ten sam zespół elementów może być traktowany jako układ samodzielny albo jako część większego układu.

Wyróżnia się w układzie wejścia (te elementy układu, przez które można na niego oddziaływać) oraz wyjścia (te elementy układu, przez które on sam może oddziaływać). Wejścia i wyjścia mogą być wewnętrzne, kiedy na układ może oddziaływać tylko on sam lub kiedy układ tylko na siebie może oddziaływać, bądź zewnętrzne, kiedy otoczenie oddziałuje na układ lub kiedy układ oddziałuje na otoczenie. Z irmego punktu widzenia wejścia i wyjścia mogą być bądź informacyjne, gdy układ prz5^muje lub przekazuje —> informacje (1), bądź zasileniowe, gdy układ przyjmuje lub przekazuje zasilenie.

Wyróżnia się rozmaite rodzaje układów; oto ważniejsze z nich:

układy informowane, tj. mające co najmniej jedno wejście zewnętrzne informacyjne;
układy informujące, tj. mające co najmniej jedno wyjście zewnętrzne informacyjne;
układy informacyjne, tj. mające co najmniej jedno wejście zewnętrzne informacyjne i co najmniej jedno wyjście zewnętrzne informacyjne;
układy informatyczne, tj. skomputeryzowane układy informacyjne;
układy cybernetyczne, tj. układy o dużej złożoności, posiadające własność samoregulacji i w których stan wejść nie wyznacza jednoznacznie stanu wyjść, a jedynie ich prawdopodobieństwo.

Mówi się także o układach bezwzględnie i względnie odosobnionych. Układ zwie się bezwzględnie odosobnionym, jeżeli nie ma żadnych wejść ani wyjść zewnętrznych; w przeciwnjnn razie układ zwie się względnie odosobnionym. Mówiąc krótko „układ", ma się z reguły na myśli układ względnie odosobniony.

909

910

UŁOŻENIE

UPRAWNIENIE

Pojęcie układu ma zastosowanie w naukach przyrodniczych i w naukach społecznych. —> System.

UŁOŻENIE gr. keisthai; łc. situs; ang. situ-ation; fr. situation; nm. Lagę

metaf. Jedna z dziesięciu wymienionych przez Arystotelesa —> kategorii (1) bytu, mianowicie —> przypadłość (1) relacyjna wyróżniona ze względu na usytuowanie (situm esse) różnych części integralnych jakiegoś bytu jednych względem drugich.

UMIEJĘTNOŚĆ gr. techne; łc. ars; ang. ability (1), science (2); fr. savoir-faire (1), science (2); nm. Konnen (1), Fahigkeit (1), Wissenschaft (2)

Praktyczna znajomość czegoś, zdolność wykonania czegoś, np. inteligencja jako zdolność trafnego wyzyskania posiadanej wiedzy w nietypowej sytuacji.
Umiejętności — nadrzędna nazwa dla dyscyplin naukowych zarówno teoretycznych, jak i praktycznych (nauka, sztuka i tecłinika).

UMIEJSCOWIENIE metaf. syn.-^ Miejsce.

UMOWA SPOŁECZNA ang. social con-tract; fr. contrat social, pacte social; nm. Ge-sellschaftsvertrag, Yerabredung

Hipotetyczna zasada funkcjonowania społeczeństwa przyjęta w doktrynach prawa natury. Wyjaśnia ona podstawę i początki społeczeństwa — również podstawy władzy politycznej — tym, że w przedpaństwo-wym stanie naturalnym izolowane jednostki połączyły się ze sobą zawierając umowę dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa lub zagwarantowania praw naturalnych (Th. HoBBES, J. J. Rousseau).

UMYSŁ gr. nońs, phren; łc. animus, mens (2); ang. mind; fr. esprit; nm. Geist (1), Gemiit (2)

1. psych., t. pozn. Władze duchowej sfery życia człowieka, tj. -^ intelekt i -^ wola.

przejawiające się przede wszystkim w zdolności poznawania i wyboru. —> Rozum, -^ cogitatio.

2. psych., t. pozn. Mens — zasada wyznaczająca całą sferę życia psychicznego człowieka, tj. zarówno aktywności intelektualnej i wolitywnej, jak i władz zmysło-wo-poznawczych i pożądawczych. W tradycji arystotelesowsko-tomistycznej przyjmuje się na ogół czwórpodział władz umysłowych: 1) poznanie zmysłowe i 2) poznanie umysłowe (intelektualne, rozumowe) oraz 3) pożądanie zmysłowe (uczucia) i 4) pożądanie umysłowe (wola).

UNIWERSALIA (nłc. <universalia> od łc. universalis = powszechny) ang. universals; fr. les universaux; nm. Universalien t. pozn. syn.-^ Powszechniki.

UOGÓLNIENIE ang. generalization; fr. generalisation; nm. Yerallgemeinerung

log. -^ Uznanie zdań ogólnych (^ ogólność / 2 /) na podstawie zdań jednostkowych (tj. zdań o indywiduach). —> Indukcja.

syn.—> Generalizacja (1).

UPORZĄDKOWANIE (LOGICZNE)

ang. order

metod. Uszeregowanie elementów danego —> zbioru (1) w taki sposób, by każdy z nich znalazł określone miejsce w szeregu ze względu na jakąś —> relację (2) porządkującą zachodzącą między nimi. Uporządkowanie logiczne, obok —> typologii (1) i —> klasyfikacji, jest zabiegiem, który systematyzuje przedmioty należące do zakresu danej nauki.

UPRAWNIENIE łc. ius; ang. right; fr. le droit; nm. Recht, Berechtigung, Bemachtigung

et. -^ Prawo (ID) podmiotowe (ius) w odróżnieniu od prawa przedmiotowego {lex), wskazujące na dobra, jakie są należne podmiotowi i których respektowania może on, a nawet powinien się domagać od innych ludzi. Uprawnienie jako subie-

911

912

UTOPIA

UWAGA

ktywny aspekt prawa moralnego wyraża to, co się należy danemu człowiekowi przede wszystkim z tej racji, że jest człowiekiem, a następnie że jest w takiej a nie innej sytuacji życiowej (psychicznej, społecznej, politycznej itp.), a także z racji nałożonych obowiązków. Wyraża ono potrzeby człowieka w perspektywie —> sprawiedliwości (1). Pojęcie korelatywne z -^ obowiązkiem.

UTOPIA (gr. przeczenie ou- + topos = miejsce — w sumie: nigdzie) ang. utopia; fr. utopie; nm. Utopie

„Miejsce, którego nie ma" — nazwa pochodząca z tytułu dzieła Th. More'A (De optinio reipuhlicae statu, deque nova insula Utopia, 1516), w którym autor daje obraz idealnego społeczeństwa, żyjącego na fikcyjnej wyspie.

Wizja lepszego społeczeństwa oparta na krytyce aktualnie istniejących stosunków społecznych i przeciwstawiająca im propozycję nowego porządku społecznego (w Utopii Morusa: wspólna własność wszystkiego, powszechny obowiązek pracy, kolektywizm w produkcji dóbr, egalitaryzm w ich konsumpcji), bez uwzględnienia przy tym wszystkim realnych szans i możliwości jego zaprowadzenia. (Wizja taka nie musi zresztą ograniczać się do spraw porządku politycznego.) Do bardziej znanych utopii (będących przeważnie eutopiami, tzn. opisami „dobrego miejsca") należą: Rzeczpospolita Platona, Cyropedia Ksenofonta, Państwo Boże Augustyna, Miasto słońca T. Campanelli, Nowa Atlantyda F. Bacona, Mikołaja Doświadczyń-skiego przypadki I. Krasickiego (tytułowy bohater dostaje się jako rozbitek na wyspę Nipu, na której panuje sprawiedliwy ustrój i żyje szczęśliwe społeczeństwo), dzieła twórców utopijnego socjalizmu (m. in. C. H. de Saint- -Simona, R. Owena).
pot. Nieziszczalne projekty, nierealne pomysły i oczekiwania dotyczące przyszłości, jak np. zbudowanie „raju na ziemi".

UTYLITARYZM <łc. utilitas = korzyść, wygoda, pożytek) ang. utilitańanism; fr. utilitarisme; nm. Utilitarismus, Niitzlich-keitstheorie

et. Odmiana —> eudajmonizmu upatrująca w respektowaniu zasady —> użyteczności (1) skuteczną drogę do osiągnięcia szczęścia. Użyteczność jest więc w utylita-ryzmie podstawowym kryterium działania i jego oceny. Do czołowych przedstawicieli utylitaryzmu zalicza się J. Bentha-MA i J. St. Milla (twórców tego terminu), według których: najwyższą wartość stanowi użyteczność osobista rozumiana jako to, co dostarcza największych (Bentham) lub najwyższych (J. St. Mili) przyjemności (utylitaryzm indywidualistyczny); ponieważ uzyskanie tych przyjemności zależy w znacznej mierze od innych ludzi, rozsądną rzeczą jest starać się także o ich przyjemność jako o środek umożliwiający uzyskanie większej przyjemności dla siebie (Bentham i J. St. Mili); tą drogą dochodzi się do starania o cudzą przyjemność w oderwaniu od dążenia do korzyści osobistej (J. St. Mili); ów altruizm jest celem, do którego winien zdążać człowiek naprawdę moralny (utylitaryzm społeczny). Za współczesną postać utylitaryzmu można uważać -^ pragmatyzm (1).

UWAGA łc. attentio; ang. attention; fr. at-tention; nm. Aufmerksamkeit

psych. Proces psychiczny prowadzący do ograniczania zakresu bodźców, na które jednostka reaguje w danym momencie.
psych. Stan świadomości, dla którego charakterystyczne jest uczynienie pewnych treści, kosztem innych, wyrazistymi i żywymi.

W tradycyjnej psychologii rozróżniano:

uwagę bierną — towarzyszącą stanom świadomym, chociaż niekoniecznie uświadamianą sobie przez podmiot;
uwagę czynną — będącą świa-

913

30 — Słownik filozoficzny

914

UZASADNIENIE

UŻYTECZNOŚĆ

domą, wybiórczą koncentracją podmiotu na określonym przedmiocie.

Uwagę czynną nazywano dowolną, w przeciwstawieniu do uwagi mimowolnej (biernej), ponieważ pierwszą z nich poprzedza akt woli.

UZASADNIENIE ang. foundation; ir.fon-dement; nm. Begrundung, Grundlegung

metod. Wykazanie, że jakaś wypowiedź spełnia warunki pozwalające uznać ją za twierdzenie prawdziwe lub słuszne (—> uznawanie /2/).

Rozróżnia się:

uzasadnienie bezpośrednie — polegające na odwołaniu się do spostrzeżeń, intuicji, konwencji terminologicznych. W przypadku —> tautologii (1) polega ono na wykazaniu, że dana tautologia ma określoną budowę;
uzasadnienie pośrednie — polegające na odwołaniu się do twierdzeń uprzednio przyjętych jako prawdziwe lub słuszne.

Uzasadnienie może też być całkowi-t e, jak w przypadku podania poprawnego —> dowodu (1) w obrębie systemu dedukcyjnego, lub częściowe, jak w na-xikach indukcyjnych, gdzie pozwala stwierdzić, że dane twierdzerue jest tylko w jakimś stopniu prawdopodobne.

UZDOLNIENIE nłc. aptitudo; ang. aptitu-de,faculty; fr. aptitude; nm. Eignung

psych. Cecha ludzkiej osobowości wpływająca na sposób i poziom rozwiązywania różnych problemów: życiowych, organizacyjnych, naukowych, technicznych, artystycznych i in. W ^ analizie (5) czynnikowej uzdolnienia traktuje się jako podstawowy czynnik stanowiący element struktury —> inteligencji (2).

UZNAWANIE gr. sygkatdthesis (= akt uz-

nania) (1); ang. acceptance, assent; fr. assenti-ment; nm. Anerkennen, Setzung

W filozofii stoickiej: umysłowe potwierdzenie spostrzeżeń.
metod. Przyjęcie zdania do -> systemu dedukcyjnego lub do -^ teorii (4b) empirycznej, podyktowane regułami uznawania {rule of acceptance). Dla systemu dedukcyjnego są to reguły dedukcyjne, dla teorii empirycznych — reguły określające wanmki obserwacji (upoważniające do przyjęcia zdań o faktach doświadczenia) oraz reguły wnioskowania charakterystycznego dla nauk empirycznych, np. wnioskowania indukcyjnego. W ten sposób pojęcie uznawania uzyskuje charakterystykę pośrednią — poprzez sformułowanie reguł uznawania. Inny sposób definiowalna tego pojęcia polega na podaniu odpowiedniej aksjomatyki. Jest ona różna u różnych autorów, co prowadzi do powstania wielu pojęć liznawania, ale sto-simkowo często powtarzają się dwa aksjomaty: jeden dotyczący niesprzeczności systemu przekonań, a drugi — konsekwencji w przyjmowaniu wniosków. Pierwszy mówi, że jeśli uznaje się p, to nigdy nie jest tak, żeby uznawało się zarazem nie-p. Drugi mówi, że jeśli uznaje się implikację i jej poprzednik, to uznaje się również jej następnik. Jest to wyidealizowane pojęcie uznawania (—> idealizacja /I/), zakładające pełną -^ racjonalność (2) podmiotu uznawania.

UŻYTECZNOŚĆ łc. utilitas; ang. utility; fr. utilite; nm. Nutzlichkeit, Brauchbarkeit

1. et. Podstawowe pojęcie —> utylitary-
zmu, w myśl którego dokonuje się oceny
przedmiotu czynów ludzkich ze względu
na przyjemność, jaką zapewniają, i przy
krość, jakiej pozwalają uniknąć (J. Ben-

THAM, J. St. MiLL).

2. W ekonomii politycznej — zdolność
danego dobra do zaspokajania określo
nych potrzeb ludzkich.

915

916

VIS COGITATIYA

MASZ Z Akwinu, F. Suarez) tzw. władzy oceny zmysłowej, dzięki której zwierzęta miałyby poznawać, co jest dla nich użyteczne, a co szkodliwe (—> instynkt /I/). Władza ta — według scholastyków — stwierdza istnienie jakiejś wartości użytecznej dla natury poznającego podmiotu, jeśli owa użyteczność pobudza go do zdeterminowanego celowego działania lub jeśli jest źródłem jego szczegółowych doznań.

VIS AESTIMATIYA (nłc. wis aestimativa> = władza osądu) nm. Urteilskraft Scholastyczne określenie (Awicenna, To-

VIS COGITATIYA (nłc. wis cogitativa> = władza myślenia)

t. pozn., psych, syn.-^ Rozum szczegółowy.

917

918

WARTOŚĆ

WADA gr. kakia; łc. vitium; ang. vice; fr. vice; nm. Fehler

et. W przeciwstawieniu do -> cnoty (2) — stała dyspozycja woli do spełniania określonych aktów moralnie złych. W eu-dajmonistycznej etyce Arystotelesa cnoty i wady nie są w stosunku do siebie przeciwne, gdyż pierwsze nie potrzebują drugich do tego, aby być sobą, i odwrotnie.

WALKA ang. struggle; fr. lutte; nm. Kampf

biol. Walka o byt {strugglefor ex-istence, struggle for life) — jeden z czynników -^ ewolucji (II-2Ac), jaki stanowią wszystkie przejawy życiowe organizmów zwierzęcych i roślinnych, w przeciwstawne czynnikom powodującym zwiększenie śmiertelności wśród osobników danej populacji lub ograniczającym ich rozród. Walka o byt jest podstawowym pojęciem darwinizmu.
Walka (ścieranie się) przeciwieństw {inter-peneration of opposites, „Kampf" der Gegensatze) — jedno z ogólnych praw -^ dialektyki (7) marksistowskiej, często formułowane jako „prawo jedności i walki przeciwieństw", według którego zmiany w podmiocie zachowującym tożsamość dokonują się przez pojawianie się nowych cech, będących przeciwieństwem cech ustępujących.

Walka klas {class struggle, Klassen-kampf) — w marksistowskiej teorii klas społecznych: walka między podstawowymi klasami danej formacji, tj. między kla-

sami posiadającymi środki produkcji a klasami nie posiadającymi tych środków i wyzyskiwanymi. Walka ta wynika z przeciwstawnych interesów klasowych i występuje w trzech wzajemnie powiązanych płaszczyznach: ekonomicznej, ideologicznej, politycznej.

WARIABILIZM (łc. variabilis = zmienny) ang. variability; fr. variabilite; nm. Yariabi-litdt

filoz. przyr., metaf. W)mrodząca się od He-raklita z Efezu ontologiczna teoria zmienności wszechrzeczy. Według Heraklita cała rzeczywistość wciąż się zmienia („Nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki"; nb. przypisywany Heraklitowi znany aforyzm „wszystko płynie" I pdnta rhei I jest wątpliwej autentyczności), nie ma w niej trwania, lecz ciągłe stawanie się i przemijanie, przy czym owa zmienność ma niejako charakter cykliczny („Droga w górę i w dół jedna i ta sama") i wskazuje na jedność przeciwieństw. Wariabilizm wiąże się najczęściej z przeciwstawiającą się statyczności dynamiczną koncepcją bytu (-> dynamizm /1 /), np. w heglizmie, marksizmie, bergsonizmie. Elementy wariabili-zmu występują również u M. E. de Mon-taignfa, A. N. Whiteheada, a także u egzy-stencjalistów (M. Heidegger, J.-P. Sartre).

WARTOŚĆ gr. he aksia, aksioma, aksiosis; łc. valor; ang. value, worth; fr. valeur; nm. Wert, Wahrheitswerte (4)

1. Cecha przysługująca danej rzeczy (obiektywistyczne ujęcie wartości) lub też przypisywana jej przez podmiot — dowolnie (ujęcie subiektywistyczne) bądź zgodnie z przyjętymi w danej kulturze normami (ocena mająca podstawę w rzeczach). Może być traktowana pozytywnie (wartość dodatnia) lub negatywnie (wartość ujemna). W przypadku przypisywania jakiejś rzeczy doskonałości wartość nazywamy absolutną lub bezwzględną. Jeżeli rzecz jest oceniana pod jakimś wzglę-

919

920

WARTOŚĆ

WARUNEK

dem, wartość określa się jako względną, np.: ze względu na użyteczność xx&czy — wartość utylitarna, ze względu na to, że rzecz może być środkiem prowadzącym do celu — wartość instrumentalna, ze względu na to, że rzecz dostarcza przyjemności — wartość hedonistyczna, itd.

Termin „wartość" używany był początkowo w ekonomii i odnosił się do wartości ekonomicznych, tj. zaspokajających materialne potrzeby człowieka. Wprowadzony do filozofii przez R. H. Lotzego, dotyczył wartości aksjologicznych, które obejmują przede wszystkim wartości moralne i estetyczne; ze względu na dziedzinę, do której się odnoszą, do wartości aksjologicznych zalicza się wartości religijne, kulturalne, poznawcze itd. Tak zwane wartości naczelne należą do grupy wartości bezwzględnych; zajmuje się nimi filozofia wartości (—> aksjologia). Wartości determinują diagnostycznie i operatywnie kulturę jako przedmiot humanistyki. W humanistyce wartości są nie tylko kryteriami oceny zdarzeń, lecz także przedmiotem badań.

metaf. W tomizmie — aspekt lub uszczegółowienie -> dobra (2) jako transcendentalnej własności bytu, mające swoją rację zarówno w naturze bytu wartościowanego, jak i w naturze bytu wartościującego. W nowszej filozofii (R. H. Lotze, M. ScHELER, N. Hartmann) transcendentalne własności bytu często odrywa się od niego samego i traktuje jako tzw. wartości absolutne (nazjrwane też wartościami obie-ktywn3mii) na wzór platońskich -^ idei (la), przy czym jako główne wartości wymienia się najczęściej prawdę, dobro, piękno, niekiedy też świętość.
estet. Wartość estetyczna — dana w —> przeżyciu (3) estetycznym jako coś, co specyficznie (właśnie estetycznie) intryguje, fascynuje w ten sposób, że chcemy się temu przypatrzyć, a przypatrując się — niejako tym nasycić. Już w starożytności zauważono, że istnieją różne warto-

ści estetyczne, rozmaicie działające na odbiorców. Współcześnie zwraca się uwagę na wielość i różnorodność wartości estetycznych: oprócz —> piękna (1) i jego pochodnych (takich jak ładność, wdzięk, śli-czność i in.) wymienia się np. wzniosłość, wspaniałość, a także -^ tragizm (2) i komizm, -^ brzydotę (2B) (w jednym z jej znaczeń — jako to, co estetycznie pozytywne). Przedmiotem dyskusji jest sposób istnienia wartości estetycznych, ich stosunek do wartości innych typów, sposób ich poznawania. Rozróżnia się (M. Wallis) wartości estetyczne łagodne (piękno, wdzięk) i wartości estetyczne ostre (wzniosłość czy brzydota).

4. log. Wartość logiczna {truth--value) — prawdziwość lub fałszywość zdania w klasycznym —> rachunku zdań; w logikach wielowartościowych przyjmuje się więcej wartości logicznych, np. w systemie logik skończenie wielowartościowych J. Słu-PECKffiGO przyjmuje się dowolną ich liczbę, byleby tylko była to liczba skończona.

WARUNEK gr. hypóthesis; łc. condicio; ang. condition; fr. condition; nm. Bedingung

metaf. To, co determinuje działanie -^ przyczyny (IC) wywołującej -> skutek (1) — bądź w sposób pozytywny (warunek pozytywny), bądź w sposób negatywny, kiedy niewystępowanie jakiegoś wa-rurJ<u wywołuje określony skutek. W odróżnieniu od przyczyny, która jest tym, dzięki czemu powstaje skutek, warunek nie wytwarza skutku, lecz tylko umożliwia przyczynie jego wytworzenie. Warunkami w tym znaczeniu są wyróżnione elementy rzeczywistości obiektywnej lub subiektywnej.
metod. Pod wpływem -^ kondycjona-lizmu zamiast pojęcia przyczyny używa się pojęcia ogółu warunków. W związku z tjmi rozróżnia się:

a) warunek konieczny (niezbędny, nieodzowny) (condicio sine ąua non; ne-cessary condition; notwendige Bedingung):

921

922

WARUNKOWANIE

WERYFIKACJA

A jest warunkiem koniecznym dla B, gdy prawdą jest, że jeśli nie zachodzi A, to nie zachodzi B. Na przykład: jeśli się nie ma matury, to nie dostanie się na studia wyższe — gdzie A oznacza posiadanie matury, B zaś — dostanie się na studia. —> Implikacja;

warunek wystarczający (dostateczny) (condicio sufftciens; sujficient con-dition; hinreichende Bedingung): A jest warunkiem wystarczającym dla B, gdy prawdą jest, że ilekroć zachodzi A, to zachodzi B. Na przykład: jeśli pada deszcz — A, to jest mokro — B;
ponadto wyróżnia się niekiedy warunek sprzyjający (wspomagający) — zdarzenie A ułatwia wystąpienie zdarzenia B. Na przykład: warunkiem koniecznym gradobicia jest nadciągnięcie chmury gradowej, ale jej obecność nie przesądza jeszcze o tym, że spadnie grad; jeżeli nastąpiło gradobicie — nadciągnięcie chmury gradowej było warunkiem koniecznym, a zarazem wystarczającym; natomiast warunkiem sprzyjającym był wiatr wiejący z określonego kierunku.

WARUNKOWANIE ang. conditioning; £r. conditionnement; nm. Konditionierung, Kon-ditionieren, Konditionalitat, Bedingtheit

psych, a) Warunkowanie klasyczne (I. P. Pawłów) — proces prowadzący do zwiększenia się repertuaru bodźców, które wywołują reakcję organizmu (tzw. uczenie się bodźców).

b) Warunkowanie instrumentalne (B. F. Skinner) — proces prowadzący do zwiększenia się repertuaru reakcji, którymi dysponuje organizm (tzw. uczenie się reakcji).

WĄTPIENIE łc. dubitatio; ang. douht; iv. doute; nm. Zweifel, Bezweiflung

1. t.pozn. W przeciwstawieniu do—> pewności (1) — brak -^ asercji (1) u kogoś, kto się zastanawia, czy jakiś fakt rzeczywiście występuje, czy jakieś zdanie jest prawdzi-

we, czy fałszywe. Wątpienie metodyczne (doute methodique) było jednym z założeń filozofii R. Descartes'a (-> sceptycyzm /Ib/ metodyczny). Wyróżnia się niekiedy wątpienie refleksyjne, będące wynikiem dokładnego zbadania przeciwstawnych sobie stanowisk, oraz wątpienie spontaniczne — podawanie w wątpliwość czegoś, co nam pod jakimś względem nie odpowiada, co intuicyjnie wydaje się nieprawdziwe czy niesłuszne.

2. psych. Wewnętrzny konflikt między tendencjami do akceptowania i nieakceptowania pewnych twierdzeń lub między tendencjami do przypisywania i odmawiania jakiemuś zjawisku realnego istnienia.

WERYFIKACJA (nłc. <veńficatio> = sprawdzenie) ang. verification, confirmation; fr. verification; nm. Yerifikation, Bewahrheitung

metod. Wykazanie prawdziwości danego zdania.

Weryfikacja empiryczna — wykazanie prawdziwości zdania na podstawie danych doświadczenia, dokonywane w ten sposób, że ze zdania poddawanego weryfikacji wyprowadza się konsekwencje dotyczące tych danych (tzw. zdania obserwacyjne). Jeśli konsekwencje okażą się zgodne z doświadczeniem, to zdanie takie uznaje się za całkowicie lub częściowo zweryfikowane (weryfikacja częściowa nazywa się -^ konfirmacją). W odniesieniu do twierdzeń dotyczących nieskończonej liczby przypadków, a więc do praw nauki, możliwa jest tylko weryfikacja częściowa.

Ze względu na to, że każde zdanie (a więc także zdanie fałszywe) można przeformuło-wać tak, żeby uzyskać dlań częściową weryfikację, niektórzy metodologowie (m. in. K. R. Popper) postulują posługiwanie się wyłącznie procedurą -> falsyfikacji.

Przedstawiciele empiryzmu logicznego za wyłączne kryterium sensowności zdań uznają ich weryfikowalność całkowitą —

923

924

WERYSYMILIZM

WIECZNOŚĆ

verifiability (L. Wittgenstein, Koło Wiedeńskie w swym wcześniejszym okresie) lub częściową — confirmahility.

WERYSYMILIZM <łc. veńsimilis = prawdopodobny, mający podobieństwo do prawdy)

t. pozn. Zaproponowana przez A. Kro-KiEwiczA nazwa poglądu Filona z Laryssy, według którego istnieje rodzajowa — nie obiektywna, lecz subiektywna — prawda ludzka, narzucana poszczególn3n:n ludziom przez ich rodzajową naturę i nie upoważniająca nikogo do wydawania sądów apodyktycznych.

(tłum. rmi. <Wesens-

WGLĄD W ISTOTĘ

schaii>) —> Ideacja (1).

WIARA gr. pistis; ic.fides; ang.faith; b.foi; nm. Glaube

W węższym znaczeniu: uznanie czegoś za prawdę na podstawie argumentów, które nie stanowią ścisłego dowodu, zwłaszcza zaś na podstawie cudzego świadectwa.
W szerszym znaczeniu: postawa duchowa obejmująca akceptację i jednocześnie dobrowolne zaangażowanie w stosunku do porządku przekraczającego dziedzinę doświadczenia i czystej racjonalności.

Według G. Marcela: w przeciwstawieniu do —> opinii (1) — żywe złączenie się z —> tajemnicą (1).

Według V. E. Frankla wiara nie jest myśleniem pomniejszonym o realność rzeczy pomyślanej, lecz myśleniem pomnożonym przez egzystencjalność myślącego.

3. teol. a) W dawniejszej teologii kato
lickiej: akt wiary — uznanie za prawdę
tego, co Bóg objawił, a Kościół podał do
wierzenia; cnota wiary (zwana cnotą
Boską lub teologalną) — skłaniająca do
wiary w powyższym znaczeniu. Od wiary
wyraźnie odróżniano nadzieję i miłość;
teologia protestancka odróżniając je, łączy
zawsze wiarę z nadzieją i miłością.

b) W nowszej teologii: akt i postawa całego człowieka opowiadającego się z ufnością po stronie Boga, który objawia się i zbawia w Jezusie Chrystusie (osobowe ujęcie wiary).

Podkreśla się, że wiara chrześcijańska nie jest -»ideologią (II) ani —> światopoglądem, lecz przyjęciem dziejącego się w historii Bożego zbawienia.

Metodyczną refleksję nad wiarą stanowi -^ teologia (2).

WIDZENIE W BOGU (tłum. fr. <vision en Dieu>}

Teoria N. de Malebranche'a, według której człowiek widzi w Bogu — poprzez -^ idee (IIAa) — nie tylko „prawdy wieczne" czy też normy wyznaczające sądy o wartości (doktryna Augustyna), lecz również rzeczy materialne. W ten sposób kontakt poznawczy człowieka z rzeczywistością od-b5rwa się za pośrednictwem Boga. -^ Oka-zjonalizm.

WIECZNOŚĆ gr. aión; łc. aeternitas (la), aevum (2b); nłc. sempiternitas; ang. eternity, aeviternity (2b); fr. eternite; nm. Ewigkeit

1. filoz. przyr., metaf. Nieposiadanie cza
sowego początku ani końca — pojęcie od
noszone w starożytnej filozofii greckiej do
tworzywa świata (-^ chaos, pramateria)
i ruchu (jońscy filozofowie przyrody, stoi
cy) lub do samego świata (Heraklit z Efe
zu), do jego zasady, wzoru (Pitagoras, Pla
ton), bytu (Parmenides), materii (Arystote
les) itp.

2. metaf. W filozofii tomistycznej roz
różnia się: —> czas (la) (tempus), wieczność
{aemim), wiekuistość (aeternitas). Dwa pierw
sze pojęcia odnoszą się do bytów przy
godnych, natomiast wiekuistość, oznacza
jąca tożsamość istnienia z istotą, dotyczy
tylko bytu koniecznego. Do pojęcia wiecz
ności można więc przyporządkować:

a) wiekuistość (aeternitas) — przez którą rozumie się pełnię bytu, czyli stan istnienia polegający na niezmiennym i jed-

925

926

WIECZNY POWRÓT

WIEDZA

noczesnym posiadaniu wszelkich doskonałości. Wiekuistość przysługuje tylko —> Bogu (I), gdyż On jeden posiada — trwającą bez początku i bez końca oraz zawsze i bez zmian — pełnię doskonałości, czyli pełnię bytu. Stan istnienia Boga jest niezmiennym „teraz", nie m.a dla Niego przeszłości ani przyszłości;

b) nieposiadanie kresu {aevum), czyli nieśmiertelność — trwanie stworzonych istot duchowych (aniołowie i dusze ludzkie), których istnienie miało początek w czasie, lecz nie będzie miało końca (tzw. wieczność prospektywna).

Tajemnica wieczności Bożej komplikuje się niepomiernie przez fakt wejścia wieczności w czas, a to ze względu na niewspół-mierność wieczności Boga i czasowego trybu istnienia stworzenia. Fakt ten to najpierw sam akt kreacji, powtarzalny w nieskończoność jako podtrzymjm^anie stworzenia w istnieniu {creatio continua), a następnie akt Wcielenia (styczność pojęć /a/ i /b/).

WIECZNY POWRÓT gr. apokatdstasis; ang. endless return of everything; fr. retour eternel, palingenese cyclique; nm. ewige Wie-dergeburt, Kreislaufder Welt

1. W wyobrażeniach kosmogonicznych starożytnych Greków:

Jońska teoria „kołowrotu", wyrażona przez Anaksymenesa i Anaksymandra (którzy przyjmowali wielość światów): światy okresowo powstają, rozwijają się i giną^ czyniąc to niezliczoną ilość razy, podlegają zatem ustawicznemu ruchowi kolistemu; przez kolistość należy tu rozumieć przede wszystkim cykliczność w —> czasie (A), jako wieczne powtarzanie się tych samych procesów.
Teoria pitagorejska („italska" w odróżnieniu od „jońskiej"): świat jest skończoną całością mieszczącą się w nieskończonej próżni, którą niejako „oddycha", wchłaniając ją i wydalając; w ten sposób dzieje świata przebiegają cyklicznie, podczas gdy on sam jest wieczny.

c). W wariabilizmie Heraklita z Efezu: cykliczna zmienność wszystkiego, będąca ustawicznym nawrotem. Jedną z faz zmienności jest „zognienie" (ekpyrosis) widzialnego, skończonego przestrzennie świata, tzn. przemiana go w ogień. -^ Apokata-staza (1).

d) U stoików — wizja okresowego trwania świata, przejęta częściowo od pitago-rejczyków, częściowo od Heraklita: podległy ładowi, kulisty kosmos, otoczony nieskończoną próżnią, co pewien czas (zwany Wielkim Rokiem, który wynosi tysiące lat) trawiony jest pożarem {ekpyrosis), ulegając zniszczeruu. Ale z tego wyżarzenia odradza się on za każdym razem na nowo, a to dzięki boskiemu, niezniszczalnemu ogniowi, który sam będąc ciałem, przemienia się w inne ciała pierwotne (stoicheia), czyli w -^ żywioły, te zaś z kolei przemieniają się w ciała pochodne, ożywione i nieożywione. Wszystkie ciała pochodne są zniszczalne, tylko ogień jest wieczny, podobnie jak powstawanie ciał z ognia i powtórne ich przemienianie się w ogień. W ten to sposób dokonuje się cyklicznie (-» cykl /1 /) wieczny powrót zdarzeń. -^ Palingeneza (la).

2. Przesłanka w teorii -^ nadczłowie-ka (1) F. W. Nietzschego, który podjął starożytną ideę cyklicznego wiecznego powrotu zdarzeń, nadając jej szczególne znaczenie moralne, odżegnywał się natomiast od chrześcijańskiej koncepcji —> czasu (B) linearnego, historycznego.

WIEDZA gr. eidesis, episteme; łc. scientia; ang. knowledge (Ib); fr. savoir, connaissances; nm. Wissen, Kenntnisse

1. Stan poznania mniej lub bardziej zintegrowanego.

a) Odpowiednik terminów: gr. dóksa, łc. opinio, ang. belief— oznaczający stan przekonania pozbawionego cechy niezawodności. W tym znaczeniu mówi się o wiedzy subiektywnej. Sokrates utożsamiał wiedzę etyczną z cnotą, Arystote-

927

928

WIELOŚĆ

WITALIZM

LES i Tomasz z Akwinu wymieniali wiedzę wśród sprawności, mianowicie pośród -^ cnót (2a) intelektualnych (w grupie teoretycznych).

b) Odpowiednik terminów: gr. episteme, łc. scientia, ang. knowledge — oznaczający poznarue, którego prawdziwość jest zagwarantowana przez jego naturę, np. przez oczywistość. W tak rozumianym poznaniu zawiera się cecha pewności i niezawodności. W tym znaczeniu mówi się o wiedzy obiekty wnej, będącej faktem kulturowym, tj. ogółem twierdzeń składających się na naukę; często wiedza w tym sensie oznacza określoną dyscyplinę naukową.

2. teol. Wiedza Boża (wszechwiedza — omniscientia) — akt, poprzez który Bóg ujmuje w swej istocie w sposób pełny wszystko, co jest lub co być może.

WIELOŚĆ (mnogość) gr. ta polld, plethos; nłc. mulłiplicatio, pluralitas; ang. multiplici-ty, plurality; fr. multiplicite, pluralite; nm. Yielheit, Mehrheit, Quantum

metaf. Przeciwieństwo os—> jedności (1); —> pluralizm. W ujęciu filozofii arystotele-sowsko-tomistycznej wielość jest następstwem ograniczenia aktu przez możność {-^ akt i możność), powodowanego przez -^ materię (1).

WIELOZNACZNOŚĆ gr. homonymia; łc. aequivocatio; ang. ambiguity; fr. l'eąuivoque; nm. Yieldeutigkeit

metod. Cecha wyrażenia lub sygnału polegająca na tym, że posiadają one nie tylko jedno -^ znaczenie (1, 2), lecz dwa znaczenia lub jeszcze więcej. Odmianami wieloznaczności są m. in. -^ amfibolia i -^ ekwi-wokacja. Oprócz wyrażeń wieloznacznych (różnoznacznych), czyli —> homonimów (2), spotyka się wyrażenia częściowo wieloznaczne, tj. o znaczeniach choć zasadniczo różnych, to jednak pod pewnym względem takich samych — są to pojęcia analogiczne (—> analogia lYL-ll).

Tak zwana wieloznaczność potencjalna jest wieloznacznością danego wyrażenia w jego oderwaniu od kontekstu, który by rozstrzygał, w jakim znaczeniu zostało ono użyte.

WIRTUALNOŚĆ <nłc. virtualis = zdolny do działania; możliwy, mogący zaistnieć, od łc. virtus = siła, możność) ang. virtuali-ty; fr. virtualite; nm. Yirtualitdt

metaf. Cecha tego, co istnieje w stanie -^ możności (B) czynnej. Wirtualny element bytu to element potencjalny bliski -^ aktualizacji, w przeciwstawieniu do elementu czysto potencjalnego.
Cecha tego, co jest zaczątkiem lub co w jakiś sposób zostało wcześniej ukształtowane, bądź też same owe wcześniej ukształtowane elementy albo zaczątki.
Związanie z władzą podmiotu, ze zdolnością do działania, do brania udziału w jakiejś czynności.

WITALIZM (łc. vis vitalis = siła życiowa) ang. yitalism; fr. vitalisme; nm. Yitalismus

filoz. przyr. Doktryna, według której istnieje zasadnicza różnica pomiędzy materią ożywioną a nieożywioną, wobec czego zjawiska życiowe są niesprowadzalne do procesów fizykochemicznych. Według witalizmu zjawiska te świadczą o istnieniu tzw. zasady życiowej, różnie jednak pojmowanej w różnych jego typach. Jest to więc:

niematerialna zasada życia, która kształtuje i organizuje materię sprawiając, że ta nabywa nowych cech; pod względem fizycznym zasada ta nie różni się od materii. Do tego rodzaju witalizmu można zaliczyć m. in. -> hylemorfizm, -^ organicyzm (1);
zasada życiowa różna od materii (P.--J. Barthez), a zarazem będąca czymś innym niż -^ dusza (1). Neowitaliści, którzy świadomie lub nieświadomie, począwszy od G. E. VON RiNDFLEiscHA, nawiązywali do witalistycznych poglądów panujących niemal powszechnie wśród fizjologów od XVIII do 1. poł. XlXw., nazywali zasadę życia

929

930

WIZJA

WŁASNOŚĆ

np. „entelediią" (H. Driesch), „siłą życiową" (J. P. Muller), „dominantą" (J. Reinke), „duszą komórkową" (psychowitalizm). Według witalizmu energetycznego (E. Rigna-No) w organizmie istnieje specjalna energia fizyczna, której występowania nie udało się stwierdzić w materii martwej.

W aspekcie filozoficznym można wyróżnić dwa typy witalizmu:

witalizm ontologiczny — doktryna, według której w naturze każdego organizmu tkwi pozaempiryczny czyrmik witalny, nieredukowalny do zjawisk fizycznych czy chemicznych i niesprawdzalny na gruncie fizyki i chemii (H. Driesch);
witalizm metodologiczny, który nie wypowiadając się w kwestii samej istoty życia i organizmu twierdzi jedynie, że do opisu zjawisk życiowych nie wystarczają pojęcia zaczerpnięte z fizyki i chemii. Tak zwany witalizm metodologi-czno-opisowy (J. A. Thomson) postuluje, by pozostając na gruncie faktów empirycznych dowodzić autonomii praw życia, tzn. opisywać życie nie jedynie w terminach fizykochemicznych, ale jako nową jakość z jej właściwościami i historią.

W Polsce teorię hylemorfizmu w zastosowaniu do istot żywych rozwijał B. Rutkiewicz, który skłaniał się wyraźnie do neowitalizmu Driescha.

WIZJA (łc. <visio> = widzerue) gr. hórama; ang. vision; fr. vision; run. Yision (1, 2), Of-fenbarung (3), Erscheinung (3)

psych., t. pozn. —> Przedstawienie (a) wyobrażeniowe mające pozory -^ percepcji (1).
Obraz rzeczywistości lub jakiegoś jej fragmentu utworzony przez twórczą wyobraźnię {visio imaginaria), opierającą się jednak na konkretnej wiedzy, np. wizja świata.
Poznanie rzeczywistości Bożej {visio divina) poprzez widzenie nadprzyrodzone, zasadniczo o charakterze intelektual-

nym {visio intellectualis) (—> mistyka). Wizja mistyczna może mieć charakter zmysłowy, wyobrażeniowy lub intelektualny.

WŁADZA gr. dynamis, dynasteia; łc. po-tentia (1), virtus {2),facultas (2), vis (2), pote-stas (4); ang. power (1, 4), faculty (2); fr. le pouvoir (1, 4), faculte (2), puissance (2); nm. Yermogen (1, 2), Macht (4), Gewalt (4), Herr-schaft (4)

metaf. -^ Możność (B) czynna, będąca odmianą —> jakości (Ib), usposabiająca jakiś byt bezpośrednio do działania.
W psychologii filozoficznej: władze duszy {potentiae animae, virtutes animae) — zdolność do poznania intelektualnego (intelekt, rozum) i zmysłowego (np. władza oceny zmysłowej / —> vis aestimativa /), do pożądania rozumowego (wola) i zmysłowego (pragnienie).
U I. Kanta: władza sądzenia (= władza rozpoznawania) {Urteilskraft), tj.:

refleksyjna zasada, która wprowadza harmonię między zmysłami, rozsądkiem (Yerstand) i rozumem (Yernunft);
określona zasada podporządkowania zjawisk jakimś pojęciom lub prawom.

W Krytyce władzy sądzenia Kant rozróżnia estetyczną i teleologiczną władzę sądzenia.

4. soc. Zdolność jednostki lub grupy do
wpływania na zachowania innych jedno
stek lub grup, zdolność do wywoływania
określonych działań innych ludzi i do
kontrolowania ich przebiegu.

Władza polityczna (często utożsamiana z władzą państwową) — zdolność jednostki lub grupy do zarządzania społeczeństwem i kierowania jego działalnością. Jest to jedna z podstawowych funkcji autonomicznej organizacji społecznej (władza prawodawcza, wykonawcza i sądownicza — według klasycznego trójpodziału władzy, zaproponowanego przez Monteskiusza).

WŁASNOŚĆ łc. dominium (2); nłc. pro-prium; ang. character (1), property; fr. le pro-

931

932

WŁAŚCIWOŚĆ

WNIOSKOWANIE

pre, caractere (1), propriete (2); nm. Charakter (1), Eigentum (2)

1. metaf. a) W sensie węższym: syn.—> ce
cha (2) (nieistotna); —> przypadłość (1) (ac-
cidens).

b) W sensie szerszym: każde określenie przysługujące danemu przedmiotowi. W tym sensie własność można traktować jako rodzaj w stosiinku do —> właściwości (1).

2. Jednostronna relacja między jakimś
przedmiotem a osobą, grupą, instytucją,
państwem, polegająca na przynależności
przedmiotu do osoby (własność prywat
na), instytucji, państwa (własność społecz
na); także owa rzecz, która należy do ko
goś i którą właściciel może dysponować.
Filozofia polityczna upatruje we własności
jedno ze źródeł nierówności między ludźmi;
kwestia, czy w świetle prawa naturalnego
własność prywatna jest prawomocna, a jeśU
tak, to w jakiej mierze, była jednym z pod
stawowych problemów dla teoretyków de
mokracji (m. in. J. J. Rousseau) oraz dla twór
ców idei socjalizmu i komunizmu.

WŁAŚCIWOŚĆ gr. idion; łc. proprietas; nłc. attributum, idiomu; ang. property, cha-racteristic; fr. le propre; nm. Eigenschaft, Ei-genheit, Beschajfenheit

1. W logice tradycyjnej: jakość istotna konsekutywna danego przedmiotu (tzn. będąca koniecznym następstwem jego cech konstytutywnych) (->cecha/3a/). Według Arystotelesa we „właściwości" (idion) należy wyróżnić dwa typy znaczeń: tó tien einai, które stanowi przedmiot definicji, i inne znaczenia tego słowa, dla których właśnie powinno się je zachować; -^ atrybut (1). Właściwość jest jednym z pięciu orzeczników (pente phonon — quinque voces; —> predykabilia /!/) wymienionych przez Porfiriusza i przyjętych w scholastyce (proprietas, idioma) — tym, który wskazuje cechę swoistą, przysługującą każdej jednostce danego gatunku; cecha ta, mimo że pozwala odróżnić gatunek, do jakiego należy dana jednostka, od

irmych gatunków, to jednak nie stanowi o różnicy gatunkowej.

2. W reizmie: cecha przedmiotów abstrakcyjnych, np. pojęć, w odróżnieniu od cech rzeczy materialnych.

WNIOSEK (konkluzja) gr. synagogę; łc. conclusio; ang. conclusion; fr. conclusion; nm. Schlufi, Schlufisatz, Folgerung

log. Zdanie uznane za prawdziwe na podstawie uznania prawdziwości innych zdań, zwanych -> przesłankami danego wniosku. Jeśli wniosek wynika logicznie (—> wynikanie /b/ logiczne) z przesłanek, nazywa się go wnioskiem wyprowadzonym dedukcyjnie (—> wnioskowanie /1 /).

W skład wniosku wchodzą jedynie terminy skrajne przesłanek sylogizmu: mniejszy (S) i większy (P).

WNIOSKOWANIE gr. '^ synagogę; nłc. deductio, illatio; ang. illation, inference; fr. consecution; nm. Folgerung

metod. Proces rozumowy polegający na tym, że na podstawie zdania lub zdań uznanych za prawdziwe dochodzi się do zdania nie uznanego dotąd za prawdziwe lub wzmacnia się pewność zdania, które było już w jakimś stopruu uznane za prawdziwe. W tym szerokim znaczeniu, zapropono-'WsnyTCi przez K. Ajdukiewicza, wnioskowanie może być zarówno dedukcyjne (-^ dedukcja III), jak i niededukc5qne, jak np. wnioskowanie indukcyjne (^indukcja /!/ niezupełna), wnioskowanie redukcyjne (^redukcja Ul), wnioskowanie przez -^ analogię (I). Wnioskowanie dedukcyjne jest wnioskowaniem niezawodnym, wnioskowanie niededukcyjne (uprawdopodab-niające) — wnioskowaniem zawodnym.
log. Jeden z rodzajów —> rozumowania (2) (obok sprawdzania, tłumaczenia i dowodzenia), polegający na dobieraruu następstwa dla zdań uznanych za prawdziwe, czyli wyprowadzaniu wniosku na podstawie przesłanek. Wniosek wynika (—> wynikanie /b/ logiczne) z przesła-

933

934

WOLA

nek, które ze względu na jakieś prawo logiczne stanowią rację dlą następstwa będącego tu wnioskiem; wnioskowanie takie jest rozumowaniem niezawodnym. Jest to węższe rozumienie wnioskowania, zaproponowane przez J. Łukasiewicza. W logice tradycyjnej rozróżnia się:

wnioskowanie pośrednie, czyli wnioskowanie sylogistyczne — wyprowadzanie wniosku na podstawie dwóch przesłanek (w skrajnych przypadkach może to być mniejsza (-^ entymemat /2/) lub większa {-^ soryt) liczba przesłanek;
wnioskowanie bezpośrednie, m. in. należące do —> kwadratu logicznego.

WOLA gr. boulesis; łc. voluntas; ang. will; fr. yolonte; nm. Wille

1. W psychologii filozoficznej: pożądanie umysłowe, tj. naturalna i konieczna dążność człowieka do -> dobra (2). Obok intelektu jest to wyższa władza duchowa człowieka, będąca realną możnością działania, przejawiania wewnętrznej energii bytu rozumnego. W stosunku do dobra szczegółowego wola nie jest determinowana, gdyż ma możność swobodnego wyboru, jest natomiast — według tomistów — determinowana w stosunku do —> szczęścia (według szkotystów — nie). Wobec bytu konkretnego wola może wyłaniać akty pożądania, o tyle jednak, o ile byt ten jest ukazany jako dobro. Będąc władzą duchową, nieorganiczną, wola jest zdolna do pożądania nie tylko dóbr materialnych, ale i duchowych, nie tylko konkretnych, jednostkowych, ale i ujętych ogólnie. Będąc specyficzną władzą człowieka, pozostaje w ścisłym związku z innjnni jego władzami: jako władza pożądawcza — ze zmysłowymi władzami pożądawczymi, jako władza duchowa — z intelektem; związek ten nie jest ścisłą zależnością, lecz tylko możliwością wzajemnego wpływu. Władze niższe (zmysłowe, wegetatywne), jeśli nie są kontrolowane przez intelekt, prowadzą do za-

grożenia wolności woli (-^ wolna wola) oraz do zła moralnego. Natomiast wpływ woli na niższe władze — wywierany za pośrednictwem rozumu — jest podstawą samowychowania. Przyjmowane przez —> intelektualizm (2) (wbrew —> woluntaryzmowi 121) świadome podleganie woli rozumowi, tzn. akceptacja danych poznawczych dotyczących działania i zastosowanie ich w działaniu, jest z jednej strony podstawą dobra moralnego, w innym zaś aspekcie — podstawą autodeter-minizmu. Stanowisko przeciwne — uniezależnienie się w działaniu od intelektu — prowadzi do -> aktywizmu (1, 4), może też być źródłem samowoli i anarchii moralnej.

Wolę można rozumieć a) szerzej — jako ogół sił psychicznych wiodących do działania (skłonności, pożądania, namiętności), lub b) węziej — jako władzę określania siebie na podstawie motywów lub racji (w tym znaczeniu wola różni się od impulsów lub pobudek, które są same przez się irracjonalne, jak np. skłormości, pożądania, namiętności), wreszcie jako c) właściwość charakteru — stanowczość decyzji i konsekwencję w ich realizowaniu. Akt władzy chcenia to przemyślana decyzja dokonania jakiegoś działania. W przeciwstawieniu do zdolności chcenia (woli konstytuującej) ów akt chcenia można określić jako wolę konstytuowaną.

psych. Współcześnie w psychologii określa się wolę jako dyspozycję do świadomego i celowego kierowania swym postępowaniem, do podejmowania decyzji i wysiłków w celu realizacji pewnych działań, a zaniechania innych. Dzięki zdokiośd selekcji motywów człowiek może w dużym stopniu tiniezależnić się od niższych poziomów -^ motywacji i od wpływów zewnętrznych, a kierować swym postępowaniem zgodnie z przyjętą przez siebie hierarchią wartości, czyli wypracować własną autonomię.
U I. Kanta: własna wola (WfZ/-kiir) — zdolność postępowania wedle wła-

935

936

WOLA CHCĄCA —WOLA CHCIANA

WOLNOŚĆ

snego upodobania; wola dobra, czyli wola zgodna z wymaganiami moralności — taka, która skłania do działania mającego na celu podporządkowanie się prawu.

WOLA CHCĄCA - WOLA CHCIANA

(tłum. fr. wolonte voulante, volonte voulue>) Pojęcia występujące u M. Blondela i E. Le Roy: wolą chcianą człowiek dokonuje wyboru celów, które wyraźnie sobie przedstawia; wola chcąca zmierza zawsze poza cele jego doraźnych pragnień, ku dobru absolutnemu, które zna on jedynie poprzez nieodpartą ku temu dobru dążność.

WOLA MOCY (tłum. nm. <Wille zur Machb) ang. will to -power; fr. volonte de puissance

U F. W. Nietzschego: ukonkretniona ScHOPENHAUEROWSKA —> wola życia, przeciwstawiona Darwinowskiej —> walce (1) o byt. Konkretyzacja ta polega na wskazaniu, że człowiek chce nie tylko utrzymać się przy życiu, lecz także się rozwijać. Wola ta jest właściwością silnych; tylko słabych cechuje wola utrzymywania się przy życiu lub wola użycia. Słabi przeciwstawiają woli mocy silnych sojusz słabych. Poprzez moralność chrześcijańską sojusz ten narzuca jednostkom silnym obowiązek przychodzenia z pomocą jednostkom słabym, które normalną koleją rzeczy powinny zginąć.
U A. Adlera: będąca rezultatem poczucia niższości dążność do dowartościowania siebie przez nadkompensację (—> kompensacja /1 /).

WOLA ŻYCIA (tłum. mn. <Wille zum Le-ben>) ang. will to live; fr. volonte de vivre, vouloir vivre

U A. Schopenhauera: uniwersalna zasada dotycząca istot żywych, zgodnie z którą wszystkie one dążą do utrzymania życia w formie właściwej ich rodzajowi lub gatunkowi; —> wola mocy (1).

WOLNA DECYZJA łc. liberum arbitrium; fr. libre-arbitre syn.^ Wolna wola.

WOLNA WOLA (wolna decyzja, wolność woli) łc. liberum arbitrium; ang. free--will; fr. libre-arbitre; nm. Willensfreiheit

Nieskrępowana niczym — szczególnie wcześniejszymi uwarunkowaniami psychicznymi czy fizjologicznymi — zdolność wyboru (liberum arbitrium indifferen-tiae; freedom of indifference) między jakimś działaniem a powstrzymaniem się od niego lub między jednym działaniem a drugim {freedom of alternative) oraz wyboru sposobu owego działania {-^ dobrowolność), a także zdolność do samookreślania się {freedom of self-determination). Wolność woli jest tezą —> indeterminizmu (2).

Rozróżnia się:

wolność woli obiektywną — podmiot działa w sposób nie dający się przewidzieć. Wolność ta nie jest sprzeczna z poczuciem podmiotu, że jego działanie może być zdeterminowane czynnikami zewnętrznymi;
wolność woli subiektywną — podmiot zgodnie ze swym wewnętrznym przekonaniem uważa, że nie jest w swym działaniu zdeterminowany. Wolność ta nie wyklucza -> determinizmu (1, 2).

WOLNOŚĆ gr. eleutheria (= wolność wewnętrzna — stoicy; wolność od zbędnych potrzeb — Epikur; wolność polityczna — Arystoteles); łc. libertas; ang. liberty, freedom; fr. liberte; rm\. Freiheit

metaf. Całkowita niezależność istoty żywej od czegokolwiek; w tym znaczeniu bezwzględnie wolny jest tylko —> Abso-lut (1).
Nieskrępowanie człowieka (immuni-tas a vinculo — uwolnienie z więzów), które w zależności od rodzaju skrępowania może być:

a) fizyczne — przeciwstawiane przymusowi, lecz nie konieczności — zdolność

937

938

WOLNOŚĆ

WOLUNTARYZM

do przejawiania aktywności fizycznej, do poruszania się;

psychiczne — spontaniczność, aktywność zgodna z naturą podmiotu, który nie ulega presjom zewnętrznym;
duchowe — wolność woli jako zdolność do samookreślania się, do działania na podstawie wyboru jednej z możliwości działania nawet wbrew silniejszemu motywowi;
moralne — uprawnienie do czynienia lub nieczynienia czegoś ze względu na normy etyczne;
prawne — uprawnienie do czynienia lub nieczynienia czegoś ze względu na normy prawne. Wolność obywatelska jest pewnym rodzajem wolności działania w granicach zakreślonych prawem cywilnym, zapewniającym możność np. zmiany miejsca zamieszkania, pracy, zawierania umów.

W ujęciu tomistycznym rozróżnia się wolność od przymusu zewnętrznego (li-bertas a coactione) i wolność od konieczności {libertas a necessitate), przy czym człowiek, mimo że posiada wolną wolę, nie dysponuje wolnością od konieczności. Może on mieć: 1) wolność wykonania czegoś (libertas exercitn) lub niewykonania (jest to wolność sprzeczności — libertas contradictionis), 2) wolność przeciwieństwa {libertas contrarietatis), polegającą na wyborze między dobrem a złem moralnym, wreszcie 3) wolność wyboru określonego przedmiotu działania (libertas spe-cificationis).

Od M. Lutra bierze początek rozróżnienie między „wolnością od czegoś" a „wolnością do czegoś", rozwinięte przez G. W. F. Hegla, który nawet wysunął tezę, że wolność jest uznaniem konieczności, próbując w ten sposób godzić XIX-wieczny liberalizm z determinizmem. Pierwsza to wolność od więzów, druga to wolność działania i osiągania celów przez wykorzystanie praw przyrody. „Wolność do czegoś" jest pojęciem wywodzącym się z tradycji Ba-

coNOWSKiEj i ducha empiryzmu, zgodnie z którym naturę można opanować tylko respektując jej prawa.

W zależności od przedmiotu rozróżnia się: wolność myśli — prawo do myślenia tego, co podmiot uważa za słuszne, i do dzielenia się swymi myślami z innymi; wolność sumienia — prawo do postępowania zgodnie z własnym —> sumieniem.

3. teol. Element konstytutywny natury ludzkiej, stanowiący o tym, że nie jest ona całkowicie zdeterminowana, że jest otwarta na różne możliwości autorealizacji. Wolność człowieka jest odblaskiem i podobieństwem wolności Boga, ale — obciążona, jak całe stworzenie, tym, że powstała z nicości dzięki Bożemu aktowi stwórczemu — jest odblaskiem i podobieństwem niedoskonałym. Wolność ludzka jest więc nacechowana niedoskonałością przez sam fakt stworzenia ex nihilo (Augustyn, Państwo Boże). W ujęciu Augustyna wolność na równi z rozumnością jest cechą konstytutywną człowieka.

W katolickiej nauce społecznej wolność określana jest jako dar Boga dla człowieka — podstawa wszelkich jego działań, zasada —> personalizmu. Istota ludzka nie może być ograniczona w swej wolności; będąc osobą — jest podmiotem, najważniejszym dobrem, któremu winno być przyporządkowane wszelkie działanie. Wolność człowieka, będącego tworem na obraz i podobieństwo Stwórcy, powiima być zagwarantowana prawem do niezależności postaw, myśli i wyrażania poglądów w słowie i piśmie.

WOLUNTARYZM <łc. voluntarius = zależny od woli) ang. yoluntarism; ix. volon-tarisme; nm. Yoluntarismus, Ethelismus

Termin utworzony przez F. Tonniesa (1883) {voluntaristisch — „wołuntarystycz-ny"), a rozpowszeclmiony przez F. Paulse-NA (1892), odnoszony do różnych doktryn filozoficznych (m. in. do poglądów starożytnych stoików, Augustyna, I. Kanta,

939

940

WRAŻENIE

WSZECHŚWIAT

E. VON Hartmanna, F. w. Nietzschego), według którycłi wola jest główną siłą psychiczną, która odgrywa pierwszoplanową rolę we wszelkich aktach poznawczych, a także w życiu duchowym człowieka.

W przeciwstawieniu do —> idealizmu (I-IA) — teoria, według której podstawą rzeczywistości jest —>wola(l), nie zaś —> idea (I) czy -^ przedstawienie (b) (A. Schopenhauer).
W przeciwstawieniu do -> intelektu-alizmu (1, 2) — teoria przyznająca -> woli (1) funkcje przypisywane zazwyczaj innym władzom umysłu, zwłaszcza intelektowi (np. dla R. Descartes'a sądy są aktami woli). Na gruncie psychologii pogląd upatrujący w procesach wolicjonalnych podstawę całego życia psychicznego człowieka reprezentowali m. in. W. Wundt i W. James.
Odmiana -> deontologizmu (a) hete-ronomicznego, według której normy prawdziwości i dobra zależą od wolnej determinacji woli Bożej (J. DuNS Szkot).

WRAŻENIE gr. typosis, aisthesis; łc. sen-sus; ang. sensation; fr. sensation; nm. Emp-findung

psych., t. pozn. Elementarny fakt psychiczny wywołany przez pobudzenie któregoś z organów zmysłowych danego podmiotu. Wrażeniami są np. barwy, dźwięki, smaki, zapachy. Dawniej wrażenia nazywano —> czuciami. Wrażenie jest podstawowym składnikiem procesu poznania (—> spostrzeżenie /1 /), zawierającym jednakże, w zmiennych proporcjach, elementy zarówno przedstawieniowe, jak i afe-^Afwne; może być zatem zabarwione uczuciowo (wrażenie przyjemne bądź przykre). Według -^ sensualizmu (1) (E. de Con-DiLLAc) cała wiedza podnuotu wywodzi się z wrażeń.

WRODZONY gr. emphytos; łc. innatus; ang. innate; fr. inne; nm. angeboren, eingebo-ren

t. pozn., psych. W przeciwstawieniu do nabytego — należący do natury człowieka i istniejący w niej od początku jego życia w postaci bądź aktualnej (np. formy a priori według I. Kanta), bądź wirtualnej (np. idee wrodzone według R. Descartes'a), bądź czysto potencjalnej (np. pierwsze zasady i wiedza według Tomasza z Akwinu). —> Natywizm.
psych. Odnoszący się do różnic w budowie lub zachowaniu organizmów tego samego gatunku, poddawanych tym samym wpływom środowiskowym.

WSZECHŚWIAT gr. kosmos, tó pan, tó hó-lon; łc. universum; ang. universe; fr. uniyers; nm. Universum, AU, Weltall

W odróżnieniu od —> świata, który może stanowić tylko część Wszechświata — całość, na jaką składają się wszystkie ciała niebieskie wraz z otaczającą je przestrzenią kosmiczną, tj. układ galaktyk, ich gromad lub struktur wyższego rzędu. Mówi się o wielości światów, istnieje jednak tylko jeden Wszechświat. Jest on przedmiotem badań astronomicznych; był również przedmiotem dociekań filozoficznych (—> kosmos /2/). Zgodnie z poglądami geocen-trycznymi, które wynikały z założeń -^ an-tropocentryzmu (a), przez wiele wieków za ośrodek Wszechświata uważano Ziemię lub też Układ Słoneczny (heliocen-tryzm). Konsekwencją kosmologii newtonowskiej był model Wszechświata statycznego — doskonałej machiny, której wszystkie części mają określone wielkości, szybkość obrotów i pozycję względem sąsiednich ciał niebieskich, a relacje między nimi są niezmienne. Kosmologia relatywistyczna wprowadziła model Wszechświata ewoluującego (m. in. A. S. Eddington, G. A. Gamow), przyjmując jego rozszerzanie się, oraz model Wszechświata charakteryzującego się „stanem stałym" {steady State theory). Teoria stanu stałego, czyli teoria —> stanu stacjonarnego (1) (m. in. H. Bon-Di, F. HoYLE, Th. Gold), zakłada, że Wszech-

941

942

WSZECHWIEDZA

WYOBRAŹNIA

Świat jako całość może być w szerokim przedziale czasu przedstawiony w modelu Wszechświata nie zmieniającego się, mimo że poszczególne jego twory okresowo się zmieniają. Istnieje także teoria Wszechświata ewoluującego sformułowana przez G. E. Lemaitre-a na podstawie rozwiązania równania Einsteina przez A. A. Friedmanna oraz obserwacji E. P. Hubble'a; występuje ona w dwóch wersjach: Wszechświata pulsującego (przypadek periodyczny) oraz Wszechświata jednego wahnięcia (przypadek aperiodyczny).

WSZECHWIEDZA nłc. omniscientia, om-nium rerum scientia; ang. omniscience; nm. Allwissenheit, Omniszienz teol. syn.-^ Wiedza (2) Boża.

WYJAŚNIANIE łc. explanatio; ang. expla-nation; fr. explication; nm. Explikation, Er-klarung, Entfaltung

metod. Tłumaczenie — rodzaj -> rozumowania (2b) redukcyjnego, który polega na dobieraniu racji do następstwa uznanego skądinąd za prawdziwe.
metod. Podanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego jest tak, jak głosi dane twierdzenie.

Wyjaśnianie to ciąg lub zespół zdań powiązanych pod względem systematycznym dowodowo, a pod względem genetycznym — motywacyjnie, zakończony zaś tzw. explanandum.

Wyróżnia się rozmaite typy wyjaśniania; do najczęściej spotykanych należą:

uporządkowana, zwłaszcza formalnie, wizja świata (systematyka, charakterystyka porównawcza, uszeregowanie, typologia);
obraz konkretnych zdarzeń ludzkich pozwalający je zrozumieć lub zasadnie ocenić (wyjaśnianie pragmatyczne lub aksjologiczne);
układ prawidłowości dotyczących stanów lub procesów, a opierających się na:

uwarunkowaniu zjawisk (-> kondy-cjonalizm) lub relacjach funkcyjnych między nimi (-^ funkcjonalizm /2/);
zwykłym następstwie lub jednoczes-ności zdarzeń (wyjaśnianie genetyczne lub ewolucyjne);
związku przyczynowym (—> kauza-lizm/1/);
związku elementów składowych i ich całości (^indywidualizm /4/, ^holizm /2/);
związku struktury i funkcjonowania (—> funkcjonalizm /2/, -> strukturalizm /b/);
celowości właściwej wszelkim organizmom zarówno pod względem budowy ich narządów, jak i funkcjonowania oraz rozwoju {—^ finalizm /3/).

WYNIKANIE nłc. resultatio; ang. follow, implication (a, b), inference (c), illation (c); fr. implication (a, b), inference (c), deduction (c); nm. Implikation (a, b), Schluflfolgerung (c)

log. Następujące relacje między zdaniami:

wynikanie implikacyjne — zdanie B wynika implikacyjnie ze zdania A, gdy -> implikacja „jeśli A, to B" jest prawdziwa, tzn. nie jest tak, że A jest prawdziwe, a B fałszywe;
wynikanie logiczne — zdanie B wynika logicznie ze zdania A, gdy implikacja „jeśli A, to B" jest prawdziwa logicznie, tzn. jest —^ tautologią (1) lub jej podstawieniem;
wynikanie inferencyjne — zdanie B wynika inferencyjnie ze zdania A, gdy można otrzymać B z A w rezultacie przekształceń określonych przez reguły dedukcyjne (zwane też inferencyjnymi): regułę podstawiania, odrywania itp.

WYOBRAŹNIA gr. phantasia; łc. imagina-tio; nłc. phantasia, vis imaginaria; ang. imagi-nation; fr. imagination; nm. Phantasie, Einbil-dungskraft

psych., t. pozn. W odróżnieniu od pojmowania — zdolność przedstawiania so-

943

944

WYOBRAŻENIE

WYRAZNOSC

bie (^ przedstawienie 12il)v^ postaci obrazowej bądź to czegoś minionego, bądź czegoś nieobecnego lub nieuchwytnego dla zmysłów. Klasyczne jest rozróżnienie — analogicznie do —> wyobrażeń — wyobraźni odtwórczej i wyobraźni twórczej:

wyobraźnia odtwórcza {re-productive imagination; imagination repro-ductrice) lub pamięć wyobrażeniowa {me-moire imaginative) — zdolność przedstawiania sobie przeszłości w konkretnych postaciach, analogicznych do wrażeń.;
wyobraźnia twórcza {creative, productive imagination; imagination creatrice) lub inwencja {imagination novatrice) — zdolność przedstawiania sobie przedmiotów lub zdarzeń nigdy nie widzianych, pojmowania stosunków nigdy nie obserwowanych.

WYOBRAŻENIE gr. ennoia, phantasia (u stoików: phantasia kataleptike = wyobrażenie chwytne), phantasmós; łc. imago; nłc. phantasma; ang. image, representation; fr. image, representation; nm. Einbildung, Vor-stellung

psych., t. pozn. -^ Przedstawienie (a) oglądowe (naoczne) czegoś. U brentanistów i w szkole lwowskiej wyróżniano:

wyobrażenia spostrzegawcze (w związku z traktowaniem spostrzeżenia jako splotu wyobrażenia i sądu egzystencjalnego);
wyobrażenia odtwórcze — ponowne odtworzenie przedmiotów danych niegdyś w spostrzeżeniu lub w wyobrażeniu;
wyobrażenia wytwórcze — utworzenie nowych układów z elementów niegdyś spostrzeżonych lub odtwór-czo wyobrażonych.

Wyobrażenia podlegają rozmaitym sche-matyzacjom. Współcześnie zwraca się m. in. uwagę na doniosłość elementów intelektualnych w wyobrażaniu sobie czegoś, na rolę wyobrażeń w procesach poznawczych (zagadnienie modelu; analizy feno-

menologiczne, np. J.-P. Sartre'a). Odróżnia się wyobrażanie sobie czegoś od percepcji czegoś w wyobraźni. To, co istnieje dzięki wyobraźni (przedmiot wyobrażenia), istnieje często intencjonalnie.

Wyobrażenia ejdetyczne {eide-tische Anschauungsbilder)—wyrażenie użyte przez E. R. Jaenscha na określenie wyobrażeń, które ze względu na swą żywość i niemalże halucynacyjną wyrazistość upodabniają się do spostrzeżeń. Zdolność do przeżywania wyobrażeń ejdetycznych występuje u dzieci, rzadko u dorosłych (osoba dorosła przeżywająca je zdaje sobie sprawę, że jest to wyobrażenie).

WYPARCIE ang. repression; fr. refoule-ment; nm. Yerdrdngung

psych. Podstawowy -^ mechanizm obronny (1) naszego „ja", stanowiący podłoże innych mechanizmów obrormych (takich jak —> projekcja /!/,—> racjonalizacja, -^ sublimacja, -^ kompensacja /1 /); dzięki niemu różne uczucia, myśli, wspomnienia związane z nie akceptowanym -^ popędem (2) zostają odrzucone i są utrzymywane poza polem świadomości. Wyparcie nie oddziałuje ani na uczucia, ani na popęd, lecz na wyobrażenie tego ostatniego. Należy je odróżniać od -^ tłumienia, będącego aktem świadomym i dobrowolnym, dzięki któremu podmiot rezygnuje z jakiegoś pragnienia potępianego przez jego własną moralność. Rozróżnia się:

wyparcie pierwotne — mechanizm uniemożliwiający dopuszczenie do świadomości popędowych impulsów i nie akceptowanych treści;
wyparcie wtórne — mechanizm zapobiegający powrotowi do świadomości tego, co zostało z niej wcześniej wyparte.

syn.-^ Represja (2).

WYRAŹNOŚC ang. distinctness; fr. nette-te; nm. Deutlichkeit, Ausdrticklichkeit 1. U R. Descartes'a: cecha pojęcia po-

945

31 — Słownik filozoficzny

946

WYRAŻANIE

WYRAŻENIE

zwalająca odnosić je do jego przedmiotu i odróżniać ów przedmiot od każdego in-ngo. Jest to druga z postulowanych przez Kartezjusza podstawowych cech pojęć (—> idei /IVa/) jako tego, co jest obecne w umyśle i jawi się w polu uwagi; pierwszą taką cechą jest -> jasność (2). Jasne i wyraźne jest to, co proste, a to, co jasne i wyraźne {clair et distinct), jest także pewne (jasność i wyraźność idei jako kryterium pewności); coś jednak może być jasne nie będąc wyraźnym, np. idea bólu, lecz nie na odwrót. Jasne i wyraźne są zdaniem Kartezjusza wszelkie przeżycia pochodzące od res cogitans, czyli od duszy, te natomiast, które pochodzą ze związku duszy z ciałem, nie są takimi dla intelektu.

U G. W. Leibniza: cecha pojęcia pozwalająca nie tylko odnosić je do jego przedmiotu i odróżniać ów przedmiot od każdego innego, lecz ponadto jeszcze wskazać jego cechy szczególne.
metod. Cecha wyrażenia, które nie tylko rozumiemy, lecz również potrafimy podać jego —> znaczenie (1). Przeciwstawia się znaczenie wyraźne jakiegoś wyrażenia dla danej osoby znaczeniu intuicyjnemu, kiedy ta osoba, mimo że rozumie jego sens, rue potrafi podać np. definicji terminów wchodzących w skład owego wyrażenia.

WYRAŻANIE ang. expressing; fr. expres-sion; rwa. Ausdruckung

W semiotyce logicznej — stosunek, jaki zachodzi między wyrażeniem języka lub irmym znakiem (np. gestem) a przeżyciami osoby posługującej się tym znakiem: znak wyraża myśli, uczucia, żądania itp. W logicznej teorii języka rozpatruje się w szczególności funkcję wyrażania pełnioną przez —> zdania i —> nazwy: zdanie wyraża jakąś myśl, czyli sąd, nazwa zaś wyraża pojęcie. Należy rozróżniać dwie odmiany wyrażania stosownie do dwóch pojęć -^ sądu (1,2): w sensie psychologicznym i w sensie logicznym; wyrażanie

sądu w sensie psychologicznym lub innych stanów psychicznych bywa nazywane —> ekspresją. Gdy dwa wyrażerua wyrażają to samo, uważa sieje za równoznaczne.

WYRAŻENIE łc. terminus, vox; nłc. ex-pressio; ang. expression; fr. expression; nm. Ausdruck

Środek wyrazu, taki np. jak dźwięk lub jakiekolwiek irme zjawisko fizyczne, przez które podmiot wyraża swoje przeżycia: pragnienia, żądania, uczucia itp., głównie zaś przeżycia o charakterze epistemicznym — wyobrażenia, pojęcia, sądy; w szczególności — środek wyrazu utrwalony, jak np. napis.

Z semiotyczno-logicznego punktu widzenia interesujące są zwłaszcza wyrażenia językowe jako swego rodzaju —> znaki (l) konwencjonalne, które, podobnie jak i języki, podlegają na ogół następującym regułom: a) semantycznym — wyrażenia na coś wskazują, coś oznaczają; b) syntaktycznym — każde wyrażenie znajduje się w określonym stosunku do innych wyrażeń; c) pragmatycznym — wyrażenia są wypowiadane przez jakiś podmiot i skierowane do drugiego podmiotu. Reguły te dotyczą w zasadzie wyrażeń należących do języków naturalnych; natomiast wyrażenia, które są elementami jakiegoś —> języka sformalizowanego, mogą być pozbawione interpretacji semantycznej i wówczas wymaga się od nich jedynie, aby były skonstruowane zgodnie z regułami składni tego języka.

Wyrażenie denotujące{deno-ting phrase) — termin B. A. Russella: wyrażenie, które obejmuje zarówno ^deskry-pcję (2a) określoną, jak i -> deskrypcję (2b) nieokreśloną bez względu na to, czy rzeczywiście coś denotuje.

Wyrażenie okazjonalne(in-dexical expression, token-reflexive word; okka-sionelle Ausdruck) — takie wyrażenie języka naturalnego, które nie ma w nim stałego —> odniesienia; odniesienie wyrażenia

947

948

„WZIĘCIE w NAWIAS"

WZÓR OSOBOWY

okazjonalnego zależne jest od konkretnej sytuacji, w jakiej wyrażenie to zostało użyte, np. od jego kontekstu, od miejsca i czasu wypowiedzi, od tego, kto je wypowiada itp. Do wyrażeń okazjonalnych należą przede wszystkim zaimki i przysłówki, np. (w języku polskim): „ja", „to", „tu", „potem", także przymiotniki, np. „dalszy", i formy osobowe czasowników (te ostatnie z racji towarzyszących im partykuł).

„WZIĘCIE W NAWIAS" (tłum. nm. <Ein-klammerung>) ang. bracketed; fr. la misę en-tre parentheses

Einklammerung, tzn. nieuwzględnienie czegoś — wyrażenie używane przez E. Hus-SERLA w sensie przenośnym; przyjęło się ono w fenomenologii głównie jako określenie redukcji transcendentalnej (—> redukcja fenomenologiczna /b/). „Bierze się w nawias" to wszystko, co nie jest wyznaczone w procesie poznania przez to, co dane i przez sam sposób dania.

WZNIOSŁOŚĆ gr. hypsos; nłc. sublimitas; ang. sublimity; fr. le sublime, sublimite; rmi. Erhabenheit

estet. Odrębna —> wartość (3) estetyczna, charakteryzująca to, co wielkie, potężne, wspaniałe, tajemnicze, niepokojące, groźne. Starożytny traktat Pseudo-Longi-NOSA Perl hypsous (O wzniosłości lub O gór-ności), wydany w 1554 r. w Bazylei i skomentowany w 1672 przez N. Boileau-Des-

PRŹAUX, oddziałał m. in. na J. Addisona, H. HoME'A, E. BuRKFA, D. HuME'A. Burke i I. Kant wyraźnie przeciwstawiali wzniosłość pięknu, wielu jednak traktowało wzniosłość jako odmianę piękna. Niektórzy wyróżniają pewne typy wzniosłości; oprócz wzniosłości w sensie estetycznym mówi się niekiedy o wzniosłości w sensie moralnym i o wzruosłości w sensie religijnym.

WZÓR OSOBOWY

et. Moralno-społeczny model człowieka, będący zespołem zalet cenionych w danym środowisku i stanowiący personifikację ideałów w procesie samourzeczywi-stnienia lub w procesie wychowania. Cechy partykularne wzoru osobowego bywają uwarurikowane charakterem środowiska, w którym ten wzór został ukształtowany. Dążenie do naśladowania jakiegoś wzoru osobowego bywa jednocześnie manifestacją odrębności i wyższości przedstawicieli określonych środowisk, np. tych, które uznają ukształtowany w średniowieczu wzór rycerza czy w nowożytnej Anglii — dżentelmena. W XVI i XVII w. we Francji był rozpowszechniony wzór człowieka łączącego zalety umysłowe z fizycznymi, moralne z estetycznymi, obycie towarzyskie z taktem i uprzejmością (}ion-nete homme). Znane są pewne wzory osobowe bardziej powszechne pod względem czasu i przestrzeni, np. wzór osobowy mędrca, świętego.

949

950

„ZAKŁAD" PASCALA

ZABAWA gr. paidid; łc. ludus; ang. amusement; fr. amusement, divertissement; nm. Lust-barkeit, YergnUgung

Działanie autoteliczne, tzn. takie, którego główny cel (obejmujący również przyjemność płynącą z takiego działania) leży w nim samym, w przeciwstawieniu do heterotelicznej (tj. mającej jakiś cel poza nią samą) —> pracy. W odróżnieniu od —> gry, która jest zawsze ujęta w pewne reguły, zazwyczaj określające zasady współzawodnictwa między graczami, zabawa ma na ogół charakter improwizacji, reguły są w niej ustalane spontanicznie i zostają przyjęte dobrowolnie. Uczestnik zabawy odczuwa przyjemne, radosne napięcie i czuje się w niej kimś innym niż zwykle (J. Hui-zinga). Zabawa spełnia istotną rolę szczególnie w rozwoju i kształtowaniu się osobowości dziecka, stanowiąc m. in. podstawowy element w procesie -^ uczenia się.

ZACHOWANIE ang. behaviour; fr. com-portement; nm. Yerhalten

psych. Reakcja organizmu lub jego części na —> bodźce, będąca jego ustosunkowaniem się do środowiska, bądź zbiór takich reakcji; także — wszelkie przejawy aktywności (zwłaszcza ruchowej) organizmu. Pojęcie zachowania jest podstawowym pojęciem —> behawioryzmu, a także jednym z podstawowych pojęć współczesnej psychologii. Nie jest ono jednolicie definiowane, szczególnie zaś istnieje wiele węższych jego definicji. Próbuje się np.

nieraz rozróżniać te formy zachowania, które są przedmiotem psychologii, i te, które są przedmiotem fizjologii. Zachowanie może być odruchowe, nieświadome, lub intencjonalne, świadome, sensowne, i wtedy określa się je jako działanie (tzn. zachowanie intencjonalne i celowe).

ZADOWOLENIE ang. satisfaction; fr. con-tentement, satisfaction; nm. Zufriendenheit, Befriedigung

psych., et. Przeżycie w sferze doznaniowej, pojawiające się w wyniku osiągnięcia przez podmiot zamierzonego celu, jakim jest jakieś określone dobro.

ZAKAZ ang. prohibition, interdiction; fr. interdiction; nm. Yerbot

et. Negatywne sformułowanie ^normy (1) moralnej, zabraniające dokonywania czegoś, np. przykazanie „nie zabijaj", w odróżnieniu od -^ nakazu jako pozytywnego sformułowania normy moralnej. Zakaz spełniania czynów złych wytycza dolną granicę moralnego dobra. Negatywna norma moralna obowiązuje każdego człowieka w każdej sytuacji życiowej (zawsze i wszędzie — tak w ujęciu tomistycznym).

„ZAKŁAD" PASCALA {tium.b.<paride Pascah) ang. Pascal's wager

„Skoro trzeba koniecznie wybierać, jeden wybór nie jest z większym uszczerbkiem dla twego rozumu luż drugi [sc. czy Bóg jest, czy Go nie ma]. To punkt osądzony. A twoje szczęście? Zważmy zysk i stratę zakładając się, że Bóg jest. Rozpatrzmy te dwa wypadki: jeśli wygrasz, zyskujesz wszystko; jeśli przegrasz, nie tracisz nic. Zakładaj się tedy, że jest, bez wahania" (B. Pascal, Myśli, przeł. T. Żeleński /Boy/, III, fragm. 451 (wg układu J. Cheyaliera); irme miejsca tego wydania: fragm. 343--345, 451-456, 458, 522).

Przedmiotem zakładu jest nie tylko kwestia istnienia Boga, ale i duszy nieśmiertelnej — dwóch problemów, których według

951

952

ZAKRES (NAZWY)

ZASADA EKONOMICZNOSCI

Pascala rozum ludzki sam nie potrafi rozstrzygnąć.

ZAKRES (NAZWY) ińc. extensio; ang. de-notation, extension; fr. denotation, extension; nm. Extension, Umfang

log. —> Zbiór (1) (w sensie dystrybutyw-nym) wszystkich -> desygnatów jakiejś -^ nazwy (i wyrażanego przez nią pojęcia). -^ Denotacja (1).

ZAŁOŻENIE gr. hypóthesis; łc. pńndpium; ang. assumption; fr. presupposition; nm. Vo-raussetzung

metod. syn.-> Hipoteza (2).
log. Przesłanka dowodzenia, dla której nie wymaga się -^ asercji (1) (np. -^ dowód apagogiczny).
log. Pierwszy człon twierdzenia wyrażonego w postaci okresu warunkowego (jeżeli..., to...), np.: „Jeżeli jesień będzie ciepła i dżdżysta (założenie), to w lasach wyrosną grzyby". Termin wychodzący z użycia na rzecz terminu -> „poprzednik" (1).

ZASADA gr. arche; łc. principium; ang. principle, ground; fr. principe; nm. Prinzip, Ursprungsgrund, Grundsatz

To, co rozum odkrywa w wyniku analizy jako pierwotne lub to, co przyjmuje za podstawę procesu syntezy.

Zasady rozumowe {principia ra-tionis) lub pierwsze zasady (prima principia) — twierdzenia oczywiste i nie-udowadrualne, przyjmowane jako założenia we wszelkiej aktywności rozumu, w szczególności zaś w dociekaruach racji i przyczyny rzeczy. Występują także jako reguty rozumowania, przyjmowane na og^ milcząco. W tradycji arystotelesowsko-tomi-stycznej wyróżnia się następujące pierwsze zasady bytu: tożsamości, /nie-/sprzeczności, wyłączonego środka, bytowości (racji bytu), racji dostatecznej, przyczynowości, celowości, substancjalności.

1. metaf. Arche, praeprincipium — pra-źródło, prapodstawa, prapoczątek; w póź-

niejszych wersjach: początek, pierwiastek. Relikt tradycji mitologicznej występujący w początkach filozofii greckiej, głównie u jońskich filozofów przyrody:

w znaczeniu czasowym — początek, źródło;
w znaczeniu przyczynowym — to, co stanowi rację dostateczną czegoś, przyczyna lub motyw (u człowieka).

2. metod, a) Podstawowa przesłanka w rozumowaniu w znaczeniu absolutnym (pierwsze zasady) lub względnym.

Bardzo ogólne twierdzenie w naukach empirycznych w postaci prawa lub hipotezy (np. zasady termodynamiki).
Podstawowa reguła (dyrektyTva) działania (np. zasada rozumowania albo zasada moralna).

ZASADA BYTOWOŚCI (racji bytu)

nłc. principium entitatis, ratio entis; nm. Seins-prinzip metaf. —> Racja (lA) bytu.

ZASADA CELOWOŚCI nłc. principium finalitatis; ang. principle offinality; fr. principe definalite; nm. Finalitdtsprinzip metaf. —> Celowość (1).

ZASADA EKONOMICZNOSCI ang. law ofparsimony, principle ofeconomy; fr. loi {principe) de parcimonie, principe d'economie; nm. Prinzip der Sparsamkeit

Nowożytne określerue metodologicznej reguły, znanej wcześniej pod nazwą —> „brzytwy Ockhama", o brzmieniu następującym: „entia non sunt multipUcanda praeter ne-cessitatem" — „bytów nie należy mnożyć ponad konieczność"; wyrażony w niej jest postulat nietworzenia i wręcz „obcinania" zbędnych pojęć (potraktowanych tu jako byty). Zasada ta otrzymywała rozmaite nazwy, np.: „zasady oszczędności" {law ofparsimony; loi de parcimonie; Prinzip der Sparsamkeit) — z podkreśleniem aspektu epistemo-logicznego, „zasady -> prostoty" (2) (ang. principle of simplification; fr. principe de

953

954

ZASADA IMMANENCJI

ZASADA (PRAWO) WYŁĄCZONEGO ŚRODKA

simplicite; wł. principia di semplicita) — z podkreśleniem aspektu kosmologicznego (Galileusz), itp. UI. Kanta: postulat ekonomii naukowego myślenia {oekonomischer Handgrijf der Yernunft) w Krytyce czystego rozumu; u E. Macha: zasada ekonomii myślenia {Prin-zip der Ókonomie des Denkens), stawiająca teoriom naukowym W5nTiaganie prostoty.

ZASADA IMMANENCJI ńr. principe d'im-manence metaf., t. pozn. —> Immanencja.

ZASADA INTELIGIBILNOŚCI BYTU (zasada racji bytu) fr. principe de l'univer-selle

metaf. —^ Inteligibilność; —> racja (lA) bytu.

ZASADA JEDNOSTKOWIENIA nłc. principium individuationis (termin wprowadzony do języka filozofii poprzez średniowieczne tłumaczenia tekstów Awicenny), principium individui (G. W. Leibniz); ang. principle of individuation; fr. principe d'indi-viduation; nm. Prinzip der lndividuation metaf. —> Jednostkowienie.

ZASADA (PRAWO) /NIE-/SPRZECZ-NOSCI nłc. principium contradictionis; ang. law ofcontradiction (1), principle ofcontradic-tion; fr. principe de contrariete (1), principe de I non-1 contradiction; nm. Satz vom Wider-spruch, Widerspruchsatz

log. Prawo -^ rachunku zdań: ~(p a ~p) (czyt.: nieprawda, że p i zarazem nie-p); prawo to stwierdza, że nie może być prawdą koniurikcja jakiegoś zdania i jego negacji.
metaf. Epistemologiczne uwyraźnienie pojęcia ->bytu jako bytu w aspekde jego transcendentalnej ^jedności (la). W zasadzie niesprzeczności stwierdza się, że to wszystko, co jest bytem, nie jest w sobie podzielone na byt i niebyt, a więc uwyraźniając transcendentalne pojęcie jedności oddziela się w myśU byt od niebytu i stwierdza, że byt nie jest w sobie złożony z bytu i niebytu.

Sformułowanie zasady niesprzeczności: „byt nie jest niebytem"; wyraża ona niemożliwość połączenia w jednym zdaniu twierdzenia i przeczenia tego samego o tym samym przedmiocie. Zasada niesprzeczności zawiera wtórną w stosunku do zasady -^ tożsamości (1, 3) refleksję nad pojęciem bytu.

3. psych. W normalnym procesie myślenia nie możemy być przekonani, że jest tak a tak, jednocześnie zaś, że tak a tak nie jest.

ZASADA PRZYCZYNOWOŚCI nłc.

principium causalitatis; ang. principle ofcau-sality, causal principle; fr. principe {loi) de causalite; nm. Kausalitdtsprinzip, Kausal-gesetz, Kausalitdtsgesetz metaf. —^ Przyczynowość (1).

ZASADA RACJI BYTU metaf syn.-^ Zasada bytowości, syn.^ zasada inteligibil-ności; —> racja (IB) dostateczna.

ZASADA RACJI /NIE-/DOSTATECZ-

NEJ nłc. principium rationis sufficientis; ang. principle ofnon-sufficient reason, principle of sufficient reason (G. W. Leibniz); fr. principe de raison suffisante; nm. Satz vom zureichenden Grunde, Satz des zureichenden Grundes metaf. -^ Racja (IB) dostateczna.

ZASADA SUBSTANCJALNOŚCI nłc. principium substantialitatis; ang. principle of substance; fr. principe de substance; nm. Sub-stanzprinzip metaf. —> Substancjalność (1).

ZASADA (PRAWO) TOŻSAMOŚCI

nłc. principium identitatis; ang. principle (law) of identity; fr. principe d'identite; nm. Identitdts-prinzip, Satz der Identitdt log., metaf. -> Tożsamość (1, 3).

ZASADA (PRAWO) WYŁĄCZONEGO ŚRODKA ang. principle (law) of excluded middle; fr. principe du milieu exclu, principe

955

956

ZASADY ROZUMOWE

ZBIÓR

du tiers exclu; nm. Satz vom ausgeschlossenen Dritten

Zasada wykluczania w myśleniu przypadków pośrednich między prawdą i fałszem (w logice dwuwartościowej), między bytem i niebytem (w metafizyce klasycznej).

log. —> Prawo wyłączonego środka; -> zasada (prawo) /nie-/sprzeczności (1).
metaf. —> Zasada /nie-/sprzeczności (2).

ZASADY ROZUMOWE ric. principia ra-tionis; ang. laws of thought; fr. principes ra-tionnels; nm. Denkgesetze —> Zasada.

ZASTĘPOWANIE ang. replacement; fr. remplacement; nm. Yersetzung

log. Przekształcenie jakiejś formuły zdaniowej w inną formułę zdaniową w ten sposób, że zamiast wyrażenia składowego występującego w pierwszej formule umieszcza się w jego miejsce inne wyrażenie, które jest równoważnikiem definicyjnym wyrażenia zastępowanego. Reguła zastępowania definicyjnego należy do reguł dedukcyjnych {rules of inference) obok -^ podstawiania i —> odrywania (2).
Jedna z relacji semiotycznych znaku polegająca na tym, że na jego miejsce można podstawić inny znak o tym samym znaczeniu, nie zmieniając przy tym znaczenia danego kontekstu.

ZBIÓR ang. set; fr. ensemble; nm. Kollek-tiv, Menge

1. W sensie dystrybutywnym — podstawowe, niedefiniowalne pojęcie -^ teorii mnogości, zajmującej się szczególnie zbiorami nieskończonymi. Pojęcie zbioru określa się w sposób pośredni, przez charakterystykę następujących działań na zbiorach: mnożenia, dodawania, dopełniania.

a) Mnożerue zbiorów A, B jest to tworzenie ich części wspólnej, tj. zbioru tych przedmiotów, które należą zarazem do A i B (są ich elementami).

Dodawanie zbiorów A, B jest to tworzenie zbioru tych przedmiotów, które należą do przynajmniej jednego z nich: do A lub do B (np. sumą zbiorów mężczyzn i kobiet jest zbiór ludzi, bo każdy jego element jest mężczyzną lub kobietą).
Dopełnieniem zbioru A w obrębie zbioru wszystkich rozważanych przedmiotów, zwanego uniwersalnym, jest zbiór tych przedmiotów, które nie należą do A.

Zbiorem w sensie dystrybutywnym jest także zbiór pusty, czyli pozbawiony elementów; takie np. działanie, jak mnożenie zbioru przez jego dopełnienie, daje w wyniku zbiór pusty. Można też pojęcie należenia elementu do zbioru, a przez to i pojęcie zbioru wyjaśniać przez następujące odniesienie do konstrukcji składniowych języka, np. polskiego: x należy do zbioru Z-ów to tyle, co: x jest Z-em; np. x należy do zbioru koru to tyle, co: x jest koniem. W jeszcze innym odniesieniu do języka zbiór utożsamia się z zakresem nazwy. Przynależność jakiegoś elementu do zbioru zapisuje się formułą x e Z.

2. W sensie kolektywnym (mereologicz-nym) — całość złożona z jednorodnych części, np.: bryła materialna dająca się dzielić na elementy (części), te znowu na elementy itd.; oś czasu złożona z odcinków czasu. Niekiedy to samo określenie o postaci: „zbiór Z-ów", np. „zbiór planet", może być rozumiane kolektywnie lub dystrybutywnie. W rozumieniu kolektywnym zbiór planet jest jedną bryłą, której elementami są nie tylko poszczególne planety, lecz także i pary planet, połówki planet itd.; wszystkie one są częściami rozważanego zbioru. Jeśli natomiast zbiór planet pojmiemy dystrybutywnie, to zgodnie z podanym wyżej kryterium tylko poszczególne planety będą elementami zbioru, bo np. Mars jest planetą, ale ćwiartka (bryły) Marsa nie jest planetą.

Teorią logiczną zbiorów w sensie kolektywnym jest —> mereologia S. Leśniewskiego.

957

958

ZDANIE

ZDOLNOŚĆ

ZDANIE gr. apóphansis, apophantikós logos; łc. enuntiatio; nic. propositio; ang. propo-sition, sentence; fr. proposition; nm. Satz, Pro-position

log. Termin „zdanie" bez bliższego określenia oznacza tzw. zdanie w sensie logicznym (truth-apt), czyli zdanie oznajmują-ce. O tym, czy dane wyrażenie jest w jakimś języku zdaniem, rozstrzygają reguły składni owego języka. Każde zdanie zbudowane zgodnie z regułami składni ma wartość logiczną, co znaczy — w przypa-ku przyjęcia dwóch wartości logicznych — że jest prawdziwe lub fałszywe. Posiadanie wartości logicznej jest charakterystyczne dla zdań i odróżnia je od nazw i innych wyrażeń. Wiąże się to z tym, że zdania i tylko zdania nadają się do tego, żeby za ich pomocą wyrażać —> sądy.

W logice dokonuje się podziału zdań bądź ze względu na ich budowę, bądź ze względu na ich charakter metodologiczny lub epistemologiczny. W pierwsz3Tn przypadku wyróżnia się zdania proste, tj. nie zawierające spójników międzyz-daniowych,oraz zdania złożone; w klasie zdań prostych wyróżnia się zdania jednostkowe („Sokrates jest mądry"), szczegółowe („Niektórzy ludzie są mądrzy") i ogólne („Wszyscy ludzie są mądrzy"). Te trzy odmiany należą do klasy zdań kategorycznych(->katego-ryczność /1 /).

W podziale typu epistemologicznego szczególnie doniosłe jest rozróżnienie zdań analitycznych i zdań syntetycznych;

a) Zdania analityczne (analytic sentences, analytische Satze), utożsamiane przez niektórych autorów z apriorycznymi, są niezależne od doświadczenia, ponieważ są prawdziwe na mocy znaczenia wyrażeń, z których są zbudowane; tak np. każdy, kto rozumie wyrażerua „dziecko" i „dorosły", należące do języka polskiego, musi — na mocy samego znaczenia tych wyrażeń — uznać za prawdę zdanie: „Żadne dziecko nie jest dorosłym"; jest to więc

zdanie analityczne. Do zdań analitycznych należą —> tautologie (1) logiczne jako wyrażenia, które są prawdziwe na mocy znaczenia -> stałych (a) logicznych; irmą odmianę zdań analitycznych stanowią -> definicje realne. Konsekwencje logiczne zdań analitycznych są także analityczne.

b) Zdania syntetyczne (synthe-tic sentences, syntetische Sdtze), zwane też empirycznymi, są uznawane za prawdziwe na podstawie doświadczenia — czy to bezpośrednio, jak zdania obserwacyjne {obsenation sentences), czyli spostrzeżeniowe (perceptual statements), sprawozdawcze {protocol statements; Protokollsatze), czy też pośrednio, jak prawa i hipotezy naukowe, które się uzasadnia za pomocą zdań obserwacyjnych.

ZDARZENIE gr. tó symbebekós, pdgma; łc. eventum; ang. event; fr. evenement; nm. Ereignis, Yorkommnis

1. Krótkotrwałe zjawisko lub fakt, wy
stępujące w określonym miejscu i czasie;
może to być także ich ciąg, traktowany ja
ko proces rozciągnięty w czasie. —> Ewen-
tyzm.

W prakseologii — zmiana lub utrzymujący się w danym przedziale czasu niezmieniony stan rzeczy; zdarzeniem jest to, co się dzieje z jakąś rzeczą.

Element wyróżniony w łańcuchu przy-czynowb-skutkowym, a więc przyczyna lub skutek.
Dany punkt w czasoprzestrzeni, czyli układ czterech liczb (x, y, z, t).
W rachunku prawdopodobieństwa — element przeliczalnie addytywnego ciała podzbiorów przestrzeni (zdarzeń elementarnych).

ZDOLNOŚĆ gr. dynamis; ic. facultas; nłc. capacitas; ang. capacity, ability, faculty; fr. capacite, aptitude; nm. Fahigkeit

psych. -> Uzdolnienie.
psych. -^ Władza (2). Terminu „zdolność" używa się raczej na określenie siły

959

960

ZDROWY ROZSĄDEK

ZŁO

psychicznej w stanie czysto potencjalnym, natomiast terminu „władza" — w stanie wirtualnym (^ wirtualność) jako elementu potencjalnego bliskiego aktualizacji.

ZDROWY ROZSĄDEK nłc. sensus com-munis (1); ang. sense (1), good sense (1, 2), common sense (3); fr. hon sens (1, 2), sens commun (3); nm. gesunder Yerstand (1, 2), gesunder Menschenverstand (1, 2), Gemein-sinn {3),gemeiner Yerstand (3), einfacher Yerstand (3)

Tyle, co -^ rozsądek (1) (często bez przymiotnika) — właściwa człowiekowi zdolność przyswajania sobie, głównie przez poznanie przednaukowe, różnych prawd niezbędnych dla niego w zwyczajnych okolicznościach życia, prawd samych przez się oczywistych, a zdobywanych dzięki normalnym funkcjom —> rozumu. Prawdy te, nazywane danymi zdrowego rozsądku, mogą się opierać bądź na oczywistości intuicyjno-zmysłowej, bądź na oczywistości czysto rozumowej, bądź wreszcie na bezpośrednich następstwach danych intuicyjno-zmysłowych i sądów oczywistych dla intelektu. -^ Filozofia zdrowego rozsądku (2).
U R. Descartes'a: hon sens ■—■ właściwa wszystkim ludziom zdolność odróżniania prawdy od fałszu, równoznacznik rozumu.
U Th. Reida i w szkole szkockiej: ogół powszechych opinii, traktowanych jako narzucające się każdemu rozumnemu umysłowi i przyjmowanych nie tyle ze względu na ich wewnętrzną oczjm^istość, ile na to, że cieszą się uznaniem całej ludzkości jako narzucone ludzkiej naturze z koniecznością ślepego instynktu. —> Filozofia zdrowego rozsądku (1).

ZJAWISKO gr. phainómenon; nłc. phaeno-menon; ang. phenomenon; fr. phenomene; nm. Phdnomen, Phdnomenon, Erscheinung

t. pozn., psych. To, co się ukazuje zmysłom lub świadomości.
filoz. przyr. —> Zdarzenie (1) w świecie

przyrody, z reguły występujące jako -^ proces (1).

U I. Kanta: Erscheinung (jako pojęcie korelatywne do Ding an sich) — to, co jest przedmiotem możliwego doświadczenia, czyli to, co może być dane zmysłom; syn.—^ fenomen (2) w przeciwstawieniu do -^ noumenu (1).
U pozytjrwistów: zdarzenie dane w doświadczeniu zewnętrznym (zmysłowym).
W fenomenologii: to, co dane bezpośrednio i naocznie — syn.—> fenomen. Jest to zatem zjawisko w wyróżnionych wyżej znaczeniach 112, tyle że oczyszczone przez —> „wzięcie w nawias" jego istnienia i przez redukcję ejdetyczną (^ redukcja fenomenologiczna /a/), albo też dane świadomości w postaci idealnego sensu.
W materializmie dialektycznym: zewnętrzna strona obiekt3m'nej rzeczywistości — ogół cech i relacji ujmowanych dialektycznie obiektów, stanowiący punkt wyjścia poznania naukowego i zarazem jego przedmiot.

ZŁO gr. to kakón, kakia (Ib), tó phaulon; łc. malum; ang. evil; fr. mai; nm. Uhel, Boses

metaf. Pozyt5^wna pod względem bytowym natura, będąca następstwem po-dzieloności bytu (—> niepodzieloność) i skutkiem bytowej wielości (m. in. pitago-rejczycy, Platon, Plotyn, Filon z Aleksandrii, Orygenes, a. Schopenhauer).
metaf., et. W koncepcji arystoteleso-wsko-tomistycznej: brak określonego —> dobra (2,3), jakie przysługuje danemu bytowi złożonemu odpowiednio do jego natury (Arystoteles, Tomasz z Akwinu).

Rozróżnia się:

a) zło fizyczne — brak jakiejś cechy bytu pożądanej przez naturę danej suljstancji, sam w sobie obojętny moralnie, lecz naruszający pełność i kompletność określonego porządku bytowego;

b)zło moralne — które może być rozumiane już to w sensie obiektywnym

961

962

ZŁUDZENIE

ZMIENNA

i materialnym, kiedy podmiot naruszający obiektywną zasadę moralną jest tego naruszenia nieświadomy i dlatego nie ponosi za nie odpowiedzialności, już to w sensie podmiotowym i formalnym, kiedy oznacza wolną i świadomą decyzję wbrew moralnemu dobru, następnie zaś — wynikający stąd zewnętrzny czyn oraz ugruntowujące się przyzwyczajenie i wewnętrzną postawę.

3. U G. W. Leibniza: zło metafizyczne (le mai meta-physiąue) — brak jakiejkolwiek doskonałej cecłiy bytu, związany z samą skończonością bytu stworzonego.

ZŁUDZENIE gr. apte; łc. illusio; ang. illusion, delusion; fr. illusion; nm. Illusion, Tau-schung, Schein

t. pozn., psych. Wzięcie czegoś, co nie istnieje, za rzeczywistość, lub błędne ujęcie jakiegoś jej fragmentu, takie jak halucynacja, —> iluzja itp., zwane przez analityków brytyjskich deluzją (delusion). Złudzenie może nastąpić w trakcie spostrzegania — na skutek zniekształconych danych zmysłowych lub ich niewłaściwej interpretacji, a także np. w przypominaniu sobie czegoś.

ZMIANA gr. metabole, alloiosis, kinesis; łc. immutatio, mutatio; nłc. alteratio (b); ang. change, alteration; fr. changement; nm. Verm-derung, Anderung, Alteration, Yariation

metaf., filoz. przyr. U Arystotelesa: alloiosis — fakt stawania się lub czynienia czymś innym, należący do kategorii —> jakości (1).

W arystotelizmie — przechodzenie (sam proces) lub przejście (dokonanie się) czegoś z możności do aktu (—> akt i możność).

Rozróżnia się:

zmianę substancjalną (przemiana) — polegającą na powstawaniu lub zanikaniu —> substancji (1) i powstaniu na jej miejsce nowej lub nowych substancji;
zmianę przypadłościową (—> ruch /1 /) — polegającą na powstawaniu lub znikaniu jakiejś —> przypadłości

Nie nazywa się zmianą stworzenia bytu z niczego (—> stwarzanie /1 /) lub jego całkowitego unicestwienia. Na ogół uważa się zmienność za charakterystyczną cechę tego, co istnieje realnie i niekoniecznie. W zmianie rozumianej jako proces można wyróżnić trzy fazy: 1) możliwość zmiany, 2) dokonywanie się zmiany, 3) dokonanie się zmiany; pierwsza do ostatniej ma się — pod pewnym względem — tak, jak niebyt do bytu. Klasyczne teorie zmiany pochodzą od Arystotelesa, G. W. F. Hegla, H. Bergsona. Dla tego ostatniego np. zmienność ma charakter absolutny, tj. nie dopuszczający istnienia jakiegokolwiek elementu, który by się nie zmieniał; rzeczywistość według Bergsona jest niepodzielną zmianą, w której przeszłość i teraźniejszość tworzą jedną całość.

ZMIENNA ang. the variable; fr. la variable; nm. Yariable

log. Wyrażenie języka formalnego o postaci pojedynczej litery, za które wolno podstawiać wyrażenia z określonej kategorii syntaktycznej (^ kategorie semantyczne): zdania za zmienną zdaniową {sen-tential variable, propositional yariable), nazwy — za zmienną nazwową {name yariable), itp. O wyrażeniach, które wolno podstawiać, mówi się, że są reprezentowane przez daną zmienną, a o przedmiotach, do których odnoszą się owe wyrażenia — że są wartościami zmiennej. Na przykład w tradycyjnej formule „SaP" litery S i P są zmiennymi nazwowymi, a ich wartościami są desygnaty reprezentowanych przez nie nazw. W formule —> rachunku zdań „p lub nie-p" (—> prawo wyłączonego środka) zmienną jest litera p, a jej wartościami są prawdziwość i fałszywość. Niekiedy wyrażenie ma postać zmiennej, ale nią nie jest, ponieważ z powodu związania jakimś —> operatorem nie jest dopuszczalna w odniesieniu do niej operacja podstawiania; taką zmienną nazywa się pozorną lub związaną (bound yariable, apparent yariable)

963

964

ZMIENNOŚĆ

ZMYSŁ WEWNĘTRZNY

W odróżnieniu od zmiennej rzeczywistej, czyli wolnej (free variable).

ZMIENNOŚĆ ang. variability, yariahle-ness, changeability; fr. variabilite; nm. Varia-bilitdt, Yerdnderlichkeit, Wankelmutigkeit, Wech-seln

Występowanie —> zmian (—> wariabi-lizm).
biol. Związane ze wzrostem, a zwłaszcza z -> rozwojem (3), powstawanie różnic w cechach organizmów. Zwykle wyróżnia się:

zmienność osobniczą (indywidualną), obejmującą —> modyfikacje (2) i morfozy (modyfikacje nieprzystosowawcze) jako zmienność niedziedziczną oraz mutacje i rekombinacje, które są dziedziczne.;
zmienność populacyjną^ występującą między osobnikami —> populacji (1) wskutek nagromadzenia zmian mutacyjnych (pula genowa). Na zróżnicowany w ciągu pokoleń skład genetyczny populacji działa dobór naturalny {-^ selekcja) jako istotny czynnik —> ewolucji (11), powodując zmiany filogenetyczne (ewolucyjne).

ZMYSŁ gr. aisthesis, aistheterion (Arystoteles); łc. sensus; ang. sense; fr. sens; nm. Sinn

psych., t. pozn. Zdolność reagowania —» wrażeniami na określone kategorie bodźców, uwarunkowana istnieniem odpowiednio wyspecjalizowanego analizatora (w zakresie odbioru wrażeń, np. wzrokowych, słuchowych, węchowych, smakowych, dotykowych). W psychologii filozoficznej rozróżnia się: a) zmysły zewnętrzne — organiczne ośrodki poznania, które bezpośrednio kontaktują poznający podmiot z przedmiotem materialnym. Oprócz pięciu zmysłów wyróżnionych już przez Arystotelesa współczesna psychologia rozróżnia szereg innych zmysłów, np. zmysł bólu, temperatury, ustrojowy, ciężaru;

zmysły wewnętrzne — ośrodki poznania, które kontaktują poznający podmiot z przedmiotem materialnym za pośrednictwem aktów zmysłów zewnętrznych. Wśród zmysłów wewnętrznych wymienia się: zmysł wspólny (zob. niżej /c/), wyobraźnię, instynkt (władza oceny zmysłowej; -^ vis aestimativa), pamięć;
zmysł wspólny (świadomość zmysłowa) — dokonujący syntezy wrażeń poszczególnych zmysłów zewnętrznych, tłumaczący poznawanie tzw. -> jakości (2) zmysłowych wspólnych, jak ruch, wielkość, postać, trwanie, przestrzeń itp.

ZMYSŁ MORALNY (tłum. ang. <moral sense>) ang. morał faculty; fr. sens morał; run. morałisclter Sinn

et. Określenie używane przez angielskich moralistów (A. A. Shaftesbury, F. Hut-CHESON, J. Butler) na oznaczenie zdolności rozróżniania dobra i zła za pomocą pewnego rodzaju intuicji, która pozwala człowiekowi dokonywać nieomylnego wyboru moralnego bez odwoływania się do racji rozumu. Zmysł moralny, utożsamiany niekiedy z -^ sumieniem, gdy dotyczy zachowań własnych podmiotu, lub ze zdolnościami do pochwały i nagany, gdy dotyczy zachowań cudzych, współcześnie oznacza dyspozycję do właściwych i słusznych reakcji moralnych. Brak zmysłu moralnego określany jest jako -> morał insanity.

ZMYSŁ PIĘKNA (tłum. ang. <sense ofbe-auty>)

estet. Analogiczne do określenia -^ „zmysł moralny" określenie wrodzonej wrażliwości człowieka na piękno, będącej warunkiem przyjemności estetycznych, oraz jego zdolności do wydawania ocen estetycznych (A. A.

SHAFfESBURY, F. HuTCHESON).

ZMYSŁ WEWNĘTRZNY ang. inner sense, internał sense; fr. sens intime, sens inte-rieur; nm. innerer Sinn psycli., t. pozn. —> Zmysł (b).

965

966

ZMYSŁ WNIOSKOWANIA

ZNACZENIE

U J. Locke'a: internal sense — właściwsze określenie tego, co on sam nazywa zazwyczaj syn.^ refleksją (1).

U I. Kanta; innerer Sinn (w przeciwstawieniu do ausserer Sinn—zmysłu zewnętrznego) — zdolność umysłu do poznawania samego siebie lub swoich stanów wewnętrznych.

U Maine de Birana: sens intime — równo-znacznik świadomości rozumianej jako zdolność bezpośredniego ujmowania własnych stanów wewnętrznych lub samego „ja".

ZMYSŁ WNIOSKOWANIA (tłum. ang. <illative sense>) nm. Folgerungssinn, Folge-rungsorgan

Termin J. H. Newmana utworzony na wzór terminów -> „zmysł moralny" czy -> „zmysł piękna" na oznaczenie właściwej indywidualnemu podmiotowi zdolności do godzenia zasad logiki, czyli dochodzenia prawdy według reguł, z własnym sposobem rozumowania, czyli dochodzeniem jej wprost, tzn. bez reguł (stąd też określenie „logika osobista").

ZMYSŁ WSPÓLNY gr. koine aisthesis, proton aisthetikón, kyrion aistheterion (Arystoteles); nłc. sensus communis (1), senso-rium commune (1); ang. common sense; ix. sens commun; run. Gemeinsinn, Gemeinschafts-sinn

1. psych., t. pozn. Jeden ze zmysłów we
wnętrznych > zmysł (c) wspólny jako

świadomość zmy^owa (za Arystotelesem).

2. syn.-> Zdrowy rozsądek (1, 3) — jako
po prostu rozsądek i jako ogół panujących
opinii.

ZMYSŁY ZEWNĘTRZNE ang. the sen-ses, external senses; fr. les sens; rim. dussere Sinne psych., t pozn. -> Zmysł (a).

ZNACZENIE łc. significatio, sensus; ang. meaning, signification, sense; fr. signification, sens; nm. Bedeutung, Sinn To, co pozwala danemu pojęciu, słowu.

znakowi itp. wyrazić jakiś stan rzeczy, na który to słowo itd. wskazuje; w ten sposób rzecz może otrzymać znaczenie niezależnie od swych własności poprzez samo miejsce, jakie zajmuje w określonym związku, takim np. jak funkcja, działanie czy cel. Określany jako znaczenie związek pomiędzy znakiem (pojęciem, nazwą) i samym przedmiotem jest ustalony arbitralnie (na zasadzie konwencji) i pod tym względem „znaczenie" i —> „oznaczanie" (1) są równoznacznikami.

1. log. Znaczenie wyrażenia — jedna z podstawowych własności semantycznych —> wyrażeń językowych; kluczowe pojęcie semantyki lingwistycznej. Istnieją różne teorie semantyczne dotyczące wyrażeń; do bardziej znanych należą:

Koncepcja asocjacjonistyczna, według której znaczeniem wyrażenia dla danej osoby jest myśl skojarzona w jej umyśle z tym wyrażeniem. Definicja ta stanowi główną ideę teorii znaczenia wywodzącej się od J. LocKE'A, a związanej z dawniejszą psychologią.
Koncepcja konotacyjna, według której znaczeniem nazwy jest zespół cech charakteryzujących desygnaty danej nazwy i decydujących o przypisywaniu jej owym desygnatom. Na przykład znaczeniem nazwy „chlorofil" są te cechy, które decydują o tym, że daną substancję nazwiemy chlorofilem: jej skład chemiczny, jej rolę pełnioną w organizmie rośliny itd. Ta koncepcja znaczenia odnosi się tylko do wyrażeń mających desygnaty, a więc do nazw niepustych. Pochodzi ona od teorii J. St. Milla, który utożsamiał znaczenie nazwy z jej —> konotacją (stąd określerue „konotacyjna") i uważał, że pozbawione znaczenia są nazwy (imiona) własne. Znaczenie nazwy bywa też określane mianem —> pojęcia (2) (w sensie logicznym), a znaczenie zdania — mianem -> sądu (2) (w sensie logicznym).
Koncepcja K. Ajdukiewicza, zwana dyrektywalną, która ogranicza się do

967

968

ZNAK

wyrażeń będących zdaniami w sensie logicznym lub składnikami takich zdań, sprowadzając ich znaczenie do pojęcia językowych reguł uznawania zdań, takich jak dyrektywy empiryczne, dedukcyjne czy aksjomatyczne.

d) Koncepcja pragmatyczna — sposób rozumienia danego wyrażenia przepisany przez reguły języka, a przejawiający się w posługiwaniu się owym wyrażeniem. Na przykład znaczenie nazwy „liczba pierwsza" w języku polskim zna ten, kto stosuje ją do Uczb pierwszych, a odmawia jej m. in. liczbom parzystym itd.; znaczenie spójnika „i" rozumie ten, kto posługuje się nim w ten sposób, że zdanie utworzone za jego pomocą z dwóch innych zdań uważa za prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy uważa za prawdziwe oba zdania składowe. Przedstawione tu ujęcie jest zbliżone do koncepcji W. VAN Ormana Quine'a dotyczącej znaczenia definiowanego dla wyrażeń języka potocznego przez odwołanie się do zachowań jego użytkowników (tzw. znaczenie empiryczne).

Znaczenie znaku — intencja nadana —> znakowi (1) celem użycia go w określonej dlań funkcji, i faktycznie przez ten znak spełniana. Znaczenie znaku to ujęcie przezeń przedmiotu, do którego odnosi on nadaną sobie intencją. Znaczenie to jest określane przez zespół funkcji semiotycznych znaku, sprowadzal-nych do czterech: przedstawiania, komunikowania, wyrażania, oddziaływania.
W językoznawstwie: treść przedstawieniowa zawarta w znaku językowym.

ZNAK gr. sema, semeion; łc. signum, signi-ficatio, nota; ang. sign; fr. signe; nm. Zeichen Wszelki przedmiot, który w jakikolwiek sposób odnosi swego użytkownika do czegoś transcendentnego w stostmku do siebie samego, stanowiąc środek w poznaniu czegoś innego. Szerokie pojęde znaku obejmuje 1) znaki konwencjonalne i 2) znaki naturalne.

1. Znak konwencjonalny — taki, któremu na mocy wyraźnej lub domyślnej umowy przyporządkowany jest jakiś przedmiot, połączony z nim stosurtkiem oznaczania. W tradycji klasycznej rozróżnia się:

a) znak formalny {medium quo) — taki, który nie zatrzymuje na sobie uwagi poznawczej, lecz skierowuje ją na samą rzecz; nie musi być poznany przed ujawnieniem samej rzeczy. Znakami formalnymi są —> pojęcia (lA) i —> wyobrażenia;

b)znak instrumentalny, na-rzędny {medium ąuod) — taki, który zatrzymuje na sobie uwagę poznawczą; musi być wpierw sam poznany jako coś, i dopiero wtedy służy do poznania czegoś innego, tego mianowicie, do czego jest przyporządkowany na skutek mniej lub bardziej umownych związków.

Do znaków konwencjonalnych należą znaki językowe. Znane są dwie interpretacje natury znaków językowych: intencj^na i skojarzeniowa.

A) Według teorii intencyjnej znak jest wytworem świadomości obdarzonym jej specyficzną właściwością, jaką jest intencyjne odniesienie do czegoś transcendentnego w stosunku do niej samej. W skład poznania znaku wchodzą treść i intencja, tj. odiuesienie treści do przedmiotu oznaczonego przez znak. W tym ujęciu język naturalny jest systemem znaków formalnych.

W semiotyce wyróżnia się dwa elementy (warstwy) znaku. Są to:

nosiciel znaczenia (sensu). W przypadku znaku językowego (języka mówionego) nosicielem znaczenia jest dźwięk jako pewna jakość postaciowa brzmienia (słowa czy morfemu), należąca do określonego, właściwego danemu językowi, systemu fonologicznego (nie zaś dźwięk jako indywidualny przedmiot materialny czy jakakolwiek klasa takich przedmiotów);
znaczenie znaku — intencja nadana znakowi przez świadomość znakotwór-

969

970

ZOOPSYCHOLOGIA

ZUPEŁNOŚĆ

czą, używającą znaku w nadanej mu funkcji, i faktycznie przez ten znak spełniana.

B) Według teorii skojarzeniowej znak jest postrzegalnym zmysłowo przedmiotem wywołującym na mocy konwencji myśl o czymś, co jest nieobecne; pełni on funkcje znaczenia i oznaczania. Między myślą o znaku a myślą o rzeczy istnieje skojarzenie. W tym ujęciu język naturalny jest systemem umownych znaków instrumentalnych.

2. Znak naturalny — taki, który pozostaje w stosunku przyczynowym lub skutkowym (np. objaw) do przedmiotu, do którego się odnosi. Znak naturalny nazywa się też —> oznaką (1) lub wskaźnikiem.

Od C. S. Peirce'a wywodzi się szerokie pojęcie znaku, obejmujące indeksy (symptomy, oznaki), ikony (obrazy) oraz symbole (wyrażenia językowe itp.).

R. Ingarden wyróżnia oznaki, znaki w sensie właściwym, obrazy i wyrażenia językowe, i jest przeciwny posługiwaniu się ogólnym pojęciem znaku.

ZOOPSYCHOLOGIA <gr. dzóon = zwierzę + —> 'psychologia') ang. zoopsychology Dyscyplina biologiczna traktowana jako nauka porównawcza o zachowaniach zwierząt w aspekcie przystosowawczym i ewolucyjnym. Obydwa aspekty wskazują na odejście od mechanistycznego tłumaczenia instynktu za pomocą wrodzoności oraz bodźców, odruchów, tropizmów.

a przyjęcie etologicznej koncepcji —> instynktu (5), rozumianego szeroko z uwzględnieniem ewolucji zwierzęcych zachowań i ich roli w rozwoju przystosowań organizmów. W szczególności zoopsycholo-gia dąży do wyjaśnienia przyczyn i mechanizmów zachowań obejmujących reakcje wrodzone i nabywane poprzez uczenie się oraz zachowań zwierząt skupiających się w różne grupy społeczne (zooso-cjologia). Zachowaniami zwierząt interesował się Ch. Darwin, a po nim badali je C. O. Whitman, o. Heinroth, W. Craig i in. Badania zoopsychologii pomagają wyjaśnić wiele zachowań ludzkich.

ZUPEŁNOŚĆ ang. completeness; fr. comple-tude; nm. Yollstandigkeit

log. Własność —> systemu dedukcyjnego polegająca na tym, że dla każdego zdania zbudowanego w języku tego systemu zachodzi jedno z dwojga: albo to zdanie, albo jego zaprzeczenie jest tezą systemu. Własność tę posiada np. -^ rachunek zdań, a nie posiada jej -^ rachunek kwanty fikatorów.
log. Własność —> systemu dedukcyjnego, zwana często pełnością, polegająca na tym, że z aksjomatów danego systemu dają się wywieść wszystkie zdania, które w języku tego systemu są prawdziwe. Cechę tę posiada zarówno -^ rachunek zdań, jak i —> rachunek kwantyfikatorów pierwszego rzędu.
estet. syn.-^ Całkowitość.

971

972

ŻYCZLIWOŚĆ

ŻYCIE gr. bios, dzoe, psyche; łc. vita; ang. life; fr. vie; nm. Leben

1. biol. Sposób istnienia i funkcjonowa
nia wszelkich organizmów, charakteryzu
jący się przede wszystkim zdolnością przy
swajania substancji z zewnątrz, wzrostu,
rozmnażania się.

Obserwacji naukowej dotyczącej procesów życiowych podlega wyłącznie zmiermy obraz zachodzących zjawisk, istota życia natomiast pozostaje nieznana i nie może być objęta metodyką właściwą naukom przyrodniczym. Przedmiotem badań biologii jako nauki są objawy życia, a nie samo życie.

2. filoz. przyr. Zasada zjawisk organicz
nych, czyli życia w znaczeniu biologicz
nym. Stosownie do trzech funkcji -^ du
szy (1) rozróżnia się: 1) życie wegetatywne
(roślinne), 2) życie zmysłowe (zwierzęce),
3) życie rozumne, przysługujące człowie
kowi.

U Tomasza z Akwinu pojęcie życia występuje w dwojakim aspekcie:

od strony poznawczej — jako uzdol-ruenie podmiotu do wykonywania spontanicznych czynności immanentnych, zwanych -^ ruchem (Ib) wsobnym, tj. pochodzących od podmiotu i w nim pozostających, w odróżnieniu od ruchu przechodniego, pochodzącego z zewnątrz, któremu podlegają przedmioty zarówno ożywione, jak i martwe;
od strony ontycznej — określenie życia ześrodkowuje się na bycie istoty żywej i jest orzekane o —> substancji (1), a nie

o samych —> przypadłościach (1), do jakich należą czynności immanentne. W aspekcie substancjalnym, wychodząc z założenia, że istnienie różnicuje się według przyjmującej je natury (która tym samym staje się autodeterminacją konkretnego istnienia partycypującego w danej rzeczy), Tomasz określa życie mianem „istnienie życiowe" {esse viventium), tzn. będące konkretnym „rodzajem" istnienia substancji, która dzięki złożeniu z materii pierwszej i dostosowanej do niej formy substancjalnej staje się podstawą i źródłem określonych wyżej czyrmości immanentnych. W aspekcie metafizycznym życie jest jedną z czystych -^ doskonałości (1).

Mimo że Tomasz w wielu tekstach wyraźnie podkreśla egzystencjalny charakter bytu uzdolnionego do wykonj^wania czynności immanentnych, a tym samym łączy obydwa wskazane ujęcia w jedno określenie życia {vivere viventihus est esse — „życie jest istnieniem bytów żywych"), neoscho-lastycy ograniczali często to określenie do samego ujęcia poznawczego (zob. wyżej, punkt /a/), interpretując czynności immanentne w świetle biologicznej teorii komórkowej.

3. Zycie duchowe — istnienie osobowe polegające na aktach rozumu i woli — aktach, które dotyczą poznania i miłości. Przysługuje ono także aniołom, w najwyższym zaś stopniu — Bogu.

ŻYCZLIWOŚĆ gr. eunoia; łc. benevolentia; ang. benevolence, goodwill; fr. bienveillance; nm. Wohlwollen

et. Postawa wobec innych osób nacechowana gotowością czynienia im dobra. Według Arystotelesa życzliwość jest rodzajem najbliższym przyjaźni i miłości. Odosobniony pogląd, że życzliwość jest jedynie objawem słabości, przeciwstawiający jej wartość siły, reprezentuje F. W. Nietzsche (-^ wola mocy /1 /).

Życzliwość powszechna — postulat wielu systemów etyki normatywnej.

973

974

ZYWINA

ŻYWIOŁY

W których się zakłada, że zdolność ludzi do zajmowarua pozytywnych postaw we wzajemnych stosunkach, bez ograniczania się do zamkniętego kręgu osób, daje szansę zharmonizowania stosunków międzyludzkich (P. A. Kropotkin, a. Smith, F. Hutcheson) i jest jedn}mi ze sposobów uzyskiwania osobistej doskonałości lub złagodzenia własnego cierpienia (A. Schopenhauer). Na idei życzliwości powszechnej oparł swój system etyczny Cz. Znamierowski.

ŻYWINA gr. dzóon; łc. animal; nłc. vivum; ang. the animal; fr. Vanimal; nm. Tier

Słowo odnotowane przez S. B. Lindego — obok synonimicznych '(to) żywię' i 'ży-wocina' — oznaczające „istotę żyjącą". Stosowane przez ruektórych polskich historyków starożytnej filozofii greckiej (A. Krokiewicz, J. Domański) dla oddania terminu dzóon.

ŻYWIOŁY gr. stoicheta; łc. elementa; ang. elements; fr. elements; nm. Elemente

Słowo 'żywioł' albo 'żywioła' odnotowane przez S. B. Lindego jako „pierwiastek jestestw, element", „początek, a jakoby źrzódło każdej rzeczy".

filoz. przyr. W starogreckiej kosmologii i fizyce — pierwiastki pierwotnego tworzywa, z którego powstał kosmos, np. według Empedoklesa cztery żywioły to: woda, powietrze, ogień, ziemia. Do tych czterech żywiołów dołączony został piąty (-^ kwintesencja /1 /), który w wyobrażeniach starożytnych Greków stanowiła prawdopodobnie jakaś odmiana ognia (—> eter /1 /). W kosmologii Arystotelesa ów piąty element, nie podlegający żadnym zmianom ani rozkładowi, wypełnia przestrzeń ponadksiężycową.

—> Elementy (la) jako równoznacznik „żywiołów".

975

976

INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH

Po lewej stronie podane zostały terminy łacińskie lub nowołacinskie, wymienione w główkach haseł Słownika, po prawej — odpowiadające im terminy hasłowe, tj. występujące w Słowniku jako nagłówki haseł.

a posteriori [nłc] a posteriori a priori [nłc] a priori abalietas [nłc] abalietas absolutismus [nłc] absolutyzm

(5) absolutum (ens) [nłc] absolut absolutus [łc] absolutny abstractio [nłc] abstrakcja; odrywanie (1) abstractio Jbrmae a materia [nłc]

abstractio formae a materia abstractio formalis [nłc] abstractio formalis abstractio totalis [nłc] abstractio totalis abstractio totius [nłc] abstractio totius absurditas [nłc] niedorzeczność accidens [nłc] akcydens; przypadek; przypadłość actio [łc] aktywność (2); czynność; działanie (1) activitas [nłc] aktywność; czynność actualis [nłc] aktualny actualisałio [nłc] aktualizacja actualitas [nłc] czynność; rzeczywistość actus [łc] akt; czyn; działanie actus et połenłia [nłc] akt i możność actus hominis [nłc] actus ho-

minis actus humanus [nłc] actus łiu-

manus actus itwoluntarius (privativus) [nłc] actus involuntarius (privativus) actus purus [nłc] akt czysty actus voluntarius [nłc] actus

Yoluntarius adaeąuatio [nłc] adekwacja; adekwatność

adaptatio [nłc] adaptacja

aeąuivoca [nłc] łiomonimy

aequivocałio [nłc] ekwiwoka-cja; wieloznaczność

aesłhełica [nłc] estetyka

aestimatio [łc] ocena

aeternitas [łc] wieczność (2a)

aether [łc] eter

aevum [łc] eon; wieczność (2b)

affecłio/affectus [łc] afekt; u-czucie

ajfirmatio [łc] aiirmacja; ~ roszczenie prawdziwościowe; twierdzenie

agens [nłc] czynnik

alietas [nłc] inność

alicjuid [łc] coś

alicjuod [łc] coś

alteratio [nłc] zmiana (b)

alteritas [nłc] irmość

amor [łc] miłość

analogia [łc] analogia

analogia entis [łc] analogia en-tis

analogicus [nłc] analogiczny

ancilla theologiae [nłc] ancilla theologiae

angelus [nłc] anioł

anima [łc] dusza

animamundi [łc] dusza świata

animal [łc] żywina

animal metaphysicum [nłc] animal metaphysicum

animal rationale [łc] animal rationale

animal symbolicum [nłc] animal symbolicum

animus [łc] umysł

antecedens [łc] poprzednik

anticipatio [łc] antycypacja

antiperistasis [nłc] przedwstaw-

apodicticus [nłc] apodyktyczny apologetica [nłc] apologetyka apperceptio [nłc] apercepcja;

spostrzeganie appetitus [łc] pożądanie apprehensio [nłc] uczenie się;

ujęcie aptitudo [nłc] uzdolnienie flrfcor Porphyriana [łc] „drzewo Porfiriusza" archaeus [nłc] archaeus archetypus [nłc] archetyp argumentatio [łc] argumentacja; dowodzenie argumentum [łc] argument;

dowód ars [łc] sztuka; umiejętność ars dialectica [łc] dialektyka arfes liberales [nłc] sztuki wyzwolone ascesis [nłc] asceza aseitas [nłc] aseitas asinus Buridani [nłc] „osioł

Buridana" assertio [łc] asercja assertorius [nłc] asertoryczny assumptio [łc] asrmipcja atheismus [nłc] ateizm atomus [łc] atom attenłio [łc] uwaga attributio [łc] atrybucja ałtributum [nłc] atrybut; właściwość auctoritas [łc] autorytet

benevolentia [łc] życzliwość bonum [łc] dobro

calculus [łc] racłiunek CflwoM [łc] kanon capacitas [nłc] zdolność Caritas [łc] miłosierdzie; miłość (bliźniego)

32 — Słownik filozoficzny

INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH

casualismus [nłc] kazuaUzna casuistica [nłc] kazuistyka casus [łc] przypadek categorematicus [nłc] kategore-

matyczny categoria [łc] kategoria catharma [nłc] katliarsis causa [łc] przyczyna causa sui [łc] causa sui causalitas [nłc] przyczynowoić certitudo [nłc] pewność c/iflos [łc] cłiaos character [łc] charakter chiliasmus [nłc] cłiDiazm circulus in definiendo [nłc] błędne koło w definiowaniu circulus in demonstrando [nłc]

błędne koło w dowodzeniu circulus in probando [nłc] błędne koło w dowodzeniu circulus logicus [nłc] błędne

koło circulus vitiosus [nłc] błędne

koło circumstantiae [łc] okoliczności civilisatio [nłc] cywilizacja claritas [łc] blask; jasność cogitatio [łc] cogitatio; myśl;

myślenie cognitio [łc] poznanie communicatio [łc] łączność compassio [nłc] sympatia conceptio / conceptus [nłc] pojęcie conclusio [łc] konkluzja; wniosek concupiscentia [nłc] pożądanie condicio [łc] warunek conditio humana [nłc] kondycja ludzka conscientia [łc] sumienie; świadomość conscientia erronea [nłc] błędne sumienie consecutio [łc] następstwo consecutivus [nłc] konsekuty-

wny consensio / consensus [łc] przyświadczenie consequens [łc] następnik conseąuentia [łc] konsekwen-

cja; następstwo; prawidłowość consonantia [łc] łiarmonia (2) conspectio [nłc] ogląd constitutimis [nłc] konstytutywny constructio [łc] konstrukcja consuetudo [łc] habitus (4) contemplatio [łc] kontemplacja contingentia [nłc] przygodność continuum [łc] ciągłość; continuum contradictio [nłc] sprzeczność contradictio in adiecto [nłc]

contradictio in adiecto contradictio in terminis [nłc]

contradictio in terminis contrarietas [nłc] przeciwieństwo conversio [nłc] konwersja convictio [nłc] przekonanie copula propositionis [łc] łącznik zdaniowy cor [łc] serce

corporalis I corporeus [łc] cielesny corpus [łc] ciało correlatio [nłc] korelacja corruptio [nłc] corruptio cosmos [łc] kosmos creamen [nłc] twórczość creatio [łc] kreacja (1); stwarzanie; twórczość criterium [nłc] kryterium

datum [łc] dana

deductio [nłc] dedukcja; wnioskowanie

defectus [łc] brak (czegoś)

definiendum [łc] definiendum

definiens [łc] definiens

definitio [łc] definicja; definicja klasyczna

definitio nominalis [nłc] definicja nominalna

definitio ąuid nominis [nłc] definicja nominalna

definitio quid rei [nłc] definicja realna

definitio realis [nłc] definicja realna

deismus [nłc] deizm deliciae [łc] przyjemność damiurgus / demiurgus [łc] demiurg democratia [nłc] demokracja demonstratio [łc] dowodzenie;

dowód denominativa [nłc] paronimy

(1) denotatio [łc] denotacja descriptio [łc] deskrypcja; o-

pis desiderium [łc] pożądanie designatio [łc] desygnacja; oznaczanie desintegratio [nłc] dezintegracja desperatio [łc] rozpacz determinatio [nłc] determinacja determinismus [nłc] determi-

nizm DeMS [łc] Bóg dialectica [łc] logika dialogus [łc] dialog differentia [łc] różnica (2) differentia constitutiva [łc] różnica gatunkowa differentia specifica [łc] różnica gatur\kowa dignitas (hominis) [łc] godność

(człowieka) dilectio [nłc] miłość (bezinteresowna) disciplina [łc] dyscyplina; nauka discursus [łc] dyskurs; rozumowanie disiunctio [nłc] oddzielanie dispositio [łc] dyspozycja; ha-

bihis (3) distinctio [łc] dystynkcja; oddzielanie; różnica (1) diversitas [łc] rozmaitość; różnica diyisio [łc] podział (logiczny) doctrina [łc] doktryna doctrina sacra [nłc] teologia dogma [łc] dogmat dogmatismus [nłc] dogmatyzm dominium [łc] własność (2) dualismus [nłc] dualizm

INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH

dubitatio [łc] wątpienie duratio [nłc] trwanie

ecceitas [nłc] ecceitas

ecstasis [nłc] ekstaza

effectus [łc] skutek

ego [łc] ego; ja

egoismus [nłc] egoizm

eidolum [łc] obraz (2)

elementa [łc] żywioły

elementum [łc] atom; element

emanatio [nłc] emanacja

eminens [nłc] eminentny

emotio [nłc] emocja

empiria [nłc] empiria

empirismus [nłc] empiryzm

e«s [nłc] byt

endelechia / entelechia [nłc] en-telediia

enthymema [nłc] entymemat

entitas [nłc] bytowość

enuntiatio [łc] zdanie

error [łc] błąd

esse [łc] być

essentia [nłc] esencja; istność; istota; jestestwo

ethica I ethice [nłc] etyka

ethicus [nłc] etyczny

eudaemonismus [nłc] eudajmo-nizm

euentum [łc] zdarzenie

euidentia [łc] oczywistość

euolułio [łc] rozwój

exclusio [nłc] rozłączność

exegesis [nłc] egzegeza

exemplatb/exemplatum [nłc] odbitka

existentia [nłc] egzystencja

existimatio [łc] sąd

experientia [łc] doświadczenie

(1)

expeńmentuin [łc] doświadczenie (3); eksperyment

experimentum crucis [nłc] ex-perimentum crucis; eksperyment krzyżowy

explanatio [łc] eksplanacja; wyjaśnianie

expressio [nłc] ekspresja; wyrażenie

existentiaIexsistentia [nłc] istnienie

exsistentialis [nłc] egzystencjalny

ex-sistere [nłc] istnieć

extensio [nłc] rozciągłość; zakres nazwy

facultas [łc] władza (2); zdolność

fallacia [łc] sofizmat

falsitas [nłc] fałsz (2); fałszy-wość

falsum [łc] błąd; fałsz

fatalismus [nłc] fatalizm

/flfMm [łc] fatum; los; przeznaczenie

felicitas [łc] szczęście

/żcfw [nłc] fikcja

/ides [łc] wiara

/ides ąuaerens intellectum [nłc] fides ąuaerens intellectum

^'er! [łc] stawanie się

finalitas [nłc] celowość

^nis [łc] cel; definicja

/orm« [łc] forma

formalismus [nłc] formalizm

formuła [łc] formuła

fortitudo [łc] męstwo

fortuitus [łc] przypadek

generalitas [nłc] ogólność generatio [nłc] rozwój generatio aequiv ocal generatio spontanea [nłc] samorództwo genesis [łc] geneza §ewMS [łc] rodzaj geometria [łc] geometria gnosis [łc] gnoza gnosticismus [nłc] gnostycyzm grammatica [łc] gramatyka ^rahfl [łc] łaska

habilitas [nłc] sprawność

habitus [łc] dyspozycja (1); ha-bitus; nawyk; posiadanie (1); sprawność

haecceitas [nłc] tiaecceitas (ecceitas)

harmonia praestabilita [nłc] harmonia przedustawna; harmonia z góry ustanowiona

hierarchia [nłc] hierarchia

historia [łc] łiistoria

homofaber [nłc] homo faber /zomo sapiens [nłc] homo sapiens homonyma [łc] homonimy (1) humanitas [łc] człowieczeństwo hylicii [nłc] hylicy hypostasis [nłc] hipostaza (2) hypothesis [łc] hipoteza

idea [łc] idea; pojęcie irfeae innatae [łc] pojęcia wrodzone Mea/rs [nłc] idealny idealismus [nłc] idealizm ideation [nłc] ideacja ideatum [nłc] ideat idemperidem [nłc] błędne koło w definiowaniu; idem per idem identitas [nłc] identyczność;

tożsamość ideologia [nłc] ideologia idioma [nłc] właściwość idolum [łc] idol; obraz (2) ignoratio elenchi [łc] ignoratio

elenchi ignotum per ignotius [łc] igno-

tum per ignotius ignotum per ignotum [łc] ignotum per ignotum f//flh'o [łc] illacja; inferencja;

wnioskowanie illuminatio [łc] iluminacja illusio [łc] iluzja; złudzenie imaginatio [łc] wyobraźnia imago [łc] wyobrażenie immanentia [nłc] immanencja immanentismus [nłc] imma-

nentyzm immedietas [nłc] bezpośredniość immortalitas [łc] nieśmiertelność immutabilitas [nłc] niezmienność immutatio [łc] niezmienność;

przemiana; zmiana impetus [łc] impetus impressio [łc] impresja impulsus [łc] impuls; popęd inclusio [łc] inkluzja

INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH

incognoscibilitas [nłc] niepo-znawalność

incommutahilitas [nłc] niezmienność

indeterminismus [nłc] indeter-minizmi

indifferentismus [nłc] indyfe-rentyzm

individualismus [nłc] indywidualizm

indwidualitas [nłc] indj^widu-alność

individuatio [nłc] ind)rwidua-cja; jednostkowienie; ujedno-stkowienie

individuitas [nłc] t niepodzie-loność

individuum [nłc] indywiduum; jednostka

indivisibilitas [nłc] = niepodzie-loność

inductio [nłc] epagoge; indukcja

infinitas [łc] nieskończoność

infinitio [łc] nieskończoność

innatus [łc] wrodzony

instans [łc] chwila

instantia crucis [nłc] eksperyment krzyżowy

instantiae crucis [nłc] instan-tiae crucis

instigatio [łc] pobudka

instinctus naturalis [łc] popęd

institutio [łc] instytucja

instrumentum animae [łc] organ

integritas [łc] całkowitość

intellectio [nłc] intelekcja; rozsądek; rozumienie

intellectus [łc] intelekt

intelligentia [nłc] inteligencja

intelligibile [nłc] noumen

intelligibilitas [nłc] inteligibU-ność

intentio [nłc] intencja

intentio actualis [nłc] ujęcie

introspectio [nłc] introspek-cja

intuitio [nłc] intuicja

intuitus [nłc] ogląd

zocMS [łc] gra

!ro«!fl [łc] ironia iudicium [łc] ocena (2); sąd iws [łc] prawo; uprawnienie iustitia [łc] słuszność; sprawiedliwość

/fltor [łc] praca

to [łc] prawo

libertas [łc] wolność

liberum arbitrium [łc] wolna decyzja; wolna wola

/rbido [łc] libido

limitatio [nłc] limitacja; ograniczenie (1)

lingua [łc] język

/ocMS [łc] miejsce

logica [nłc] logika

logica maior [nłc] logika większa

Indus [łc] gra; zabawa

lumen [łc] światło

/mx [łc] światło

malum [łc] zło

materiał materies [łc] materia; treść; tworzywo

mathematica [sc ars] [łc] matematyka

mathesis [łc] matematyka

mathesis universalis [nłc] mathesis universalis; rachunek uniwersalny

meditatio [łc] medytacja

memoria [łc] pamięć

mens [łc] myślenie; psyche; umysł (2)

mens sana [łc] rozsądek

metaphora [łc] metafora

metaphysica, -ae [nłc] metafizyka

metaphysicus [nłc] metafizyczny

metempsychosis [łc] metem-psychoza

methodus [nłc] metoda

metonymia [łc] metonimia

microcosmus [nłc] mikrokos-mos

miraculum [łc] cud

modernismus [nłc] modernizm

(2) modificatio [nłc] modyfikacja

modf essendi [nłc] sposoby istnienia

modus [nłc] modus (1); sposób

momentum [łc] chwila; moment

monotheismus [nłc] monoteizm

morale [nłc] morale

moralis [łc] moralny

moralitas [nłc] moralność

morę geometrico [łc] morę geo-metrico

mors [łc] śmierć

moho [łc] ruch

motor [nłc] czynnik poruszający; motor

OTotMS [łc] ruch

movens [nłc] czynnik poruszający; motor; poruszycie!

multiplicatio [nłc] wielość

mundus [łc] świat

mutatio [łc] mutacja; zmiana

mysterium [łc] misterium; tajemnica

mystice [nłc] mistyka

mysticismus [nłc] mistycyzm

mythos [nłc] mit (1, 2)

natura [łc] natura

natura humana [łc] natura ludzka

natura naturans [nłc] natura naturans - natura naturata

natura naturata [nłc] natura naturans - natura naturata

necessitas [łc] konieczność

negatio [łc] negacja; przeczenie

nfti'/ [łc] nic

nihilismus [nłc] nihilizm

nomen [łc] nazwa

non ews, won res [nłc] nicość

norma [łc] norma

note [łc] cecha; znak

nofro [łc] pojęcie; ujęcie

numerus [łc] liczba

obiectivismus [nłc] obiektywizm

obiectivitas [nłc] obiektywność

obiectum [nłc] przedmiot

observatio [łc] obserwacja

INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH

obversio [łc] obwersja occasio [łc] okazja occultismus [nłc] okultyzm ojficium [łc] obowiązek omniscientia/omnium rerum scien-

tia [nłc] wszecłiwiedza antologia [nłc] ontologia ontologismus [nłc] ontologizm

(1) ontosophia [nłc] ontologia opera, -ae [łc] praca operatio [łc] działanie; [nłc]

czynność opinio [łc] mniemanie; opinia oppositio [łc] opozycja; prze-

ciwstawność opus [łc] praca oratio [łc] mowa ordinatio [nłc] porządek orrfo [łc] hierarchia; porządek organisatio [nłc] organizacja organum [nłc] organ

pantheismus [nłc] panteizm paradigma [nłc] paradygmat

(1)

paronyma [łc] paronimy (1)

pars [łc] dziedzina; część

participatio [nłc] partycypacja

particularitas [nłc] odrębność

partitio [łc] partycja

pflssfo [łc] afekt; doznanie; uczucie (1)

passivitas [nłc] bierność; pasywność

pflx [łc] pokój

pectus [łc] serce

perceptio [łc] percepcja; spostrzeżenie; ujęcie

perfectio [łc] doskonałość

perseitas [nłc] perseitas

persona [łc] osoba

persuasibilitas [nłc] przekonywanie

persuasio [łc] perswazja; przekonywanie

persuasus [nłc] przekonywanie

pessimismus [nłc] pesymizm

petzfeb principii [łc] petitio prin-cipii

phaenomenon [nłc] fenomen;

zjawisko phantasia [nłc] wyobraźnia phantasma [nłc] obraz (2); wyobrażenie philosophema [nłc] filozofemat philosophia [łc] filozofia philosophia moralis [łc] etyka;

[nłc] filozofia moralności philosophia naturalis [łc] filozofia przyrody (1) philosophia perennis [nłc] filozofia wieczysta philosophia poietica [nłc] filozofia pojetyczna philosophia practica [nłc] filozofia praktyczna philosophia rationalis [nłc] logika philosophia theoretica [nłc] filozofia teoretyczna physica [łc] fizyka (1) plenitas IplenitudoIpleroma [nłc]

pełnia pluralitas [nłc] mnogość; wielość pneuma [nłc] pneilma pneumatologia [nłc] pneuma-

tologia politica (sc ars) [nłc] polityka polysyllogismus [nłc] poUsylo-

gizm polytheismus [nłc] politeizm positivismus [nłc] pozytywizm positivus [nłc] pozytywny possibilia [nłc] possibilia possibilitas [nłc] możliwość postpraedicamenta [nłc] meta-kategorie; postpredykamenty postulatum [łc] postulat potentia [łc] możność; potencja; władza (1) potentialitas [nłc] możność; potencja potestas [łc] władza (4) practica [nłc] praktyka praeambula fidei [nłc] prae-

ambula fidei praedestinatio [nłc] predesty-

nacja; przeznaczenie praedicabilia [nłc] praedicabi-lia; predykabilia

praedicamentum, -a [nłc] kategoria; praedicamenta; predy-kamenty

praedicatio [nłc] orzekanie; pre-dykacja

praedicatum [nłc] orzecznik

praemissa [łc] przesłanka

praescientia [nłc] przedwiedza

praesentatio [nłc] przedstawienie

pragmaticus [nic] pragmatyczny

przmfl philosophia [nłc] filozofia pierwsza

prima principia [nłc] pierwsze zasady

primum movens [nłc] pierwszy motor

principia rationis [nłc] zasady rozumowe

principium [łc] arche; prawo (2); racja (1); założenie; zasada

principium causalitatis [nłc] zasada przyczynowości

principium contr adictionis [nłc] zasada sprzeczności

principium entitatis [nłc] zasada by towości

principium finalitatis [nłc] zasada celowości

principium identitatis [nłc] zasada tożsamości

principium individuationis / prm-cipium individui [nłc] zasada jednostkowienia

principium rationis sufficientis [nłc] zasada racji dostatecznej

principium substantialitatis [nłc] zasada substancjalności

priuatio [łc] prywacja

probabilitas [łc] prawdopodobieństwo

probatio [łc] dowód

probatio a contingentia mundi [nłc] dowód kosmologiczny

profanum [łc] profanum

progressioIprogressus [łc] postęp

proportio [łc] analogia

proportionalitas [nłc] proporcjonalność

INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH

propositio [nłc] twierdzenie;

zdanie propositio per se nota [nłc] aksjomat propositum [łc] twierdzenie proprietas [łc] właściwość proprium [nłc] własność providentia [łc] opatrzność prudentia [łc] rozsądek; roztropność psychici [nłc] psychicy psychologia [nłc] psychologia pulchritudo [łc] piękno pulchrum [nłc] piękno (2)

ąuadrivium [nłc] quadrivium cjuaestio [łc] problem; ąuaestio ąualitas [łc] jakość cjuantitas [nłc] ilość (1) ąuaternio terminorum [nłc] błąd czterech terminów; ąuaternio terminorum ąuidditas [nłc] istota; quiddi-

tas quinqueviae [nłc] „pięć dróg" cjuinquevoces [łc] „pięć słów" ąuinta essentia [nłc] kwintesencja

raf/o [nłc] dziedzina; pojęcie; racja (1); rozum

ratio entis [nłc] zasada racji bytu

ratio parłicularis [nłc] rozum partykularny; rozum szczegółowy

ratiocinatio [łc] dyskurs; rozumowanie

rationalismus [nłc] racjonalizm

ratwnalitas [nłc] racjonalność; rozumność

rationes seminales [nłc] racje zarodkowe

reactio [nłc] reakcja

realis [nłc] realny

realismus [nłc] realizm

realitas [nłc] realność; rzeczywistość

reductio [nłc] redukcja

reductio ad absurdum [nłc] dowodzenie nie wprost; reductio ad absurdum

reductio ad impossibile [nłc]

dowodzenie nie wprost reflexio [nłc] odbicie; refleksja regressus ad infinitum [nłc] re-

gressus ad infinitum reincarnatio [nłc] reinkarnacja relatio [łc] relacja religio [łc] religia religiositas [nłc] religijność repraesentatio [łc] przedstawienie; reprezentowanie res [łc] rzecz; rzeczywistość res cogitans, res extensa [nłc] res

cogitans, res extensa restitułio [łc] apokatastaza resultatio [nłc] wynikanie retrospectio [nłc] retrospekcja reuelatio [łc] objawienie

sacrum [nłc] sacrum sfl/tMS [łc] skok sanctio [łc] sankcja sapientia [łc] mądrość scepticismus [nłc] sceptycyzm schema [nłc] schemat scholasticus [łc] scholastyczny scientia [łc] nauka; wiedza segregatio [nłc] = oddzielanie sempiternitas [nłc] wieczność sensorium commune [nłc] zmyd

wspólny (1) sensualismus [nłc] sensualizm sensus [łc] czucie; sens; uczucie; wrażenie; zmysł; znaczenie sensus communis [nłc] zdrowy rozsądek (1); zmysł wspólny

(1) sensus sanus [łc] rozsądek separatio [łc] = oddzielanie; separacja sermo [łc] mowa sermocinalismus [nłc] sermo-

nizm significatio [łc] sygnifikacja;

znaczenie; znak signum [łc] oznaka; znak similitudo [łc] podobieństwo simplicitas [łc] simpUcitas simulacrum [łc] obraz (2) s!fMS [łc] ułożenie societas [łc] społeczeństwo

solipsysmus [nłc] solipsyzm sophista [łc] sofista sorites [nłc] soryt spatium [łc] przestrzeń species [łc] forma; gatunek;

idea; obraz (1) speculatio [nłc] rozumowanie;

spekulacja spes [łc] nadzieja spiritualitas [nłc] duchowość spiritus [łc] duch spontaneitas [nłc] spontaniczność stetMs [łc] stan status naturae [łc] stan natury stimulatio [łc] podnieta stimulus [łc] bodziec stoicismus [nłc] stoicyzm structura [łc] struktura subalternatio [nłc] podporządkowanie (3); subalternacja subcontrarietas [nłc] podprze-

ciwieństwo subiectivismus [nłc] subiektywizm subiectum [nłc] podmiot sublimatio [nłc] sublimacja sublimitas [nłc] wzniosłość subordinatio [nłc] podporządkowanie (1,2) subsistentia [nłc] samoistność;

subsystencja suhstantia [łc, nłc] hipostaza

(2); istność; substancja substantialitas [nłc] substan-

cjalność substratum [nłc] substrat subsumptio [nłc] subsumpcja suppositio [nłc] supozycja (1) suppositum [nłc] samoistność supernaturalismus I supranatu-ralismus [nłc] supranatura-lizm syllogismus [nłc] sylogizm symbolum [nłc] symbol sympathia [łc] sympatia syncategorematicus [nłc] syn-

kategorematyczny syncretismus [nłc] synkretyzm synonyma [łc] synonimy synteresis [nłc] prasumienie; syntereza

INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH

synthesis [nłc] synteza systema [nłc] system

tabularasa [nłc] tabularasa tautologia [nłc] tautologia (2) teleologia [nłc] teleologia tempus [łc] czas terminatio [łc] ograniczenie terminismus [nłc] terminizm terminus [łc] cel; termin; wyrażenie tertium non datur [łc] tertium

non datur theodicea [nłc] teodycea theologia [nłc] teologia theologia ascetica [nłc] ascety-

ka theologia fundamentalis [nłc]

teologia fundamentalna theologia naturalis [nłc] teologia naturalna theologia negativa [nłc] teologia negatywna theologia rationalis [nłc] teologia racjonalna theoria [nłc] teoria totalitas [nłc] całość

totum [łc] całość

traditio [łc] tradycja

traducianismus [nłc] traducja-nizm

transcendentalia [nłc] transcen-dentalia

transcendentia [nłc] transcendencja

transformatio [nłc] przekształcanie; przemiana

transmigratio [nłc] transmigra-cja

trivium [łc] trivium

turpitudo [łc] brzydota

unicitas [nłc] jedyność unitas [łc] jedność universalia [nłc] powszechni-

ki; uniwersalia uniuersalitas [nłc] d ogólność;

powszechność universum [łc] wszechświat univoca [nłc] synonimy univocatio I univocitas [nłc] jednoznaczność M«Mm [nłc] jedno; jedność utilitas [łc] użyteczność

yacuitas / vacuum [łc] próżnia

Dfl/or [łc] wartość

»e//e [łc] chcenie

yeracitas [nłc] prawdomówność

verbum [łc] słowo

yerificatio [nłc] weryfikacja

yeritas [łc] prawda; prawdziwość

yerum [łc] prawda (Ila)

OTrtMS [łc] cnota; dzielność; sprawność; władza (2)

ww [łc] władza (2)

wis aestimatiya [nłc] vis aesti-mativa

vis cogitatiya [nłc] rozum szczegółowy; vis cogitativa

»is imaginaria [nłc] wyobraźnia

P!sw [łc] wizja

urffl [łc] życie

yitium [łc] wada

yiyum [nłc] żywina

yoluntas [łc] wola

yoluptas [łc] prz)^emność

t7ox [łc] wyrażenie

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

Po lewej strome umieszczone zostały (podane kursywą) terminy angielskie, wymienione w główkach haseł Słownika, po prawej — odpowiadające im terminy hasłowe, tj. występujące w Słowniku jako nagłówki haseł.

abaliety abalietas

ability umiejętność (1); zdolność

abiogenesis abiogeneza

absolute absolutny

the Absolute absolut

absolute ethics etyka absolutna

absolutism absolutyzm

abstract abstrakt

abstraction abstrakcja; odrywanie (1)

abstractionism abstrakcjonizm

abstractness abstrakcja

absurd absurd

absurdity absurd; niedorzeczność (1)

absurdness absurd

acceptance akceptacja; uznawanie

accident akcydens; przypadłość

accommodation akomodacja

accountableness poczytalność

acosmism akosmizm

act akt; czyn

action akt; aktywność (2); czynność; działanie

activism aktywizm

activity aktywność; czynność

actual aktualny; realny

actualism aktualizm

actuality realność; rzeczywistość

actualization I actualizing aktualizacja

actualness realność; rzeczywistość

adaptation adaptacja

adeąuacy I adeąuateness adekwatność

adeąuation adekwacja

adiaphora adiafora

aeon eon

aesthetic estetyczny

aesthetic categories kategorie estetyczne

aestheticism estetyzm

aesthetics estetyka

aetiology etiologia

aeviternity wieczność (2b)

affection afekt

ajfirmation afirmacja; twierdzenie

agent czynnik

aggregateI aggregation agregat

aggression agresja

agnosticism agnostycyzm

aim cel

algebra algebra

algebra of classes algebra zbiorów

algebra of logie algebra logiki

algebra of propositions rachunek zdań

algebra of relations rachunek relacji

algorithm algorytm

alienation alienacja

allegory alegoria

alphabet = vocabulary (in formal grammar and logical syntax) alfabet języka

alteration zmiana

alterity inność

alternation alternatywa

alternative denial dysjunkcja

alłruism altruizm

ambiguity wieloznaczność

amphibologism I amphibology am-fibologia

amphiboly amfibolia

amusement zabawa

analogat analogat

analogous analogiczny

analogy analogia

analysis anediza

analytic definition definicja

analityczna; definicja leksykalna

analytic method metoda analityczna

analytical philosophy fUozofia analityczna

analytic{al) psychology psychologia analityczna

analytics analityka

anamnesis anamneza

anarchism anarchizm

anarchy anarchia

angel anioł

the animal żywina

animal psychology psychologia zwierząt

annihilation anihilacja

anomia anomia

antecedent poprzednik

anthropocentrism antropocen-tryzm

anthropogenesis antropogeneza

anthropologism antropologizm

anthropology antropologia

anthropomorphism antropomor-fizm

anthropopathism antropopatyzm

anthroposophy antropozofia

anti-naturalism antynaturalizm

anticipation antycypacja

antilogism antylogizm

antilogy antylogia

antimatter antymateria

antinomy antynomia

antipsychologism antypsycholo-gizm

antithesis antyteza

antiworld antyświat

anxiety lęk

apathy apatia

apocatastasis apokatastaza

apod /e/ictic apodyktyczny (1)

apodictical apodyktyczny (2)

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

Apollinian/ Apollonian apolliń-ski

apologetics apologetyka

apophantic apofantyczny

apophatic theology teologia apo-fatyczna

aporema aporemat

aporetic philosophy filozofia aporetyczna

aporetics aporetyka

aporia aporia

appearance fenomen (2)

apperception apercepcja; spostrzeganie

appreciation ocena

apprehension ujęcie

approbation aprobata

approval aprobata

apriorism aprioryzm

aptitude uzdolnienie

archaesthełism archestetyzm

archetyp archetyp

archeus archaeus

architectonics architektonika

area of consciousness pole świadomości

aretology aretologia

argument argument; dowód

argumentation argumentacja

aristocracy arystokracja

arithmetics arytmetyka

arithmetization arytmetyzacja

art sztuka

artefact/ articraft j artifact artefakt

artistry artyzm

asceticism ascetyzm

ascetics asceza

ascetism ascetyzm

aseity aseitas

aspect aspekt

assent przyświadczenie; uznawanie

assertion asercja

assertoric asertoryczny

assimilation asymilacja

association asocjacja; kojarzenie; skojarzenie

associationism asocjacjonizm

assumption asumpcja; założenie

assurance pewność

ataraxia ataraksja

atheism ateizm atom atom atomism atomizm atomistic theory atomistyka (1) attention uwaga attitude postawa attribute atrybut attrihution atrybucja autarky autarkia authenticity autentyczność authority autorytet autogenesisIautogeny autoge-

neza autogony autogonia autological autologiczny automatism automatyzm automaton automat autonomy autonomia axiology aksjologia axiom aksjomat; pewnik (2) axiomatic definition definicja

aksjomatyczna axiomatics aksjomatyka

the base / basis baza

to be być

the beautiful piękno

beauty piękno

becoming stawanie się

begging the ąuestion petitio

principii behaviorism behawioryzm behaviour zachowanie behaviourism behawioryzm being byt; jestestwo belief przekonanie benevolence życzliwość biocybernetics biocybernetyka bioełhics bioetyka biogenesis biogeneza biologism biologizm biology biologia bionics bionika biopoiesis biopoeza body ciało

Boolean algebra algebra Boole'a bracketed „wzięcie w nawias" Buridan's ass {the concept ofa "li-

berty of indifference") „osioł

Buridana"

calculus rachunek

calculus of classes rachunek klas

calculus of pleasure rachunek przyjemności

calculus ofpredicates rachunek predykatów

calculus of relations rachunek relacji

canon kanon

canonics kanonika

capacity zdolność

casualism kazualizmi

casuistry kazuistyka

categorematic kategorematy-czny

categorial grammar gramatyka kategorialna

categorical imperative imperatyw kategoryczny

categoricity kategoryczność

category kategoria

catharsis katharsis

causal principle zasada przy-czynowości

causality I causation przyczyn owość

cause przyczyna

cerebration cerebracja

certainty pewność (2)

certitude pewność

chance przypadek

change zmiana

changeability zmienność

chaos chaos

character cecha; charakter; własność (1)

characteristic właściwość

characterology charakterologia

charisma charyzmat

charity miłosierdzie

chiliasm chUiazm

Christian philosophy filozofia chrześcijańska

circular evidence błędne koło w dowodzeniu

circumstances okoliczności

ciyilization cywilizacja

class klasa

class consciousness świadomość klasowa

classical definition definicja klasyczna

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

classical logie logika klasyczna classifieation klasyfikacja clearness jasność clinamen parenkliza codę kod

coenaesthesis cenestezja eognition poznanie cognitivism kognitywizm coherenceI coherency spójność eollective consciousness świadomość zbiorowa collectiyism kolektywizm command nakaz common sensation cenestezja common sense zdrowy rozsądek (3); zmysł wspólny common sense realism filozofia

zdrowego rozsądku (1) communieation łączność comparative psychology psychologia porównawcza compensation kompensacja competence kompetencja (językowa) completeness zupełność complex kompleks compositionism kompozycjo-

nizm comprehension rozumienie conceivable (= naoczny) naocz-

ność concept/ conception pojęcie conceptualism konceptualizm conclusion konkltizja; wniosek concrete konkret concrełism konkretyzm concupiscence pożądanie condition warunek conditioning warunkowanie confirmation konfirmacja; weryfikacja conformity konformizm conjunction koniunkcja connection łączność connexity spójność connotation konotacja conscience sumienie conscientialism konscjencja-

lizm consciousness świadomość consecutive konsekutywny consent przyświadczenie

conseąuence konsekwencja; następstwo consequent następnik consistency kołierencja; nie-

sprzeczność (2); spójność constant stała

constituent structure grammar (CSgrammar) gramatyka struktur frazowy cłi constitution konstytuowanie constitutionalism konstytucjonalizm constitutive konstytutywny construction konstrukcja constructionism konstrukcjo-

nizm constructiyism konstruktywizm contemplation kontemplacja content treść contextual definition definicja

kontekstowa contingency przygodność continuity ciągłość contradiction sprzeczność contrary przeciwieństwo convention konwencja conventionalism konwencjona-

lizm conversion konwersja conviction przekonanie copula łącznik zdaniowy corpor{e)al cielesny correctness poprawność correlation korelacja corruption corruptio cosmogony kosmogonia cosmological argument argument kosmologiczny; dowód kosmologiczny cosmology kosmologia cosmos kosmos courage dzielność; męstwo course ofaction sposób creation kreacja; stwarzanie creationism kreacjonizm creative euolution ewolucja twórcza creativity twórczość criterion kryterium critical empiricism empiriokrytycyzm

critical personalism krytyczny personalizm

critical realism realizm krytyczny

criticism ~ krytycyzm (3); = krytyka (4)

critique krytyka

crucial experiment eksperyment krzyżowy

crude realism realizm naiwny

culture kultura

cybernetics cybernetyka

cycle cykl

cynicism I cynism cynizm

datum dana

death śmierć

decidability rozstrzygalność

decision decyzja

decision theory teoria decyzji

deduction dedukcja

deductionism dedukcjonizm

deductive system / deductive theory system dedukcyjny

defect brak (czegoś) (2)

defense mechanisms mechanizmy obronne

definition definicja

definition by abstraction definicja przez abstrakcję

definition by axioms definicja przez aksjomaty

definition by composition definicja indukcyjna

definition by postulates definicja przez postulaty

definition by recursion definicja rekurencyjna

definition in use definicja kontekstowa

definition ofthe denotation definicja zakresowa

deictic dejktyczny

deictic definition definicja dej-ktyczna

deism deizm

delusion złudzenie

demiurge demiurg

democracy demokracja

demonstration dowodzenie; dowód

denial negacja (2, 3); przeczenie

lO''

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

denotation denotacja; zakres nazwy

denotatum denotat

deontic logie logika deontyczna

deontological ethics deontolo-gia; etyka deontologiczna

deontologism deontologizm

deontology deontologia

depriyation prywacja (1)

depth-psychology psychologia głębi

derivation derywacja

description deskrypcja; opis

description of the character charakterystyka

descriptiyism deskrypcjonizm

descripłum deskrypt

designate desygnat

designation desygnacja; desygnowanie; oznaczanie (1)

designator desygnator

designatum desygnat

desire pożądanie

despair rozpacz

destination przeznaczenie

destiny los; przeznaczenie

determination determinacja

determinism determinizm

deyelopment rozwój

development psychology psychologia rozwojowa

dialectic logie logika dialektyczna

dialectics dialektyka

dialogue dialog

dichotomic partition dychotomia

dichotomy dychotomia

dictation nakaz

difference różnica (2)

differential psychology psychologia różnic indywidualnych

dignity godność (człowieka)

dilemma dylemat

Dionysian dionizyjski

directive dyrektywa

discipline dyscyplina

discourse dyskurs

disintegration dezintegracja

disinterestedness bezinteresowność

disjoint rozłączność

disjunction alternatywa; oddzielanie disposition dyspozycja dissociation dysocjacja distinction dystynkcja; różnica

(1)

distinctness wyraźność

division podział (logiczny)

doctrine doktryna

doctrine of difference indyfe-rentyzm (I)

doctrine of immortality immor-talizm

dogma dogmat

dogmatism dogmatyzm

doing czynność

domain dziedzina

doubt wątpienie

doxa dóxa

dualism dualizm

duration trwanie

duty obowiązek; powinność

dyad diada

dynamie psychology psychologia dynamiczna

dynamism dynamizm

eclecticism eklektyzm

ecstasy ekstaza

ectogenesis ektogeneza

educational psychology psychologia wychowawcza

effect skutek

effectiveness I effectivity efekt)rw-ność

effector (organ) efektor

efficiency sprawność (3)

egalitarianism egalitaryzm

ego ja

egocentńsmi egocentrity egocentryzm

egoism egoizm

eidetic ejdetyczny

eidetic reduction redukcja ejde-tyczna

eidetic science ejdetyka

element element

elementary particie cząstka elementarna

elements żywioły

elitę elita

elitism elłtaryzm

emanation emanacja

emanationism emanacjonizm; emanatyzm

emanatism emanatyzm

emergence emergencja

emergent evolution synteza emergentna

emergent mentalism emergen-tyzm

eminent eminentny

emotion emocja

emotive theory of ethics emoty-wizm

emotivism emotywizm

empathy empatia

empiricism empiryzm

empirio-criticism empiriokrytycyzm

empiriomonism empiriomonizm

end cel

endless return ofeverything wieczny powrót

energetism energetyzm

energy energia

engram engram

entelechy entelechia

enthymeme entymemat

entity byt;bytowość

entropy entropia

environmentalism enwironmen-talizm

eobiogenesis eobiogeneza

eobiont eobiont

epicheirema epicheremat

epiphenomenalism epifenome-nalizm

epiphenomenon epifenomen

epistemic logie logika episte-miczna

epistemicsl epistemology epistemologia

episyllogism episylogizm

eąuality identyczność

eąuifinality ekwifinakiość

eąuiprohabilism ekwiprobabi-lizm

equivalence równoważność

equivocal generation samoró-dztwo

eąuiyocation ekwiwokacja

eristic erystyka

erotetic logie logika erotetyczna

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

eschatolog]/ eschatologia

essence istność; istota

essentialism esencjalizm

eternity wieczność

ether eter

ethical etyczny; moralny (2)

ethics etyka

ethics of situation etyka sytuacyjna

ethology etologia

eudaemonism I eudaimonism eu-dajmonizm

eugenics eugenika

euphenics eufenika

euthenics eutenika

evaluation ocena

event zdarzenie

evidence oczywistość

evil zło

evolution ewolucja

evolutionism ewolucjonizm

examination sprawdzanie

excess nadmiar (czegoś)

exclusion rozłączność

exegesis egzegeza

exemplarism egzemplaryzm

exist istnieć

existence egzystencja; istnienie

existential egzystencjalny

existential analysis analiza egzystencjalna

existential judgements sądy egzystencjalne

existential philosophy filozofia egzystencjalna

existentialism egzystencjaMzm

exobiology egzobiologia

expectation nadzieja

experience doświadczenie (1); empiria; przeżycie

experiment doświadczenie (3); eksperyment

experimentalism eksperymenta-lizm

explanation eksplanacja; wyjaśnianie

explication ekspUkacja

expressing wyrażanie

expression ekspresja; wyrażenie

extension ekstensja; rozciągłość; zakres nazwy

extensionality ekstensjonalność

external senses zmysły zewnętrzne extrapolation ekstrapolacja extraversion ekstrawersja

fad fakt

facticity faktyczność

factor czynnik

factor(ial) analysis analiza czynnikowa

faculty uzdolnienie; władza (2); zdolność

faith wiara

faith-philosophy ~ fideizm

fallacy błąd; sofizmat

false fałsz

falsifiability obalalność

falsification falsyfikacja

falsity fałsz; fałszywość

fatalism fatalizm

fatalityIfate fatum

feed back sprzężenie zwrotne

feeling uczucie

felicific calculus rachunek przyjemności

fiction fikcja

fictionalism fikcjonalizm

fictionism fikcjonalizm; fikcjo-nizm

fideism fideizm

field of consciousness pole świadomości

field theory psychology psychologia pola

finalism finalizm

finality celowość

fine arts sztuki piękne

finitism finityzm

first mover pierwszy motor

first philosophy filozofia pierwsza

first principles pierwsze zasady

thefive ways „pięć dróg"

fixism fiksizm

follow wynikanie

fore-knowledge przedwiedza

form forma; formuła; postać

form oflife forma żyda

formal grammar gramatyka formalna

formal language język sformalizowany

formal logie logika formalna

formalism formalizm

formalization formalizacja

formalized language język sformalizowany

formalized system system sformalizowany

formuła formuła

fortuitism fortuityzm

foundation uzasadnienie

four-term fallacy błąd czterech terminów

freedom wolność

free-will = dobrowolność; wolna wola

fullness pełnia

function funkcja

functional calculus rachunek funkcyjny

functional psychology psychologia funkcjonalna

functionalism funkcjonalizm

functor funktor

functorial grammar gramatyka funktorowa

fundamental theology teologia fundamentalna

Gfactor czynnik G

gamę gra

gamę theory teoria gier

generał biology biologia ogólna

generał psychology psychologia ogólna

generał system(s) theory ogólna teoria systemów

generality ogólność

generalization generalizacja; uogólnienie

genetic psychology psychologia rozwojowa

generative grammar gramatyka generatywna

generative transformational grammar gramatyka genera-tywno-transformacyjna

genesis geneza

genetics genetyka

genotype genotyp

genus rodzaj

geometry geometria

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

gestalt-psychology psychologia

postaci gestaltism gesztaltyznni the given dana gnosiology gnozeologia gnosis gnoza gnosticism gnostycyzm Gad Bóg good dobro good łuck szczęście good sense zdrowy rozsądek

(1,2) good will dobra wola goodwill życzliwość grace łaska grammar gramatyka gramrtiar of assent gramatyka

wiary; logika wiary ground zasada group grupa

habit habitus; nawyk; sprawność

haecceity haecceitas

happiness szczęście

harmony harmonia

harmony of the spheres harmonia sfer

heart serce

hedonism hedonizm

hedoni{sti)c calculus rachunek przyjemności

heredity dziedziczność

hermeneutic circle koło herme-neutyczne

hermeneutics hermeneutyka

heterogeneity różnorodność

heterological heterologiczny

heteronomy heteronomia

heuristic heurystyka

hierarchy hierarchia

historicism historycyzm; hi-storyzm

history historia

holism holizm

homeostasis / homoeostasis homeostaza

hominism hominizm

homology homologia

homonyms homonimy

homotheism homoteizm

hope nadzieja

hormic psychology hormizm human naturę natura ludzka humanitarianisme humanitaryzm humanism humanizm humanistic psychology psychologia humanistyczna humanity człowieczeństwo humanness człowieczeństwo hylemorphism / hylomorphism hy-

lemorfizm hylozoism hylozoizm hypostasis hdpostaza hypothesis hipoteza hypothetical imperative imperatyw hipotetyczny

I ja

IC analysis (immediate constituent analysis) analiza IC

id id

idea dea; pojęcie

ideał idealny

the ideał ideał

idealism idealizm

idealization idealizacja

ideation ideacja

ideatum ideat

identicality tożsamość

Identification identyfikacja

identity identyczność; tożsamość

identity-philosophy filozofia tożsamości

ideoexistentialism ideoegzysten-cjalizm

ideology ideologia

idiographic idiograficzny

idiographism idiografizm

idol idol

idoneism idoneizm

illation iUacja; inferencja; wnioskowanie; wynikanie (c)

illative sense zmysł wnioskowania

illumination iluminacja

illuminism Uuminizm

illusion iluzja; złudzenie

image obraz; wyobrażenie

imagination wyobraźnia

immanence immanencja

immanence philosophy filozofia immanentna

immanent immanentny immanentism immanentyzm immaterialism immaterializm immediacy bezpośredniość immediate constituent structure grammar (IC grammar) gramatyka struktur frazowych immediateness bezpośredniość immediatism immediatyzm immoralism immoralizm immortality nieśmiertelność immutability niezmienność implication implikacja; wynikanie (a, b) implicit definition definicja

aksj oma tyczna impulse podnieta impression impresja impressionism impresjonizm impulse impuls incentive bodziec; = pobudka inclusion inkluzja incognisable (= niepoznawalny)

niepoznawalność inconsistency niedorzeczność (2) indeterminism indeterminizm indifference theory indyferen-

tyzm (I) indifferentism indyferentyzm indirect demonstration dowodzenie nie wprost indirect proof dowodzenie nie

wprost the individual ind3rwiduum;

jednostka individual psychology psychologia indywidualna individualism indywidualizm individuality indywidualność individualization indywidualizacja indimduation indywiduacja; jed-

nostkowienie indivisibility ~ niepodzieloność induction indukcja inductive definition definicja

indukcyjna inference inferencja; konsekwencja; wynikanie (c); wnioskowanie infinite regress regressus ad in-finitum

IS"*

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

infinitism infinityzm infiniłude nieskończoność infinity nieskończoność information informacja information theory informatyka; teoria informacji inherence inherencja innate wrodzony innate ideas pojęcia wrodzone innateness theory I innatism in-

natyzm inner sense zmysł wewnętrzny insight intuicja instant cłiwila instinct instynkt; popęd institution instytucja instrumentalism instrumenta-

lizm integration integracja integratism integratyzm intellect intelekt intellection intelekcja intellectualism intelektualizm intelligence intelekt; inteligencja intelligentsia inteligencja (3) intelligibility inteMgibilność intensionality intensjonalność intention intencja intentionalism intencjonalizm intentionality intencjonalność interactionism interakcjonizm interdiction zakaz internal sense zmysł wewnętrzny internalization internalizacja interpretation interpretacja interrelations of human groups

stosunki społeczne intersubjective cognition inter-

subiektywność (1) intersubjective intercourse in-

tersubiektywność (2) intersubjectivity intersubiekty-

wność intrinsic form forma wewnętrzna introception introcepcja introjection introjekcja introspection introspekcja introspectionism introspekcjo-

introspective method metoda

introspekcyjna introversion introwersja intuition intuicja intuitionism / intuitionalism in-

tuicjonizm inversion inwersja irony ironia

irrationalism irracjonalizm isolation izolacja isomorphism izomorfizm isonomy izonomia

judgement rozsądek; sąd; sądzenie judicial proceeding sądzenie justice sprawiedliwość

kind rodzaj

knowledge poznanie; wiedza (Ib)

labour praca

lack brak (czegoś)

language język

language communication komunikacja językowa

language-game gra językowa

law prawo

law of contradiction prawo sprzeczności (1)

law of excluded middle prawo wyłączonego środka

law ofidentity prawo tożsamości

law of parsimony zasada eko-nomiczności

law of the excluded middle prawo wyłączonego środka

laws of thought zasady rozumowe

leap skok

the learning uczenie się

legał philosophy filozofia prawa

legał positivism pozytywizm prawny

legalism legalizm

legality legalność

lemma lemat

lexical definition definicja leksykalna; definicja znaczeniowa

lexicon alfabet języka

liability odpowiedzialność (2)

liberał arts sztuki wyzwolone

liberalism liberalizm

liberty wolność

life życie

light światło

likeness podobieństwo

limitation limitacja; ograniczenie

linguistic philosophy filozofia lingwistyczna

linguistic structure struktura językowa

linguistics językoznawstwo; lingwistyka

link łączność

living body ciało (2)

logie logika

logical algebra algebra logiki

logical calculus rachunek logiczny

logical positivism neopozyty-wizm

logical syntax syntaksa logiczna

logical theory of interrogatives logika pytań

logicism logicyzm

logistic system rachunek logiczny

logistics logistyka

love miłość

macrocosm makrokosmos maieutics majeutyka manichaeism manicheizm many-valued logics logiki wie-

lowartościowe master morality moralność

panów materialism materializm mathematical logie logika matematyczna mathematical psychology psychologia matematyczna mathematics matematyka matter materia; treść meaning sens; treść; znaczenie meaningfulness sensowność meaningless nonsens meaninglessness absurd measureImeasurement pomiar

14'f

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

mechanism mechanicyzm

meditation medytacja

meliorism melioryzm

memory pamięć

mental mioralny (3)

mentalism mentalizm

mereology mereologia

messianism mesjanizm

meta-ethics metaetyka

metalanguage metajęzyk

metalogic metalogika

metamathematics metamatema-tyka

metametaphysics metametafizyka

metaphor metafora

metaphysic/ al / metafizyczny

metaphysics metafizyka

metasystem metasystem

metatheory metateoria

metempsydwsis metempsychoza

method metoda

method of introspecłion metoda introspekcyjna

method of trial and error metoda prób i błędów

methodology metodologia

metonymy metonimia

microcosm mikrokosmos

millenarian doctrineI millenaria-nism millenaryzm

MiWs methods ar canons kanony Milla

mind umysł

minimalism minimałizm

miracle cud

mnemism mnemizm

modal logie łogika modałna

modality modałność

modę modus (1^)

model modeł

model theory teoria modełi

modernism modernizm

modes of being sposoby istnienia

modification modyfikacja

molecular physics atomistyka (2)

molecule cząsteczka

moment chwila; moment

monad monada

monadiśm I monadology mona-dologia

Monera I monerans monery

montsm momzm

monogenesis I monogenic theory monogenizm

monophyletic euolution / monophy-letism monofiletyzm

monopsychism monopsychizm

monotheism monoteizm

monotypie (= monotypiczny) monotypiczność

mood modus (5)

morał moralny

morał faculty zmysł moralny

morał insanity morał insanity

morał philosophy filozofia moralności

morał sciences nauka o moralności

morał sense zmysł moralny

morałe morale

morałityI morals moralność

motion ruch

motiyation motywacja

motive motyw

movement ruch

mover motor; poruszyciel

multiple-valued logics logiki wielowartościowe

multiplicity wielość

m usic ofthe spheres muzyka sfer

mutation mutacja

mutation I istI theory mutacjo-nizm

mystery tajemnica

mysticism mistycyzm; mistyka

myth mit

naive realism realizm naiwny

name nazwa

natiyism natywizm

natural philosophy filozofia przyrody; fizyka (1)

natural theology teologia naturalna

naturalism naturalizm

naturę natura

naturę "naturing" - naturę "natur ed" natura naturans - natura naturata

naturism naturyzm

necessitananism necessytaryzm

necessity konieczność

need potrzeba

negation negacja; przeczenie

negative theology teologia negatywna

neutralism neutralizm

nihilism nihilizm

noema noemat

noematic noematyczny

noesis noeza

noetic noetyczny

the noetic noetyka

nominał definition definicja nominalna

nominałism nominaUzm

nomogenesis nomogeneza

nomołogicał nomologiczny

nomothetic nomotetyczny

non-heing niebyt

non-contradiction niesprzecz-ność (1, 3)

non-propositional function funkcja nazwowa

nonsense nonsens

noołogy noologia

nodsphere noosfera

norm norma

normal definition definicja normalna

nothing nic

nothingness nicość

notion pojęcie

noumenon noumen

number liczba

the numinous numinosum

ohject przedmiot objectivism obiektywizm objectivity obiektywność obligation obowiązek observation obserwacja obversion obwersja Occam's razor „brzytwa Ock-

hama" occasion okazja occasionalism okazjonalizm occultism okultyzm omniscience wszechwiedza the one jedno; jedność oneness jedyność ontic(al) ontyczny ontogermsis I ontogeny ontogeneza ontological ontologiczny ontological argument argument

15*

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

ontologiczny; dowód ontolo-giczny

ontologism ontologizm

ontology ontologia

operational definition definicja operacyjna

operation{al)ism operacjonizm

operator operator

opinion mniemanie; opinia

opposition opozycja; przeciw-stawność

optimism optymizm

order porządek; uporządkowanie (logiczne)

organ organ

organie form forma organiczna

organicism organicyzm

organism organizm

organization organizacja

orthogenesis ortogeneza

ostensive definition definicja ostensywna

otherness inność

overman nadczłowiek

palingenesis palingeneza pallogisme panlogizm pancalism pankalizm pancosmism pankosmizm pan{-)entheism panenteizm panlogism panlogizm panpsychism panpsychizm panspermism / panspermy pan-

spermia pantheism panteizm paradigm paradygmat paradox paradoks paradox of implication paradoks implikacji parallelism paralelizm paralogism paralogizm parapsychics parapsychologia parapsychology parapsychologia parenklisis parenkliza paronyms paronimy parousia paruzja part część

partial definition definicja cząstkowa participation partycypacja the particular indywiduum (2)

particularity odrębność

partition partycja

Pascafs wager „zakład" Pascala

passion doznanie

passiveness bierność

passivity bierność; pasywizm; pas)rwność

peace pokój

perception percepcja; spostrzeżenie

perceptionism percepcjonizm

perennial philosophy filozofia wieczysta

perfection doskonałość

perfectionism perfekcjonizm

performance performancja

performative use performatyw

Peripatetic school perypatetyzm

perseity perseitas

person osoba

personalism personalizm

personalistic psychology psychologia personalistyczna

personality osobowość

perspectivalism I perspectivism perspektywizm

persuasion perswazja; przekonywanie

pessimism pesymizm

phenomenalism fenomenalizm; fenomenizm

phenomenology fenomenologia

phenomenon fenomen; zjawisko

phenotype fenotyp

philosopheme / philosophema filo-zofemat

philosophy filozofia

philosophy of action filozofia czynu

philosophy of being filozofia bytu

philosophy of biology filozofia biologii

philosophy of contingency kon-tyngentyzm

philosophy of God filozofia Boga

philosophy of history filozofia dziejów; filozofia historii

philosophy of human culture filozofia kultury

philosophy of language filozofia języka

philosophy of life filozofia życia

philosophy of literaturę filozofia literatury

philosophy of logie filozofia logiki

philosophy of man filozofia człowieka

philosophy of mathematics filozofia matematyki

philosophy of naturę filozofia przyrody

philosophy of reality filozofia rzeczywistości

philosophy of religion filozofia religii

philosophy of right filozofia prawa

philosophy of science filozofia nauki

philosophy ofthe spirit filozofia ducha

philosophy of values filozofia wartości

phrase structure grammar (PS grammar) gramatyka struktur frazowych

phylogenesis I phylogeny filogeneza

physicalism fizykalizm

physicoteleological argument dowód fizyko-teleologiczny

physics fizyka

place miejsce

play gra

pleasure przyjemność

plenitude pełnia

pluralism pluralizm

plurality mnogość; wielość

pneumatics pneumatycy; pneumatyka

pneumatology pneumatologia

poietic philosophy filozofia pojęty czna

politics polityka

poły genie theory I polygenism po-ligenizm

polymorphisme polimorfizm

polyphyletic evolutionIpolyphy-letism polifiletyzm

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

polysyllogism polisylogizn\ polytheism politeizm polytypic {- politypiczny) po-

litypiczność population populacja positive pozytywny positivism pozytywizm possibility możUwość postmodernism postmodernizm postpredicaments postpredyka-

menty poststructuralism poststruktu-

ralizm postulate postulat postulational defłnition definicja przez postulaty potency możność; potencja power władza (1,4) power ofa set moc zbioru practical philosophy filozofia

praktyczna practical reason rozum praktyczny practice praktyka the praeconscious przedświa-

domość praestabilism prestabilizm pragmatic{al) pragmatyczny pragmaticism pragmatycyzm pragmatics pragmatyka pragmatism pragmatyzm praxeology Ipraxiology prakseologia preadaptation preadaptacja preciseness / precision ścisłość predestination predestynacja;

przeznaczenie predicables predykabilia predicament{s) kategoria; pre-

dykamenty predicate orzecznik; predykat predicate calculus rachunek predykatów predicate function funkcja pre-

dykatywna predicate-logic function funkcja

propozycjonalna predication orzekanie; predy-

kacja pre-established harmony harmonia przedustawna pre-existence preegzystencja

preference preferencja premise / premiss przesłanka prescience przedwiedza presentation przedstawienie presupposition presupozycja prime mover pierwszy motor principle prawo (2,4); zasada principle of causality zasada

przyczynowości principle of contradiction zasada sprzeczności principle of economy zasada

ekonomiczności principle of finality zasada celowości principle afidentity zasada tożsamości principle of individuation zasada jednostkowienia principle of non-sufficient reason

zasada racji (nie-)dostatecznej principle of substance zasada

substancjalności principle ofsufficient reason zasada racji dostatecznej principle of excluded middle zasada wyłączonego środka privation prywacja probabiliorism probabilioryzm probabilism probabUizm probability prawdopodobieństwo problem problem problematic problematyczny (1) problematical problematyczny

(2)

process proces

process of defining definiowanie

process philosophy fUozofia procesu

programming languages języki programowania

progress postęp

prohibition zakaz

projecting definition definicja projektująca

projection projekcja

proof dowód

property cecha (3); własność; właściwość

proportionality proporcjonalność

proposition sąd (2); twierdzenie; zdanie

propositional calculus rachunek zdań

propositional function funkcja zdaniowa

propositional logie logika zdań

protothetics prototetyka

providence opatrzność

prudence roztropność

psyche psyche

psychic{al) research pćirapsycho-logia

psychics psychicy

psychism ~ psychika

psychoanalysis psychoanaliza

psychodynamics psychologia dynamiczna

psychological field pole psychologiczne

psychologism psychologizm

psychology psychologia

psychology of religion psychologia religii

psychology of understanding psychologia rozumiejąca

psychometrics psychometria

psycho-physical parallelism pa-ralelizm (2) psychofizyczny

psychophysics psychofizyka

pure actuality akt czysty

pure act akt czysty

pure experience czyste doświadczanie

pure flow of consciousness czysta świadomość

pure idealism czysty idealizm

pure reason czysty rozum

purpose cel

purposefulness celowość

purposiveness celowość (1)

quality jakość ąuantification kwantyfikacja quantification logie rachunek

kwanty fikatorów quantifier kwantyfikator ąuantity ilość cjuestion pytanie ąuiddity quidditas quietism kwietyzm ąuintessence kwintesencja

33 — Słownik filozoficzny

17*

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

quotation mark cudzysłów

race rasa

randomness przypadkowość

rational theology teologia racjonalna

rationalism racjonalizm

rationality racjonalność; rozumność

rationalization racjonalizacja

reaction reakcja

real realny

real definition definicja realna

realism reaUzm

reality realność; rzeczywistość

reason racja (1); rozum

reasoning rozumowanie

receiver receptor

receptivity receptywnośc

receptor receptor

recursive definition definicja rekurencyjna

reduction redukcja

reduction sentence definicja redukcyjna

reductional definition definicja redukc)/jna

reductionism / reductimsm redukcjonizm

reference odniesienie; oznaczanie (2); referencja

referential fiinction funkcja referencyjna

reflection refleksja

reflex odbicie

reflex action odruch

reflexology refleksologia

regularity prawidłowość

regulating/ regulative definition definicja regulująca

reification reifikacja

reincarnation reirJcamacja

rejection odrzucanie

relation relacja

relational calculus rachimek relacji

relationality relacjonalność

the relative relatyw

relatiye ethics etyka relatywna

relativism relatywizm

relativity theory teoria względności

relevancy relewancja

religion religia

religiousness religijność

replacement zastępowanie

reporting definition definicja leksykalna

representation przedstawienie; reprezentowanie; wyobrażenie

repression represja; wyparcie

resemblance podobieństwo

residue residuum

responsibility odpowiedzialność

retention retencja

retrospection retrospekcja

revelation objawienie

right prawo; uprawnienie

rightfullness słuszność

rigorism rygoryzm

rule reguła

rule of modus ponens odrywanie (2)

sanction ~ aprobata; sankcja satisfaction zadowolenie scepticism / skepticism sceptycyzm schema / scheme schemat scholastic scholastyczny science nauka; umiejętność (2) science of science nauka o nauce scientific philosophy ~ filozofia

nauki scientific revolution rewolucja

naukowa scientific term termin scientism scjentyzm section część selection selekcja self ego; ja; jaźń self-actualization ~ autokreacja

(a) self-awareness / self-consciousness

samoświadomość self-contradiction absurd self-dependence samodzielność

(bytowa) self-existence samoistność self-fulfillment samourzeczywi-

stnienie self-knowledge samopoznanie

self-realization samourzeczywi-stnienie

selfevident truth pewnik (1)

selfishness egoizm

semantic categories kategorie semantyczne

semantical definition definicja semantyczna

semantics semantyka

semasiology semazjologia

sem(e)iology semiologia

sem{e)iotics semiologia; semiotyka

semind reasons racje zarodkowe

semiosis semioza

sensation czucie; wrażenie

sense rozsądek; sens; zdrowy rozsądek (1); zmysł; znaczenie

sense ofbeauty zmysł piękna

the senses zmysły zewnętrzne

sensualism sensualizm

sentence zdanie

sentence logie logika zdań

sentential calculus rachunek zdań

sentential funetion funkcja zdaniowa

sentential logie logika zdań

sentiment uczucie

separation separacja

set zbiór

set theory teoria mnogości

shape forma (1); postać

sign znak

significance sensowność

signification sygnifikacja; znaczenie

similarity podobieństwo

simplicity prostota

simulation symulacja

singularism syngularyzm

situation sytuacja; ułożenie

situation ethics etyka sytuacyjna

situationism sytuacjonizm

slave morality moralność niewolników

soeial contract umowa społeczna

social idealism idealizm społeczny

18"

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

social learning socjalizacja

social philosophy filozofia społeczna

social psychology psycłiologia społeczna

social structure struktura społeczna

socialization socjalizacja

society społeczeństwo

sociologism socjologizm

sociology socjologia

sociometry socjometria

Socmtic method metoda sokra-tejska

solidarity soUdamość

solipsism soUpsyzm

something coś

sophism sofizmat

Sophist sofista

sorite soryt

soul dusza

soulof the world dusza świata

sort gatunek

space przestrzeń

space-time czasoprzestrzeń

speciation specjacja

species gatunek; obraz (1)

speciesformation specjacja

specific difference różnica gatunkowa

speculation spekulacja

speech mowa

spirit duch

spirituality duchowość

spiritualism spirytuaUzm

spontaneity spontaniczność

spontaneous generation samo-rództwo

square of opposition kwadrat logiczny

standard norma

State posiadanie; stan

State of consciousness stan świadomości

State of naturę stan natury

stationary/steady state stan stacjonarny

stimulus bodziec; ~ pobudka

stipulative definition definicja projektująca; definicja syntetyczna

stoicism stoicyzm

stream of consciousness / thought strumień świadomości

structural psychology psychologia strukturalna

structuralism strukturalizm

structure struktura

struggle walka

stuff tworzywo

subalternation podporządkowanie (3); subalternacja

the subconscious/subconscious-ness podświadomość

subcontrary podprzeciwień-stwo

subject podmiot

subjectivism subiektywizm

subjectivity subiektywność

sublimation sublimacja

sublimity wzniosłość

subordination podporządkowanie (1, 2)

subsistence subsystencja

substance istność; substancja

substantialism substancjalizm

substantiality substancjalność

substitution podstawianie

substrateI substratum substrat

substructure baza

subsumption subsumpcja

superego nadjaźń; superego

superman nadczłowiek

superstructure nadbudowa (społeczna)

supposition supozycja

suppression supresja; tłumienie

supranaturalism supranatura-lizm

syllogism sylogizm

syllogistics sylogistyka

symbol symbol

symbolic{al) logie logika symboliczna

symbolics symbolika

symbolism symboUzm

sympathy sympatia

symptom oznaka

syncategorematic synkategore-matyczny

syncretism synkretyzm

synderesis I synteresis prasumie-nie; syntereza

synechismIsynechistic philosophy synechizm

synonyms synonimy

syntactical definition definicja syntaktyczna

syntactics s)mtaktyka

syntax składnia

synthesis synteza

synthetic definition definicja syntetyczna

synthetic philosophy filozofia syntetyczna

system system; układ

tautology tautologia

teleological idealism idealizm teleologiczny

teleology teleologia

teleonomy teleonomia

temper cecha (4); temperament

term term

terminism terminizm

testability sprawdzalność

theism teizm

theocentrism teocentryzm

theodicee I theodicy teodycea

theology teologia

theonomy teonomizm

theorem twierdzenie (2)

theoretical philosophy filozofia teoretyczna

theory teoria

theory of class rachunek zbiorów

theory ofgames teoria gier

theory of knowledge teoria poznania

theory ofmodels teoria modeli

theory of objects teoria przedmiotu

theory of ordered sets teoria zbiorów uporządkowanych

theory ofrelations teoria relacji

theory of relativity teoria względności

theory oftypes teoria typów

theory ofvalue teoria wartości

thesis teza

theosophy teozofia

thetic tetyczny

thing rzecz

thing in itself rzecz sama w sobie

19"

INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

thinking myślenie

thisness ecceitas, haecceitas

thought myśl

thought-forces idee-siły

threshold próg

threshold of consciousness próg świadomości

the time czas

toleranceI toleration tolerancja

topics topika

topological psychology psychologia topologiczna

totdity całość

tradition tradycja

traditionalism tradycjonalizm

traducianism traducjanizm

the tragic tragizm

transcendence transcendencja

transcendent transcendentny

transcendental transcendentalny

transcendental aesthetics estetyka transcendentalna

transcendental method metoda transcendentalna

transcendental-phenomenological reductwn redukcja fenomenologiczna

transcendental philosophy filozofia transcendentalna

transcendental reduction redukcja transcendentalna

transcendentalism transcenden-talizm

transcendentals transcendenta-lia

transjbrmation przekształcanie; przemiana

transformational grammar gramatyka transformacyjna

transformism transformizm

translatability przekładalność

transmigration of souls trans-migracja

tree of Porphyry „drzewo Por-firiusza"

triad triada

tropes tropy

true prawda (Ila)

truth prawda

truth-claim roszczenie prawdziwościowe

truthfulness prawdomówność; prawdziwość

truth-telling prawdomówność

Turing's machinę maszyna Tu-ringa

tutiorism tucjoryzm

tychism tychizm

type typ

typology typologia

ugliness I ugly brzydota

ultimate situation sytuacja graniczna

unconscious nieświadomość

undecidability nierozstrzygal-ność

understanding intelekt; inteligencja; rozumienie (1)

understructure nadbudowa (społeczna)

uniqueness jedyność

unity jedność

universal calculus rachunek uniwersalny

universality powszechność

universals powszechniki; uni-wersalia

universe wszechświat

univocation jednoznaczność

unknowable (= niepoznawalny) niepoznawalność

utilitarianism utylitaryzm

utility użyteczność

utopia utopia

vacuity j vacuum próżnia yagueness nieostrość yalidity poprawność; słuszność value wartość variability wariabilizm; zmienność

the yariable zmienna

variableness zmienność

variety rozmaitość

vector psychology psychologia wektorów

veracity prawdomówność

yerification sprawdzanie; weryfikacja

vice wada

yicious circle błędne koło

yicious circle in definition błędne koło w definiowaniu

yicious circle in proof błędne koło w dowodzeniu

yiew ogląd

yirtualiły wirtualność

yirtue cnota

yision wizja

yital impetus elan vital

yitalism witalizm

yocabulary słownik

the yoid próżnia

yoluntarism woluntaryzm

want brak (czegoś); potrzeba

way sposób

white paper tabula rasa

wholeness całkowitość

will chcenie; wola

will to live wola życia

will to power wola mocy

wisdom mądrość

word słowo

word-thing definition definicja

semantyczna word-word definition definicja

znaczeniowa work praca world świat

world Outlook światopogląd world-soul dusza świata world yiew światopogląd worth wartość

zoopsychology zoopsycholo-gia

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

Po lewej stronie umieszczone zostały (podane kursywą) terminy francuskie, wymienione w główkach haseł Słownika, po prawej — odpowiadające im terminy hasłowe, tj. występujące w Słowniku jako nagłówki haseł.

abaliete abalietas

abiogenese abiogeneza

absolu absolutny

1'absolu absolut

absolutisme absolutyzm

abstraction abstrakcja; odrywanie (1)

abstractionnisme abstrakcjo-nizm

1'absurde absurd

absurdite niedorzeczność

acceptation akceptacja

accident akcydens; przypadłość

accommodation akomodacja

acosmisme akosmizm

acte akt; czyn

acte pur akt czysty

actbn akt)rwność (2); czynność; działanie

action en retour sprzężenie zwrotne

actwisme aktywizm

activite aktywność

actualisation aktualizacja

actualisme aktuaUzm

actuation aktualizacja

actuel aktualny

adaptation adaptacja

adeąuation adekwacja; adekwatność

affection afekt

ajfirmation afirmacja; twierdzenie

ragent czynnik

agnosticisme agnostycyzm

agregat agregat

agression agresja

aiguillon podnieta

algebrę algebra

algebrę de Boole algebra Boole'a

algebrę de la logiąue algebra logiki

algorithme algorytm

alienation alienacja

allegorie alegoria

alterite inność

alternative alternatywa

altruisme altruizm

dme dusza

dme du monde dusza świata

amoralisme amoralizm

amorisation amoryzacja

amour miłość

amphibolie amfibolia

amphibologie amfibologia

amusement zabawa

analogie analogia

analogue analogiczny

analyse analiza

analyse existentielle analiza egzystencjalna

analyse factorielk analiza czynnikowa

l'analytique analityka

anamnese anamneza

anarchie anarchia; anarchizm

anarchisme anarchizm

ane de Buridan (argument pour la «liberte d'indijference») „osioł Buridana"

ange anioł

angoisse lęk

1'animal żywina

annihilation ardhilacja

anomie anomia

1'antecedent poprzednik

anthropocentrisme antropocen-tryzm

anthropogenese antropogeneza

anthropologie antropologia

anthropologisme antropologizm

anthropomorphisme antropomor-fizm

anthroposophie antropozofia

anthropotheisme antropoteizm

anticipation antycypacja

antilogie anty logia antimatiere antymateria antinomie antynomia antithese antyteza apathie apatia

aperception apercepcja; spostrzeganie apodictique apodyktyczny apollinien / apollonien apolHński l'apologetique apologetyka apophantique apofantyczny l'apophantique apofantyka apophatisme apofatyzm aporeme aporemat l'apore'tique aporetyka aporie aporia appreciation ocena apprehension ujęcie apprentissage uczenie się approbation aprobata apriorisme aprioryzm aptitude uzdolnienie; zdolność arbre de Porphyre „drzewo Por-

firiusza" arche'e archaeus archesthetisme archestetyzm archetype archetyp l'architectonique architektonika argument argument argument cosmologique argument kosmologiczny; dowód kosmologiczny argumentation argumentacja aristocratie arystokracja l'arithmetique arytmetyka arithmetisation arytmetyzacja art artyzm; sztuka artefact/artifait artefakt arts liberaux sztuki wyzwolone ascese asceza ascetisme ascetyzm aseite aseitas aspect aspekt

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

assentiment iiznawanie

assertion asercja

assertorique asertoryczny

assimilation asymilacja

association asocjacja; kojarzenie; skojarzenie

associałionnisme asocjacjonizm

assumption asumpcja

assurance pewność

ataraxie ataraksja

atheisme ateizm

atome atom

atomisme atomizm

ratomistique atomistyka

attention uwaga

attitude postawa

attribut atrybut

attribution atrybucja

autarc{h)ie autarkia

authenticite autentyczność

authorite autorytet

autogenese autogeneza

automate automat

automatisme automatyzm

autonomie autonomia

autorealisation samourzeczywi-stnienie

autoritarisme autorytaryzm

l'avoir posiadanie

axiologie aksjologia

l'axiomatique aksjomatyka

axiome aksjomat; pewnik (2)

base baza

lebeau/beaute piękno beaux-arts sztuki piękne behavio(u)risme behawioryzm besoin potrzeba le bien dobro bienveillance życzliwość biocybernetiąue biocybernetyka la hioethiąue bioetyka biogenese biogeneza biologie biologia biologie generale biologia ogólna biologisme biologizm biomorphisme biomorfizm bioniąue bioruka bon sens zdrowy rozsądek (1,2) bonheur szczęście bonne volonte dobra wola; ~ dobrowolność

but cel

le ca id

calcul rachunek

calcul des predicats rachunek predykatów

calcul des propositions I calcul propositionnel rachunek zdań

canon kanon

la canoniąue kanonika

capacite zdolność

caractere cecha; charakter; własność (1)

caracteristiąue charakterystyka

caracterologie charakterologia

casualisme kazuaUzm

casuistiąue kazuistyka

categorematiąue kategorematy-czny

categorie kategoria

categories esthetiques kategorie estetyczne

categories semantiques kategorie semantyczne

catharsis katharsis

causalisme kauzaUzm

causalite przyczynowość

cause przyczyna

cenesthesie cenestezja

cercie herme'neutique koło her-meneutyczne

cercie vicieux błędne koło

cerebrałion cerebracja

certitude pewność

champ de conscience pole świadomości

champ psychologique pole psychologiczne

changement zmiana

chaos chaos

le charisme charyzmat

charite miłosierdzie

chose rzecz

chose en soi rzecz sama w sobie

cinq universaux „pięć słów"

circonstances okoliczności

civilisation cywilizacja

darte jasność

classe klasa

classification klasyfikacja

codę kod

coenesthese / coenesthesie cenestezja cceur serce

coherence koherencja; spójność collectivisation kolektywizacja collectivisme kolektywizm commandement nakaz communication łączność communication linguistique komunikacja językowa compensation kompensacja competence kompetencja (językowa) completude zupełność complex kompleks complexification kompleksyfi-

kacja comportement zachowanie comprehension rozumienie concept pojęcie conceptualisation konceptuali-

zacja conceptualisme konceptualizm conclusion konkluzja; wniosek le concret konkret condition warunek condition humaine kondycja

ludzka conditionnement warunkowanie confirmation konfirmacja conformisme konformizm conjonction koniunkcja connaissance poznanie connaissance de soi-meme sa-

mopoznanie connaissances wiedza connotation konotacja conscience (psychohgique) świadomość conscience collective świadomość zbiorowa conscience de classe świadomość klasowa conscience morale sumienie conscience morale erronee błędne sumienie consecutif konsekutywny consecution wnioskowanie consentement przyświadczenie consequence konsekwencja; następstwo le consequent następnik

22'f

	INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
consistance niesprzeczność (2)	defaut brak (czegoś)	deriyation derywacja
la constante stała	definition definicja	description deskrypcja; opis
constitutif konstytutywny	definition analytiąue definicja	desespoir rozpacz
constitution konstytuowanie	analityczna	designation desygnacja; ozna-
constitutionnalisme konstytu-	definition causale definicja re-	czanie
cjonalizm	alna	desintegration dezintegracja
construction construction	definition classiąue definicja	desinteressement bezinteresow-
contemplation kontemplacja	klasyczna	ność
contentement zadowolenie	definition constructive definicja	desir pożądanie
contenu treść	syntetyczna	destin los
contingence przygodność	definition de choses definicja re-	destination przeznaczenie
continuite ciągłość	alna	la destinee los
contradiction sprzeczność	definition de mots definicja no-	determination determinacja
le contraire/contrariete prze-	minalna	determinisme determinizm
ciwieństwo	definition de nom ~ definicja	developpement rozwój
contrat social umowa społe-	regulująca	le devenir stawanie się
czna	definition essentielle ~ definicja	le devoir powinność
contre-action sprzężenie zwro-	treściowa	la dialecticjue dialektyka
tne	definition explicative definicja	dialogue dialog
conuention konwencja	analityczna	dichotomie dychotomia
conventionnalisme konwencjo-	definition indirecte ~ definicja	Dieu Bóg
nalizm	kontekstowa	difference różnica (2)
conversion konwersja	definition inductive definicja	difference specifiąue różnica ga-
conviction przekonanie	indukcyjna	tunkowa
copule łącznik zdaniowy	definition nominale definicja	dignite (humaine) godność (czło-
corporel cielesny	nominalna	wieka)
corps ciało	definition normale definicja	dilemme dylemat
correction poprawność	normalna	dionysiaąue 1 dionysien dioni-
correlation korelacja	definition par abstraction defi-	zyjski
corruption corruptio	nicja przez abstrakcję	directive dyrektywa
cosme kosmos	definition par postulats defini-	discernement poczytalność
cosmogonie kosmogonia	cja przez postulaty	discipline dyscyplina
cosmologie kosmologia	definition projetante definicja	discours dyskurs; mowa
cosmos kosmos	projektująca	disjonction dysjunkcja; oddzie-
courage męstwo	definition recursive definicja	lanie
creation kreacja; stwarzanie;	rekurencyjna	disposition dyspozycja
twórczość	definition reelle definicja realna	dissociation dysocjacja
creationisme kreacjonizm	definition synthetiaue definicja	distinction dystynkcja; różnica
critere kryterium	syntetyczna	(1)
criteriologie kryteriologia	deisme deizm	diversite rozmaitość
criterium kryterium	demiurge demiurg	divertissement zabawa
criticisme krytycyzm	democratie demokracja	division podział (logiczny)
la critiąue krytyka	demonstration dowodzenie; do-	doctrine doktryna
culture kultura	wód	doctrine millenaire / doctrine mil-
cyhernetic\ue cybernetyka	demonstration par 1'ahsurde do-	lenariste millenaryzm
cycle cykl	wód przez sprowadzenie do	dogmatisme dogmatyzm
cynisme cynizm	niedorzeczności -> dowodze-	dogme dogmat
	nie nie wprost	domaine dziedzina
decidahilite rozstrzygalność	denotation denotacja; zakres	le donnę 1 la donnie dana
decision decyzja	nazwy	doute wątpienie
deduction dedukcja; inferen-	deontologie deontologia	le droit prawo; uprawnienie
cja; wynikanie (c)	deontologisme deontologizm	dualisme dualizm 23*

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

duree trwanie dyade diada dynamisme d)mamizm

ecceite ecceitas

eclectisme eklektyzm

ecole Ecossaise filozofia zdrowego rozsądku (1)

economie de pensee ekonomia myślenia

edogenese ektogeneza

ejfecteur (organe) efektor

ejfectwite efektywność

ejfet skutek

efficacite sprawność (3)

egalitarisme egalitaryzm

egocentrisme egocentryzm

egoisme egoizm

eidetique ejdetyczny

1'eideticjue ejdetyka

Aemeni element

elements żywioły

elitę elita

elitisme elitaryzm

emanation emanacja

emanationnisme emanacjo-nizm

emanatisme emanatyzm

emergence emergencja

eminent eminentny

emotion emocja

empathie empatia

empirie empiria

empiriocriticisme empiriokrytycyzm

empirisme empiryzm

energetisme energetyzm

energie energia

engramme engram

enologie henologia

ensemble zbiór

entelechie entelechia

entendement intelekt; rozumienie (1)

enthymeme entymemat

entite bytowość

entropie entropia

eobiogenese eobiogeneza

eobiote eobiont

eon eon

epichereme epicheremat

epiphenomene epifenomen

śpiphenomenisme epifenomena-lizm

epistemologie epistemologia

episyllogisme episylogizm

equifinalite' ekwifinalność

equiprobabilisme ekwiprobabi-lizm

equivalence równoważność

l'equivoque ekwiwokacja; wieloznaczność

l'eristique erystyka

erreur błąd

eschatologie eschatologia

espace przestrzeń

espace-temps czasoprzestrzeń

espece gatunek; obraz (1)

esperance nadzieja

espoir nadzieja

esprit duch; umysł

essence istota

essentialisme esencjalizm

esthetique estetyczny

l'esthetique estetyka

esthetiąue transcendentale estetyka transcendentalna

esthetisme estetyzm

etat stan

etat de conscience stan świadomości

etat de naturę stan natury

etat stationnaire stan stacjonarny

1'etendue rozciągłość

eternite wieczność

ether eter

ethique etyczny

l'ethique etyka

l'ethique normative etyka normatywna

ethologie etologia

etiologie etiologia

etojfe tworzywo

etre być

1'etre byt; istność; jestestwo

eudemonisme eudajmonizm

l'eugenique eugenika

eugenisme eugenika

l'euristique heurystyka

eve'nement zdarzenie

evidence oczywistość

evolution ewolucja

evolution creatrice ewolucja twórcza

evolutionnisme ewolucjonizm

exces nadmiar (czegoś)

exclusion rozłączność

exegese egzegeza

existence egzystencja; istnienie; istność; jestestwo

existence par soi-meme samoist-ność

existentialisme egzystencja-lizm

existentiel egzystencjalny

exister istnieć

experience eksperyment; doświadczenie

expe'rience cruciale eksperyment krzyżowy

experience pure czyste doświadczenie

experience vecue przeżycie

explication ~ eksplanacja; eks-plikacja; wyjaśnianie

expression ekspresja; wyrażanie; wyrażenie

extase ekstaza

extension ekstensja; rozciągłość; zakres nazwy

extraversion ekstrawersja

extrospection ekstraspekcja

facteur czynnik

facteur G czynnik G

facticite faktyczność

faculte władza (2)

lefait fakt

fatalisme fatalizm

fatalite fatum

faussete fałsz (2); fałszyTvość

lefaux fałsz

fdicitologie felicytologia

fiction fikcja

fideisme fideizm

fin cel

finalisme finalizm

finalite celowość

finitisme finityzm

fixisme fiksizm

foi wiara

foncteur funktor

fonction funkcja

fonctionnalisme funkcjonalizm

fondement uzasadnienie

formalisation formalizacja

24*

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

formalisme formalizm formałion des especes specjacja formę forma; postać formę de la vie forma życia formę interieure forma wewnętrzna formę organiąue forma organiczna formule formuła lefortuit przypadkowość

generalisation generalizacja; uogólnienie

generalite ogólność

generation eąuivoąue samoró-dztwo

generation spontanee abiogene-za; samorództwo

genese geneza

la genetiąue genetyka

genotype genotyp

genre rodzaj

geometrie geometria

gestaltisme gesztaltyzm

gestaltpsychologie psychologia postaci

gnose gnoza

gnoseologie gnozeologia

gnosticisme gnostycyzm

grace łaska

grammaire gramatyka

grammaire a consłituans im-mediats gramatyka struktur frazowych

grammaire categorielle gramatyka kategorialna

grammaire fonctorielle gramatyka funktorowa

grammaire formelle gramatyka formalna

grammaire gene'rative gramatyka generatywna

grammaire generative transformationnelle gramatyka ge-neratywno-transformacyjna

grammaire transformationnelle gramatyka transformacyjna

groupe grupa

guillemet cudzysłów

habitude habitus; nawyk; sprawność

haecceite haecceitas

harmonie harmonia

harmonie preetablie harmonia przedustawna

hasard przypadek

hedonisme hedonizm

henologie henologia

heredite dziedziczność

la hermeneutique hermeneutyka

heterogeneite różnorodność

heterologiąue heterologiczny

heteronomie heteronomia

rheuristique heurystyka

hierarchie hierarchia

histoire historia

historicite historyczność

historisme historyzm

holisme holizm

homeostase/ homeostasie homeostaza

homologie homologia

homonymes homonimy

humanisme humanizm

humanitarisme humanitaryzm

humanite człowieczeństwo

hylemorphisme hylemorfizm

1'hyletiąue hyletyka

les hyliąues hylicy

hylozoisme hylozoizm

hypostase hipostaza

hypothese hipoteza

ide'al idealny

l'ideal ideał

idealisation ideaUzacja

idealisme idealizm

idealisme social idealizm społeczny

idealisme teleologique idealizm teleologiczny

ideat ideat

ideation ideacja

idee idea; pojęcie

idees-forces idee-siły

idees innees pojęcia wrodzone

Identification identyfikacja

identite identyczność; tożsamość

ideoeiistentialisme ideoegzysten-cjalizm

ideologie ideologia

idiographiąue idiograficzny

idole idol

idoneisme idoneizm illation illacja illationisme iUacjonizm illumination iluminacja illuminisme iluminizm illusion iluzja; złudzenie image obraz; wyobrażenie imagination wyobraźnia immanence immanencja immanent immanentny immanentisme immanentyzm immaterialisme immaterializm immediatete bezpośredniość immediation bezpośredniość immediatisme immediatyzm immoralisme immoralizm immortalite nieśmiertelność immutabilite niezmienność imperatif categoriąue imperatyw kategoryczny imperatif hypothetiąue imperatyw hipotetyczny implication implikacja; wynikanie (a, b) impression impresja impressionnisme impresjonizm impulsion impuls; popęd inclusion inkluzja inconnaissahle (= niepoznawalny) niepoznawalność rinconscient nieświadomość indecidabilite nierozstrzygal-

ność independance samodzielność

(bytowa) indeterminisme indeterminizm indifferentisme indyferentyzm individu indywiduum; jednostka individualisation indywidualizacja individualisme indywidualizm individualite indywidualność indimduation indywiduacja;jed-

nostkowienie indivisihilite ~ niepodzieloność induction indukcja inference inferencja; wynikanie (c) l'infini nieskończoność infinite nieskończoność

25''

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

infinitisme infinityzm

information informacja

l'informatiąue informatyka

inherence inherencja

innatisme innatyzm

inne wrodzony

inneisme innatyzm

instant chwila

instinct instynkt; popęd

institution instytucja

instrumentalisme instrumenta-lizm

integralite całkowitość

integration integracja

integratisme integratyzm

intellect intelekt

intellection intelekcja; rozumienie

intellectualisme intelektualizm

intelligence inteligencja

intelligentsia I intelligentzia inteligencja (3)

intelligibilite inteligibilność

intensionalite intensjonalność

intention intencja

intentionnalite intencjonalność

interactionnisme interakcjo-nizm

interdiction zakaz

interpretation interpretacja

intersubjectiuite intersubiektyw-ność

introjection introjekcja

introspection introspekcja

introversion introwersja

intuition intuicja

intuition empiriąue «naocz-ność

intuition{n)isme intuicjonizm

invariahilite niezmienność

inversion inwersja

ironie ironia

irrationalisme irracjonalizm

isolation izolacja

isomorphisme izomorfizm

isonomie izonomia

le «je» ja jeu gra

jeu de langage gra językowa jugement ocena; rozsądek; sąd; sądzenie

jugements d'existence sądy egzystencjalne juridisme jurydyzm justesse słuszność justice sprawiedliwość

le laid brzydota

laideur brzydota

langage język

langage formalisee język sformalizowany

langages de programmation języki programowania

langue język

lazisme laksyzm

legalite legalność

lemme lemat

liberalisme liberalizm

liberte wolność

libertisme libertyzm

libre-arbitre wolna decyzja; wolna wola

lieu miejsce

limitation limitacja; ograniczenie

la linguistique językoznawstwo; lingwistyka

logicisme logicyzm

la logiąue logika

la logique classique logika klasyczna

la logique de lafoi logika wiary

la logique deontique logika de-ontyczna

la logique des modalites logika modalna

la logique dialectique logika dialektyczna

la logique epistemique logika epistemiczna

la logique formelle logika formalna

la logique mathematique logika matematyczna

la logique modale logika modalna

la logique symbolique logika symboliczna

les logiques a plusieurs valeurs/les logiques plurivalentes /les logi-ques polyualentes logiki wielo-wartościowe

la logistique logistyka

loi prawo

loi de causalite zasada przy-

czynowości loi de parcimonie zasada eko-

nomiczności lumiere światło lutte walka

machinę de Turing maszyna Turinga

macrocosme makrokosmos

maieutique majeutyka

mai zło

manicheisme manicheizm

manierę sposób

manque brak (czegoś) (1)

materialisme materializm

la (les) mathematique{s) matematyka

matiere materia

mecanicismeI mecanisme mecha-nicyzm

mecanismes de defense mechanizmy obronne

meditation medytacja

meliorisme melioryzm

memoire pamięć

mentalisation mentalizacja

mentalisme mentalizm

messianisme mesjanizm

mesure pomiar

metalangage / metalangue metajęzyk

la metalogique metalogika

la (les) metamathematique(s) me-tamatematyka

la metametaphysique metame-tafizyka

metaphore metafora

metaphysique metafizyczny

la me'taphysique metafizyka

la me'taproble'matique metapro-blematyka

la metapsychique parapsychologia

metapsychologie parapsychol ogia

metasysteme metasystem

metatheorie metateoria

metempsyc{h)ose metempsy-choza

26*

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

methode metoda

methode analytique metoda analityczna

methode des essais et erreurs metoda prób i błędów

methode introspective metoda introspekc)^na

methode socratiąue metoda so-kratejska

methode transcendentale metoda transcendentalna

methodologie metodologia

metonymie metonimia

microcosme mikrokosmos

miracle cud

la misę entre parentheses „wzięcie w nawias"

mnemisme mnemizm

le mobile pobudka

modaliti modalność

le modę modus; sposób

modele model

modernisme modernizm

modes d'existence sposoby istnienia

modification modyfikacja

le moi ego; ja

moi-conscience samoświadomość

moiite = jaźń

molecule cząsteczka

moment chwila; moment

monadę monada

monadisme monadyzm

monadologie monadologia

monde świat

moneres monery

monisme monizm

monogenese monogenizm

monogenisme monogenizm

monophylie monofUetyzm

monopsychisme monopsychizm

monotheisme monoteizm

morał moralny

le morał morale

la morale moralność

morale de la situation etyka sytuacyjna

moralisme moralizm

moralite moralność

mort śmierć

moteur motor

motif motyw motivation motywacja mouvement rudh multiplicite wielość mutation mutacja mutationnisme mutacjonizm mystere tajemnica mysticisme mistycyzm la mystique mistyka mythe mit

natiyisme natywizm

naturalisme naturalizm

naturę natura

naturę humaine natura ludzka

«nature naturante» - «nature na-turee» natura naturans - natura naturata

naturisme naturyzm

ne'ant nicość

necessitarisme necessytaryzm

necessite konieczność

negation negacja; przeczenie

nettete wyraźność

nihilisme nihilizm

noematiąue noematyczny

noeme noemat

noese noeza

noetiąue noetyczny

la noetiąue noetyka

nom nazwa

nombre liczba

nominalisme nominalizm

nomothetiąue nomotetyczny

non-contradiction niesprzecz-ność (1, 3)

non-etre niebyt

non-sens niedorzeczność; nonsens

noogenese noogeneza

noologie noologia

noosphere noosfera

normę norma

notion pojęcie

notionnisme konceptualizm (1)

noumene noumen

la numineuse numinosum

objectiyisme obiektywizm objectivite obiektywność ohjet przedmiot obligation obowiązek

obscurite nieostrość

obsewation obserwacja

obversion obwersja

occasion okazja

occasion{n)alisme okazjonalizm

occultisme okultyzm

I'on się

ontiąue ontyczny

ontogendse I ontogenie ontoge-

neza antologie ontologia ontologiąue ontologiczny ontologisme ontologizm operateur operator operationalisme / operationnisme

operacjonizm opinion mniemanie; opinia opposition opozycja; przeciw-

stawność optimisme optymizm ordre porządek organe organ organicisme organicyzm organisation organizacja organisme organizm orthogenese ortogeneza

pacte social umowa społeczna paix pokój

palingenese palingeneza palingenese cyclique wieczny powrót palingenesie palingeneza pampsychisme panpsychizm pancalisme pankalizm pancosmisme pankosmizm panentheisme panenteizm panlogisme panlogizm panpsychisme panpsychizm panspermie panspermia pantheisme panteizm paradigme paradygmat paradoxe paradoks parallelisme paralelizm parallelisme psychophysiologi-ąuelpsychophysiąue paralelizm (2) psychofizyczny paralogisme paralogizm parapsychologie parapsychologia pari de Pascal „zakład" Pascala parole mowa; słowo paronymes paronimy

27*

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

participation partycypacja particularite odrębność particule elementaire cząstka

elementarna partie część partition partycja passion doznanie passivite bierność; pasywizm;

pasywność la pensie myśl; myślenie perception percepcja; spostrzeżenie perceptionnisme percepcjonizm perfection doskonałość perfectionnisme perfekcjonizm performance performancja peripatetisme perypatetyzm personnalisation personalizacja personnalisme personalizm personnalite osobowość personne osoba perspectivisme perspektywizm persuasion perswazja; przekonywanie pertinence relewancja pessimisme pesymizm petition de principe petitio

principii phenomenalisme fenomenalizm phenomene fenomen; zjawisko phenomenisme fenomenizm phenomenologie fenomenologia phenotype fenotyp philosopheme filozofemat philosophie filozofia philosophie analytiąue filozofia

analityczna philosophie aporetiąue filozofia

aporetyczna philosophie chretienne filozofia

chrześcijańska philosophie de 1'action filozofia

czynu philosophie de l'art filozofia

sztuki philosophie de 1'esprit filozofia

ducha philosophie de, l'itre filozofia

bytu philosophie de l'existence filozofia egzystencji

philosophie de l'histoire filozofia dziejów; filozofia historii

philosophie de l'homme filozofia człowieka

philosophie de l'identite filozofia tożsamości

philosophie de la biologie filozofia biologii

philosophie de la contingence kontyngentyzm

philosophie de la culture filozofia kultury

philosophie de la litterature filozofia literatury

philosophie de la naturę filozofia przyrody

philosophie de la realite filozofia rzeczywistości

philosophie de la religion filozofia religii

philosophie de la vie filozofia życia

philosophie des sciences filozofia nauki

philosophie des valeurs filozofia wartości

philosophie du droit filozofia prawa

philosophie existentielle filozofia egzystencjalna

philosophie morale filozofia moralności

philosophie ouverte filozofia otwarta

philosophie perenne filozofia wieczysta

philosophie poietiąue filozofia pojęty czna

philosophie populaire filozofia popularna

philosophie positive filozofia pozytywna

philosophie pratiąue filozofia praktyczna

philosophie premierę filozofia pierwsza

philosophie seconde filozofia druga

philosophie theoreticjue filozofia teoretyczna

philosophie transcendentale filozofia transcendentalna

phylogenese Iphylogenie filogeneza physicalisme fizykalizm physiąue fizyka plaisir prz)rjemność planetisation planetyzacja plenitude pełnia pluralisme pluralizm pluralite mnogość; wielość la pneumatiąue pneumatyka les pneumatiąues pneumatycy pneumatologie pneumatologia point d'Omega punkt Omega la politicjue polityka polygenetisme I polygenisme po-

ligenizm polymorphisme polimorfizm polyphyletisme polifUetyzm polyrealisme polirealizm polysyllogisme poUsylogizm polytheisme politeizm polytypisme politypiczność population populacja positif pozytywny positiuisme pozytywizm positivisme juridiąue pozytywizm prawny possibilite możliwość postmodernisme postmodernizm post-predicaments postpredyka-

menty poststructuralisme poststruktu-

ralizm postulat postulat le pouvoir władza (1,4) pragmaticisme pragmatycyzm pragmatique pragmatyczny la pragmatique pragmatyka pragmatisme pragmatyzm la pratiąue praktyka prax{e)ologie prakseologia preadaptation preadaptacja precision ścisłość prś-conscience przedświado-

mość (2) le preconscient przedświado-

mość (1) pridestination predestynacja;

przeznaczenie predicahles predykabilia predicaments predykamenty predicat orzecznik; predykat

28=*

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

predication orzekanie; predy-kacja

preexistence preegzystencja

preference preferencja

premier moteur pierwszy motor

premisse przesłanka

prescience przedwiedza

presentation przedstawienie

prestabilisme prestabilizm

presupposition presupozycja; założenie

preuve dowód

preuve cosmologique dowód kosmologiczny

preuve ontologiąue dowód on-tologiczny

preuve par l'ahsurde dowód przez sprowadzenie do niedorzeczności —> dowodzenie nie wprost

preuve physico-t£eologicjue dowód fizyko-teleologiczny

previe przedżycie

principe prawo (2,4); zasada

principe d'e'conomie zasada ekonomiczności

principe d'identite zasada tożsamości

principe d'immanence zasada immanencji

principe d'individuation zasada jednostkowienia

principe de causalite zasada przyczynowości

principe de contrariete zasada sprzeczności (1)

principe definalite zasada celowości

principe de l'universelle zasada inteligibilności bytu

principe de milieu exclu prawo wyłączonego środka

principe de (non-)contradiction zasada (nie-)sprzeczności

principe de parcimonie zasada ekonomiczności

principe de substance zasada substancjalności

principe de raison suffisante zasada racji dostatecznej

principe du milieu {du tiers) exclu zasada wyłączonego środka

princtpes premiera pierwsze zasady

principes rationnels zasady rozumowe

privation prywacja

probabiliorisme probabilio-ryzm

probabilisme probabilizm

probabilite prawdopodobieństwo

problematique problematyczny

probleme problem

procede metoda

processus proces

progres / progression postęp

projection projekcja

prometheisme prometeizm

proportionalite proporcjonalność

proposition zdanie

le propre własność; właścir wość

propriete cecha (3); własność (2)

prołention protencja

proyidence opatrzność

prudence roztropność

psychanalyse psychoanaliza

psyche psyche; ~ psychika

les psychiąues psychicy

psychisme ~ psychika

la psycho-dynamique psychologia dynamiczna

psychologie psychologia

psychologie abyssale psychologia głębi

psychologie analytiąue psychologia analityczna

psychologie animale psychologia zwierząt

psychologie comparee psychologia porównawcza

psychologie comprehensive psychologia rozumiejąca

psychologie de comportement psychologia zachowania

psychologie de la formę psychologia postaci

psychologie de la religion psychologia religii

psychologie de la totalite psychologia całości

psychologie de reaction psychologia zachowania

psychologie des profondeurs psychologia głębi

psychologie dijferentielle psychologia różnic indywidualnych

psychologie dynamique psychologia dynamiczna

psychologie en profondeur psychologia głębi

psychologie fonctionnelle psychologia funkcjonalna

psychologie generale psychologia ogólna

psychologie genetique psychologia rozwojowa

psychologie individuelle psychologia indywidualna

psychologie mathematique psychologia matematyczna

psychologie objective psychologia zachowania

psychologie pedagogique psychologia wychowawcza

psychologie personnaliste psychologia personalistyczna

psychologie scolaire psychologia wychowawcza

psychologie sociale psychologia społeczna

psychologie structurale psychologia strukturalna

psychologie topologique psychologia topologiczna

psychologisme psychologizm

psychometrie psychometria

la psychophysique psychofi-zyka

puissance możność; potencja; władza (2)

puissance d'un ensemble moc zbioru

pulsion popęd

qualite jakość

quantificałeur kwantyfikator quantificałion kwantyfikacja quantite ilość quelque chose coś quesłion pytanie quiddite ąuidditas quiełisme kwietyzm

29=*

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

cjuintessence kwintesencja

race rasa

raison racja (1); rozsądek; rozum

raison pratiąue rozum praktyczny

raison pure czysty rozum

raisonnement dowodzenie; rozumowanie

raisonnement apagogique dowód apagogiczny

raisons seminales racje zarodkowe

rapports sociaux stosunki społeczne

rasoir d'Occam „brzytwa Ock-hama"

rationalisation racjonalizacja

raiionalisme racjonalizm

rationalite racjonalność; rozumność

reaction reakcja

realisme realizm

realisme critiąue realizm krytyczny

realisme naif realizm naiwny

realite realność; rzeczywistość

recepteur receptor

receptiviti receptywnośc

reduction redukcja

reduction a 1'absurde reductio ad absurdum

reduction eidetiąue redukcja ej-detyczna

reduction phenomenologiąue redukcja fenomenologiczna

reduction łranscendentale redukcja fenomenologiczna; redukcja transcendentalna

reel realny

le reel rzeczywistość

reference odniesienie; referencja

reflet odbicie

le reflexe odrucłi

reflexion refleksja

reflexologie refleksologia

refoulement represja (2); wyparcie

regle reguła

regularite prawidłowość

reification reifikacja

reincarnation reinkarnacja

rejet odrzucanie

lerelatif relatyw

relation relacja

relativisme relatywizm

religion religia

religiosite religijność

remplacement zastępowanie

representation przedstawienie; reprezentowanie; wyobrażenie

repression represja (1); tłumienie

residu residuum

responsabilite odpowiedzialność

ressemblance podobieństwo

restitution apokatastaza

retention retencja

retour eternel wieczny powrót

retro-action sprzężenie zwrotne

retrospection retrospekcja

re'velation objawienie

reuolution scientifiąue rewolucja naukowa

rien nic

rigorisme rygoryzm

sagesse mądrość sanction sankcja satisfaction zadowolenie saut skok savoir wiedza $avoir-faire umiejętność (1) scepticisme sceptycyzm schema I scheme schemat science nauka; umiejętność (2) sciences morales nauka o moralności scientisme scjentyzm scolastiąue scholastyczny selection selekcja la se'mantique semantyka semasiologie semazjologia sem(e)iologie semiologia la sem(e)iotique semiotyka sens rozsądek; sens; zmysł;

znaczenie les sens zmysły zewnętrzne sens commun zdrowy rozsądek (3); zmysł wspólny

sens interieur/sens intime zmysł wewnętrzny

sens morał zmysł moralny

sensation czucie; wrażenie

sensualisme sensuaUzm

sentiment uczucie

separation separacja

seuil próg

seuil de la conscience próg świadomości

signe znak

signe naturel oznaka (1, 3)

signification sygnifikacja; znaczenie

similitude podobieństwo

simplicite prostota

simulation symulacja

singularisme syngularyzm

situation sytuacja; ułożenie

situation-limite sytuacja graniczna

socialisation socjalizacja

societe społeczeństwo

sociologie socjologia

sociologisme socjologizm

sociometrie socjometria

solidarite solidarność

solipsisme solipsyzm

sophisme sofizmat

sophiste sofista

sorite soryt

speciation specjacja

speculation spekulacja

spiritualisme spirytualizm

spiritualite dudnowość

spontaneite spontaniczność

le stimulant podnieta

stimulus bodziec

stoicisme stoicyzm

structuralisme strukturalizm

structure baza; struktura

structure linguistiąue struktura językowa

structure sociale struktura społeczna

subalternation podporządkowanie (3); subalternacja

subconscience I le subconscient podświadomość

suhcontrariete podprzeciwień-stwo

subjectivisme subiektywizm

30*

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

subiectivite subiektywność

sublimation sublimacja

le suhlimeIsuhlimite wzniosłość

subordination podporządkowanie (1, 2)

subsistance subsystencja

subsomption subsumpcja

substance substancja

substantialisme substancja-lizm

substantialite substancjalność

substitution podstawianie

substratIsubstratum substrat

subsumption subsumpcja

le sujet podmiot

supernaturalisme supranatura-lizm

superstructure nadbudowa (społeczna)

supposition supozycja

suppression supresja

supranaturalisme supranatura-lizm

surcompensation nadkompen-sacja

surete pewność

surhomme nadczłowiek

sur{-)moi nadjaźń; superego

surnaturalisme supranatura-lizm

syllogisme sylogizm

la syllogistiąue sylogistyka

symbole symbol

la symbolique symbolika

symbolisme symbolizm

sympathie sympatia

syncategorematiąue synkatego-rematyczny

syncretisme synkretyzm

synderese prasumienie; synte-reza

synechisme synechizm

synonymes synonimy

la syntactiąue syntaktyka

syntaxe składnia

syntaxe logiąue syntaksa logiczna

synthese synteza

synthese emergente emergen-tyzm; synteza emergentna

systeme system; układ

systeme philosophiąue system filozoficzny

table rasę tabula rasa

tautologie tautologia

teleologie teleologia

tAe{o)nomie teleonomia

temperament temperament

temps czas

termę term

termę scientifiąue termin

terminisme terminizm

theisme teizm

theodicee teodycea

theologie teologia

theologie apophatique teologia apofatyczna

theologie fondamentale teologia fundamentalna

theologie naturelle teologia naturalna

theologie negative teologia negatywna

theologie rationnelle teologia racjonalna

theonomie teonomizm

theorie teoria

theorie axiomatiąue system dedukcyjny

theorie de la connaissance teoria poznania

theorie de la decision teoria decyzji

theorie de la relativite teoria względności

theorie de l'information informatyka; teoria informacji

theorie des ensembles teoria nrmogości

theorie des jeux teoria gier

theorie du champ psychologia pola

theorie generale des systemes ogólna teoria systemów

theorie hormiąue hormizm

theosophie teozofia

these teza

thetiąue tetyczny

tolerance tolerancja

la topiąue topika

totalisation totalizacja

totalite całość

tradition tradycja

traditionalisme tradycjonalizm

traduisibilite' przekładalność

le tragiąue tragizm

transcendance transcendencja

transcendant transcendentny

transcendental transcendentalny

transcendentalisme transcenden-talizm

transformation przekształcanie; przemiana

transformisme transformizm

transmigration des dmes trans-migracja

travail praca

triadę triada

tropes tropy

tutiorisme tucjoryzm

tychisme tychizm

type typ

typologie typologia

l'un jedno; jedność unicite jedyność unitę jedność uniuers wszechświat uniuersalite powszediność /es universaux powszechniki;

uniwersalia univocation jednoznaczność univocite jednoznaczność utilitarisme utylitaryzm utilite użyteczność utopie utopia

yaillance dzielność

valeur wartość

variabilite wariabilizm; zmienność

la yariable zmienna

variation przemiana

yeracite prawdomówność

verbe słowo

yerification sprawdzanie; weryfikacja

verite prawda; prawdziwość

yerite evidente pewnik (1)

vertu cnota

vice wada

la vide próżnia

31"

INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH

vie zycie

virtualite wirtualność vision wizja

vision en Dieu widzenie w Bogu vitalisme witalizm

vocabulaire słownik

volition chcenie volontarisme woluntaryzm volonte wola

yolonte de puissance wola mocy volontede vivre wola życia volontevoulante wola chcąca

yolonte'voulue wola chciana youloir chcenie youloir vivre wola życia le vrai prawda (Ila) yraisemhlance prawdopodobieństwo la vue intuitive ogląd

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Po lewej stronie umieszczone zostały (podane kursywą) terminy niemieckie, wymienione w główkach haseł Słownika, po prawej — odpowiadające im terminy hasłowe, tj. występujące w Słowniku jako nagłówki haseł.

Abalietat abalietas Abanderung modyfikacja Abbild odbicie Abbildung obraz Abiogenese / Abiogenesis abioge-

neza Ablehnung odrzucanie Abłeitung dedukcja; derywacja Absicht intencja absolut absolutny das Absolute absolut Absolutismus absolutyzm abstrakte Kunst abstrakcjonizm

(1)

Abstraktion abstrakcja; odrywanie (1)

Absurditat absurd

Abtrennungsregel odrywanie (2)

Abwehrmechanismen des Ich mechanizmy obronne

Adaptatwn/Adaption adaptacja

Addquatheit adekwatność

Adaquation adekwacja

Affekt afekt; emocja

Affektion afekt

Ajfirmation afirmacja; twierdzenie

Agens czynnik

Aggregat agregat

Aggression agresja

Agnostizismus agnostycyzm

Ahnlichkeit podobieństwo

Akkomodation akomodacja

Akosmismus akosmizm

Akt akt

Aktion czynność

Aktivismus aktywizm

Aktwitat aktywność

Aktualisierung aktualizacja

Aktualismus aktualizm

Aktualitat rzeczywistość

Aktualitiitstheorie aktualizm

aktuell aktualny Akzeptierung akceptacja Akzidens I Akzidenz akcydens;

przypadłość Algebra algebra Algebra der Logik algebra logiki Algorithmus algorytm AU wszechświat Allegorie alegoria Alleingkeit jedyność das Allgemeine powszechnik

(2)

allgemeine Biologie biologia ogólna

allgemeine Psychologie psychologia ogólna

allgemeine Systemtheorie ogólna teoria systemów

Allgemeinheit ogólność; powszechność

Allwissenheit wszechwiedza

Alteration zmiana

Alternative alternatywa

Altruismus altruizm

Amoralismus amoraUzm

Amphibolie amfibolia

Amphibologie amfibologia

analog analogiczny

Analogat analogat

Analogie analogia

Analogon analogon

Analyse analiza

Analytik analityka

analytische Definition definicja analityczna

analytische Methode metoda analityczna

analytische Philosophie filozofia analityczna

analytische Psychologie psychologia analityczna

Anamnese anamneza

Anarchie anarchia

Anarchismus anarchizm

AnderheitI Andersheit inność

Anderssein innobyt; inność (2)

Anderung zmiana

Anerkennen uznawanie

Anfiihrungszeichen cudzysłów

angeboren wrodzony

angeborene Ideen pojęcia wrodzone

Angeborensein natywizm

Angelologie angelologia

Angleichung asymilacja

Angst lęk

Anlage dyspozycja

Annahme asumpcja; supozycja

Annihilation anihilacja

Anomie anomia

Anpassung adaptacja; akomodacja

Anreiz pobudka

Anschauung intuicja; naocz-ność; ogląd

Antecedent poprzednik

Anthropogenese antropogeneza

Anthropologie antropologia

Anthropologismus antropolo-gizm

Anthropomorphismus antropo-morfizm

Anthropopathismus antropopa-tyzm

Anthroposophie antropozofia

Anthropotheismus antropote-izm

Anthropozentrismus antropo-centryzm

Antilogie antylogia

Antimaterie antymateria

Antinomie antynomia

Antipsychologismus antypsy-chologizm

Antithese antyteza

Antiwelt antyświat

34 — Słownik filozoficzny

33"

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Antizipation antycypacja Antrieb impetus; podnieta Anzahl Uość; liczba Anzeichen oznaka Aon eon Apałhie apatia apodiktisch apodyktyczny Apokatastasis apokatastaza apollinisch apoUiński Apologetik apologetyka Apophantik apofantyka apophantisch apofantyczny Aporema aporemat Aporetik aporetyka aporetische Philosophie filozofia aporetyczna Aporie aporia

Apperzeption apercepcja; spostrzeganie Apprehension ujęcie Apriorismus aprioryzm Aquifinalismus ekwifinalność Aąuilihrismus ekwilibryzm Aąuiprobahilismus ekwiproba-

bilizm Aąuivalenz równoważność Arbeit praca

Archaeus / Archeus archaeus Archetyp I Archehfpus eaónsiyc Archigonie samorództwo Architektonik architektonika Aretologie aretologia Argument argument Argumentation argumentacja Aristokratie arystokracja Arithmetik arytmetyka Arithmetisierung arytmetyza-

cja Art gatunek; sposób aribildender Unterschied różnica gatunkowa Artbildung specjacja Artefakt artefakt Aseitat aseitas Askese asceza Asketik ascetyzm Aspekt aspekt Assertion asercja assertorisch asertoryczny Assimilation asymilacja Assoziation asocjacja; kojarzenie; skojarzenie

Assoziations-Psychologie asocja-cjonizm

Asthetik estetyka

asthetisch estetyczny

asthetische Kategorien kategorie estetyczne

Asthetizismus estetyzm

Aszese asćeza

Ataraxie ataraksja

Atheismus ateizm

Ather eter

Atiologie etiologia

Atom atom

Atomismus atomizm

Atomistik atomistyka

Attitude postawa

Attribut atrybut

Attribution atrybucja

Aufbau struktura

aufeinanderfolgend konstytutywny - konsekutywny

Aujfassung ujęcie

Aufmerksamkeit uwaga

auftauchenlassenden Entwicklung synteza emergentna

Augenblick chwila

Ausdehnung rozciągłość

Ausdruck ekspresja; termin; wyrażenie

ausdriicklich pozytywny (5b)

Ausdriicklichkeit wyraźność

Ausdruckung wyrażanie

Auseinanderhaltung oddzielanie

Auslegung eksplikacja; interpretacja

Auslese selekcja

Aussage orzekanie

Aussagenkalkiil rachunek zdań

Aussagenlogik logika apofan-tyczna

Ausschlieflung rozłączność

dussere Sinne zmysły zewnętrzne

Ausiibung praktyka

Autarkie autarkia

Authentizitdt autentyczność

Autogenese autogeneza

Autogonie samorództwo

autologisch autologiczny

Automat automat

Automatismus automatyzm

Autonomie autonomia Autoritat autorytet Axiologie aksjologia Axiom aksjomat; pewnik Axiomatik aksjomatyka

Basis baza

Baum des Porphyrius „drzewo

Porfiriusza" Bedeutung odniesienie (1); sy-

gnifikacja; znaczenie Bedeutungslehre semantyka Bedingtheit warunkowanie Bedingung warunek Bediirfnis potrzeba Befragung pytanie Befriedigung zadowolenie Begehren pożądanie Begeleiterscheinung epifeno-

men Begriff pojęcie Begrijfsabgrenzung definicja Begrijfsausdruck predykat Begrijfsbestimmung definicja Begrijfsbildung abstrakcja Begriffswort predykat Begrtindung uzasadnienie Behauptung twierdzenie Behauptungsatz asercja Behaviorismus behawioryzm Beifall aprobata bejahend pozytywny (1) Bejahung afirmacja; twierdzenie Bemiichtigung uprawnienie Beobachtung obserwacja Beraubung prywacja (1) Berechtigung uprawnienie Bereich dziedzina Beschaffenheit jakość; właściwość Beschrdnkung limitacja; ograniczenie Beschreibung deskrypcja; opis Besinnung refleksja Besitz posiadanie Besonderheit odrębność Bestand stan (1) Bestehen istność Bestimmtheit determinacja Bestimmung determinacja; przeznaczenie

34*

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Beurteilung ocena

Bewahrheitung weryfikacja

Bewdhrung sprawdzanie

Beweger motor

Beweggrund motyw

Bewegung ruch

Beweis argimient; dowód

Beweisfuhrung argumentacja; dowodzenie

Bewertung ocena

Bewufitheit intelekcja

Bewufiłsein świadomość

Bewufltseinsschwelle próg świadomości

Bewufitseinsstrom strumień świadomości

Bewufitseinsumfang pole świadomości

Bewufltseinszustand stan świadomości

Bezeichnung denotacja; oznaczanie

Beziehung relacja

Bezug odniesienie

der Beziiglich relatyw (2)

Bezweiflung wątpienie

Bild obraz

Bildung kultura

Billigung aprobata

Bioethik bioetyka

Biogenese biogeneza

Biokybernetik biocybernetyka

Biologie biologia

Biologismus biologizm

Bionik bionika

Boolesche Algebra algebra Bo-ole'a

Bóses zło

Brauchbarkeit użyteczność

Cerebration cerebracja

Chaos chaos

Charakter cecha; charakter;

własność (1) Charakteristik charakterystyka Charakterologie charakterolo-

gia Chiliasmus chiliazm christliche Philosophie filozofia

chrześcijańska Creatianismus kreacjonizm Cynismus cynizm

Dasein byt; Dasein; egzystencja; istnienie; istność; jestestwo

Daseinsanalyse analiza egzystencjalna (2); analiza istnienia

daseinsanalytische Psychologie psychologia analityczna istnienia

Dauer trwanie

Deduktion dedukcja

deduktiye Theorie system dedukcyjny

Definition definicja

Definition durch Abstraktion definicja przez abstrakcję

Definition durch Postulate definicja przez postulaty

Deismus deizm

Demiurg demiurg

Demokratie demokracja

Demonstration dowód

Denken myślenie

Denkgesetze zasady rozumowe

Denkokonomie ekonomia myślenia

deontische Logik logika deon-tyczna

Deontologie deontołogia

Deriyation derywacja

Designat desygnat

Deskription deskrypcja; opis

Determination determinacja

Determinismus determinizm

Deutlichkeit wyrainość

Deutung interpretacja

Dialektik dialektyka

Dialog dialog

Dichotomie dychotomia

Dieseinzigkeit haecceitas (ec-ceitas)

Diesheit haecceitas (ecceitas)

differentielle Psychologie psychologia różnic indywidualnych

Differenz różnica (2)

Dilemma dylemat

Ding rzecz

Ding an sich rzecz sama w sobie

dionysisch dionizyjski

Direktive dyrektywa

Disintegration dezintegracja Disjunktion dysjunkcja Diskurs dyskurs Disposition dyspozycja Dissoziation dysocjacja Disziplin dyscyplina Dogma dogmat Dogmatismus dogmatyzm Doppelsinn ekwiwokacja Doxa dóxa Dualismus dualizm Duldung tolerancja Dyade / Dy as diada dynamische Psychologie psychologia dynamiczna Dynamismus dynamizm

Effekt skutek

Ejfektivitat efektywność

Ejfektor efektor

Effizienz sprawność (3)

Egalitarismus egalitaryzm

Egoismus egoizm

Egozentrismus egocentryzm

Eidetik ejdetyka

eidetisch ejdetyczny

eidetische Reduktion redukcja ejdetyczna

Eigenheit właściwość

Eigenname nazwa

Eigenschaft cecha (3); cnota (1); właściwość

Eigentlichkeit autentyczność (2c)

Eigentum własność (2)

Eignung uzdolnienie

Einbildung wyobrażenie

Einbildungskraft wyobraźnia

Eindeutigkeit jednoznaczność

Eindruck impresja

das Eine jedno

einfiłcher Yerstand zdrowy rozsądek (3)

Einfachheit prostota

Einfiihlung empatia

eingeboren wrodzony

Eińheit jedność

Einheitslehre henologia

Einigkeit jedyność

Einklammerung „wzięde w nawias"

Einschliessung inkluzja

Einsetzung podstawianie

35*

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Einsfiihlung empatia

Einsichtigkeit inteligibilność ,

Einteilung podział (logiczny)

Einwilligung przyświadczenie

Einzelne jednostka

Einzelwesen indywiduum; jednostka

Einzigkeit jedyność

Eklektizismus eklektyzm

Ekstase ekstaza

Ektogenese ektogeneza

Element element

Elementarteilchen cząstka elementarna

Elemente żywioły

Elenktik elenktyka

Elitę elita

Emanation emanacja

Emanationslehre emanatyzm

Emanatismus emanatyzm

Emergenz emergencja

Emergenzphilosophie emergen-tyzm

Emotion emocja

Emotionalismus emocjonaHzm

Empfanglichkeit receptywnośc

Empfindung czucie; wrażenie

Empirie empiria

Empirio-Kritizismus / Empirio-kritizismus empiriokrytycyzm

Empiriomonismus empiriomo-nizm

Empiriosymholismus empirio-symbolizm

Empirismus empiryzm

Ende cel

Energetismus energetyzm

Energie energia

Engel anioł

Engramm engram

Entdufierung alienacja

Entelechie entelecłiia

Entfaltung wyjaśnianie

Entfremdung alienacja

Enthymem entymemat

Entitdt bytowość

Entropie entropia

Entscheidbarkeit rozstrzygal-ność

Entscheidung decyzja

Entscheidungstheorie teoria decyzji

Entwicklung ewolucja; rozwój

Entwicklungspsychologie psychologia rozwojowa

Entwicklungstheorie ewolucjonizm

Environmentalismus enwiron-mentalizm

Enzephalisation cerebracja

Eobiogenese eobiogeneza

Eobiont eobiont

Epichereim I Epicheren / Epichirem epicheremat

Epiphdnomen epifenomen

Epiphdnomenalismus epifeno-menalizm

Epistemologie epistemologia

Episyllogismus episylogizm

Erblichkeit dziedziczność

Ereignis zdarzenie

Erfahrung doświadczenie (1); empiria

Erfolgsorgan efektor

Erhabenheit wzniosłość

Erinnerung pamięć

Eristik erystyka

Erkenntnis poznanie

Erkenntnistheorie epistemologia (1); teoria poznania

Erkldrung wyjaśnianie

Erlebnis przeżycie

Erlebnisausdruck ekspresja

Erscheinung fenomen; wizja (3); zjawisko

Ersetzung podstawianie

erst Beweger pierwszy motor

erste Philosophie filozofia pierwsza

Es id

Eschatologie eschatologia

Essentialismus esencjalizm

Ethelismus woluntaryzm

Ethik etyka

ethisch etyczny (1); moralny

Ethologie etologia

Etwas coś

Euddmonismus eudajmonizm

Eugenetik eugenika

Eugenik eugenika

Euthymie euthymia

Evidenz oczywistość

ewige Wiedergeburt wieczny powrót

Evolution ewolucja

Evolutionismus ewolucjonizm

Ewigkeit wieczność

Exegese egzegeza

Exemplarismus egzemplaryzm

Existentialanalyse analiza egzystencjalna

Existentialismus egzystencja-lizm

Existentialphilosophie / Existenzial-philosophie egzystencjalizm

existentiell egzystencjalny

Existenz egzystencja; istaienie

Existenzanalyse analiza egzystencji

Existenzialismus egzystencjalizm

Existenzphilosophie egzystencjalizm; filozofia egzystencjalna; filozofia egzystencji

Existenzurteile sądy egzystencjalne

existieren istnieć

Experiment doświadczenie (3); eksperyment

Explikation ekspUkacja; wyjaśnianie

Extension zakres (nazwy)

Extensionalitat ekstensjonal-ność

Extrapolierung ekstrapolacja

Extraversion ekstrawersja

Fachwort termin

Fdhigkeit lamiejętność (1); zdolność

Faktizitdt faktyczność

Faktor czynnik

Faktorenanalyse analiza czynnikowa

Faktum fakt

Falsch fałsz

Falscheit fałsz (2); fałszywość

Falsifikation falsyfikacja

Fatalismus fatalizm

Fatalitdt fatiun

Fatum fatum

Fehler wada

Fehlschlufi paralogizm

Felizitologie felicytologia

Fideismus fideizm

Fiktion fikcja

36=*

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Fiktionalismus fikcjonalizm; fi-kcjonizm

Finalismus finalizm

Finalitdt celowość

Finalitatsprinzip zasada celowości

Finitismus finityzm

Folgę konsekwencja; następstwo

Folgerung inferencja; konsekwencja; wniosek; wnioskowanie

Folgerungsorgan / Folgerungssinn zmysł wnioskowania

Form forma

Formahnlichkeit izomorfizm

formule Grammatik gramatyka formalna

formule Logik logika formalna

formulisierte Spruche/Forma-lisiertespruche język sformalizowany

Formulisierung formalizacja

Formulismus formalizm

die Formel formuła

Fortschritt postęp

Fruge pytanie

freie Kunste sztuki wyzwolone

Freiheit wolność

Freiwilligkeit dobrowolność

Friede pokój

Fuhlen czucie

Fiille pełnia

Fundumentultheologie teologia fundamentalna

Funkłion funkcja

Funktionalismus funkcjonalizm

Funktionspsychologie psychologia funkcjonalna

Funktor funktor

funktorielle Grummatik gramatyka funktorowa

das Gunze całość

Gunzeitspsychologie psychologia całości

Gunzheit całkowitość

Guttung rodzaj

Gebiet dziedzina

Gebot nakaz

Gebruuchsdefinition definicja kontekstowa

Geduchtnis pamięć

Gedanke myśl; sąd (2)

Gefiihl afekt; czucie; uczucie

Gefiihlsphilosophie filozofia u-czucia

das Gegebene / Gegebenheit dana

Gegensutz antyteza; opozycja; przeciwieństwo; przeciw-stawność

Gegensetzung przeciwstaw-ność

Gegenstundt przedmiot

Gegenstundstheorie teoria przedmiotu

Gegenteil przeciwieństwo

Gegenwart paruzja

Gegenwirkung reakcja

Gehalt treść

Geist duch; umysł (1)

geistes moralny (3)

geis teswissenschaftliche Psychologie psychologia rozumiejąca

Geistigkeit duchowość

Gelegenheit okazja

Geleichheit tożsamość

gemeiner Yerstand zdrowy rozsądek (3)

GemeingefUhl cenestezja

Gemeinschuftssinn zmysł wspólny

Gemeinsinn cenestezja; zdrowy rozsądek (3); zmysł wspólny

Gemtit uczucie; umysł (2)

Gemiitsbewegung emoq'a

Genuuigkeit ścisłość

Generulisution I Generulisierung generalizacja

Generutionismus generacjonizm

generutive Grummutik gramatyka generatywna

generative Trunsformutions-Gram-mutik gramatyka generatyw-no-transformac3rjna

Genese geneza

Genetik genetyka

genetische Psychologie psychologia rozwojowa

Genotypus genotyp

Geometrie geometria

Gepruge cecha

Gerechtigkeit sprawiedliwość

Geschichte historia

Geschichtlichkeit dziejowość; hi-storyczność

Geschichtsphilosophie filozofia dziejów; filozofia historii

Geschick los

Gesellschuft społeczeństwo

gesellschaftliche Struktur struktura społeczna

Gesellschaftsphilosophie filozofia społeczna

Gesellschuftsvertrag umowa społeczna

Gesetz prawo

Gesetz des Widerspruchs prawo sprzeczności

Gesetzlichkeit legalność

GesetzmdJJigkeit prawidłowość

Gesinnung przekonanie

Gestult forma (1); postać; u-kład

Gestultpsychologie psychologia postaci

gesunder Menschenverstand zdrowy rozsądek (1, 2)

gesunder Yerstand zdrowy rozsądek (1, 2)

Gewalt władza (4)

Gewissen sumienie

Gewiflheit pewność

Gewohnheit habitus; nawyk; sprawność

Glaube wiara

Glaubensphilośophie ~ fideizm; filozofia wiary (1)

GleichsetzungI Gleichstellung identyfikacja

GlUck/ Gluckseligkeit szczęście

Gnude łaska

Gnoseologie gnozeologia

Gnosis gnoza

Gnostizismus gnostycyzm

Gott Bóg

Grudualismus gradualizm

Grummutik gramatyka

Grenzsituation sytuacja graniczna

Grofienlehre matematyka

Grund prawo (2); przyczyna; racja (1)

Grundlegung uzasadnienie

Grundsatz prawo (4); zasada

37*

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Gruppe grupa

Gut dobro

das Gute dobro (2)

Haltung postawa

Handlung czynność; działanie

Harmonie harmonia

Harmonie der SphUren harmonia sfer

das Hdfiliche / Hdfilichkeit brzydota

Hedonismus hedonizm

Heiłige sacrum

Henologie henologia

Hermeneutik hermeneutyka

hermeneutischer Zirkel koło hermeneutyczne

Herrenmoral moralność panów

Herrschaft władza (4)

hervorragend eminentny

Herz serce

heterologisch heterologiczny

Heteronomie heteronomia

Heuristik heurystyka

Hierarchie hierarchia

Historiosophie historiozofia

Historizismus historycyzm

Historizitat historyczność

Historik historyka

Historismus historyzm

Hojfnung nadzieja

Holismus holizm

Hominismus hominizm

Homologie homologia

Homonyme homonimy

Homdostase / Homoostasie / Homó-osłasis homeostaza

Homotheismus homoteizm

hormische Psychologie hor-mizm

Humanismus antropologizm; humanizm

HumanitUt człowieczeństwo (3)

Hyletik hyletyka

Hylomorphismus hylemorfizm

Hylozoismus hylozoizm

Hypostase hipostaza

Hypothese hipoteza

hypothetischer Imperatiy imperatyw hipotetyczny

IC-Analyse analiza IC

IC-Grammatik gramatyka struktur frazowych

(das) Ich ego; ja

Ichheit ~ jaźń

ideał idealny

das Ideał ideał

Idealisierung idealizacja

Idealismus idealizm

Ideation ideacja

Idee idea; pojęcie

Ideeierung ideacja

Ideenkrdfte idee-siły

Identifizierung identyfikacja

Identitat identyczność; tożsamość

Identitatsphilosophie filozofia tożsamości

Identitats-prinzip zasada tożsamości

Identizieren identyfikacja

Ideoexistentialismus ideoegzy-stencjalizm

Ideologie ideologia

idiographisch idiograficzny

idiographische Methode idio-grafizm

Idol idol

Idoneismus idoneizm

Illumination iluminacja

Illuminismus Uuminizm

Illusion iluzja; złudzenie

immanent immanentny

Immanentismus immanentyzm

Immanenz immanencja

Immanenzphilosophie filozofia immanentna

Immaterialismus immaterializm

immerwdhrende Philosophie filozofia wieczysta

Immoralismus immoralizm

Immortalitat nieśmiertelność

Implikation implikacja; wynikanie (a, b)

implizite Definition definicja kontekstowa

Impression impresja

Impressbnismus impresjonizm

Impuls impuls

Indeterminismus indetermi-nizm

Indifferentismus indyferen-tyzm

indirekter Beweis dowodzenie

nie wprost Individualisierung indywidualizacja Individualismus indywidualizm Individualitiit indywidualność Individualpsychologie psychologia indywidualna Individuation indywiduacja;

jednostkowienie individuelle Eigentiimlichkeit

indywidualność Individuum indywiduum; jednostka Induktion indukcja Induktionismus indukcjonizm induktive Definition definicja

indukcyjna Induktivismus indukcjonizm Infinitismus infinityzm Informatik informatyka Information informacja Informationstheorie informatyka; teoria informacji Inhalt treść Inhdrenz inherencja innere Form forma wewnętrzna innerer Sinn zmysł wewnętrzny Instinkt instynkt Institution instytucja Instrumentalismus instrumen-

talizm Integration integracja Integratismus integratyzm Intellekt intelekt; inteligencja Intellektualismus intelektualizm Intelligenz inteligencja; i. (3) Intelligibilitat inteligibUność Intensionalitat intensjonalność Intention intencja Intentionalismus intencjonalizm Intentionalitdt intencjonalność Interaktionismus interakcjo-

nizm Interpretation interpretacja Intersubjektivitdt intersubiekty-

wność Introjektion introjekcja Introspektion introspekcja Introspektionismus" introspek-

cjonizm Introyersion introwersja

38=*

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Introzeption introcepcja Intuition intuicja Intuitionismus intuicjonizm Irwersion inwersja Ironie ironia

Irrationalismus irracjonalizm Irrtum błąd Isolation izolacja Isomorphismus izomorfizm Isonomie izonomia Isosthenie izostenia

Kalktil rachunek

Kalokagathie kalokagathia

Kampf walka

Kanon kanon

Kanonik kanonika

Kasualismus kazualizm

Kasuistik kazuistyka

kategorematisch kategorematy-czny

Kategorie kategoria

kategorielle Grammatik gramatyka kategorialna

kategorischer Imperativ imperatyw kategoryczny

Katharsis katharsis

Kausalgesetz zasada przyczy-nowości

Kausalitdt przyczynowość

KausalitatsgesetzJ Kausalitdts-prinzip zasada przyczyno-wości

Kenntnisse wiedza

Klarheit jasność

Klasse klasa

Klassenbewufitsein świadomość klasowa

Klassenkalktil rachunek klas

Klassenlogik rachunek klas

Klassifikation klasyfikacja

klassische Definition definicja klasyczna

klassische Logik logika klasyczna

Klugheit roztropność

Kodę kod

Kohdrenz spójność

KoinUsthesie cenestezja

Kollektiv zbiór

Kollektivbewufitsein świadomość zbiorowa

Kollektivismus kolektywizm

Kompensation kompensacja

Kompetenz kompetencja (językowa)

Komplex kompleks

Konditionalismus kondycjona-lizm

Konditionalitdt I Konditionieren I IKonditionierung warimko-wanie

Konditionismus kondycjona-lizm

Konfirmation konfirmacja

Konformismus konformizm

Konjunktion koniunkcja

Konklusion konkluzja

das Konkret I Konkretum konkret

Konnen możność; umiejętność

(1) Konnexeitdt spójność konsekutiy konsekutywny Konseąuent następnik Konseąuenz konsekwencja; następstwo Konstantę stała Konstanzannahme fiksizm Konstituentenstruktur-Gramma-tik gramatyka struktur frazowych Konstituiren / Konstituierung

konstytuowanie Konstitutionalismus konstytucjonalizm Konstitutionslehre konstytucjonalizm konstitutiy konstytutjrwny Konstruktion konstrukcja konstruktive Definition definicja syntetyczna Konstruktivismus konstruktywizm Konszientialismus konscjencja-

lizm Kontemplation kontemplacja Kontingentismus kontyngen-

tyzm Kontingenz przygodność Kontinuitdt ciągłość Kontinuum continuum Kontradiktion sprzeczność Konvention konwencja

Konyentionalismus konwencjo-nalizm

Konyersion konwersja

Konzeptualismus konceptualizm

Kopula łącznik zdaniowy

Korper ciało

korperlich cielesny

Korrektheit poprawność

Korrelation korelacja

Kosmogonie kosmogonia

Kosmologie filozofia przyrody (2); kosmologia

kosmologischer Beweis dowód kosmologiczny

Kosmos kosmos

Kraft-Ideen idee-siły

Kreatianismus kreacjonizm

Kreatiuitdt twórczość

Kreis falscher Schlusse błędne koło

Kreislauf der Welt wieczny powrót

Kriterium kryterium

Kritik krytyka

kritischer Realismus realizm krytyczny

Kritizismus krytycyzm

Kultur kultura

Kulturphilosophie filozofia kultury

Kunde nauka

Kunst sztuka

das Kiinstlerische artyzm

Kunstphilosophie filozofia sztuki

Kybernetik cybernetyka

Lagę sytuacja; ułożenie Laxismus laksyzm Leben życie Lebensdrang elanvital Lebensform forma życia Lebensphilosophie filozofia życia (2) Leere próżnia Legalitdt legalność Lehnsatz lemat Lehre doktryna; nauka Leih ciało (2) leiblich cielesny (3) Leiden doznanie Leidenschaft doznanie Lemma lemat

39='

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Lernen uczenie się

Lexikon alfabet języka

Liberalismus liberalizm

Licht światło

Liebe miłosierdzie; miłość

Limitation limitacja; ograniczenie

Linguistik językoznawstwo; lingwistyka

linguistische Philosophie filozofia lingwistyczna

Logik logika

Logikkdkiil logistyka; racliunek logiczny

logische Syntax syntaksa logiczna

Logistik logistyka

Logizismus logicyzm

Lust przyjemność

Lustbarkeit zabawa

Macht władza (4) Machtigkeit einer Menge moc

zbioru Maeutik I Maieutik majeutyka Makrokosmos makrokosmos da$ Man się Mangel brak (czegoś) ManicMismus / Manichaeismus

manicheizm Mannigfaltigkeit rozmaitość Materialismus materializm Materie materia Mathematik matematyka mathematische Logik logika

matematyczna mathematische Psychologie psychologia matematyczna mathematisierte Logik logika

matematyczna mechanistische Weltanschauung

mechanicyzm Meditation medytacja Mehrheit wielość mehrwertige Logiken logiki

wielowartościowe Meinen I Meinung mniemanie;

opinia Meliorismus melioryzm Menge Uość; zbiór Mengenlehre I Mengentheorie

teoria mnogości

Menscheit człowieczeństwo

(1,2) Menschennatur natura ludzka Menschemoiirde godność (człowieka) Mereologie mereologia Merkmal cecha (3); kryterium Messianismus mesjanizm Messung pomiar Metaethik metaetyka Metalogik metalogika Metamathematik metamatema-

tyka Metametaphysik metametafi-

zyka Metapher metafora Metaphysik metafizyka metaphysisch metafizyczny Metapsychik parapsychologia Metasprache metajęzyk Metatheorie metateoria Metempsychose metempsycho-

za Methode metoda Methode der Selbstbeobachtung

metoda introspekcyjna Methodenlehre metodologia Methodologie metodologia Metonymie metonimia Mikrokosmos mikrokosmos Milleniumslehre millenaryzm Mitbezeichnung konotacja Mitgefiihl sympatia Mittel sposób Mnemismus mnemizm modale Logik logika modalna Modalitat modalność Modalitdtenlogik logika modalna Modallogik logika modalna Modeli model

Modell-Theorie teoria modeli Modernę modernizm Modifikation modyfikacja Modus modus (1-4) Moglichkeit możliwość Molekuł cząsteczka Moment chwila; moment Monadę monada Monadismius) monadyzm Monadologie monadologia Moneren monery

Monismus monizm

Monogenismus monogenizm

Monophylie monofiletyzm

Monopsychismus monopsy-chizm

Monotheismus monoteizm

Morał moralność

die Morał morale

moralisch moralny

moralischer Sinn zmysł moralny

Moralismus moralizm

Morałitat moralność

Morałpkiłosophie filozofia moralności

Moralsysteme systemy moralne

Moralwissenschaft filozofia moralności; nauka o moralności

Motiv motyw

Motivation motywacja

Mutation mutacja

Mutationstheorie mutacjonizm

Mysterium tajemnica

Mystik mistyka

Mystizismus mistycyzm

Mythos I Mythus mit

Nachschlufi episylogizm

naiver Realismus realizm naiwny

Name nazwa

Nativismus natywizm

Natur natura

Naturalismus naturalizm

Naturismus naturyzm

natiirliche Theologie teologia naturalna

Naturphiłosophie filozofia przyrody (2)

Naturzustand stan natury

Negation negacja; przeczenie

negative Theołogie teologia negatywna

Negierung negacja

Neopositivismus neopozyty-wizm

Nichtigkeit nicość

Nichts nic

Nichtseiendes niebyt

niedere Protisten monery

Nihilismus nihilizm

Noema noemat

40*^

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

noematisch noematyczny Noesis noeza Noetik noetyka noetisch noetyczny NominaldefinitionI nominale De-

finition definicja nominalna Nominalismus nominaUzm nomologisch nomologiczny nomothetisch nomotetyczny Noologie noologia Noosphdre noosfera Norm norma Normaldefinition/ normale Defi-

nition definicja normalna Normativismus normatywizm Notwendigkeit konieczność Noumenon noumen das Numinose numinosum NUtzlichkeit użyteczność Niitzlichkeitstheorie utyUtaryzm

Objekt przedmiot

Ohjektiyismus obiektywizm

Objektiuitdt obiektywność

Obversion obwersja

Occasionalismus okazjonalizm

Ockhams Rasiermesser „brzytwa Ockhama"

Ojfenbarung Objawienie; wizja (3)

Okkasionalismus okazjonalizm

Okkultismus okultyzm

Okonomie des Denkens ekonomia myślenia

Omniszienz wszechwiedza

ontisch ontyczny

Ontogenese/ Ontogenesis / Onto-genie ontogeneza

Ontologie ontologia

ontologisch ontologiczny

ontologisch Beweis dowód ontologiczny

Ontologismus ontologizm

operationale Definition definicja operacyjna

Operation{al)ismus operacjo-nizm

Operator operator

Opposition opozycja; przeciw-stawność

Optimismus optymizm

Ordnung porządek

Organ organ Organisation organizacja organische Form forma organiczna organismische Auffassung or-

ganizmalizm Organismus organizm Organizismus organicyzm Ort miejsce

Orthogenesis ortogeneza ostensive Definition definicja ostensywna

pddagogische Psychologie psychologia wychowawcza Palingenesie palingeneza Pampsychismus panpsychizm Panentheismus panenteizm Pankalismus pankalizm Panlogismus panlogizm Panpsychismus panpsychizm Panspermie panspermia Pantheismus panteizm Paradigma paradygmat Paradoxie paradoks Paradoxie der Implikation paradoks implikacji Paradoxon paradoks Parallelismus paralelizm Paralogismus paralogizm Parapsychologie parapsychologia Paronyme paronimy Partition partycja Partizipation partycypacja (1) Parusie paruzja Passivismus pasywizm Passivitdt bierność; pasywizm;

pasywność Perfektiobilismus perfekcjonizm Perfektionismus perfekcjonizm Performanz performancja peripatetische Schule perypate-

tyzm Perseitdt perseitas Person osoba

Personalismus personalizm; psychologia personalistyczna (2) personalistische Psychologie psychologia personalistyczna Personalitdt/ Personlichkeit osobowość

Perspektiuismus perspektywizm

Perzeption percepcja; spostrzeżenie

Perzeptionalismus / Perzeptionni-smus percepcjonizm

Pessimismus pesymizm

Petitio principii petitio princi-pii

Pflicht obowiązek

Pflichtenlehre deontologia

Phdnomen fenomen; zjawisko

Phdnomenalismus fenomena-lizm; fenomenizm

Phdnomenologie fenomenologia

Phanomenon fenomen; zjawisko

Phdnotypus fenotyp

Phantasie wyobraźnia

Philosophem filozofemat

Philosophie filozofia

Philosophie der belebten Natur filozofia przyrody ożywionej

Philosophie der Geschichte filo- ■ zofia dziejów; filozofia historii

Philosophie der Kultur filozofia kultury

Philosophie der Literatur filozofia literatury

Philosophie der Mathematik filozofia matematyki

Philosophie der Natur filozofia przyrody

Philosophie der Naturwissen-schaft filozofia nauki

Philosophie der Tat filozofia czynu

Philosophie der unbelebten Natur filozofia przyrody nieożywionej

Philosophie des Geistes filozofia ducha

philosophische Theologie filozofia Boga

Phrasenstruktur-Grammatik gramatyka struktur frazowych

Phylogenese I Phylogenesis filogeneza

Phylogenie filogeneza

physicoteleologischer Beweis dowód fizyko-teleologiczny

Physik fizyka

41*

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Physikalismus fizykalizm Plumlismus pluralizm Pneumatik pneumatyka Pneumatiken pneumatycy Pneumatologie pneumatologia poietische Philosophie filozofia

pojęty czna Politik polityka Polygenismus poligenizm Polymorphie polimorfizm Polyphylie polifiletyzm Polysyllogismus polisylogizm Polytheismus politeizm polytypisch (= politypiczny)

politypiczność Popularphilosophie fUozofia popularna Population populacja porphyrischer Baum „drzewo

Porfiriusza" positiy pozytywny Positivismus pozytywizm Possibilitat możliwość Postmoderne postmodernizm Postpradikamente postpredyka-

menty Poststrukturalismus poststruk-

turalizm Postulat postulat Potentialitdt możność; potencja Potenz możność; potencja Prddestination predestynacja;

przeznaczenie Prddikabilien predykabilia Prddikamenten predykamen-

Prddikat orzecznik; predykat Prddikatenkalkiil rachunek predykatów Prddikatenlogik rachunek predykatów Prddikation orzekarue; predy-

kacja Prdexistenz preegzystencja Pragmatik pragmatyka pragmatisch pragmatyczny Pragmatismus pragmatyzm praktische Philosophie filozofia

praktyczna praktische Yernunft rozum praktyczny

Praktizismus praktycyzm

Prdmisse przesłanka

Prdscienz przedwiedza

Prdsentation przedstawienie

prastabilierte Harmonie harmonia przedustawna

Prdstabilismus prestabiUzm

Prdsupposition presupozycja

Praxeologie prakseologia

Praxis praktyka

Praxologie prakseologia

Prdzision ścisłość

Preferenz preferencja

Prinzip prawo (2); zasada

Prinzip der Individuation zasada jednostkowienia

Prinzip der Sparsamkeit zasada ekonomiczności

Privation prywacja (2)

Probabiliorismus probabilio-ryzm

Probabilismus probabilizm

Problem problem

problematisch problematyczny

ProgrammiersprachenI Program-mierungssprachen języki programowania

Projektion projekcja

projizierende Deftnition definicja projektująca

Proportionalitdt proporcjonalność

Proposition zdanie

Protention protencja

Prozess proces

Priifung sprawdzanie

Psychagogik psychologia wychowawcza

Psyche psyche; = psychika

Psychiker psychicy

psychisches Feld pole psychologiczne

Psychismus ~ psychika

Psychoanalyse psychoanaliza

Psychodynamik psychologia dynamiczna

Psychologie psychologia

Psychologie vom ganzen Men-schen psychologia humanistyczna

psychologische Feldtheorie psychologia pola

psychologisches Feld pole psychologiczne Psychologismus psychologizm Psychometrie psychometria Psychophysik psychofizyka psychophysischer Parallelismus paraleUzm (2) psychofizyczny

Qualitdt jakość Quantifikation kwantyfikacja Quantifikator kwantyfikator Quantifizierung kwantyfikacja Quantitdt ilość Quantum wielość Quidditdt quidditas Quietismus kwietyzm Quintessenz kwintesencja

Rangordnung hierarchia

Rasse rasa

Ratio racja (1)

Rationalisation racjonalizacja

Rationalismus racjonalizm

Rationalitat racjonalność; rozumność

Raum przestrzeń

Raum-Zeit czasoprzestrzeń

Reaktion reakcja

real realny

Realdefinition/reale Definition definicja realna

Realismus realizm

Realitdt realność; rzeczywistość

Recht prawo; uprawnienie

Rechtsphilosophie filozofia prawa

Rechtspositivismus pozytywizm prawny

Redę mowa

Reduktion redukcja

Reduktionismus redukcjonizm

Referenz odniesienie (2); referencja

Reflex (Reflexbewegung) odruch

Reflexion odbicie; refleksja

Reflexionstheorie teoria odbicia

Reflexologie refleksologia

Regel reguła

Regelmafiigkeit prawidłowość

Region dziedzina (3)

42*

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

rein Akt akt czysty

reine Bewufitsein czysta świadomość

reine Erfahrung czyste doświadczenie

reine Yernunft czysty rozum

Reinkarnation reinkarnacja

Reiz bodziec

rekursive Definition definicja rekurencyjna

Relation relacja

Relationalismus relatywizm

Relationenkalkiil rachunek relacji

der Relatiy relatyw

Relativismus relatjrwizm

Relatwitiitstheorie teoria względności

Releyanz relewancja

Religion religia

Rełigionsphilosophie filozofia religii

Religionspsyekologie psychologia religii

ReligiositUt religijność

Reprdsentation przedstawierue; reprezentowanie

Residuum residutim

Retention retencja

Revolution der Wissenschaft rewolucja naukowa

Rezeptiyitit receptywnośc

Rezeptor receptor

Richtigkeit poprawność; słuszność

Rigorismus rygoryzm

Riickbiegung introwersja

Riickblick retrospekcja

Ruckkopplung sprzężenie zwrotne

Riickwirkung reakcja

Sache rzecz (3)

Sanktion sankcja

Satz zdanie

Satz der Identitdt zasada tożsamości

Satz des zureichenden Grundes zasada racji dostatecznej

Satz vom ausgeschlossenen Drit-ten zasada wyłączonego środka

Satz vom Widerspruch zasada sprzeczności

Satz vom zureichenden Grunde zasada racji dostatecznej

Satzlogik logika zdań

Schein złudzenie

Schema schemat

Schicksal los

Schlufi inferencja; wniosek

Schlufi vom Einzelnen aufdas Al-gemeine indukcja

Schlufifolgerung inferencja; wynikanie (c)

Schlufimodus modus (5)

Schlufisatz wniosek

scholastisch scholastyczny

das Schóne / Schónheit piękno

schónen Kiinste sztuki piękne

schópferische Entwicklung e-wolucja twórcza

Schopfung kreacja; stwarzanie

schottische Schule filozofia zdrowego rozsądku (1)

Schuldigkeit powinność

Schwelle próg

Schwelle des Bewufitseins próg świadomości

Seele dusza

Seelenwanderung metempsy-choza

Seiendes byt

sein być

Sein byt

Seinsgrund pierwotność (bytowa)

Seinsprinzip zasada bytowości

Seinsweisen sposoby istnienia

Selbst ego; ja

Selhstdndigkeit samodzielność (bytowa); samoistność

Selbstbeobachtung introspekcja

Selbstbewufitsein samoświadomość

Selbsterkenntnis samopoznanie

Selbstliebe egoizm

Selbstsucht egoizm

Selbsttdtigkeit spontaniczność

Selbstoerwirklichung samourze-czywistnienie

Semantik semantyka

semantische Definition definicja semantyczna

semantische Kategorien kategorie semantyczne

Semasiologie semazjologia

Semiologie semiologia

Semiotik semiologia; semiotyka

Sensualismus sensualizm

Sermonismus sermonizm

Setzung uznawanie

Sichverhalten posiadanie

Simulation symulacja

Singularismus syngularyzm

Sinn sens; zmysł; znaczenie

Sinnlos nonsens

sittlich moralny

Sittlichkeit moralność

Situation sytuacja

Situationsethik etyka sytua-C5^na

Skeptizismus sceptycyzm

Sklavenmoral moralność niewolników

sokratische Methode metoda sokratejska

Solidaritdt solidarność

Solipsismus soUpsyzm

das Sollen powinność

Sophisma sofizmat

Sophist sofista

Sorites soryt

Sosein stan (1)

sozialen Beziehunge stosunki społeczne

Sozialisation/ Sozialisierungl So-zialisierungsprozefi socjalizacja

Sozialphilosophie filozofia społeczna

Sozialpsychologie psychologia społeczna

Sozialstruktur struktura społeczna

Soziologie socjologia

Soziologismus socjologizm

Soziometrie socjometria

Spekulation spekulacja

(spekulativ-)dialektische Logik logika dialektyczna

Speziation specjacja

Spezies gatunek (3); obraz (1)

Sphdrenharmonie harmonia sfer

Spiel gra

Spiritualismus spirytuaUzm

Spontaneitdt spontaniczność

43"

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Sprache język

Sprachphilosophie filozofia języka

Sprachspiel gra językowa

Sprachstruktur struktura językowa

Sprachverkehr komunikacja językowa

Sprachwissenschaft językoznawstwo; lingwistyka

Sprung skok

stationarer Zustand stan stacjonarny

Stellung postawa

Stetigkeit ciągłość

Stoa stoicyzm

Stoff materia; tworzywo

Stoizistnus stoicyzm

„Strom" des Bewufltseins strumień świadomości

Struktur struktura

Strukturalismus strukturaUzm

Strukturpsychologie psychologia strukturalna

Stufenlogik teoria typów

Subalternation podporządkowanie (3); subaltemacja

subcontrdre Gegensatz pod-przeciwieństwo

Subjekt podmiot

Subjektiyismus subiektywizm

Subjektivitat subiektywność

Sublimierung sublimacja

Subordination podporządkowanie (1,2)

Subsistenz subsystencja

Substantialismus substancja-lizm

Substantialitat substancjalność

Substantialitdtstheorie substan-cjalizm

Substanz substancja

Substanzialismus substancja-lizm

Substanzprinzip zasada sub-stancjalności

Substitution podstawianie

SubstratI Suhstratum substrat

Subsumtion subsumpcja

Sukzession następstwo

Supernaturalismus supranatu-ralizm

Supposition supozycja

Supranaturalismus supranatu-ralizm

Syllogismus sylogizm

Syllogistik sy logistyka

Symbol symbol

Symbolik symbolika

symbolische Logik logika symboliczna

Symbolismus symbolizm

Sympathie sympatia

Synderesis syntereza

Synechismus synechizm

synkategorematisch synkatego-rematyczny

Synkretismus synkretyzm

Synonyme synonimy

Syntaktik syntaktyka

Syntax składnia

Synteresis prasumienie; syntereza

SyntheseI Synthesis synteza

synthetische Definition definicja syntetyczna

System system; układ

Systemlehre ogólna teoria systemów

Szienti{fi)smus scjentyzm

Tapferkeit męstwo

Tat czyn

Tathandlung działanie

Tdtigkeit czynność

Tatsache fakt

tatsdchlich pozytywny (4)

Tduschung iluzja; złudzenie

Tautologie tautologia

Teil część

Teilhabe/Teilnahme partycypacja

Teilung partycja

Teleologie teleologia

teleologischer Idealismus idealizm teleologiczny

Temperament temperament

Term term

Terminismus terminizm

Terminus termin

Theismus teizm

Theodizee teodycea

Theologie teologia

Theonomie teonomizm

theoretische Biologie biologia teoretyczna

theoretische Philosophie filozofia teoretyczna

Theorie teoria

Theorie der Spiele teoria gier

Theosophie teozofia

These teza

thetisch tetyczny

Tiefenpsychologie psychologia głębi

Tier żywina

Tierpsychologie psychologia zwierząt

Tod śmierć

Toleranz tolerancja

Topik topika

topologische Psychologie psychologia topologiczna

Totalitdt całość

Tradition tradycja

Traditionalismus tradycjonalizm

Traducianismus / Traduzianis-mus traducjanizm

Tragikidas Tragische tragizm

Transformation przekształcanie; przemiana

transformationelle Gramma-tikl Transformationsgrammatik gramatyka transformacyjna

Transformationstheorie I Transfor-mismus transformizm

transzendent transcendentny

transzendental transcendentalny

transzendentale Aesthetik estetyka transcendentalna

transzendentale Methode metoda transcendentalna

transzendentale Reduktion redukcja transcendentalna

Transzendentalien transcend entalia

Transzendentalismus transcen-dentalizm

transzendental-phdnomenologi-sche Reduktion redukcja fenomenologiczna

Transzendental-Philosophie filozofia transcendentalna

Transzendenz transcendencja

Triadę triada

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Trieb impuls; popęd

Tropen tropy

Trugschlufi sofizmat

Tiichtigkeit dzielność

Tugend cnota (2)

Tun aktywność (2); działanie

(1) Turing-Maschine maszyna Tu-

ringa Tułiorismus tucjoryzm Tychismus tychizm Typ typ

Typologie typologia Typus typ

Ubel zło

ilber-lch nadjaźń; superego Uberbau nadbudowa (społeczna) Uhereińkunft konwencja Uberflufi nadmiar (czegoś) Uberfiihrung przekonanie liberkompensation nadkompen-

sacja liberlegung refleksja iiberlieferung tradycja Ubermafi nadmiar (czegoś) iibermensch nadczłowiek iiberragend eminentny Ubersetzbarkeit przekładal-

ność iiberzeugen perswazja; przekonywanie iiberzeugung przekonanie iibung praktyka Umfang ekstensja; zakres nazwy Umkehrung konwersja Umstande okoliczności Umwandlung przemiana unbedingt absolutny Unbewufite nieświadomość Uneigenniitzigkeit bezinteresowność Unendlichkeit nieskończoność Unentscheidbarkeit nierozstrzy-

galność unerkennbar (= niepoznawalny)

niepoznawalność Ungereimtheit absurd; niedorzeczność Ungeteiltheit ~ rdepodzieloność

Ungleichartigkeit różnorodność Universalien powszechniki (1);

uniwersalia Uniyersum wszechświat Unmittelbarkeit bezpośredniość Unsinn nonsens Unsinnkeit niedorzeczność Unsterblichkeit nieśmiertelność Unteilbarkeit ~ niepodzieloność Unterbewufite/ Unterbewufitsein

podświadomość Unterdriickung represja (1); su-

presja; tłumienie Unterordnung podporządkowanie (1, 2, 3); subaltemacja; subsumpcja Unterscheidung dystynkcja; różnica (1) Unterschied różnica (2) Unterstellung supozycja Untersuchung sprawdzanie Ununterbrochenheit ciągłość Unveranderlichkeit niezmienność unwesentliches Merkmal przypadłość (2) Urbild archetyp Urprinzipien pierwsze zasady Ursache przyczyna Ursprungsgrund zasada Urteil sąd Urteilen sądzenie Urteilskraft vis aestimativa Urzeugung abiogeneza; samo-

rództwo Utilitarismus utylitaryzm Utopie utopia

Yariabilitat wariabiUzm; zmienność

Yariable zmierma

Yariation zmiana

Yektor-Fsyćhologie I Yektorpsycho-logie psychologia wektorów

Yerabredung umowa społeczna

Yerdhnlichung asymilacja

Yerallgemeinerung generaliza-cja; uogólnienie

Yeranderlichkeit zmienność

Yerdnderung zmiana

Yeranlassung okazja

Yerantwortlichkeit I Yerantwort-ung odpowiedzialność

Yerduflerung alienacja

Yaraussetzung supozycja

Yerbindung łączność

Yerbot zakaz

Yerdinglichung reifikacja

Yerdrdngung represja (2); wyparcie

Yererbung dziedziczność

Yerfahren metoda

Yergehen corruptio

Yergesellschaftung socjalizacja

yergleichende Psychologie psychologia porównawcza

Yergntigen przyjemność

Yergniigung zabawa

Yerhalten zachowanie

Yerhaltenspsychologie psychologia zachowania

Yerhaltniswortchen łącznik zdaniowy

Yerhdngnis fatum

Yerifikation weryfikacja

Yerlauf proces

Yermeinung mniemanie

Yermessung pomiar

Yermógen możność; władza (1,2)

Yemeinung negacja; przeczenie

Yernichtung anihilacja

Yernunft rozum

Yernunftmdssigkeit racjonalność; rozumność

Yernunftschlufi rozumowanie

Yerpflichtung obowiązek

Yerschiedenartigkeit rozmaitość

Yerschiedenheit różnica

Yersetzung zastępowanie

Yerstand intelekt; inteligencja; rozsądek; rozumienie (1)

Yerstandestdtigkeit intelekcja

Yerstdndnis rozumienie

yerstehende Psychologie psychologia rozumiejąca

Yersuch eksperyment

Yersuch-Irrtums-Methode metoda prób i błędów

Yertrdglichkeit niesprzeczność (2)

45=*

INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Yertretung reprezentowanie Yerzweiflung rozpacz Yieldeutigkeit wieloznaczność Yielheit mnogość; wielość yielwertige Logiken logiki wie-

lowartościowe Yirtualitdt wirtualność Yision wizja Yitalismus witalizm Yollheit pełnia Yollkommenheit doskonałość Yollkommenheitstheorie perfek-

cjonizm Yollstiindigkeit zupełność Yoluntarismus woluntaryzm Yoraussetzung asumpcja; założenie Yorbewufite / Yorbewufltsein

przedświadomość Yordersatz przesłanka yorhanden pozytywny (3) yorhanden sein istnieć Yorherwissen przedwiedza Yorkommnis zdarzenie Yorsehung opatrzność Yorstellung idea (IV); przedstawienie; reprezentowanie; wyobrażenie Yorwegnahme antycypacja

das Wahre prawda (Ila)

Wahrhaftigkeit prawdomówność

Wahrheit prawda; prawdziwość

Wahrheitsliebe prawdomówność

Wahrheitswerte wartość (4)

Wahrnehmung percepcja; spostrzeżenie

Wahrscheinlichkeit prawdopodobieństwo

Wankelmiitigkeit zmiermość

Washeit ąuidditas

Wechsel przemiana

Wechseln zmienność

Wechselrede dialog

Weile chwila

Weise sposób

Weisheit mądrość

Welt świat

Weltall wszechświat

Weltanschauung światopogląd

Weltgeist duch świata

Weltseele dusza świata

Werden stawanie się

Werkzeug organ

Wert wartość

Wertlehre teoria wartości

Wertphilosophie filozofia wartości

Wertschatzung ocena

Werttheorie teoria wartości

Wesen istota; jestestwo

Wesenheit bytowość

Wesensphilosophie esencja-lizm

Wesensschau wgląd w istotę

Widersinn niedorzeczność

Widerspruch sprzeczność

Widerspruchsatz zasada (prawo) (nie-)sprzeczności

Widerspruchsfreiheit niesprze-czność (1, 3)

Widerstreit sprzeczność

Wiederherstellung integracja

Wiedereinkórperung reinkarnacja

Wille wola

Wille zum Leben wola żyda

Wille zur Macht wola mocy

Willensfreiheit wolna wola

wirklich pozytywny (5a); realny

Wirklichkeit rzeczywistość; realność

Wirklichkeitsphilosophie filozofia rzeczywistości

Wirkung czynność; działanie; skutek

Wissen wiedza

Wissenschaft nauka; umiejętność (2)

Wissenschaft der Wissenschaften naukoznawstwo

wissenschaftliche Revolution rewolucja naukowa

Wissenschaftslehre epistemologia (2); nauka o nauce

Wissenschaftsphilosophie filozofia nauki

Wissenschaftstheorie nauka o nauce

Wohlthdtigkeit miłosierdzie

Wohlwollen życzliwość

Wollen chcenie

Wollung chcenie

Wart słowo

Wortschatz słownik

Wunder cud

Wiirde des Menschen godność (człowieka)

Zahl liczba

Zeichen znak

Zeichenlehre semantyka

Zeit czas

Zeitpunkt chwila

Zerstorung anihilacja

Ziel cel

Zirkelbeweis błędne koło w dowodzeniu

Zirkeldefinition Wędne koło w definiowaniu

Zirkelschlufi błędne koło

Zivilisation cywilizacja

Zucht dyscyplina

Zuchtiuahl selekcja

Zufall przypadek

Zufdlligkeit przypadkowość

Zufriendenheit zadowolenie

Zurechnungsfahigkeit poczytalność

Zusammenhalt spójność

Zustand stan

Zustimmung przyświadczenie

zuverldssig pozytywny (5d)

Zweck cel

Zweckmdfligkeit celowość

Zweideutigkeit ekwiwokacja

Zweifel wątpienie

Zyklus cykl

INDEKS OSÓB (rozwinięty)

Indeks ten jest alfabetycznym uporządkowaniem nazwisk występujących w tekstach artykułów hasłowych. Zamiast numerów szpalt podawane są w nim nagłówki haseł, „rozwinięcie" zaś sprowadza się do podawania przy nazwiskach imion w pełnym brzmieniu oraz granicznych dat biograficznych (oczywiście w miarę posiadania danych).

Abelard, Piotr (ok. 1079 -1142)

filozofia chrześcijańska (a)

dialog (1)

nominalizm (1)

postpredykamenty

quaestio

sermonizm Ach, N.

intelekcja

metoda introspekcyjna Ackoff, Russell Lincoln (*1919)

prakseologia Adamczyk, Stanisław (1900--1971)

kosmologia (1) Addison, Joseph (1672-1719)

wzniosłość Adelard z Bath [Adelhardus Ba-thoniensis] (1090-1160)

indyferentyzm (I) Adler, Alfred (1870-1937)

analiza egzystencji

kompensacja (1)

motywacja

psychoanaliza (2)

psychologia głębi

psychologia indywidualna

wola mocy (2) Adler, Dankmar (1844-1900)

sztuka (2) Adomo, Theodor Wiesengrund (1903-1969)

socjologia

transcendentny (4) Agryppa (II w. p.n.e.)

tropy Ainezydemos z Knossos lub z Ai-gaj (ok. 80 - schyłek I w. p.n.e.)

tropy Ajdukiewicz, Kazimierz (1890--1963)

antypsychologizm

definicja klasyczna

eksperyment (b) krzyżowy

filozofia analityczna, f. a. (b)

gramatyka funktorowa

idealizm (1-2)

intersubiektywność (1)

jasność 4a)

kategorie semantyczne

konwencjonalizm (1)

logika formalna

logika pytań

pojęcie (2)

pozytywizm (3) logiczny

prawda (I-I) poznawcza

psychologizm

racjonalizm (3)

wnioskowanie (1)

znaczenie (Ic) Alain [EmUe Augustę Chartier] (1868-1951)

feHcytologia (1)

filozofia życia (1) Alanus ab Insulis [Alain de Lille] (ok. 1128 - ok. 1203)

godność (człowieka) (1)

Albert Wielki [Albert von Boll-

stadt], Św. (ok. 1193-1280)

filozofia chrześcijańska (a)

cjuidditas

realizm (3b) pojęciowy

samorództwo Aleksander z Afrodyzji (ok. 200 n.e.)

podprzeciwieństwo

Aleksander z Hales [Alexander Halensis] (ok. 1180 - 1245)

hylemorfizm

syntereza

tahula rasa Alembert, Jean le Rond d' (1717--1783)

pneumatologia (2)

pozytywizm (1) Alexander, Samuel (1859-1938)

emergentyzm Alkmajon [Alkmeon] z BCroto-nu (Vn w. p.n.e.)

izonomia Alt, Albrecht (1883-1956)

charyzmat Althusser, Louis (1918-1981)

strukturalizm Amahryk z Bene (pciowa XII w. -1206)

mistycyzm (1)

panteizm (b) Ampere, Andre Marie (1775--1836)

cybernetyka

filozofia nauki Anaksagoras z Klazomenaj (ok. 500 - ok. 428 p.n.e.)

infinityzm (a)

nous (1)

panspermia (1) Anaksymander z Miletu (ok. 610-546p.n.e.)

ópeiron

arche

infinityzm (a)

syngularyzm

wieczny powrót (la)

47=f

INDEKS OSÓB

Anaksymenes z Miletu (ok. 585-- 525 p.n.e.)

arche

makrokosmos

syngularyzm

wieczny powrót (la) Andronikos z Rodosu (I w. p jte.)

metafizyka Angell, James Rowland (1869--1949)

psychologia funkcjonalna Antystenes z Aten (ok. 444 -

- 365 p.n.e.)
cynizm (1)

Anzelm z Canterbury [z Ao-sty], Św. (1033-1109) ancilla theologiae (1) Bóg (II) Cogito

dowód ontologiczny fides quaerens intellectum filozofia chrzecijańska (a, b) realizm (3) pojęciowy teologia negatywna

Aqvist, Lennart logika pytań

Arkezylaos z Pitane (ok. 316/5-

- ok. 241/40 p.n.e.)
probabilizm (1)
sceptycyzm (1)

Armstrong, Dawid M. (*1924)

fizykalizm (2) Aron, Raymond (*1905)

filozofia historii (1) Arrhenius, Svante August (1859—1927)

panspermia Arystoteles ze Stagiry [Stagiry-ta] (384/3-322 p.n.e.)

abstrakcja (I-IB) formalna

abstrakt

absurd

agregat

aksjologia

akt, a. (1)

akt czysty

akt i możność

aktualizacja

aktywność (2)

analityka (1)

analogia (I, Ib)

animal rationale

antropologia (3B)

apofantyczny (1)

apofantyka

aporemat (2)

aporia

architektonika (1)

arystokracja (2)

atrybut (1)

błąd

Bóg (1-2,1-2C)

brak (czegoś) (2)

brzydota

być

byt

całość (3)

cecha przypadkowa

celowość (1)

cnota (1)

continuum

corruptio

cykl

czas (A) cykliczny, cz. (la)

cząstka elementarna

definicja klasyczna

demokracja

dialektyka (3)

doskonałość (1, 2)

doświadczenie (1)

„drzewo Porfiriusza"

dualizm (la)

dusza (1)

działanie (1)

element (1, Ic)

energia (1)

entelechia (1)

epagoge

epicheremat (1)

erystyka

estetyka

eter (1)

eudajmonizm

fakt

filozofemat (1, 2)

filozofia

filozofia druga

filozofia języka

filozofia pierwsza

filozofia pojetyczna

filozofia praktyczna, f. p. (2)

filozofia prawa

filozofia przyrody

filozofia społeczna

filozofia teoretyczna

finalizm (1)

fizyka (1)

forma (lAB)

forma organiczna

frónesis

generatio

habitus{l)

haecceitas

hermeneutyka (1)

homonimy (1)

humanizm (2B)

hyle{l)

hylemorfizm

idea, i. (II)

ignoratio elenchi

ilość (1)

immanentny

indukcja (3)

intelekcja (1)

inteligencja (lA, IBa)

istota

jakość (1)

kalokagathta

kategoria, k. (1,2)

kategorie semantyczne

kdtharsis (2)

kondycja ludzka (1)

kojarzenie

konieczność (IB)

korelacja (1)

kwintesencja (1)

liczba (3)

logika erotetyczna

logika formalna (a)

logika modalna

metafizyka, m. (1)

metakategorie

miejsce

mikrokosmos (1)

mimesis

modalność (2)

moment

motor

natura (II-I)

nawyk

nieskończoność (1)

nous (2)

Organon (1)

„osioł Buridana"

paronimy (1)

perfekcjonizm (1)

48'*

INDEKS OSÓB

perypatetyzm

petitio principii

phrónesis

pierwszy motor

piękno (1, 2)

podobieństwo

polityka (2)

posiadanie, p. (1)

postpredykamenty

poznanie (lA)

prdksis

prawda (I-I) poznawcza

predykabilia (1)

predykamenty

problematyczny (la)

próżnia

prywacja (1)

przeciwieństwo

przeciwstawność

przestrzeń (Ib)

przyczyna (1)

przyczynowość (1)

przypadłość (1,2)

psyche

ąuaestio

quiddiłas

rachunek nazw

racjonalizm (1, 4)

reductio ad absurdum

relacja (IBb)

relatyw

rewolucja naukowa

rozumienie

różnica gatunkowa

ruch, r. (1), r. (Ib) wsobny

rzecz (2)

samorództwo

scholastyczny (1)

serce (2)

sofista

sposoby istnienia

stan

substancja, s. (1)

substancjalizm (1)

substrat

sylogistyka

sylogizm

sympatia (2)

system filozoficzny

sztuka (1)

sztuki wyzwolone

świadomość

tabula rasa

teologia (1)

teoria (1)

topika, t. (2)

transcendentaUa (2)

ułożenie

wada

wieczność (1)

wiedza (la)

właściwość (1)

wolność

zło (2)

zmiana

zmysł, zmysł/y/ (a) zewnętrzne

zmysł wspólny, z. w. (1)

życzliwość

żywioły Arystyp z Cyreny (ok. 435 - ok. 366 p.n.e.)

łiedonizm (1) Augustyn [Aurelius Augusti-nus], Św. (354-430)

byt

Bóg (1-2, H)

cnota (1)

dialog (1)

doświadczenie (1)

dusza (1)

egzemplaryzm

esprit definesse

estetyka

filozofia chrześcijańska (a)

generacjonizm (Ib) spirytualistyczny

historiozofia

idea (V)

iluminacja

Uuminizm (1)

infinityzm (c)

kondycja ludzka (1)

logos (5)

łaska, ł. (1)

natywizm (1)

nieśmiertelność (1)

palingeneza (la)

partycypacja (2)

praca

racje zarodkowe (3)

samopoznanie (2)

teologia negatywna

traducjanizm (b) duchowy

trwanie (2)

utopia (1)

widzenie w Bogu

wolność (3)

woluntaryzm Austin, John (1790-1859)

filozofia prawa

pozytywizm prawny (a) Austin, John Langshaw (1911--1960)

filozofia języka

filozofia lingwistyczna

performancja

performatyw Avenarius, Richard (1843-1896)

doświadczenie (1) czyste

empiriokrytycyzm

fikcjonalizm

introjekcja (1)

pozytywizm (2) epistemolo-giczny

sensualizm (1)

substancja (1) Awerroes [Ibn Ruszd] (1126--1198)

dusza (D)

monopsychizm

natura naturans - natura natur ata {i)

ąuidditas Awicenna [Ibn Sina] (980--1037)

angelologia (1)

anioł (2)

byt

Bóg (1-2)

gradualizm (a)

haecceitas

indywidualność

istota (1)

jednostkowienie

konieczność (lA)

możliwość (3)

natura (II-I)

oczywistość (lA)

ąuidditas

vis aestimativa

zasada jednostkowienia Ayer, Alfred Jules (1910-1989)

aksjologia

emotyTvizm

kognitywizm

35 — Słownik filozoficzny

49"

INDEKS OSÓB

Bachelard, Gaston (1884-1962)

filozofia otwarta Bacon, Francis (1561-1626)

antycypacja (2)

eksperyment krzyżowy

ekwiwokacja

elitaryzm (1)

etos (2)

idol (3)

indukcjonizm (a)

jaskinia (2)

kairós (1)

natura naturans - natura na-turata (1)

nauka (IB)

Organon (1)

pragmatyzm (3)

przeciwstawność

racjonalizm

utopia (1)

wolność (2) Bacon, Roger (ok. 1210 -1294)

iluminacja

iluminizm (1) Baer, Karl Ernst von (1792-1876)

ortogeneza Bahr, Hermann (1863-1934)

modernizm Bain, AIexander (1818-1903)

asocjacjonizm

etologia (1)

scjentyzm (1) Bakunin, Michaił Aleksandrowicz (1814^1876)

anarchizm (b) kolektjrwisty-czny Baldwin, James Mark (1861-1934)

akomodacja (2)

pankalizm

sensualizm Ballanche, Pierre Simon (1776--1847)

palingeneza (Id) Bardezanes Syryjczyk [Bar Dai-san](154-ok.222)

gnostycyzm (1) Bar-Hillel, Yehoshua (1915-1975)

gramatyka fiinktorowa

kategorie semantyczne Barker, Stephen Francis (*1927)

antyindukcjonizm Barth, Heinrich (1890-1965)

autentyczność (2c) Barthes, Roland (1915-1980)

strukturalizm Barthez, Paul-Joseph (1734r-1806)

witalizm (B) Bateson, William (1861-1926)

genetyka

mutacjonizm Baumgarten, Alexander Gott-lieb (1714-1762)

apercepcja (1)

czynnik M

estetyka Bautain, Louis Eugene Marie (1796-1867)

fideizm, f. (1)

tradycjonalizm Bavink, Bernhard (1879-1947)

filozofia przyrody (3C) Bayet, Albert (1880-1961)

etologia (1)

etos (2) Bayle, Pierre (1647-1706)

deizm

dualizm Bazarów, Władimir Aleksandrowicz (1874-1939)

empiriomonizm Bazyli Wielki (ok. 330 - 379)

demiurg (2) Bazylides z Aleksandrii (koniec Iw. n.e.)

gnostycyzm (1)

metempsychoza Beattie, James (1735-1803)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l) Bechterew, Władimir M. (1857--1927)

refleksologia Beckner, Morton Orvan (*1928)

politypiczność Bell, Arthur aive Heward (1881--1964)

formalizm (Ic) estetyczny Belnap, Nuel Dinsmore (*1930)

logika pytań Benedict, Ruth F. (1887-1948)

antropologia (2) kulturowa

postawa (2) apollińska - dio-nizyjska Bentham, Jeremy (1748-1832)

deontologia (2)

hedonizm (1)

rachunek przyjemności

utylitaryzm

użyteczność (1) Bergson, Henri (1859-1941)

biologizm (2)

czas (Ic, 5)

dana (1)

doświadczenie (1)

dynamizm (1)

dysocjacja (1)

elan vital

ewolucja twórcza

filozofia życia (2)

homofaber (1)

holizm (1)

hormizm

immediatyzm

instynkt (2)

intuicja (3)

intuicjonizm (4)

ja (6)

kognitywizm

libertyzm

metafizyka

mistycyzm (1)

modernizm (1)

moment (Ib) teraźniejszy

ogląd (c) pozapojęciowy

pragmatyzm (3)

schemat (1) d)mamiczny

system filozoficzny

trwanie (3)

zmiana Berkeley, George (1685-1753)

akosmizm

dialog (1)

epistemologia (2)

idea (IVc)

idealizm (I-IB) subiektywny, i. (I-2A) immanentny

immanentyzm (2)

immaterializm, i. (b)

mentalizm (1)

nominalizm (Ib) umiarkowany

sensualizm, s. (1)

soUpsyzm (2)

substancja (1) Bernard z Clairvaux, św. (1090--1153)

SO''

INDEKS OSÓB

mistyka (1) Bertalanffy, Ludwig von (1901--1972) biologia teoretyczna ekwifinalność organizmalizm ogólna teoria systemów Biegański, Władysław (1857--1917) analogia (Ib) prewidyzm Bieliński, Wissarion G. (1811--1848) inteligencja (3) Bierdiajew, Nikołaj Aleksandrowicz (1874-1948) autentyczność (2c)

ja Binet, Alfred (1857-1911)

metoda introspekcyjna Binswanger, Ludwig (1881-1966)

analiza egzystencjalna (1,2) Blanshard, Brand (1892-1987)

prawda (I-2a) poznawcza Blaustein, Leopold (1905-1944)

naoczność

przeżycie (3) estetyczne BlechsChmidt, Erich

ontogeneza Bleuler, Eugen (1857-1939)

mnemizm Blondel, Maurice (1861-1949)

aktywizm (1)

filozofia czynu (3)

filozofia religii

immanencja (C)

modernizm (2)

pragmatyzm (2) francuski

wola chcąca - wola chciana Bloomfield, Leonard (1887-1949)

filozofia języka

gramatyka struktur frazowych Blount, Charles (1654-1693)

deizm (la, 2) Bławatska, Helena Pietrowna (1831-1891)

teozofia (2) Boas, Franz (1858-1942)

antropologia (2) kulturowa Bobbio, Norberto (*1909)

pozytywizm prawny (a)

Boecjusz [Anicius Manlius Se-verinus Boethius] (ok. 480 --524)

asumpcja (a)

filozofia chrześcijańska (a)

konsekwencja (1)

mikrokosmos (1)

natura (II-I)

osoba (1)

scholastyczny (1)

sztuki wyzwolone Bogdanów, Aleksandr Aleksandrowicz [A. Malinowski] (1873--1928)

empiriomonizm Bohme, Jakob (1575-1624)

emanatyzm

mistycyzm (1)

teozofia (1) Bohr, Niels Henrik (1885-1962)

filozofia przyrody (3B)

mikrokosmos (2) Boileau-Despreaux, Nicolas (1636-1711)

wzniosłość Bolingbroke, Henry St. Jołm (1678-1751)

deizm (Ib, 2)

historiozofia Bolyai, Janos (1802-1860)

geometria Bolzano, Bernard (1781-1848)

fenomenologia (3)

heurystyka (1)

monady zm (1)

realizm (3) pojęciowy

sąd (2) Bonald, Louis Gabriel Ambroise de (1754-1840)

tradycjonalizm Bonawentura [Giovanni Fidan-za], Św. (ok. 1217-1274)

ancilla theologiae (1)

egzemplaryzm

estetyka

filozofia chrześcijańska (a, b)

hylemorfizm

Uuminizm (1)

mistyka (1)

racje zarodkowe (4) Bondi, Hermann (*1919)

stan stacjonarny (2)

Wszechświat Bongard, Michaił Mojsiejewicz

teoria informacji (c) Bonnet, Charles de (1720-1793)

ewolucja Bonnetty, Augustin (1798-1879)

fideizm (1)

tradycjonalizm , Boole, George (1815-1864)

algebra Boole'a

algebra logiki

logika formalna (b)

rachunek zbiorów Bopp, Franz (1791-1867)

językoznawstwo Bosanquet, Bernard (1848-1923)

idealizm (I-IB)

sztuka (2) Bosković, Rudjer Josip (1711--1787)

atomizm (Ib) dynamiczny Boutroux, Errule Etienne (1845--1921)

Cogito

kontyngentyzm

przygodność (2) Bowne, Borden Parker (1847--1910)

personalizm Boyle, Robert (1627-1691)

atomizm

materializm

mechanicyzm Bradley, Francis Herbert (1846--1924)

absolutyzm (4)

formalizm (Ic) estetyczny

idealizm (I-IB) subiektywny Breal, Michel ([ules Alfred) (1832--1915)

semantyka Brentano, Franz (1838-1917)

aksjologia

akt (2)

aprioryzm (Ib) umiarkowany

fenomenologia (3)

intencjonalizm (2)

intencjonalność

psychologizm

reizm

treść (5)

51*

INDEKS OSÓB

Bridgman, Percy William (1882--1961)

operacjonizm Brightman, Edgar Sheffield (1884-1953)

personalizm Brillouin, Leon (1889-1969)

teoria informacji (b) Broad, Charles Dunbar (1887--1971)

emergentyzm Brouwer, Luitzen Egbertus Jan (1881-1966)

intuicjonizm (6) Brown, Thomas (1778-1820)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l)

kojarzenie Brunner, Emil (1889-1966)

aktualizm (3) Bruno, Giordano (1548-1600)

hylozoizm

infinityzm (a)

mikrokosmos (1)

monada (1)

monadyzm (1)

panpsychizm

panteizm (b) Brunschvicg, Leon (1869-1944)

idealizm (I-2B) krytyczny Brzozowski, Stanisław Leopold (1878-1911)

modernizm (1)

światopogląd Buber, Martin (1878-1965)

filozofia religii

miłość (3) kosmiczna

Buchner, Ludwig (1824-1899)

materializm (la) Buffier, Claude (1661-1737)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l) Biihler, Karl Ludwig (1879-1963)

metoda introspekcyjna Bultmann, Rudolf (1884^1976)

hermeneutyka (3)

mit(l) Buridan, Jan (przed 1300 - po 1358)

ekwilibryzm

impetus

„osioł Buridana" Burkę, Edmund (1729-1797)

estetyka

wzniosłość Butler, Joseph (1692-1752)

zmysł moralny

Cabanis, Pierre-Jean Georges (1757-1808)

ideologia (I) Calderwood, Henry (1830-1897)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l) Callot, Śmile

filozofia biologii Campanella, Tommaso (1568--1639)

mikrokosmos (1)

millenaryzm (2)

panteizm (b)

utopia (1) Camus, Albert (1913-1960)

rozpacz (1) Cantor, Georg (1845-1918)

idealizm (I-I A) obiektywny

teoria mnogości Cardano, Gerolamo (1501-1576)

mikrokosmos (1) Carlyle, Thomas (1795-1881)

aktywizm (1)

elitaryzm (2)

moralizm (1)

supranaturalizm Carnap, Rudolf (1891-1970)

być

filozofia analityczna, f. a. (b)

fizykalizm (1)

funktor (1)

hipotetyzm

indukcjonizm (b)

nonsens (3)

pozytywizm (3) logiczny

reaUzm (1)

sensowność (2) empiryczna

termin (4c) dyspozyc5^ny Carr, Harvey A. (1873-1954)

psychologia fimkcjonakia Carrel, Alexis (1873-1944)

czas (4) Cassirer, Ernst (1874-1945)

antropologia (3B) obiekty-wistyczna

antynaturalizm

filozofia kultury

funkcjonalizm (1)

mit (1)

symbolizm (2) Cattell, James McKeen (1860--1944)

psychologia funkcjonalna Chalcydiusz (koniec HI lub początek IV w. n.e.)

opatrzność (I) Charkiewicz, Aleksandr Aleksandrowicz (1904-1965)

teoria informacji (c) Chateaubriand, Francois Renę de (1768-1848)

ideologia (I) Chenu, Marie-Dominique (1895--1990)

personalizm

praca (C) Chevalier, Jacques (1882-1962)

„zakład" Pascala Chmurzyński, Jerzy Andrzej (n929)

instynkt (5) Chomsky, Noam Avram (*1928)

antypsychologizm

baza (2)

filozofia języka

gramatyka (a) uniwersalna

gramatyka generatywna

gramatyka generatywno--transformacyjna

językoznawstwo

kompetencja (językowa)

performancja

struktura (1) językowa Chryzyp z Soloj (281/78-208/ /205 p.n.e.)

epoche

stoicyzm (1) Chubb, Thomas (1679-1747)

deizm (2) al-Chwarizmi [al-Chorezmi], Muhammad ibn Musa (IX w. n.e.)

algebra

algorytm Chwistek, Leon (1884-1944)

formizm (1)

polirealizm

52''

INDEKS OSÓB

teoria typów Cieszkowski, August (1814-1894)

Bóg (1-2)

filozofia czynu (2)

historiozofia

mesjanizm

mistycyzm (1)

paUngeneza (le) Claparede, Edouard (1873-1940)

ekstraspekcja

jaźń

mentalizacja

psychologia funkcjonalna Ciarkę, Samuel (1675-1729)

deizm (2) Clauberg, Jean (1622-1655)

okazjonalizm

ontologia Clausiiis, Rudolf Emanuel (1822--1888)

entropia Clifford, William Kingdom (1845-1879)

epifenomenalizm Cohen, Hermann (1842-1918)

idealizm (I-IA) obiektywny

racjonalizm (4) Coleridge, Samuel Taylor (1772--1834)

forma organiczna

pesymizm Collingwood, Robin George (1889-1943)

historyzm Collins, John Anthony (1676--1729)

deizm (2) Comte, Augustę (1798-1857)

altruizm, a. (1)

filozofia pozytywna

finalizm (1)

fizyka (3) polityczna

humanitaryzm (2)

instrumentalizm (1)

metafizyka (3)

metoda introspekcyjna

niepoznawalność

nieśmiertelność (3) subiektywna

organicyzm (2)

organizm (2)

postęp (2)

pozytywizm, p. (1)

pozytywny (5)

socjologia

soUdamość, s. (IB) Condillac, Etienne Bennot de (1715-1780)

definicja nominalna

definicja realna

instytucja

nominalizm (la) radykalny

projekcja (2)

sensualizm (1)

wrażenie Condorcet, Antoine Nicolas (1743-1794)

historiozofia

perfekcjonizm (1) Congar, Yves (1904-1995)

teologia (2) Comad-Martius, Hedwig (1888--1966)

Dasein (1-2)

fenomenologia (3) Cooley, Charles Horton (1864--1929)

grupa (2) społeczna

interakcjonizm (3) symboliczny Cope, Edward Drinker (1840--1897)

archaeus

ortogeneza Cordemoy, Geraud de (1620--1684)

okazjonalizm Cournot, Antoine Augustin (1801-1877)

probabiUzm (2)

przypadek (1) Cousin, Yictor (1792-1867)

eklektyzm (2)

percepcjonizm (1)

spirytualizm Couturat, Louis (1868-1914)

algebra Boole'a (2)

algebra logiki

logistyka Craig, W.

zoopsychologia Cramer, Wolfgang (*1901)

filozofia transcendentalna (3)

Cresswell, Maxwell J.

kategorie semantyczne Croce, Benedetto (1866-1952)

ekspresja (1)

estetyka

filozofia kultury

filozofia sztuki (1)

historiozofia

historyzm

intuicja (4) Crusius, Christian August (1715--1775)

noologia (1) Cudworth, Ralph (1617-1688)

hylozoizm

teizm Cuenot, Lucien Claude (1866--1951)

adaptacja (1)

preadaptacja Cyceron [Marcus Tullius Cicero] (106-43 p.n.e.)

cnota (1)

humanizm

istota

izonomia (1)

moralny Cyprian z Kartaginy [Caius Tha-sdus Caedlius Cyprianus], św. (ok. 200/210-258)

tradycja (2b) Czekanowski, Jan (1882-1965)

antropologia (1) przyrodnicza Czemyszewski, Nikołaj Gawri-łowicz (1828-1889)

antropocentryzm (d) aksjologiczny

antropologizm Czeżowski, Tadeusz (1889-1981)

abstrakcja (4)

aksjologia

formalizacja (1)

generalizacja(l)

probabilizm (2)

przypadłość (2)

transcendentalia (3)

Dante Alighieri (1265-1321) miłość (3) kosmiczna „osioł Buridana"

Darwin, Charles Robert (1809-

53"

INDEKS OSÓB

-1882)

biologizm (1, 2)

etologia (1)

ewolucja

historyczność (3b)

monery

polimorfizm (1) antropologiczny

selekcja, s. naturalna

wola mocy (1)

zoopsychologia Davenport, Charles Benedict (1866-1944)

preadaptacja Dawid z Dinant (XII / XIII w., t ok. 1210)

hylemorfizm

panteizm (b) Dawson, Christopher (1889--1970)

filozofia historii (1) Dąbrowski, Kazimierz (1902--1980)

dezintegracja (3) pozytywna

psychologia humanistyczna De Morgan, Augustus (1806--1871)

algebra logiki Delacroix, Eugene (1798-1863)

sztuka (2) Deleuze, Gilles (1925-1995)

ewentyzm

postmodernizm Demokryt z Abdery (ok. 465 -- ok. 360 p.n.e.)

ataraksja

atom (1)

atomistyka (1)

demokracja

dusza (1)

eutymia

hylemorfizm

idea (HI)

idol(l)

materializm (la)

mikrokosmos

mimesis

odbitka (1)

racjonalizm (1)

serce (1) Dempf, Alois (1891-1976)

antropologia (3b) metafizy-

czna Dennett, Daniel (*1942)

fizykalizm (2) Derrida, Jacąues (*1930)

postmodernizm

poststrukturalizm Descartes, Renę [Kartezjusz] (1596-1650)

apercepcja (1)

aprioryzm (Ib) umiarkowany

automatyzm (4)

Bóg (1-2)

ciało (1)

cogitałio (2)

Cogito

deizm (la, 2)

doskonałość (1)

doświadczenie (1)

dowód ontologiczny

dualizm (Ib)

dynamizm (2)

dyskurs

eklektyzm (2)

eminentny

epistemologia (2)

filozofia chrześcijańska (b)

filozofia pierwsza

filozofia procesu

geometria

gramatyka (a) uniwersalna

heurystyka (1)

idea (IVa, V)

idealizm, i. (I), i. (1-2)

illacjonizm (1)

infinityzm (c)

instrumentalizm (1)

intelekcja (2)

intelektualizm (3)

interakcjonizm (1) obustronny

introspekcjonizm (2)

intuicja (1)

ja (1) myślące

jasność (2, 3)

kategoria (1)

kogitacjonizm

kojarzenie

konceptualizm (1)

kreacja (1)

materia (2)

mathesis unwersalis

mechanicyzm (1)

metafizyka

metoda analityczna

metoda transcendentalna

modus (2)

morę geometrico

myślenie (3)

natura (11-2)

natywizm (1)

nicość

nieskończoność (2A) aktualna

nominalizm (Ib) umiarkowany

oczywistość (IBb) podmiotowa

paralelizm (1)

paralogizm (2)

praca

prawda (I) poznawcza

prostota (1)

próżnia

przekonanie

przestrzeń (Ic)

racjonalizm (1, 2, 4)

res cogitans, res extensa

rozciągłość

sceptycyzm (Ib) metodyczny

soUpsyzm (2)

spitytualizm (b) dualistyczny

substancja (1)

substancjalizm (1)

synteza (2)

świadomość (1)

teoria poznania

wątpienie (1)

woluntaryzm (2)

wrodzony (1)

wyraźność (1)

zdrowy rozsądek (2) Dessoir, Max (1867-1947)

filozofia sztuki (2)

podświadomość (1) Destutt de Trący, Antoine Louis (1754-1836)

ideologia, i. (I) Dewey, John (1859-1952)

aksjologia

instrumentalizm (2)

pragmatyzm (1)

prawda (I-2b) poznawcza

psychologia funkcjonalna

sensualizm Dilthey, Wilhelm (1833-1911)

54'^

INDEKS OSÓB

antropologia (3A)

antynaturalizm

filozofia egzystencji

filozofia kultury

filozofia żyda (2)

forma wewnętrzna

hermeneutyka (1,2)

historyczność (2)

historyzm, h. (4)

psychologia rozumiejąca

refleksja

rozumienie

socjologia

struktura

światopogląd Dingler, Hugo (1881-1954)

konwencjonalizm (1) Diogenes z Synopy (ok. 413 -- 323 p.n.e.)

cynizm (1)

filozofia życia (1) Dirac, Paul Adrien (1902-1984)

antymateria Dobrow, Gennadij Michajłowicz

naukoznawstwo Dobzhansky, Theodosius (1900--1975)

ewolucja (II-2B)

ewolucjonizm (2b)

kompozycjonizm DoUard, John (1900-1980)

agresja Domański, Juliusz (*1927)

godność (człowieka) (1)

filozofia

necessytaryzm

żywina Donagan, A.

filozofia dziejów

filozofia historii (1) Dray, W. H.

filozofia dziejów

filozofia historii (1) Driesch, Hans (1867-1941)

entelechia (3)

witalizm, w. (B), w. (a) onto-logiczny Drobisch, Moritz Wilhelm (1802-1896)

analogia (Ib) Droysen, Johann Gustav (1808--1884)

filozofia historii (1)

historyka Duhem, Pierre (1861-1916)

energetyzm

instrumentalizm (3)

konwencjonalizm (1) Duhring, Eugen (1833-1921)

filozofia rzeczywistości (2) Dumery, Henry (*1920)

henologia Duns Szkot, Jan [Johannes Duns Scotus] (ok. 1266 -1308)

angelologia (1)

Bóg (1-2)

„brzytwa Ockhama"

bytowość (2)

dowód ontologiczny

filozofia chrześcijańska (a)

haecceitas

hylemorfizm

jednostkowienie

modus (1)

natura (n-1)

nieskończoność (2A) aktualna

„osioł Buridana"

perseitas

rzeczywistość

teonomizm

woluntaryzm (3) Dupont de Nemours, Pierre-Sa-muel (1739-1817)

fizyka (3^ społeczna Durkheim, Emile (1858-1917)

anomia (2)

etologia (1)

fakt (5) społeczny

kognitywizm

sacrum (2)

socjologia

socjologizm (1), s. (la) etyczny

soUdamość (lA)

świadomość zbiorowa (1)

Ebbinghaus, Hermann (1850--1909) asocjacjoriizm Eckhart, Johannes [Meister Eckhart] (ok. 1260 - ok. 1327) emanatyzm mistycyzm (1)

Eddington, Arfhiir Stanley (1882--1944)

Wszechświat Eibl-Eibesfeldt,I.

etologia (2) Eimer, Theodore (Gustav Heinrich) (1843-1898)

ortogeneza Einstein, Albert (1879-1955)

czas (2b)

filozofia przyrody (3B)

kosmologia (2b)

relatywizm (4) fizykalny

teoria względności (2) Eisler, Rudolf (1873-1926)

panpsychizm Eliade, Mircea (1907-1986)

filozofia religii

mit (1)

sacrum (1) EHot, George [Mary Ann Evans] (1819-1880)

melioryzm Elzenberg, Henryk (1887-1967)

aksjologia

przeżycie (3) estetyczne Emerson, Ralph Waldo (1803--1882)

mistycyzm (1)

transcendentalŁzm (1) Empedokles z Aksargas (ok. 492 - ok. 432 p.n.e.)

element (la)

kwintesencja (1)

makrokosmos

metempsychoza

miłość (1)

odbitka (1)

żywioły Engelhardt, Władimir Aleksandrowicz (1894- )

integratyzm Engels, Friedrich (1820-1895)

dialektyka (7)

ewolucjonizm (1)

ideologia (II)

materializm (Ib) dialektyczny

ruch (2) Epiktet z Hierapolis (ok. 50 -- ok. 130)

filozofia życia (1)

stoicyzm (1)

55"

INDEKS OSÓB

Epikur (341-270 p.n.e.)

adiafora

ataraksja

atom (1)

atomistyka (1)

atomizm (la) mechanicysty-czny

element (la)

hedonizm (1)

idea (HI)

idol (1)

izonomia (1)

materializm (la)

próżnia

wolność Erazm z Rotterdamu (1469-1536)

dialog (1) Erdmann, Johann Eduard (1805--1892)

monadologia (2)

panlogizm

psychologizm Eriugena, Jan Szkot (ok. 810 --ok. 877)

ancilla theologiae (1)

apokatastaza (2)

filozofia chrześcijańska (b)

immateriaUzm (a)

mistycyzm (1)

panenteizm

realizm (3) pojęciowy

teologia negatywna Espinas, Alfred-Yictor (1844--1922)

prakseologia Eubulides z Miletu (IV w. p.n.e.)

paradoks (1) Eucken, Rudolf (1846-1926)

aktywizm (2)

czyn (2)

metafizyka (4)

noologia (4) Eudemos z Rodosu (IV/III w. p.n.e.)

metafizyka Euklides (ok 365 - ok 300 p.n.e.)

element (Ib)

geometria

Fages, Jean-Baptiste strukturalizm (b) Fechner, Gustaw Theodor (1801-

-1887)

dusza świata (2)

finalizm (1)

panpsychizm

paraleMzm (2)

psychofizyka Fenelon, Francois de Salignac de la Mothe (1651-1715)

egoizm (1)

kwietyzm (1) Fenichel, Otto (1897-1946)

mechanizmy obronne (Ib) Ferguson, Adam (1723-1816)

funkcja (4) społeczna Ferrier, James Frederick (1808--1864)

epistemologia Feuerbach, Ludwig Andreas (1804-1872)

alienacja (2) religijna

antropocentryzm (d) aksjologiczny

antropologizm

antropoteizm

ateizm (a) teoretyczny

filozofia rzeczywistości (2)

personalizm

sceptycyzm (Id) religijny Feyerabend, Paul Karl (1924--1994)

anarchizm metodologiczny

antyindukcjonizm Fichte, Johann Gottlieb (1762--1814)

aktywizm (1)

antropocentryzm (c) teorio-poznawczy

Bóg (1-2,1-2B)

czyn (2)

filozofia czynu (1)

idealizm (I-IB)

ja (4) absolutne

racjonalizm (4)

substancjalizm (1) Filon z Aleksandrii (ok. 25 p.ae.--50n.e.)

demiurg (1)

gradualizm (a)

logos (3)

zło (1) Filon z Laryssy (II-I w. p.n.e.)

werysymilizm Flewelling, Ralph Tyler (1871--1960)

personalizm Focillon, Henri Joseph (1881--1943)

formalizm (Ic) estetyczny Fogazzaro, Antonio (1842-1911)

modernizm (2) Foucault, Michel (1926-1984)

episteme (2)

poststrukturalizm

praca (B)

strukturalizm Fouillee, Alfred (1838-1912)

idee-siły (2)

metafizyka (4) Fourier, Charles (1772-1837)

filozofia czynu (2) Fourniere, Eugene

idealizm społeczny Fox, Sidney Walter (*1912)

integratyzm

konstrukcjonizm (3) Franki, Yictor E. (1905-1997)

analiza egzystencjalna (1)

analiza egzystencji

duch (2)

wiara (2) Franklin, Benjamin (1706-1790)

antropologia (SB)

deizm (2)

homofaber (1) Frechet, Renę Maurice (1878--1973)

prawdopodobieństwo (1) Fredegisus (VIII w.)

realizm (3) pojęciowy Fredro, Aleksander (1793-1876)

„osioł Buridana" Frege, Gottlob (1848-1925)

antypsychologizm

asercja (1)

filozofia języka

logicyzm

logika formalna (b)

metajęzyk

pojęcie (2)

predykat

psychologizm

rachunek zdań

sąd (2)

56'

INDEKS OSÓB

sens (3) Frenkel, Karol (1891-1920)

nauka o moralności (2) Freud, Sigmund (1856-1939)

agresja

analiza egzystencji

ego

eros (3)

filozofia kultury

instynkt (4)

libido (a)

miłość (5)

motywacja

nieświadomość (1) jednostkowa

popęd

przedświadomość (1)

psychoanaliza (1, 2, 3)

psychologia analityczna

psychologia głębi

sublimacja

świadomość (1)

tłumienie Friedmann, Aleksander A. (1888--1925)

Wszechświat Frohschammer, Jakob (1821--1893)

generacjonizm (1) Fromm, Erich (1900-1980)

miłość (5) Fry, Roger (1866-1934)

formalizm (Ic) estetyczny Fulgencjusz z Ruspe (467-533)

generacjonizm (Ib) spirytualistyczny

Gadamer, Hans George (1900--1994)

hermeneutyka (3)

interpretacja (1) Galileusz [GalUeo Galilei] (156^ -1642)

epistemologia (2)

prostota (2)

próżnia

zasada ekonomiczności Galois, Evariste (1811-1832)

grupa (1) Galton, Francis (1822-1911)

eugenika

obraz (3) typiczny Gamow, George Anthony (1904--1968)

Wszechświat Garin, Eugenio (*1909)

humanizm (1) renesansowy Garnier, Adolphe (1801-1864)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l) Gassendi, Pierre [P. Gassend] (1592-1655)

atomistyka (1)

próżnia Gawęcki, Bolesław Józef (1889--1984)

energetyzm (b) dualistyczny

panpsychizm Geach, Peter Thomas (*1916)

asercja

kategorie semantyczne Gehlen, Arnold (1904-1970)

antropologia (3a) filozoficzna GeUiusz [Aulus Gellius] (II w.)

humanizm Gentile, Giovanni (1875-1944)

aktualizm (3), a. (4) episte-mologiczny Geoffroy Saint-Hilaire, Etienne (1772-1844)

etologia (2)

ontogeneza Gerbert z Aurillac [papież Sylwester II] (t 1003)

realizm (3) pojęciowy Geulincx, Arnold (1624-1669)

okazjonalizm Giedymin, Jerzy

antyindukcjonizm' Gilbert de la Porree (ok. 1070 --1154)

konformizm (1) Gilson, fitienne (1884-1978)

filozofia bytu

filozofia chrześcijańska, f. eh. (b)

filozofia wieczysta

personalizm

sąd (IB)

teoria poznania Gioberti, Yincenzo (1801-1852)

ontologizm, o. (1) Gobineau, (Joseph) Arthur de

(1816-1882)

rasa Goclenius, Rodolphus [Rudolf Gockel] (1547-1628)

eminentny

krytyka (2)

ontologia

psychologia Godeł, Kurt (1906-1978)

arytmetyzacja

klasa (1)

system dedukcyjny Godwin, William (1756-1836)

anarchizm (a) ind)?widuali-styczny Goethe, Johann Wolfgang von (1749-1832)

demiurg (2)

filozofia żyda (2)

forma organiczna

forma wewnętrzna

humanizm (3)

nadczłowiek

panpsychizm Gogacz, Mieczysław (*1926)

filozofia bytu Gogarten, Friedrich (1887-1967)

aktualizm (3) Gold, Thomas (n920)

Wszechświat Goldmann, Lucien (1913-1970)

strukturalizm Goldschmidt, Richard Benedikt (1878-1958)

ewolucja (n-2B)

ewolucjonizm (2a) Goldstein, Kurt (1878-1965)

samourzeczywistnienie Gonseth, Ferdinand (1890-1975)

aporia

filozofia otwarta

idoneizm Gorgiasz z Leontinoj (ok. 475 -- ok. 375 p.n.e.)

humanizm (2A)

nihilizm (1)

sofista (1) Gotszalk [Gottschalk] z Orbais (ok. 803-869)

przeznaczenie (3) Grabmann, Martin (1875-1949)

scholastyczny (1)

57*

INDEKS OSÓB

Grave, Jean (1854-1939)

anarchizm (c) komunistyczny Groddeck, George (1866-1934)

id Grotę, George (1794-1871)

pankosmizm Grotius, Hugo [Huig de Groot] (1583-1645)

filozofia prawa

prawo (IG) narodów Grzegorz I Wielki, św. (590-604)

generacjonizm (Ib) spirytualistyczny Grzegorz z Nazjanzu, św. (ok. 329 - ok. 390)

apokatastaza (2)

filozofia chrześcijańska (a) Grzegorz z Nyssy, św. (335 --ok. 399)

apokatastaza (2)

filozofia chrześcijańska (a)

godność (człowieka) (1)

immateriaUzm (a) Guardini, Romano (1885-1968)

filozofia religii Guericke, Otto von (1602-1686)

plenizm

próżnia GuiKord, Joy Paul (1897- )

intelekt (2) Guillaume, Paul (1878-1962)

ekstraspekcja Guizot, Francois (1787-1874)

klasa (3) społeczna Guthrie, Edwin Ray (1886-1959)

motywacja Guyau, Jean Marie (1854-1888)

anomia (1)

biologizm (5)

etologia (1)

sankcja (1)

sensualizm (2)

socjologizm (Ib) estetyczny

Haacke, Wilhelm (1855-1912)

ortogeneza Haeckel, Ernst (1834-1919)

antropomorfizm

autogonia (1)

ewolucjonizm (1)

filogeneza

filozofia przyrody (2)

homoteizm.

monery

ontogeneza

palingeneza (2)

tworzjrwo (1) Haldane, John Burdon Sander-son (1892-1964)

holizm (1) Hamann, Jean Georges (1730--1788)

filozofia wiary (1)

filozofia życia (2)

teozofia (1) Hamelin, Octave (1856-1907)

sensualizm Hamilton, William (1788-1856)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l)

noologia (3)

percepcjonizm (1) Hampshire, Stuart N. (*1914)

filozofia lingwistyczna Handelsman, Marceli (1882--1962)

filozofia historii (1)

historyka Hare, Richard Mervyn (*1919)

emotywizm

filozofia lingwistyczna

kognitywizm

metaetyka Harre, Romano

realizm (1) Hartley, David (1705-1757)

asocjacjonizm

atomizm (3) Hartley, Ralph Yinton Lyon (1888- )

teoria informacji (b) Hartmann, Eduard von (1842--1906)

aksjologia

nieświadomość (2)

panpsychizm

pesymizm (1)

woluntaryzm Hartmann, Nicolai (1882-1950)

aksjologia

aporia

Dasein (1-2)

fenomenologia (3)

immanencja (C)

intuicjonizm (4)

metafizyka (5)

ontologia (3)

realizm (1)

wartość (2) Hartshome, Charles (1897- )

panenteizm Harvey, William (1578-1657)

ontogeneza Hebb, Donald Olding (^1904)

behawioryzm Hegel, Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831)

alienacja, a. (1)

antropocentryzm (c) teorio-poznawczy

antyteza (3)

apolliński

Bóg (1-2)

byt

Dasein, D. (1-2)

dialektyka (6, 7)

dowód ontologiczny

duch (3)

duch świata

estetyka

ewolucjonizm (1)

fenomenologia (2)

filozofia czynu (2)

filozofia ducha (1)

filozofia dziejów

filozofia historii

filozofia przyrody (2)

historiozofia

historyczność (2)

historyzm

idea (Ic)

idealizm (I-I A) obiektywny

innobyt

inność, i. (2)

kategoria (3)

materializm (Ib)

mentalizm (1)

mesjanizm

moralność panów - moralność niewolników

niebyt (2)

panlogizm, p. (1)

panteizm (d)

postawa (2) apoUińska - dio-niz)rjska

powszechniki (2)

58=*

INDEKS OSÓB

przeciwieństwo (2)

racjonalizm (4)

synteza (4)

sztuka (2)

teoria poznania

teza (2)

triada

wolność (2)

zmiana Hegezjasz (III/II w. p.n.e.)

pesymizm (1) Heidegger, Martin (1889-1976)

adekwacja

aletheia

alienacja (3)

analityka (3) egzystencjalna

analiza egzystencjalna (1,2)

antropocentryzm (b) ontolo-giczny

antropologia (3b) metafizyczna

antycypacja (4)

apofantyczny (2)

autentyczność (2c)

bycie

Dasein (II)

egzystencja (2)

egzystencjalizm

faktyczność (2)

fenomenologia (3)

filozofia egzystencji

hermeneutyka (4)

historyczność (2)

infinityzm (d)

interpretacja (1)

izomorfizm (1) lingwistycz-no-ontologiczny

ontologia (1, 5)

postmodernizm

realizm (1)

się

sytuacja (2)

śmierć (3)

teoria poznania

transcendentny (4)

wariabilizm Heinrich, Władysław (1869--1957)

immediatyzm

pozytywizm (2) epistemolo-giczny Heiruroth, O.

zoopsychologia Heisenberg, Werner Carl (1901--1976)

filozofia przyrody (3B)

indeterminizm (Ib)

schemat (2) przewidywania Hellin, Jose (1883- )

kosmologia (1) Helmholtz, Hermann Ludwig Ferdinand von (1821-1894)

natywizm, n. (1) Helmont, Jan Baptista van (1577--1644)

archaeus

samorództwo Helvetius jHelwecjusz], Claude Adrien (1715-1771)

egoizm (1)

materializm (la) Hempel, Carl Gustav (*1905)

behawioryzm Hengstenberg, Hans-Eduard (*1904)

antropologia (3b) metafizyczna Heraklit z Efezu (ok. 540 - 480 p.n.e.)

apokatastaza (1)

arche

być

dusza (1)

eon (1)

filozofia języka

harmonia (1)

konieczność

logos (1)

makrokosmos

necessytaryzm

serce (1)

wariabilizm

wieczność (1)

wieczny powrót (Ic, Id) Herbart, Johann Friedrich (1776--1841)

apercepcja (1)

asocjacjonizm

intelektualizm (4)

monadyzm (1)

pluralizm Herbert z Cherbury, Edward (1583-1648)

deizm (la, 2)

Herder, Johann Gottfried von (1744-1803)

duch świata

em.ocjonalizm

filozofia dziejów

filozofia historii

filozofia wiary (1)

filozofia życia (2)

historiozofia

metempsychoza

nadczłowiek

panpsychizm

teozofia (1) Hermogenes (II w. n.e.)

gnostycyzm (1) Herodot pierodotos z Hahkar-nasu] (485 - ok. 425 p.n.e.)

historia Herschel, John Frederick (William) (1792-1871)

indukcjonizm (b) Hertwig, Oskar von (1849-1922)

biologia ogólna Hess, Moses (1812-1875)

filozofia czynu (2) Hesse, Mary B.

realizm (1) Hieronim [Hieronymus], św. (ok. 331-420)

syntereza Hilbert, David (1862-1943)

deskr)^cja (2b)

formalizm (2)

liczba (4)

metamatematyka Hintikka, (Kaarlo) Jaakko Q\x-hani) (n929)

indukcjonizm (b) Hipolit Rzjmiski, św. (III w. n.e.)

tradycja (2b) Hippiasz z Elidy (V-IV w. pji.e.)

sofista (1) Hobbes, Thomas (1588-1679)

biologizm (5)

egoizm (2)

filozofia prawa

kojarzenie

konwencjonalizm (2)

materializm (la)

polimorfizm (1) antropologiczny

pozytywizm prawny (b)

59=^

INDEKS OSÓB

sensualizm (1)

stan natury (1)

umowa społeczna Hodgson, Shadworth HoUoway (1832-1912)

epifenomenalizm Hoene-Wroński, Józef Maria (1776-1853)

autokreacja (a)

Bóg (1-2)

mesjanizm

racjonalizm (4) Hoenen, Petrus (1880-1961)

kosmologia (1) Holbach, Paul Henry Thiry d' (1723-1789)

hylozoizm

materializm (la) Home, Henry [Lord Kames] (1696-1782)

wzniosłość Homer

eon

serce Hook, Sidney (n902)

instrumentalizm (2) Hoyle, Fred (^1915)

stan stacjonarny (2)

Wszechświat Hraban Maur [Hrabanus Mau-rus] (784-856)

indyferentyzm (I) Hubble, Edwin Powell (1889--1957)

Wszechświat Huet, Pierre Daniel (1630-1721)

fideizm (1) Huizinga, Johan (1872-1945)

zabawa Hume, David (1711-1776)

agnostycyzm (1)

asocjacjonizm

atomizm (3)

deizm (Ib)

doskonałość (2)

dusza (2)

emocjonalizm

fenomenalizm (2)

historiozofia

idea (IVd)

idealizm (I-2A) immanentny

immanentyzm (2)

immediatyzm impresja indukcja nauka (1-2)

nominalizm (la) radykalny pozytywizm (1) prawdopodobieństwo (6) przekonanie przyczynowość (1) sensualizm (1) substancja (1) sympatia (3) wzniosłość Husserl, Edmund (1859-1938) akt (2)

analiza egzystencjalna (1,2) antycypacja (4) antypsychologizm apofantyka aspekt

byt (D) idealny cogitatio (2) dóxa (2)

doskonałość (2) eidos (2) ejdetyka (1) faktyczność (1) fenomenologia (3, 4) formalizacja (2) hyle (2) hyletyka idealizm (I) intencja (3) intencjonalizm (2) intencjonalność ja (7) czyste kategorie semantyczne moment (2) naoczność noemat ontologia (4) psychologizm racjonalizm (4) realizm (1, 2)

redukcja fenomenologiczna residuum (2)

spostrzeżenie (1), s. (Ic) wewnętrzne strumień świadomości (2) transcendentalizm (4) treść (6) twierdzenie

„wzięcie w nawias Hutcheson, Francis (1694-1746)

emocjonalizm

zmysł moralny

zmysł piękna

życzliwość powszechna Hutton, James (1726-1797)

aktualizm (1) Huxley, Julian Sorell sir (1887--1975)

ewolucjonizm (2b) Huxley, Thomas Henry (1825--1895)

abiogeneza

agnostycyzm

antropocentryzm (a) kosmologiczny

epifenomen

epifenomenalizm

ewolucjonizm (1) Hyde, Thomas

dualizm

Ingarden, Roman (1893-1970)

aksjologia

artyzm

asercja

autonomia (3)

brzydota (2)

byt (C) intencjonalny, b. (D) idealny

czas (5)

doznanie (3)

dziedzina (3)

ejdetyka (1)

estetyka

fenomenologia (3)

filozofia literatury

forma (3)

heteronomia (3)

intencjonalność

materia (5)

moment (2)

możliwość (4)

natura (11-3)

ontologia (4)

pierwotność (bytowa)

prawda (I-I) poznawcza

proces

przedmiot (2), p. (3) estetyczny

przeżycie (3) estetyczne

ÓO"*

INDEKS OSÓB

rozsądek (2)

samodzielność (bytowa)

samoistność (2)

sposoby istnienia (2)

świat (4)

transcendencja (2)

znak Ingarden, Roman Stanisław (*1920)

teoria informacji (b) Innocenty XI [Benedetto Odes-calchi] (1611-1689)

kwietyzm (1) Ireneusz z Lyonu, Św. (II w. n.e.)

tradycja (2a) Izaak ben Salomon Israeli (ok. 850-ok. 950)

prawda (I-I) poznawcza Izokrates (436-338 p.n.e.)

humanizm (2A)

Jackson, John Hughlings (1835--1911)

dezintegracja (3) Jacobi, Friedrich Heinrich (1743--1819)

emocjonalizm

filozofia wiary (1)

nihilizm

teozofia (1) Jaeger, Werner (1888-1961)

humanizm (2B) Jaensch, Erich Rudolf (1883--1940)

ejdetyka (2)

wyobrażenie ejdetyczne James, William (1842-1910)

abstrakcjonizm

fortuityzm

funkcja (3) psychiczna

instrumentalizm (1)

metafizyka (4)

pluralizm

pragmatycyzm

pragmatyzm (1)

prawda (I-2b) poznawcza

psychologia fiinkcjonalna

strumień świadomości (1)

synechizm

tychizm

woluntaryzm (2) Jan od Krzyża [Juan de Yepes

y Alvarez], św. (1542-1591)

ekstaza (3)

teologia negatywna Jan Paweł II [Karol Wojtyła] (*1920)

cywilizacja (4) globalna

godność (człowieka) (1)

humanizm (2Bd)

soUdamość (2) Jaspers, Karl (1883-1969)

antropologia (3b) metafizyczna

egzystencjalizm

filozofia egzystencji

filozofia wieczysta

historyczność (2)

metoda apofatyczna

mit (1)

personalizm

pokój

sytuacja (2)

śmierć (3) Jefferson, Thomas (1743-1826)

deizm (2) Jevons, William Stanley (1835--1882)

algebra logiki

indukcjonizm (b) Joachim, Harold Henry (1868--1938)

prawda (I-2a) poznawcza Johannsen, Wilhelm Ludwig (1857-1927)

fenotyp

genotyp

mutacjonizm Jouffroy, Theodore Simon (1796--1842)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l) Jung, Carl Gustav (1875-1961)

anima

animus

archetyp (2)

charakterologia

ekstrawersja

hormizm

indywiduacja (3)

introwersja

lihido (b)

mit (4)

nieświadomość (1) zbiorowa

przemiana (2) psychoanaliza (2) psychologia analityczna psychologia głębi świadomość (1) świadomość zbiorowa (2) Juszkiewicz, Paweł Solomono-wicz (1873-1945) empiriomonizm empiriosymbolizm

Kaczorowski, Stanisław (1888--1971)

teoria przedmiotu Kahn, Charles H.

asercja

być Kajetan [Thomas de Vio] (1468--1534)

abstrakcja (I-I) Kalinowski, Jerzy (*1916)

filozofia bytu

logika deontyczna Kallen, Horace Meyer (1882--1974)

instrumentalizm (2) Kalwin, Jan [Jean Calvin] (1509--1564)

determinizm (8)

przeznaczenie (3) Kamiński, Stanisław (1919-1986)

filozofia bytu

metametafizyka

sąd (1) Kant, Immanuel (1724-1804)

a posteriori (3)

a priori (3)

adekwacja

agnostycyzm (1)

aksjomat (3)

analityka (2) transcendentalna

analogia (Ib)

antropocentryzm (c) teorio-poznawczy

antycypacja (3, 4)

antynomia (2)

antyteza (2)

apercepcja (1)

apodyktyczny (Ib)

aprioryzm (Ib) umiarkowany

architektonika (2)

INDEKS OSÓB

asertoryczny (b)

autonomia (2)

bezinteresowność (2)

całość (4)

cel (3)

czas (Ib)

czysty roziun

Dasein, D. (I-I, 2)

dedukcja (2) transcendentalna

definicja realna

deizm

deontologia (2)

deontologizm (b)

dialektyka (5)

dobra wola

doskonałość (2)

dowód fizyko-teleologiczny

dowód kosmologiczny

dusza (2)

dyskurs

epistemologia (2)

estetyka

estetyka transcendentalna

fatum

fenomenalizm (1)

fenomenologia (1)

fikcjonalizm

filozofia przyrody (2)

filozofia transcendentalna, f.t.(l)

finalizm (1)

forma (2)

formalizm (la) teoriopozna-wczy; f. (Ib) etyczny

godność (człowieka) (2)

heteronomia (2)

idea (IVe)

idealizm, i. (I-2B) transcendentalny

immanentny (4)

imperat5rw hipotetyczny

imperatyw kategoryczny

intelekt (3)

introspekcja

intuicja (2)

ja (3) transcendentalne

kanon (3)

kategoria, k. (2)

kategoryczność (3)

kognitywizm

konceptualizm (1)

konieczność (5)

konstrukcja (2)

konstrukcjonizm (2)

kosmogonia (1)

kosmologia (1) racjonalna

krytycyzm (3)

krytyka (4)

legalność (2)

materia (3)

mesjanizm

metafizyka (2)

modalność (1)

monadologia (2)

moralizm (1)

natywłzm (1)

niepoznawalność

nominalizm (Ib) umiarkowany

noologia (2)

normatywizm

noumen (1)

ograniczenie (2)

Organon (2)

paralogizm (2)

perfekcjonizm (1)

piękno (1)

pneumatologia (1)

pojęcie (1)

pokój

postulat (1)

prawdziwość (1)

predykabiUa (2, 3)

problematyczny (Ib)

przeczenie (2)

przestrzeń (If)

przeżycie (3) estetyczne

przyczynowość (1)

racjonalizm (1, 2)

realizm (Bb) krytyczny

realność (3)

receptywność (2)

rozsądek (2)

rozum

rygoryzm

rzecz (3)

rzecz sama w sobie

sąd (lAc-)

schemat (4) transcendentalny

słuszność

spekulacja

substancja (1)

substancjalizm (1)

substancjakiość (2)

teizm

teoria poznania

teza (1)

transcendencja (2e)

transcendentalizm (3)

twierdzenie

uczucie (1)

władza (3)

wola (3) własna

woluntaryzm

wrodzony (1)

wzniosłość

zasada ekonomicznośd

zjawisko (3)

zmysł wewnętrzny Kantorowicz, Hermann lHrich (1877-1940)

filozofia prawa Kardiner, Abram (1891-1981)

antropologia (2) kulturowa

osobowość (3) podstawowa Karłowicz, Jan (1836-1911)

psyche

psychika Karneades z Cyreny (ok. 214 -- ok. 129 p.n.e.)

probabiUzm (1)

sceptycyzm (1) Kautsky, Karl (1854-1938)

socjologia Kelsen, Hans (1881-1973)

normatywizm Kelvin [William Thomson] (1824-1907)

dynamizm (1) Kemeny, John George (*1926)

indukcjonizm (b)

redukcja (4) teorii Kepler, Johannes (1571-1630)

demiurg (2) Kerenyi, Karoly (1897-1973)

hermeneutyka (3) Keynes, John Maynard (1883--1946)

inwersja

prawdopodobieństwo (4) Keyserling, Hermann Alexan-der von (1880-1946)

filozofia życia (2) Kierkegaard, Saren Aabye (1813-

62*

INDEKS OSÓB

-1855)

antropocentryzm (b) ontolo-giczny

egzystencja (2)

egzystencjalizm

filozofia religii

filozofia wiary (2)

infinityzm (d)

ironia

pesymizm (1)

religijność

rozpacz (1)

skok (2) Klages, Ludwig (1872-1956)

charakterologia

duch (2)

filozofia życia (2) Kleantes z Assos (264-232 p.n.e.)

odbitka (1)

stoicyzm (1) Klee, Heinrich (1800-1840)

generacjonizm (1) Klein, Felix (1849-1925)

geometria

grupa (1) Klemens Aleksandryjski [Titus Flavius Clemens] (ok. 150 -- przed 215)

psychozofia

tradycja (2c) Kłósak, Kazimierz (1911-1982)

antropogeneza (2) filozoficzna

filozofia przyrody (3A)

kreacjonizm (Ib) Koffka, Kurt (1886-1941)

psychologia postaci Kofler, Edward

teoria informacji (c) Kohler, Wolfgang (1887-1967)

psychologia postaci Kołmogorow, Andriej N. (1903--1987)

prawdopodobieństwo (1) Koneczny, Feliks (1862-1949)

historiozofia Kopernik, Mikołaj (1473-1543)

demiurg (2) Kotarbiński, Tadeusz (1886--1981)

absurd (I-I)

definicja klasyczna

feUcytologia (2)

filozofia analityczna

funktor (2)

kairós (1)

kompleks (1)

konkretyzm

materializm (Ic)

nominalizm (3) reistyczny

onomatoid

organizacja (1)

pansomatyzm

pozytywizm (3) logiczny

prakseologia

reizm Kozłowski, Władysław Mieczysław (1858-1935)

pozytywizm (1) Kraft, Yictor (1880-1975)

indukcjonizm (b) Krasicki, Ignacy (1735—1801)

utopia (1) Krasiński, Zygmunt (1812-1859)

mesjanizm Kraus, Oskar (1872-1942)

reizm Krause, Karl Christian Friedrich (1781-1832)

panenteizm Krąpiec, Mieczysław Albert (*1921)

analogia (II)

antropologia (3) filozoficzna

filozofia bytu

filozofia przyrody (3A)

metametafizyka

partycypacja (2)

rozum szczegółowy

sąd (1, IB)

separacja Kretschmer, Ernst (1888-1964)

charakterologia

konstytucjonalizm Kreutz, Mieczysław (1893-1971)

stan (2) psychiczny Kripke, Saul Aaron (*1940)

desygnator

filozofia języka Kristeller, Paul Oskar (*1905)

humanizm (1) renesansowy Kroeber, Alfred Louis (1876--1960)

cywilizacja (3)

Krokiewicz, Adam (1890-1977)

werysymilizm

żywina Kropotkin, Piotr A. (1842-1921)

anarchizm (c) komunistyczny

życzliwość powszechna Krupiński, Franciszek Salezy (1836-1898)

pozytywizm (1) Kryński, Adam Antoni (1844--1932)

psyche

psychika Krzywicki, Ludwik (Joachim Franciszek) (1859-1941)

antropologia (2) kulturowa

socjologia Ksenofanes z Kolofonu (ok. 570--470p.n.e.)

arche

filozofia języka Ksenofont (ok. 430 - 355 p.n.e.)

sofista

utopia (1) Kubiński, Tadeusz (*1923)

logika pytań Kuhn, Adalbert (1812-1881)

naturyzm (2) Kuhn, Thomas Samuel (*1922)

paradygmat Kiilpe, Oswald (1862-1915)

metoda introspekcyjna

sztuka (2) Kiing, Hans

charyzmat Kwintylian [Marcus Fabius Ouintilianus] (ok. 35 - ok. 95)

byt

humanizm (2A)

istota

La Bruyere, Jean de (1645-1696)

charakterologia La Mettrie, Julien Offray de (1709-1751)

hylozoizm

materializm (la) La Rochefoucauld, Francois de (1613-1680)

egoizm (1) Lacan, Jacąues (1901-1981)

ÓS''

INDEKS OSÓB

strukturalizm Lachelier, Jules (1832-1918)

neopozytywizm

spirytualizm Laffitte, Pierre (1823-1903)

pozytywizm (1) Lalande, Andre (1867-1963)

logistyka Lamarck, Jean Baptiste de (1744--1829)

biologia Lambek, Joachim

gramatyka funktorowa Lambert, Johann Heinrich (1728^1777)

fenomenologia (1) Lamennais, Felicite Robert de (1782-1854)

fideizm (1)

liberalizm (3) religijny

tradycjonalizm Lande, Jerzy (1886-1954)

filozofia prawa Lange, Friedrich Albert (1828--1875)

fikcja

fikcjonalizm Łapie, Paul (1869-1927)

aksjologia Laplace, Pierre Simon de (1749--1827)

kosmogonia (1)

pozytywizm (1)

prawdopodobieństwo (2) Lavelle, Louis (1883-1951)

filozofia ducha (2) Lazari-Pawłowska, Ija (1921--1994)

emotywizm Le Bon, Gustave (1841-1931)

psychologizm Le Goff, Jacques (*1924)

scholastyczny (1) Le Roy, Edouard (1870-1954)

immanencja (C)

konwencjonaUzm (1)

modernizm (2)

neopozytywizm

nominalizm (2) naukowy

pragmatyzm (2) francuski

wola chcąca - wola chciana Le Senne, Renę (1882-1954)

filozofia ducha (2) Lederberg, Joshua (*1925)

egzobiologia

eufenika Leeuw, Gerardus van der (1890--1950)

filozofia religii Leibniz, Gottfried Wilhelm (1646-1716)

apercepcja (1)

aprioryzm (Ib)

atomizm (2)

Bóg (1-2)

brak (czegoś) (2)

ciągłość (5)

definicja realna

determinizm (9)

dóxa (2)

dowód ontologiczny

dualizm

dynamizm (2)

dyskurs

eklektyzm (2)

emanacja (2)

entelechia (2)

epistemologia (2)

fatalizm (2)

filozofia transcendentalna (3)

filozofia wieczysta

finalizm (1)

funkcja

geometria

harmonia (1)

harmonia przedustawna

harmonia z góry ustanowiona

heurystyka (1)

idealizm

identyczność

illacja

indywidualność

infinityzm (b)

intuicja (1)

jasność (3)

język (Cc)

konceptualizm (1)

logika formalna

materializm

mathesis universalis

mechanicyzm (1)

mentalizm (1)

moment (la) teraźniejszy

monada (2)

monadologia (2)

monadyzm (1)

ontologia

optymizm, o. (1) absolutny

panlogizm

paralelizm (1)

perfekcjonizm (1)

pluralizm

prawda (I) poznawcza

prestabilizm

prostota (1)

przestrzeń (le)

przyczynowość (1)

rachunek zbiorów

racja (1)

racjonalizm (2,4)

refleksja

spirytualizm (c) pluralistyczny

substancjaUzm (1)

sylogistyka

tabula rasa

teodycea

teoria mnogości

tradukcjonizm

wyraźność (2)

zasada jednostkowienia

zasada racji dostatecznej

zło (3) Lelewel, Joachim (1786-1861)

filozofia łustorii (1)

historyka Lemaitre, Georges Śdouard (1894-1966)

Wszechświat Lenin, Władimir lljicz [W. L LUja-now] (1870-1924)

dialektyka (7)

empiriomonizm

materia (4)

materializm (Ib) dialektyczny Lessing, Gotthold Ephraim (1729-1781)

deizm (2)

estetyka

metempsychoza Leśniak, Kazimierz (1911-1987)

przypadłość (2) Leśniewski, Stanisław (1886--1939)

być

64*

INDEKS OSÓB

funktor (2)

kategorie semantyczne

mereologia

metajęzyk

ontologia (7)

pozytywizm (3) logiczny

prototetyka

sylogistyka

zbiór (2) Letourneau, Charles-Jean-Ma-rie (1831-1902)

etologia (1) Leukippos z Abdery [Leucyp] (V w. p.n.e.)

atom (1)

atomistyka (1)

atomizm (la) mechanicysty-czny

próżnia Levi-Strauss, Claude (*1908)

antropologia (2) kulturowa

filozofia kultury

funkcja (4) społeczna

kultura (1)

natura ludzka (a)

struktura

strukturalizm Levy-Briihl, Lucien (1857-1939)

etologia (1)

etos (2)

kognitywizm

socjologizm (la) etyczny Lewes, George Henry (1817--1878)

emergencja

sensualizm Lewin, Kurt (1890-1947)

pole psychologiczne

psychologia topologiczna Lewis, Clarence Irving (1883--1964)

implikacja

logika modalna

pragmatyzm (1)

rachunek zdań Libelt, Karol (1807-1875)

filozofia czynu (2)

inteligencja (3)

mesjanizm Lie, Marius Sophus (1842-1899)

grupa (1) LiUenfeld-ToaHles, Paweł Fiedo-

rowicz (1829-1903)

organicyzm (2) Linde, Samuel Bogumił (1771--1847)

bycie

byt

istnieć

istność

jestestwo

żywina

żywioły Linneusz, Karol [Carl Linne] (1707-1778)

homo sapiens, h. s. (1) Linton, Ralph (1893-1953)

antropologia (2) kulturowa

osobowość (3) podstawowa Lipps, Theodor (1851-1914)

empatia (2)

psychologizm Littre, Ćmile (1801-1881)

deontologia

pozytywizm (1) Locke, John (1632-1704)

asocjacja

atom (2)

atomizm (3)

deizm (Ib)

demokracja (2)

filozofia prawa

filozofia zdrowego rozsad-ku(l)

idea (IVb), i. (II Ab) abstrakcyjna

idealizm

impresja

introspekcja

intuicja (1)

jakość (3)

język (Ca)

kategoria (1)

kojarzenie

konceptualizm (1)

refleksja

substancja (1)

świadomość (1)

tabula rasa

teoria poznania

zmysł wewnętrzny

znaczenie (la) Loisy, Alfred (1857-1940)

modernizm (2)

Lorenz, Konrad Zacharias (1903--1989)

antropologia (3a) filozoficzna

etologia (2)

instynkt (5) Lotze, Rudolph Hermann (1817--1881)

aksjologia

finalizm (1)

idealizm teleologiczny

interakcjonizm

monadyzm (1)

panpsychizm

wartość (1, 2) Luddiusz (2. poł. V w. n.e.)

przeznaczenie (3) Lukacs, Georg (Gyorgy) (1885--1971)

alienacja (3) Lukrecjusz [Titus Lucretius Carus] (ok. 95 - ok. 55 p.n.e.)

atomistyka (1)

idol (1)

obraz

próżnia Luter, Marcin [Martin Luther] (1483-1546)

wolność (2) Lutosławski, Wincenty (1863--1954)

mesjanizm

metempsychoza Lyell, Charles (1797-1875)

aktualizm (1) Lyotard, Jean Francois (*1924)

postmodernizm Lyttleton, Raymond Arthur

stan stacjonarny (2)

Łobaczewski, Nikołaj I. (1792--1856)

geometria Łomonosow, Michaił W. (1711--1765)

materializm (la) Łukasiewicz, Jan (1878-1956)

antypsychologizm

asercja(l)

filozofia analityczna (a)

logiki wielowartośdowe

modalność (2)

36 — Słownik filozoficzny

65=*

INDEKS OSÓB

pozytywizm (3) logiczny psychologizm rachunek zdań wnioskowanie (2) Łiinaczarski, Anatolij W. (1875--1933) empiriomonizm

Mach, Ernst (1838-1916)

ekonomia myślenia

empiriokrytycyzm

energetyzm

fikcjonalizm

filozofia przyrody (2)

pozytywizm (2) epistemolo-giczny

sensualizm (1)

zasada ekonomiczności Machiavel]i, Niccoló (1469-1527)

pozytywizm prawny (b) Mackintosh, James (1765-1832)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l) Mahrburg, Adam (1855-1913)

pozytywizm (1) Maine de Biran [Marie Francois Pierre Gonthier de Biran] (1766--1824)

apercepcja (1)

fakt (3) pierwotny

ja (5)

psychologia

zmysł wewnętrzny Malebranche, Nicolas de (1638--1715)

egzemplaryzm

filozofia chrześcijańska (b)

iluminizm (1)

infinityzm (b)

kreacja (1)

okazja (2)

okazjonalizm

ontologizm (2)

opatrzność (11-2)

paralelizm (1)

widzenie w Bogu Malinowski, Bronisław Kasper (1884-1942)

antropologia (2) kulturowa

funkcjonalizm (5) Mandelbaum, Maurice (*1908)

filozofia dziejów

filozofia historii (1) Mandeyille, Bernard de (1670--1733)

egoizm (1) Mani [Manes] (ok. 216 - ok. 276)

manicheizm, m. (1) Mannheim, Karl (1893-1947)

historyzm

ideologia (II)

socjologia Mansel, Henri Longueville (1820--1871)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l)

sensualizm Marbe, K.

metoda introspekcyjna Marcel, Gabriel (1889-1973)

alienacja (3)

antropologia (3b) filozoficzna

autentyczność (2c)

egzystencja (2)

egzystencjalizm

infinityzm (d)

istnienie (2)

kondycja ludzka (2)

metaproblematyka

opinia (1)

personalizm

posiadanie (2)

problem (2)

się

tajemnica (1)

wiara (2) Marcjon (II w. n.e.)

gnostycyzm (1) Marcuse, Herbert (1898-1979)

antropologia (3b) metafizyczna

filozofia kultury Marek Aureliusz [Marcus Au-relius Antoninus] (121-180)

stoicyzm (1) Maritain, Jacąues (1882-1973)

filozofia bytu

fOozofia chrześcijańska (b)

filozofia przyrody (3A)

humanizm (2Ba) integralny

oczywistość (lA)

personalizm

piękno (2) Marków, Andriej A. (1856-1922)

algorytm Marks, Karol [Karl Heinrich Marx] (1818-1883)

alienacja, a. (3)

ateizm (a) teoretyczny

baza (1)

ewolucjonizm (1)

ideologia (II)

klasa (3) społeczna

materializm (Ib) dialektyczny

osoba (1)

praca (A)

świadomość (1) Marrou, Henri Irenee (1904--1977)

filozofia historii (1) Martin, G.

aporia Mascall, Erich Lionel (*1905)

filozofia bytu Maslow, Abraham Harold (1908--1970)

psychologia humanistyczna

samourzeczywistnienie (1) Mayr, Ernst (*1904)

ewolucja (n-2B)

ewolucjonizm (2b) Mazur, Marian (*1909)

teoria informacji (a) McDougaU, WiUiam (1871-1938)

hormizm

instynkt (3)

moty^wacja

sympatia (3) Mead, George Herbert (1863--1931)

interakcjonizm (3) symboliczny

pragmatyzm (1) Meckel, Johann Friedrich (1781--1833)

ontogeneza Mehlberg, Henryk (1904^1979)

nonsens (3)

pozytywizm (3) logiczny

pytanie Meinecke, Friedrich (1862-1954)

historyzm Meinong (von Handschuchshe-

óó'*

INDEKS OSÓB

im), Alexis (1853-1920)

asercja

asum.pcja (c)

teoria przedmiotu Melissos (V w. p.n.e.)

infinityzm (b) Melsen, AJndreas Gerardus van (H-1912)

filozofia przyrody (3A) Mendel, Gregor Jołiann (1822--1884)

mutacjonizm Mendelssohn, Moses (1729-1786)

deizm (2)

filozofia popularna Mercier, Desire Joseph (1851--1926)

illacjonizm (1)

kosmologia (1)

kryteriologia Merleau-Ponty, Maurice (1908--1961)

antycypacja (4)

autentyczność (2c)

egzystencjalizm

fenomenologia (3)

filozofia egzystencjalna (1)

historyczność (2)

spostrzeżenie (1) Merton, Robert King (*1910)

funkcjonaUzm (6) Meyer-Abich, AdoK (1893- )

holizm (1) Meyerson, Emile (1859-1933)

epistemologia (2)

kauzalizm (l)

konwencjonalizm (1) Michalski, Konstanty (1879-1947)

rachunek zdań Michalski, Krzysztof (*1948)

bycie Michał z Biestrzykowa (ok. 1450-- ok. 1520)

realizm (3) pojęciowy Mickiewicz, Adam (1798-1855)

mesjanizm Mikołaj z Autrecourt [Nicolaus de Ultricuria] (ok. 1300 - po 1350)

nominaUzm (1) MikcAaj z Kuzy [Nicolaus Krebs] (1401-1464)

Absolut

Bóg (1-2)

emanacja (2)

mikrokosmos (1)

monada (1)

panenteizm

teologia negatywna Mikołaj z Oresme (ok. 1320 --1382)

nominalizm (1) Milhaud, Gaston (1858-1918)

konwencjonalizm (1) Mili, James (1773-1836)

aprioryzm (Ib) umiarkowany

asocjacjonizm

atomizm (3) Mili, John Stuart (1806-1873)

analogia (Ib)

asocjacjonizm

asumpcja (b)

atomizm (3)

być

demokracja (1)

etologia (1)

hedonizm (1)

indukcja (2)

indukcjonizm (a)

istnienie

kategoria (1)

konotacja

pozytywizm (1)

psychologizm

utylitaryzm

użyteczność (1)

znaczenie (Ib) Mills, Charles Wright (1916--1962)

elita (1) Minkowski, Hermann (1864--1909)

czasoprzestrzeń Mises, Ludwig von (1881-1973)

prawdopodobieństwo (3) Młynarski, Feliks (1884-1972)

filozofia prawa

konceptualizm (2) Moleschott, Jacob (1822-1893)

materializm (la) Molinos, Miquel de (1628-1696)

kwietyzm (1) Monod, Jacąues (1910-1976)

antropologia (3a) filozoficzna

teleonomia Montaigne, Michel Eyquem de (1533-1592)

filozofia życia (1)

wariabilizm Montesąuieu, Charles Louis de Secondat [Monteskiusz] (1689--1755)

historiozofia

władza (4) Moore, George Edward (1873--1958)

aksjologia

filozofia analityczna, f. a. (c)

kognitywizm

spostrzeżenie (1) Morę, Thomas [Morus], św. (1478-1535)

etos (2)

miUenaryzm (2)

utopia, u. (1) Moreno, Jacob Levy (1890-1974)

socjometria Morgan, C. Lloyd (1852-1936)

akomodacja (2)

emergentyzm Morgan, Lewis Henry (1818--1881)

antropologia (2) kulturowa

socjologia Morris, Charles William (1901--1979)

pragmatyzm (1)

semiotyka Mostowski, Andrzej (1913--1975)

asercja (1)

kwantyfikator Mounier, Emmanud (1905-1950)

alienacja (3)

personalizm Mowrer, Orwal Hobart (*1907)

nadzieja (2) Muller, Friedrich Max (1823--1900)

naturyzm (2) Muller, Fritz (1821-1897)

ontogeneza

palingeneza (2) Miiller, Joharmes Peter (1801--1858)

witaHzm (B)

67=^

INDEKS OSÓB

Nagel, Ernst (1901-1985)

materializm (Ic)

naturalizm (1)

pragmatyzm (1)

redukcja (4) teorii NageU, Karl Wilhelm von (1817--1891)

modyfikacja (2) Napoleon 1 [Bonaparte] (1769--1821)

ideologia (I) Natorp, Paul (1854-1924)

idealizm (1-la) obiektywny

racjonalizm (4) Nemezjusz z Emezy (ok. 400 -- ok. 450)

godność (człowieka) (1) Neumann, John von (1903-1957)

klasa (1) Neurath, Otto (1882-1945)

felicytologia (1)

fizykalizm (1)

pozytywizm (3) logiczny

prawda (l-2a) poznawcza Newman, John Henry (1801--1890)

esprit definesse

filozofia religii

filozofia wiary (2)

logika wiary

przyświadczenie

zmysł wnioskowania Newton, Isaac (1643-1727)

epistemologia (2)

kosmologia (2a)

próżnia

przestrzeń (Id)

przyczyna (2)

relatywizm (4b) fizykalny

rewolucja naukowa

ruch (3) Nida, E.

gramatyka struktur frazowych Nieilźwiedzki, Władysław Marcin (1849-1930)

psyche

psychika Niethammer, Friedrich J. (1776--1848)

humanizm Nietzsche, Friedrich Wilhelm

(1844-1900)

antropocentryzm (b) onto-logiczny

apoUiński

biologizm (2, 5)

cykl (1)

dionizyjski

elitaryzm (3)

etologia (1)

fatum

fikcjonalizm

filozofia egzystencji

filozofia życia (2)

historyczność (2)

historycyzm

historyzm

immoralizm (1)

ironia

kategoria (2)

modernizm (1)

moralność panów - moralność niewolników

nadczłowiek

palingeneza (la)

perspektywizm (1)

polimorfizm (1) antropologiczny

postawa (2) apolMska - dio-nizyjska

postmodernizm

poststrukturalizm

sceptycyzm (Ic) etyczny

świadomość (1)

wieczny powrót (2)

wola mocy (1)

woluntaryzm

życzliwość Noel, Leon (1878-1955)

immediatyzm

Ochorowicz, Julian (1850-1917)

nauka o moralności (2)

pozytywizm (1) Ockham, Wilhelm [William of Occam] (ok. 1300 - ok. 1349)

„brzytwa Ockhama"

filozofia chrześcijańska (a)

konceptualizm (la)

konsekwencja (2)

nominalizm (1), n. (Ib) u-miarkowany

ąuidditas

teonomizm

terminizm Oparin, Aleksandr Iwanowicz (1894-1980)

abiogeneza(l)

samorództwo Oppenheim, Faul (1863-1934)

redukcja (4) teorii Ortega y Gasset, Jose (1883-1955)

enwironmentalizm (1) Orygenes (185 - ok. 254)

apokatastaza (2)

filozofia chrześcijańska (a)

gradualizm (a)

henologia

zło (1) Ossowska, Maria (1896-1974)

emotywizm

etos (2)

nauka o moralności (2) Ossowski, Stanisław (1897-1963)

artyzm

przeżycie (3) estetyczne Ostwald, Wilhelm Friedrich Wolfgang (1853-1932)

energetyzm, e. (a) monisty-czny

ewentyzm

filozofia przyrody (2) Otto, Rudolf Karl Ludwig (1869--1937)

emocjonalizm

filozofia religii

numinosum

profanum

sacrum (1) Owen, Robert (1771-1858)

utopia (1)

Paine, Thomas (1737-1809)

deizm (2) Panaitios z Rodosu (185-110 p.n.e.) stoicyzm (1) Paracelsus [Theophrastus Bom-bastus von Hohenheim] (1493--1541) archaeus

kwintesencja (2) samorództwo sympatia (1) teozofia (1)

ÓS"*

INDEKS OSÓB

Pareto, Yilfredo (1848-1923)

derywat (2)

residuum (1)

socjologia Parmenides z Elei (ok. 540 - ok. 470 p.n.e.)

aprioryzm (la) skrajny

być

byt

henologia

izomorfizm (1) lingwisty cz-no-ontologiczny

próżnia

racjonalizm (2, 4)

wieczność (1) Parsons, Talcott (1902-1979)

funkcjonalizm (6) Pascal, Blaise (1623-1662)

Bóg (I-2Ab)

brak (czegoś) (1)

definicja regulująca

deizm

esprit definesse

esprit de geometrie

geometria

infinityzm (c, d)

moralizm (1)

nic (2)

nieskończoność (2Ab) aktualna

przekonanie

serce (2)

„zakład" Pascala Pasteur, Louis (1822-1895)

samorództwo Paulsen, Friedrich (1846-1908)

woluntaryzm Pawd VI [Giovanni Battista Mon-tini], papież (1897-1978)

cywilizacja (4) globalna Paweł z Tarsu, św. (ok. 6 - ok. 64 lub 67)

ciało (3) Pawlak, Zdzisław (*1926)

informatyka Pawłów, Iwan Piotrowicz (1849--1936)

odruch

proces (2c)

warunkowanie (a) Peano, Giuseppe (1858-1932)

liczba (4)

Pearson, Karl (1857-1936)

ewolucja (n-2Cb)

scjentyzm (1) Peirce, Charles Sanders (1839--1914)

pragmatycyzm

pragmatyzm (1)

semiotyka

synechizm

tychizm

znak Perelman, Chaim (1912-1984)

sprawiedliwość (2b) konkretna Perier, P. M.

antropogeneza (2) filozoficzna Perry, Ralph Barton (1876--1957)

aksjologia Petrażycki, Leon (1867-1931)

etologia (1)

filozofia prawa

psychologizm Pfander, Alexander (1870-1941)

fenomenologia (3)

przedmiot (2) Piaget, Jean (1896-1980)

egocentryzm (2)

psychologia strukturalna

struktura

strukturalizm, s. (b) Picavet, Francois-Joseph (1851--1921)

scholastyczny (1) Pico delia Mirandola, Giovanni (1463-1494)

godność (człowieka) (1)

sympatia (1) Pieter, Józef (n904)

biologizm (5) Piotr Auriol [Petrus Aureoli] (t 1322)

konceptualizm (Ib) Piotr Hiszpan [Petrus Hispanus] (1210-1220 -1277)

supozycja (1)

sygnifikacja (1) Pirie, Norman Wingale (*1907)

biopoeza

eobiogeneza

eobiont

Pirron z EUdy (ok. 375 - ok. 285 p.n.e.)

sceptycyzm (1) Pitagoras z Samos (ok. 572 - ok. 497 p.n.e.)

arche

dusza (1)

filozofia

metempsychoza

wieczność (1) Pittendrigh, C. S.

teleonomia Pius X [Giuseppe Sarto], Św. (1835-1914)

modernizm (2) Platę, Ludwig (1862-1937)

ortogeneza Platon (ok. 427 - 347 p.n.e.)

anamneza (1)

anioł (2)

aprioryzm (la) skrajny

archi

arystokracja (2)

Bóg (1-2,1-2C)

brzydota

być

byt, b. (D) idealny

celowość (1)

czas (A) cykliczny

daimónion (1)

demiurg (1)

demokracja

dialektyka (2)

dialog (1)

didnoia

dobro (1)

dóxa (1)

doskonałość (1)

dualizm (la)

dusza (1, D)

egzemplaryzm

elitaryzm (1)

eon (2)

episteme (1)

eros (1)

estetyka

etos (2)

eudajmonizm

fikcjonalizm

filozofia

filozofia języka

filozofia prawa

69*

INDEKS OSÓB

filozofia społeczna forma (IB) forma organiczna henologia hermeneutyka (1) humanizm (2B) hylemorfizm idea, i. (la, V) idealizm idol (3b) jaskini inteligencja (lA) intuicjonizm (3) ironia jaskinia (1) jedno (1) kalokagathta konieczność (IB) makrokosmos metempsychoza metoda apofatyczna metoda sokratejska mimesis miłość (2) mit (2) monada (1) natywizm (1) niebyt (IB') noeza(l) noumen nous 2) odbitka (2)

partycypacja (1), p. (2) paruzja (1) piękno (2) polityka (1) postmodernizm praca

przestrzeń (la) przyczyna psyche

racjonalizm (2, 4) realizm (3) pojęciowy refleksja rozumienie serce (1) sofista utopia (1) wieczność (1) zło (1) Plechanow, Gieorgij W. (1856--1918) empiriomonizm

materializm (Ib) dialektyczny

socjologia Plessner, Helmuth (1892-1985)

antropologia (3a) filozoficzna Plotyn(ok.204-ok.269)

autarkia(l)

Bóg (1-2)

dusza (C)

ekstaza (1)

emanacja (1)

emanatyzm

estetyka

forma organiczna

forma wewnętrzna

gradualizm (b)

henologia

hipostaza(l)

idea (Ib)

intuicjonizm (3)

Jedno (2)

mistycyzm (1)

panenteizm

racje zarodkowe (2)

realizm (3) pojęciowy

sympatia (1)

teologia apofatyczna

teoria (1)

zło (1) Plutarch (przed 50 - po 120)

mikrokosmos Poincare, Henri (1854-1912)

epistemologia (2)

konwencjonalizm (1) Popper, Karl Raimund (1902--1994)

antyindukcjonizm

antypsychologizm

falsyfikacja

hipotetyzm

indukcja

nauka (1-2)

psychologizm

racjonalizm (2)

termin (4c) dyspozycyjny

weryfikacja Porfiriusz (232-304)

„drzewo Porfiriusza"

gatunek (2)

Organon (1)

predykabilia (1)

przypadłość (2)

rodzaj (2)

różnica gatunkowa

właściwość (1) Poriecki, Płaton S. (1846-1907)

algebra Boole'a (2) Portmann, Adolf (1897- )

antropologia (3a) filozoficzna Poseidonios z Rodosu (135-51 p.n.e.)

stoicyzm (1) Post, Emil (1897-1954)

algorytm

logiki wielowartościowe

rachunek zdań Prat, Louis

antropoteizm Prezzolini, Giuseppe (1882- )

pragmatyzm (1) Prichard, Harold Arthur (1871--1947)

deontologia (2) Prior, Arthur Norman (1914--1969)

modalność (2) Prodikos (V w. p.n.e.)

sofista (1) Proklos (410-485)

henologia

opatrzność (I) Protagoras z Abdery (ok. 480 --410p.n.e.)

humanizm (2A)

sofista (1) Proudhon, Pierre Joseph (1809--1865)

anarchia (1)

anarchizm (b) kolektywistyczny Pseudo-Dionizy Areopagita [Dionysius Areopagita]

Bóg (1-2)

Dobro (2)

eminentny

filozofia chrześcijańska (a)

hierarchia

opatrzność (I) Pseudo-Longinos [Cassius Lon-ginus](ok.213-273)

wzniosłość Putnam, Hilary (*1926)

70*

INDEKS OSÓB

fizykalizm (2)

Quesnay, Francois (1694-1774)

fizyka (3) społeczna Quine, Willard van Orman (n908)

racjonalizm (2)

realizm (1)

znaczenie (Id)

Radcliffe-Brown, Alfred Regi-nald (1881-1955) antropologia (2) kulturowa ftmkcja (4) społeczna Radiszczew, Aleksandr N. (1749--1802) materializm (la) Rahner, Karl (1905-1984)

antropogeneza (2) filozoficzna Bóg (1-2) filozofia religii Ramsey, Frank Plumton (1903--1930)

teoria typów Rankine, William John Mac-quorn (1820-1872) energetyzm Rashevsky, Nicolas (1899- )

relacjonalność Reclus, Jacques-filisee (1830--1905)

anarchizm (c) komunistyczny Regis, Pierre-Sylvain (1632--1707) okazjonalizm Reichenbach, Hans (1891-1953) asercja (1) deskrypcja (2b) filozofia przyrody (3D) funktor (1) indukcjonizm (b) prawdopodobieństwo (5) probabUizm (2) Reid, Thomas (1710-1796) filozofia przyrody filozofia zdrowego rozsad-ku(l) percepcjonizm (1) spostrzeżenie (1) zdrowy rozsądek (3)

Reimarus, Herman Samuel (1694-1768)

deizm (2) Reinhold, Karl Leonhard (1758--1823)

teoria poznania Reinke, Johannes (1849-1931)

witalizm (B) Renugiusz z Auxerre (841-908)

realizm (3) pojęciowy Remusat, Charles de (1797-1875)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l) Renan, Ernest (1823-1892)

amoralizm (la) sceptyczny

dialog (1)

panteizm (e)

perfekcjonizm (1) Renoirte, Fernand (1894-1958)

czas (Id) Renouvier, Charles (1815-1903)

fenomenizm

inność (3)

monada (2)

monadologia (3)

monadyzm(l)

personalizm

scjentyzm

teoria względności (1)

transformizm (2) Ribot, Theodule-Armand (1839--1916)

asocjacjonizm

cenestezja (2)

epifenomenalizm Rickert, Heinrich (1863-1936)

aksjologia

filozofia życia (2)

historyzm

idealizm (I-IA) obiektywny

idiograficzny Ricoeur, Paul ("1913)

aletheia

hermeneutyka (2, 3)

historyczność (2)

mit (1)

sens (5) Riehl, Alois (1844-1924)

impresjonizm (2) Riemann, Georg Friedrich Bernhard (1826-1866)

geometria

Rignano, Eugenio (1870-1930)

witalizm (B) Rindfleisch, Georg Eduard von (1836-1908)

witalizm (B) Rogers, Carl Ransom (1902--1987)

psychologia humanistyczna Rorty, Richard (*1931)

postmodernizm RosceUn, Johannes [RosceUinus z Compiegne] (ok. 1050 - ok. 1124)

nominalizm (1)

sermonizm Rosen, Robert

relacjonalność Rosenzweig, S.

agresja Rosmini-Serbati, Antonio (1797--1855)

generacjonizm (1) Ross, WiUiam David (1877-1971)

deontologia (2) Rousseau, Jean Jacąues (1712--1778)

deizm (2)

demokracja (2)

emocjonalizm

filozofia prawa

natura ludzka (a)

naturyzm (1)

stan natury (1)

umowa społeczna

własność (2) Royce, Josiah (1855-1916)

idealizm (I)

personalizm Royer-CoUard, Pierie-Paul (1763--1845)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l) Rugę, Arnold (1802-1880)

filozofia czynu (2) Ruskin, John (1819-1900)

estetyzm Russell, Bertrand Arthur W. (1872-1970)

antynomia (Ib)

asercja (2)

atomizm (4) logiczny

być .

INDEKS OSÓB

deskrypcja (2)

felicytologia (1)

filozofia aiialityczna, f. a. (a)

język (Cc)

liczba (4)

logicyzm

logika formalna (b)

rachtinek zdań

teoria typów

wyrażenie denotujące Rutkiewicz, Bohdan (1887-1933)

finalizm (1)

witalizm Rutten, Martin Gerard (*1910)

aktualizm (1) Ryle, Gilbert (1900-1976)

behawioryzm

filozofia analityczna (c)

filozofia lingwistyczna

Saint-Martin, Louis-Claude de (1743-1803)

iluminizm (2) Saint-Simon, Claude Henri de Rouvroy de (1760-1825)

filozofia czynu (2)

utopia (1) Salamucha, Jan (1903-1944)

rachunek zdań Santayana, George (1863-1952)

idealizm (I-IA) obiektywny

realizm (2), r. (3) pojęciowy

subsystencja (2) Sartre, Jean-Paul (1905-1980)

absurd (H)

amoralizm (Ic)

antropocentryzm (b) onto-logiczny

antropologia (3b) filozoficzna

antycypacja (4)

autentyczność (2c)

deontologizm (b)

egzystencjalizm

fakty czność

fenomenologia (3)

historyczność (2)

humanizm (2Aa) egzysten-cjalistyczny

infinityzm (d)

inność (4)

nicość (2)

ontologia (6)

psychoanaliza (4) egzystencjalna

śmierć (3)

wariabilizm

wyobrażenie Saturnil z Antiochii (II w. n.e.)

gnostycyzm (1) Saussure, Ferdinand de (1857--1913)

antypsychologizm

filozofia języka

gramatyka

językoznawstwo

poststrukturalizm

semiologia (1)

struktura

strukturalizm Savage, Leonard Jimmie (1917--1971)

prawdopodobieństwo (6) Savigny, Friedrich Carl von (1779-1861)

filozofia prawa Sawicki, Franciszek (1877-1952)

filozofia historii (1) Schaffie, Albert Eberhard Friedrich (1831-1903)

organicyzm (2) Scheler, Max (1874-1928)

aksjologia

akt (2)

antropocentryzm (b) onto-logiczny

duch (2)

emocjonalizm

empatia

fenomenologia (3)

filozofia religii

formalizm (Ib) etyczny

ideologia (II)

intuicjonizm (4)

kognitywizm

personalizm

realizm (1)

socjologia

sympatia (3)

uczucie (1)

wartość (2) ScheUing, Friedrich Wilhelm Joseph von (1775-1854)

apolliński

Bóg(I-2,I-2B)

czyn (2)

Dasein

demiurg (2)

dionizyjski

dusza świata (2)

filozofia przyrody (2)

filozofia tożsamości

filozofia transcendentalna (2)

filozofia życia (2)

idealizm (I-IA) obiektywny

mistycyzm (1)

mit (1)

natura naturans - natura natu-rata (2)

organicyzm, o. (1)

panpsychizm

postawa (2) apoUińska - dio-nizyjska

teozofia (1) Schiller, Ferdinand Canning Scott (1864-1937)

emocjonalizm

forma organiczna

humanizm (4)

pluralizm

pragmatyzm (1) Schiller, Friedrich (1759-1805)

filozofia życia Schindewolf, Otto (Heinrich) (1896-1971)

ewolucja (II-2B)

ewolucjonizm (2a) Schlegel, August Wilhelm (1767--1845)

forma organiczna Schlegel, Friedrich (1772-1829)

filozofia życia

forma wewnętrzna

hermeneutyka (1)

językoznawstwo Schleiermacher, Friedrich Ernst Daniel (1768-1834)

emocjonalizm

hermeneutyka (1)

historyczność (2)

iluminacja

infinityzm (d)

panenteizm

personalizm

światopogląd Schlick, Moritz (1882-1936)

72"

INDEKS OSÓB

fizykalizm (1)

pozytywizm (3) logiczny

psychologizm Scholz, Heinrich (1884-1956)

logika formalna Schopenhauer, Arthur (1788--1860)

antropologia (3B)

aseitas (1)

Cogito

erystyka

filozofia życia (2)

hormizm

jednostkowienie

kategoria (2)

modernizm (1)

paHngeneza (Ic)

pesymizm, p. (1)

predykabiUa (3)

wola mocy (1)

wola życia

woluntaryzm (1)

zło (1)

życzliwość powszechna Schroder, Ernst (1841-1902)

algebra Boole'a (2)

algebra logiki Schródinger, Erwin (1887-1961)

infinityzm Schubert-Soldern, Richard von (1852-1935)

filozofia immanentna

solipsyzm (2) Schuppe, Wilhelm (1836-1913)

filozofia immanentna

solipsyzm (2) Schweitzer, Albert (1875-1965)

humanitaryzm (1) Searle, John Roger (*1932)

filozofia języka

filozofia lingwistyczna Segał, Jakub (1880-1943)

brzydota (2) Sellars, Roy Wood (1880-1973)

realizm (1) Sellars, Wilfrid (1912-1989)

realizm (1) Semon, Richard (1859-1918)

engram

mneme

mnemizm Seneka [Lucius Armaeus Sene-

ca] (ok. 4 p.n.e. - 65 n.e.)

animal rationale

byt

filozofia przyrody

istota

mimesis Sertillanges, Antonin-Dalmace (1863-1948)

antropogeneza (2) filozoficzna Shaftesbury, Anthony Ashley (1671-1713)

emocjonalizm

estetyzm

forma wewnętrzna

perfekcjonizm (1)

zmysł moralny

zmysł piękna Shannon, Óaude Elwood (*1916)

teoria informacji (b) Sheldon, William Herbert (1898- )

autokreacja (a)

konstytucjonalizm Sieczenow, Iwan M. (1829-1905)

refleksologia Sigwart, Christoph (1830-1904)

psychologizm Sikorski, Roman (*1920)

algebra Boole'a (2) Simmel, Georg (1858-1912)

filozofia życia (2)

interakcjonizm (3) symboliczny

socjologia Simonde de Sismondi, Jean Charles Leonard (1773-1842)

socjologia Simpson, George Gaylord (1902—1984)

aktualizm (1)

ewolucja (11-25, C)

ewolucjonizm (2b)

kompozycjonizm

specjacja Skarga, Barbara (*1919)

episteme (2) Skinner, Burrhus Frederic (1904--1990)

behawioryzm

enwironmentalizm (2)

operacjonizm

psychologia zwierząt

warunkowanie (b) Słowacki, Juliusz (1809-1849)

mesjanizm Słupecki, Jerzy (*1904)

wartość (4) logiczna Smart, John Jamieson Carswell (*1920)

fizykalizm (2)

realizm (1) Smith, Adam (1723-1790)

sympatia (3)

życzliwość powszechna Smuts, Jan Christiaan (1870--1950)

emergentyzm

holizm (1) Sokrates (469-399 p.n.e.)

autarkia (1)

daimónion (1)

dialektyka (1)

dialog (1)

elenktyka

filozofia

filozofia życia (1)

humanizm (2B)

ironia

majeutyka

metoda sokratejska

moraUzm (1)

racjonalizm (5)

samopoznanie (1)

sofista

wiedza (la) Sorel, Georges (1847-1922)

anarchizm (d) syndykalisty-czny

mit (3) Spearmann, Charles Edward (1863-1945)

analiza (5) czyrmikowa

czynnik G Spencer, Herbert (1820-1903)

agnostycyzm

altruizm, a. (1)

analogia (Ib)

aprioryzm (Ib) umiarkowany

asocjacjonizm

atomizm (3)

biologizm (1, 2, 5)

dezintegracja (2)

etologia (1)

ZS''

INDEKS OSÓB

ewolucja

ewolucjonizm (1)

fenomenalizm (1)

filozofia syntetyczna

funkcja (4) społeczna

integracja (2)

niepoznawalność

organicyzm (2)

percepcjonizm (1)

poz)^wizm (1)

rozwój

socjologia

transformizm (2) Spengler, Oswald (1880-1936)

cywilizacja (3)

filozofia kultury

historiozofia

palingeneza (le) Spinoza, Baruch Benedict de (1637-1677)

akosmizm

atrybut (1)

Bóg (1-2)

causa sui

doskonałość (1)

dowód ontologiczny

fatalizm (2)

geometria

infinityzm (b)

intelektualizm (4)

kognitywizm

kojarzenie

modus (3)

morę geometrico

natura naturans - natura na-turata (3)

neutralizm (1)

panteizm (c)

paralelizm (1)

pokój

przyczynowość (1)

przypadkowość

racjonalizm (4)

refleksja

substancja (1)

substancjalizm (1)

system filozoficzny

teoria poznania Spranger, Eduard (1882-1963)

akt (2)

antynaturalizm

charakterologia

forma życia (1)

personalizm

psychologia rozumiejąca Stalin, losif Wissarionowicz [I. W. Dżugaszwili] (1879-1953)

dialektyka (7) Staszic, Stanisław (1755-1826)

deizm (2)

istnieć

istność

jestestwo Stein, Edith, św. (1891-1942)

fenomenologia (3) Steiner, Rudolf (1861-1925)

antropozofia

metempsychoza Steinthal, Heymann (1823-1899)

naturyzm (2) Stern, William (1871-1938)

inteligencja (2)

introcepcja

personalizm

psychologia personalistycz-na (2)

psychologia różnic indywidualnych Steuco, Agostino (Guido) [Eu-gubinus] (1496-1549)

filozofia wieczysta Stevenson, Charles Leslie (*1908)

emotywizm

kognitywizm Stewart, Dugald (1753-1828)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l) Stępień, Antoni B. (*1931)

filozofia bytu Stirner, Max [Johann Kaspar Schmidt] (1806-1856)

amoralizm (Ib) absolutny

anarchizm (a) indywidualistyczny

solipsyzm (3) Strawson, Peter Frederick (*1919)

filozofia lingwistyczna

interpretacja (2) syntakty-czna Stróżewski, Władysław (*1929)

negacja (3), n. (3A)

niebyt (1) Suarez, Franciszek (1548-1617)

fOozofia chrześcijańska (b)

vis aestimatwa Sulzer, Johann Georg (1720--1779)

filozofia popularna Sutherland, Alexander (1852--1902)

estetyzm

sympatia (3) Swedenborg, Emm.anuel (1688--1772)

iluminizm (2)

teozofia (1) Swieżawski, Stefan (*1907)

filozofia bytu Szuman, Stefan (1889-1972)

przeżycie (3) estetyczne

samoafirmacja

Ślipko, Tadeusz (*1918)

sprawność (2) moralna Śniadecki, Jan (1756-1830)

deizm (2)

istnienie Świętochowski, Aleksander (1849-1938)

etologia (1)

etos (2)

nauka o moralności (2)

Taine, Hippolyte-Adolphe (1828-1893)

atom (2)

panteizm (e) Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.)

arche

emanacja

samopoznanie (1)

syngularyzm Tarde, Gabriel de (1843-1904)

adaptacja

psychologizm Tarski, Alfred (1902-1983)

kategorie semantyczne

metajęzyk

pozytywizm (3) logiczny

prawda (I-I) poznawcza

teoria modeli Tatarkiewicz, Władysław (1886--1980)

aksjologia

estetyka

74*

INDEKS OSÓB

przeżycie (3) estetyczne

sztuka (2) Taylor, Alfred Edward (1869--1945)

personalizm Teilhard de Chardin, Pierre (1881-1955)

amoryzacja

antropocentiyzm (a) kosmologiczny

antropologia (3a) filozoficzna

Bóg (1-2,1-2Ab)

byt

cerebracja (2)

dynamizm (2)

emergentyzm

energia (3)

fenomenologia (4)

humanizm (2Bb)

hylozoizm

kolektywizacja

kompleksyfikacja

kreacjonizm (Ib)

nieskończoność (2Ab) aktualna

noogeneza

noosfera

personalizacja

personalizm

planetyzacja

pokój

przedświadomość (2)

przedżycie

punkt Omega

serce (2)

socjalizacja (2)

stwarzanie (2)

totalizacja

tworzywo (1) Telesio, Bernardino (1509--1588)

hylozoizm

panpsychizm Teofrast z Eresos (370-287 p.n.e.)

arche

charakterologia Tertulian [Quintus Septimus Florentius Tertullianus] (ok. 160-ok. 240)

generacjonizm (la) materia-

listy czny tradycja (2b)

traducjanizm, t. (a) cielesny Thiels, Gustave teologia (2) Thiers, Louis Adolphe (1797--1877) klasa (3) społeczna Thomas, William Isaac (1863--1947)

interakcjonizm (3) symboliczny socjologia Thompson, James Westfall (1869-1941) filozofia historii (1) Thomson, John Arthur (1861--1933) witalizm (b) metodologiczny TiUich, Paul (1886-1965)

ancilla theologiae (2) Tinbergen, Nikolaas (*1907) etologia (2) instynkt (5) Tindal, Matthew (1656-1733)

deizm (la, 2) Titchener, Eduard Bradford (1867-1927) aktualizm (2) doświadczenie (2) paralelizm (2) świadomość (1) Toland, John (1670-1722) deizm (2) panteizm Tolman, Edward Chace (1886--1959) behawioryzm Tołstoj, Lew Nikołajewicz (1828--1910) pasywizm Tomasz z Akwinu, św. (1225--1274)

abstrakcja (I-I), a. (1-IBc) metafizyczna afirmacja (2) angelologia (1) anioł (2) aporia atrybut (1) blask byt

całkowitość

cnota (1)

doskonałość (1)

doświadczenie (1)

dowód fizyko-teleologi-czny

dowód kosmologiczny

estetyka

filozofia chrześcijańska (a)

filozofia prawa

harmonia (2)

hylemorfizm

identyczność

immanencja (A)

intelekcja (1)

istnienie (1)

jasność

jednostkowienie

jedność (2) psychofizyczna

mądrość (1)

mikrokosmos (1)

osoba (1)

partycypacja (2)

„pięć dróg"

piękno (1, 2)

podmiot (1)

pokój

prawda (I-I) poznawcza

proporcjonalność (1)

przedmiot (2)

przyczyna (1)

ąuaestio

ąuidditas

racjonalizm (1,4)

realizm (3b) pojęciowy umiarkowany

roszczenie prawdziwościowe

rozum szczegółowy

scholastyczny (1)

sensualizm (1)

separacja

substancja (1)

system filozoficzny

sztuka (1)

tabula rasa

teologia negatywna

uczucie (1)

vis aestimativa

wiedza (la)

wrodzony (1)

zło (2)

życie (2)

75*

INDEKS OSÓB

Tongiorgi, Salvatore (1820--1865)

atomizm (Ib) dynamiczny Tonnies, Ferdinand (1855--1936) socjologia woluntaryzm Torricelli, Evangelista (1608--1647) plenizm próżnia Towiański, Andrzej (1799--1878)

mistycyzm (1) Toynbee, Arnold Joseph (1889--1975)

cywilizacja (1) filozofia kultury historiozofia palingeneza (If) Trentowski, Bronisław (Ferdynand) (1808-1869) autokreacja (a) jaźń

mesjanizm Treviranus, Gottfried Reinhold (1776-1837) biologia Troeltsch, Ernst (1865-1923) antynaturalizm historyzm hermeneutyczny Tschimhausen, Ehrenfried Walter von (1651-1708) doświadczenie (1) Turgieniew, Iwan Siergiejewicz (1818-1883) nihilizm (3) Turgot, Annę Robert Jacąues de 1'Aulne (1727-1781) perfekcjonizm (1) Turing, Alan Mathison (1912--1954) algorytm automat (2) Twardowski, Kazimierz (1866--1938) artefakt asercja

fenomenologia (3) nauka o moralności (2) petrefakt pozytywizm (3) logiczny

treść (6) Tylor, Edward Burnett (1832--1917)

antropologia (2) kulturowa

cywilizacja (1) Tymon z Flejuntu (ok. 325 - 235 p.n.e.)

sceptycyzm (1) Tyndall, John (1820-1893)

ewolucjonizm (1)

Ubaghs, Gerhard Casimir (1800-1840)

generacjonizm (1) Urbanek, Adam (*1928)

aktualizm (1)

kompozycjonizm Urbanik, Kazimierz (*1930)

teoria informacji (b)

Yaihinger, Hans (1852-1933)

fikcja

fikcjonalizm Yaughan, Thomas

antropozofia Yeatch, Henry Babcock (*1911)

logika epistemiczna Yeitch, John (1829-1894)

filozofia zdrowego rozsad-ku(l) Yerworn, Max (1863-1921)

kondycjonalizm Yico, Giambattista (1668-1744)

historiozofia Yiret, Pierre (1511-1571)

deizm Yischer, Friedrich Theodor (1807-1887)

sztuka (2) Yogt, Karl (1817-1895)

materializm (la) Yolkelt, Johannes (1848-1930)

sztuka (2) Yolney, Constantin-Francois de (1757-1820)

ideologia (I) Yoltaire [Francois Marie Arou-et] (1694-1778)

Absolut

Bóg (1-2)

deizm (la, 2)

filozofia dziejów

filozofia historii historiozofia hylozoizm Yries, Hugo de (1848-1935) mutacja mutacjonizm

Wagner, Richard (1813-1883)

apolliński Walentyn z Aleksandrii (II w. n.e.)

gnostycyzm(l) Wallis, Mieczysław (1895--1975)

aksjologia

brzydota (2, 2B)

przeżycie (3) estetyczne

wartość (3) estetyczna Ward, James (1843-1925)

aktualizm (2)

idealizm (I-IB)

personalizm Washington, George (1732--1799)

deizm (2) Watson, John Broadus (1878--1958)

behawioryzm

enwironmentalizm (2)

psychologia zwierząt Weber, Ernst Heinrich (1795--1878)

psychofizyka Weber, Max (1864-1920)

antynaturalizm

autorytet (g) charyzmatyczny

charyzmat

socjologia Weil, Simone (1909-1943)

personalizm Weismann, August (1834--1914)

ewolucja (n-2Cb) Wertheimer, Max (1880-1943)

psychologia postaci Westermarck, Edward Aleksander (1862-1939)

aprobata (2)

eto logia (1)

etos (2)

subiektywizm (3)

!€"

INDEKS OSÓB

sympatia (3) Whitehead, Alfred North (1861--1947)

asercja (1)

byt

emergentyzm

ewentyzm

filozofia procesu

logicyzm

organicyzm (1)

panenteizm

teoria poznania

teoria typów

teoria względności (3)

wariabilizm Whitman, C. O.

zoopsychologia Wiener, Norbert (1894-1964)

cybernetyka

teoria informacji (b) Wiese, Leopold von (1876--1970)

socjologia Wilhelm z Champeaux (ok. 1070-1121)

indyferentyzm (1)

realizm (3a) pojęciowy skrajny Wincenty Kadłubek (ok. 1150 lub 1155 -1223)

pokój Wincenty z Beauvais [Yincen-tius Bellovacensis] (ok. 1250)

natura naturans - natura natu-rata (1) Wincenty z Lerynu, św. (V w. n.e., t przed 450)

tradycja (2d) Windelband, Wilhelm (1848--1915)

aksjologia

hominizm

humanizm (4)

idealizm (I-IA) obiektywny

idiograficzny

nomotetyczny

scholastyczny (1) Winkler, Konrad (1882-1962)

formizm (1) Wissler, Clark (1870-1947)

antropologia (2) kulturowa Wiszniewski, Michał (1794-

-1865)

charakterologia Witkiewicz, Stanisław Ignacy [Witkacy] (1885-1939)

czysta forma

formizm (1)

monadyzm (2) biologiczny Wittgenstein, Ludwig (1889--1951)

atomizm (4) logiczny

filozofia analityczna

filozofia języka

forma życia (2)

gra językowa

gramatyka (b) logiczna

ilość

metoda apofatyczna

weryfikacja Witwicki, Władysław (1878--1948)

asercja

supozycja (2) Wojtyła, Karol (n920)

godność (człowieka) (2)

miłość (6)

norma (1) personalistyczna

personalizm Wolff, Christian (1679-1754)

Dasein, D. (I-I)

determinizm (9)

eminentny

fatalizm (2)

filozofia przyrody, f. p. (2)

filozofia przyrody nieożywionej

kosmologia, k. (1)

monizm

ontologia

perfekcjonizm (1)

psychologia, p. (1) filozoficzna

teleologia Wólfflin, Heinrich (1864-1945)

formalizm (Ic) estetyczny Woodworth, Robert Sessions (1869-1962)

psychologia dynamiczna

psychologia funkcjonalna Woolston, Thomas (1670-1733)

deizm (2) Worms, Renę (1869-1926)

organicyzm (2)

Woroniecki, Jacek (1878-1949)

fideizm (2)

sprawność (2) moralna Worringer, Wilhelm

empatia (2) Wright, Georg Henrik von (n916)

logika deontyczna

modalność (2) Wulf, Maurice de (1867-1947)

scholastyczny (1) Wundt, Wilhelm (1832-1920)

aktualizm (2)

analogia (la)

apercepcja (2)

aprioryzm (Ib) umiarkowany

czyn (2)

etologia (1)

fikcjonalizm

kategoria (1)

paralelizm (2)

psychologia (2) empiryczna

psychologizm

świadomość (1)

woluntaryzm (2)

Zdybicka, Zofia Józefa (*1928)

filozofia bytu Zeller, Eduard (1814-1908)

teoria poznania Zenon z Elei (ok. 490 - ok. 430 p.n.e.)

aporia

argument (4a)

dialektyka (1)

dychotomia (2)

infinityzm (a)

paradoks (1) Zenon z Kition (ok. 336 - ok. 264 p.n.e.)

adiafora

stoicyzm (1) Zermelo, Ernst (1871-1954)

antynomia (Ib) Ziehen, Theodor (1862-1950)

asocjacjonizm

psychologizm Zieleniewski, Jan (1901-1973)

organizacja (1) Znamierowski, Czesław (1888--1967)

aksjologia

yy^

INDEKS OSÓB

filozofia prawa sympatia (3) życzliwość powszechna Znaniecki, Florian Witold (1882--1958)

antynaturalizm filozofia kultury socjologia Zwingli, Huldreich (1484--1531)

determinizm (8)

Żeleński, Tadeusz (Boy) (1874--1941) „zakład" Pascala

SPIS TREŚCI

Przedmowa V

Wykaz skrótów VIII

Hasła w układzie alfabetycznym 1-976

Indeks terminów łacińskich 1*

Indeks terminów angielskich 8*

Indeks terminów francuskich 21*

Indeks terminów ruemieckich 33*

Indeks osób 47*

Skład i korekta,

łamanie i opracowanie typograficzne

Antoni Podsiad

INSTYTUT WYDAWNICZY PAX

00-390 Warszawa, ul. Wybrzeże Kościuszkowskie 21A

Wydanie I - dodruk - Warszawa 2001 Ark druk. 36/16

Montaż, druk i oprawa:

Łódzkie Zakłady Graficzne, Łódź, ul. Dowborczyków 18

Printed in Poland

"'^^ ^^^oM,

Ir -

^ '^Ł--

yo(^vr^

9788321113050

Wyszukiwarka