Lateralizacja (stronność ciała) oznacza większą sprawność jednej strony ciała od drugiej, która nie ogranicza się wyłącznie do pracy rąk, choć najwyraźniej zaznacza się właśnie w czynnościach manualnych.  Nie zjawia się od razu w postaci gotowej, lecz kształtuje się stopniowa wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym dziecka.

Lateralizacja, tj. stronność półkulowa mózgu może być:
a)     jednorodna (prawo lub lewostronna), jest to norma rozwojowa
b)    skrzyżowana - gdy co najmniej jeden z organów ciała człowieka jest zdominowany po stronie przeciwnej niż pozostałe, np. prawe oko i noga, a lewa ręka
c)     nieustalona - może być słaba lub silna.

• Mocna (silna), gdy obie strony ciała (ręce, nogi...) są równie sprawne i nie powodują problemów w realizacji wielu czynności oraz w orientacji przestrzennej.

• Słaba, gdy takie problemy są i to znaczne.

• Lateralizacja powiązana jest z:
  -         motoryką wielką (ruch w przestrzeni)
  -         motoryką małą (manualność)
  -         orientacją przestrzenną
  -         koordynacją wzrokowo-ruchową
  -         percepcją wzrokową
  -         myśleniem czasowo-przestrzennym opartym na pojęciach typu: wczoraj, wcześniej, następnie, kolejny, ostatni itp.
   
  Ogólnie można stwierdzić, że lateralizacja powiązana jest z rozwojem kinestetyczno-ruchowym. Jest to powiązanie wrażeń, spostrzeżeń wzrokowo-słuchowych z motoryką, tj. ruchem i tworzenie na tej podstawie związków ruchowo-słuchowo-wzrokowych.
           W terapii dzieci o zaburzonej lateralizacji potrzeba zatem wielu połączeń między analizatorami, wielu zależności percepcyjno-motorycznych i współpracy wielu struktur mózgowych.
   
  Skutki edukacyjne i rozwojowe zaburzeń lateralizacji:

• trudności w określaniu (identyfikowaniu) osi i schematu ciała (nie wie, gdzie prawa a gdzie lewa strona),

• obniżone tempo pracy,

• mała dynamika ruchu (mała aktywność ruchowa

• Mała precyzja ruchu

• niezręczność (głównie ręczna),

• brak melodii kinetycznej (płynność ruchu),

• obniżony poziom graficzny,

• obniżony poziom sprawności manualnej.

• słaba koordynacja ruchów (rąk),

• brak swobody ruchu,

• nadmierne napięcie (tonus)mięśni ręki,

• brak automatyzacji ruchów (harmonia ruchu oraz kolejność (etapy) ruchu),

• wzmożona męczliwość rąk,

• słaba koncentracja uwagi na ruchu,

• słaba pamięć ruchu (motoryczna),

• nadwrażliwość emocjonalna,

• słaba orientacja przestrzenna,

• trudności w rozumieniu i posługiwaniu się pojęciami czasowo-przestrzennymi,

• trudności w pisaniu:

• inwersja dynamiczna i statyczna

• pismo lustrzane

• opuszczanie linijekzniekształcona strona graficzna zapisu (błędy konstrukcyjne, w nachyleniu, proporcjonalności)

• niski poziom estetyczny zeszytu

• złe proporcje w zapisach

• złe rozmieszczenie na stronie i w liniaturze

• złe odległości między wyrazami i literami

• nie mieszczenie się w liniaturze

• złe połączenia międzyliterowe

• zaburzona tzw. pisemność i czytelność tekstu

• trudności w czytaniu:

• mylenie liter i wyrazów podobnych graficznie

• opuszczanie wersetów

• czytanie wspak

Zasady pracy z dzieckiem leworęcznym
1.     zasada likwidacji napięcia mięśniowego
2.     zasada wczesnej diagnozy
3.     zasada postawy ciała i nóg (zwłaszcza przy pisaniu)
4.     zasada położenia zeszytu w czasie pisania (książki w czasie czytania)
5.     zasada specyficznego uchwytu i trzymania pióra podczas pisania
6.     zasada organizacji ruchu przy pisaniu (od inskrypcji do progresji)
7.     zasada koordynacji pracy obu rąk
8.     zasada ciągłości zapisu
9.     zasada różnicowania technik
10. zasada stopniowania trudności
11. zasada koncentracji uwagi, pamięci i motywowania
12. zasada przechodzenia od ruchów globalnych do drobnych
13. zasada przechodzenia od ruchów jednostronnych, przez obustronne do naprzemiennych
14. zasada właściwej postawy wobec leworęcznych nie przestawiać!)
 
Etapy pracy z dzieckiem z zaburzoną lateralizacją i orientacja przestrzenną:

I etap - ogólne rozluźnienie mięśni, relaksacja, uspokojenie

II etap - ćwiczenia uświadamiające oś i schemat ciała (świadomość stałości stron ciała)
1.     w makroprzestrzeni
2.     w mikroprzestrzeni (płaszczyzna)

najpierw ruchy dziecka są:
a)     jednostronne (prawo lub lewostronne)
b)    potem obustronne (równolegle prawa i lewa strona ciała)
c)     następnie naprzemienne (raz lewa, raz prawa strona ciała)
 
Początkowo ćwiczenia wyżej wymienione wykonywane są w pozycji

A) pionowej potem

B) poziomej
 
Można oznaczyć daną stronę ciała ruchu poprzez użycie koloru, ruchu, gestu itp.
Należy używać tu m.in. takich urządzeń jak: lustra, materace, drabinki, składanki, mozaiki, domina itp.
 
III etap - ćwiczenia w określaniu kierunków w przestrzeni (tj. określaniu w stosunku do własnej osi ciała położenia innych obiektów).
Także w tej grupie ćwiczeń wykorzystuje się makro i mikro przestrzeń oraz ruchy jednostronne, obustronne i naprzemienne.
 
IV etap - ćwiczenia wspomagające określanie relacji przestrzennych, tj. określania (ustalania) położenia przedmiotów z użyciem pojęć typu: nad, pod, obok, między, za, przed....
 
V etap - ćwiczenia wspomagające położenie przedmiotów w przestrzeni oraz ćwiczenie w wyznaczaniu osi symetrii obiektów.
 
VI etap - techniki regulujące napięcie ręki i jej ruchy pod kontrolą wzrokową.
VII etap - techniki usprawniania motoryki rąk (dłoni, palce).
VIII etap - techniki ćwiczące grafomotorykę.
IX etap - ćwiczenia w zakresie zapisu:
a)     literowego (pismo elementowe)
b)    połączeń literowych (pismo łączne)
c)     pisania (pismo ciągłe)
 
Lokomocja (motoryka) duża.

Jest bezpośrednio związana z funkcjonowaniem analizatora kinestetyczno-ruchowego. Ogólna sprawność ruchowa przewiająjąca się w płynności ruchów całego ciała, ich całkowitej koordynacji i kontroli nad własnym ciałem.

Objawy szczególnej niezręczności są następujące:
- opóźnienia w rozwoju ruchowym w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym oraz mała aktywność ruchowa;
- ogólna niezręczność ruchowa i mała wyćwiczalność w zakresie dużych ruchów, związana z zakłóceniami napięcia mięśniowego (napięcie nadmierne lub za małe);
- brak koordynacji ruchów przy współdziałaniu różnych grup mięśniowych, dający wrażenie ogólnej niezręczności;
- osiąganie z opóźnieniem, w porównaniu z rówieśnikami, różnych umiejętności ruchowych w czynnościach codziennych, zabawowych i sportowych;
- ogólne spowolnienie ruchowe;
- unikanie zabaw ruchowych;
- zakłócenie koordynacji wzrokowo- ruchowej w zabawach i zadaniach, w których ruch odbywa się pod kontrolą wzroku (rzut piłką, gra w klasy).

Sprawności motoryczne to umiejętności wymagające bardzo precyzyjnej koordynacji (np. posługiwanie się sztućcami, jazda na rowerze, gra w piłkę). Nie kształtują się one w wyniku samego procesu dojrzewania, lecz muszą zostać wyuczone.

Najczęstsze problemy z zakresu motoryki dużej to:
- zaburzenia równowagi;
- niezgrabność w pokonywaniu przeszkód;
- słabe panowanie nad szybkością i siła;
- trudność w integracji wszystkich mięśni, w celu wykonania skoordynowanego działania.

Najważniejsze wskazania w przypadku niezręczności ruchowej:

• zachęcanie dzieci do brania udziału w zabawach ruchowych;

• umożliwienie uprawiania sportów.

ZALECANE ĆWICZENIA
1) różne rodzaje zabaw rzutnych (piłka, ping- pong, badmington);
2) różne rodzaje zabaw skocznych (gra ze skakanką, gra "w klasy");
3) ćwiczenia na równoważni o wysokości zapewniającej pełne poczucie bezpieczeństwa;
4) zabawy rytmiczne polegające na wyrażaniu ruchem muzyki, zachęcanie do swobodnej ekspresji ruchowej;
5) udział w różnego rodzaju zawodach z partnerami o zbliżonych możliwościach ruchowych, z rozwijaniem właściwej motywacji i zapobieganiem negatywnym ocenom rówieśników;
6) chodzenie po kładce bez pomocy (na płaskiej przestrzeni położyć deskę- kładkę);
7) machanie kijem lub drewnianym kołkiem w celu trafienia nieruchomego przyrządu wiszącego na wysokości ramion;
8) chodzenie na obu rękach z trzymanymi w górze nogami dziecka;
9) przeciąganie liny trzymanej przez drugą osobę przy użyciu niewielkiej siły;
10) wykonywanie skoków "pajaca";
11) przeskakiwanie przez powoli kołyszącą się linę;
12) gra w klasy;
13) przejście po kładce z różnymi przedmiotami w ręku;
14) zabawy i ćwiczenia kształtujące orientację w schemacie ciała( Pokaż proszę, gdzie masz oczy, gdzie masz uszy a gdzie nos. Gdzie masz ręce, gdzie masz nogi, gdzie na głowie rośnie włos- mówimy coraz szybciej, dziecko wskazuje odpowiednio oczy, uszy...)

Specyfika metod i technik oddziaływania terapeutycznego na dziecko polega na tym, że wiele z nich ma charakter zabawy, co wzmacnia motywację dzieci do udziału w zajęciach.

Lokomocja (motoryka) mała - synonim grafomotoryka.

Jest bezpośrednio związana z funkcjonowaniem analizatora kinestetyczno-ruchowego. Prawidłowa sprawność manualna rąk przejawiająca się właściwym tempem wykonywanych czynności i właściwą precyzją ruchów dłoni i palców.

Objawy zakłócenia motoryki małej są następujące:
- opóźnienie rozwoju praksji (umiejętności posługiwania się przedmiotami codziennego użytku);
- mała wyćwiczalność w zakresie ruchów drobnych (brak precyzji ruchów) związana z nadmiernym lub za małym napięciem mięśni;
- brak koordynacji ruchów palców, dłoni i przedramienia;
- zakłócenia koordynacji wzrokowo - ruchowej przy czynnościach wykonywanych pod kontrolą wzroku (niski poziom graficzny oraz trudności w innych zadaniach plastycznych);
- szybkość ruchów rąk niedostosowana do zadania;
- niechętne podejmowanie czynności manualnych.

Czynności z zakresu motoryki małej pobudzane są przez naśladowanie, percepcję, motorykę dużą, a przede wszystkim koordynację wzrokowo- ruchową.

Podstawowymi umiejętnościami rozwijanymi w trakcie doskonalenia motoryki małej są:
- kontrolowane ruchy rąk i palców;
- chwytanie przedmiotów jedną ręką bez pomocy;
- manipulowanie przedmiotem w celu wykonania zadania;
- skoordynowane używanie obu rąk.

W przypadku zaburzenia rozwoju motoryki małej konieczne są oddziaływania korekcyjne stymulujące rozwój i korygujące zaburzenia. Od rozwoju motoryki małej zależny jest pomyślny rozwój umiejętności samoobsługi, rysowania, pisania i artykulacji.
Gdy dziecko będzie lepiej panować nad dłońmi i palcami nauka stanie się mniej frustrująca i da zadowolenie zarówno dziecku jak i nauczycielowi.

ZALECANE ĆWICZENIA
1) malowanie farbami dużych kształtów (na arkuszach papieru rozpiętych na ścianie lub tablicy);
2) malowanie jednocześnie obydwoma rękami na dużym arkuszu papieru;
3) malowanie pędzlem linii prostych, splatanych nici, kłębuszków;
4) zamalowywanie kolorem większych płaszczyzn ruchami od strony lewej do prawej i z góry na dół;
5) zamalowywanie pól między liniami poziomymi;
6) malowanie krótkich, pionowych kresek;
7) malowanie linii falujących poziomych i pionowych (np. fale na morzu) z zachowaniem ciągłości i kierunku zgodnego z kierunkiem pisma;
8) malowanie linii spiralnych (dom ślimaka, kłębuszki);
9) kolorowanie książeczek obrazkowych;
10) rysowanie i kolorowanie pisakami (farby, miękkie kredki, pisaki wymagają niewielkiego nacisku, co zmusza do rozluźnienia mięśni);
11) kreślenie linii poziomych i pionowych "po śladzie" i samodzielnie;
12) kreślenie linii kolistych i falistych "po śladzie" i samodzielnie;
13) kreślenie linii zamkniętych (koła, owale, prostokąty);
14) łączenie liniami zaznaczonych punktów;
15) rysowanie przez kalkę techniczną wzorów dużych i drobnych o kształtach geometrycznych i literopodobnych;
16) wycinanie po liniach prostych, falistych, łamanych;
17) wycinanie figur;
18) wycinanie postaci ludzkich, zwierząt, kwiatów;
19) wycinanie części obrazków do składania;
20) wycinanie przestrzenne (np. domki, samochody, rakiety);
21) wykonywanie prac konstrukcyjnych wg wzoru (łódka, kapelusz itp.);
22) wykonywanie prac konstrukcyjnych wg własnych pomysłów;
23) lepienie z plasteliny;
24) ugniatanie plasteliny i zapełnianie nią powierzchni koła, kwadratu i trójkąta;
25) wałkowanie cienkich wałków i obwodzenie nimi narysowanych przedmiotów i figur;
26) układanie z wałeczków plasteliny różnych figur;
27) układanie klocków;
28) układanie puzzli;
29) odwzorowywanie szlaczków i wzorów.

Techniki regulujące napięcie ręki 
-         kozłowanie
-         malowanie palcami
-         wodzenie palcem po wodzie, piasku
-         zgniatanie papieru (od miękkiego do sztywnego)
-         stemplowanie paluszkami
-         wodzenie po wzorach ciągłych
-         klaskanie z różnym nasileniem
-         odpychanie się dłońmi od siebie (dzieci w parach)
-         łapanie piłek o różnej wielkości i miękkości
-         przelewanie, nalewanie
-         rozpoznawanie dotykiem przedmiotów o różnej fakturze
-         darcie papieru o różnej twardości
 
Techniki do ćwiczeń grafomotorycznych 
-         łączenie kropek do wzoru
-         szlaczki
-         kalkowanie, przerysowywanie wzorów graficznych, literopodobnych
-         kreślenie wzorów literopodobnych (ze wzoru lub z pamięci)
-         rysowanie wzorów Tymichowej
-         zamalowywanie konturów
-         obwodzenie szablonów (wewnętrznych i zewnętrznych)
-         dopełnianie rysunków (dorysowywanie brakujących elementów)
-         rysowanie (dowolne, według wzoru, według poleceń, na podstawie wierszy)
-         wodzenie palcami po labiryntach
-         zamalowywanie farbą kartonu z rysunkiem wykonanym świecą (obrazki niespodzianki)
 
I Ćwiczenia doskonalące orientację w zakresie osi i schematu ciała 
A)   Ćwiczenia w makroprzestrzeni 
-         chodzenie po równoważni
-         naśladowanie ruchów choreograficznych
-         naśladowanie ruchów rąk
-         zwisy na drabinkach na prawej i lewej ręce
-         wspinanie się po sznurze z naprzemiennym układaniem rąk na sznurze
-         wskazywanie części ciała nazywanych przez reedukatora przed lustrem i bez lustra
-         wymachy ramion według wskazań
-         podskoki raz na jednej raz na drugiej nodze
-         ćwiczenia przed lustrem
-         chodzenie slalomem
-         modelowanie części ciała wokół osi
-         udawanie ptaka, samolotu
-         maszerowanie według wskazań z akcentowaniem danego ruchu (wymachu) rękoma, nogami
-         chodzenie po „cudzych” śladach
-         pajacyki
B) Ćwiczenia w mikroprzestrzeni 
-         składanie symetrycznych części np. obrazka, kartki
-         dorysowywanie lewej (prawej strony) w rysunkach niepełnych
-         zaznaczanie na „mapach”, „planach” danych punktów, obiektów
-         dopełnianie układanek patyczkowych lub figur według osi symetrii (poziomej lub pionowej)
 
II. Ćwiczenia poprawiające orientację kierunkową (położenie obiektów w przestrzeni)
A)   Ćwiczenia  w makroprzestrzeni 
-         układy choreograficzne (naśladowanie, opisywanie)
-         układanie swojego ciała w sposób określony przez nauczyciela
-         naśladowanie lub odtwarzanie z pamięci ruchów lub ich układów
-         chodzenie „po labiryncie” według wskazań reedukatora
-         szukanie ukrytego przedmiotu według schematu mapy lub informacji werbalnych
-         zabawa zegarowa według N. Kepharta
-         zabawy (ćwiczenia ) z leniwą ósemką
-         ćwiczenia w parach np. naśladowanie kolegi stojącego naprzeciwko
 
B)   ćwiczenia w mikroprzestrzeni
-         układanki typu domina
-         układanki patyczkowe, w których najważniejsze jest rozpoznanie lub naśladowanie odwzorowywania danego kierunku, układu patyczków
-         układanki klockowe
-         zakreślanie odpowiednich pól na papierze w kratkę tak, aby powstał dany obiekt
 
  III. Ćwiczenia oprawiające określanie stosunków przestrzennych 
A)   Ćwiczenia w makroprzestrzeni
1.     układanie przedmiotów w taki sposób, jak określają to pojęcia typu: nad, pod, obok, między, wcześniej, ostatni....
2.     segregowanie (klasyfikowanie ) położenia przedmiotów na obrazkach według pojęć: nad - pod, za - przed
3.     kopanie piłki
4.     „pakowanie” walizki lub paczki pocztowej
5.     ustawianie przedmiotów według informacji ustnych
 

B)   Ćwiczenia w mikroprzestrzeni
1.     dorysowywanie przedmiotu według poleceń: nad, pod, między, ostatni...
2.     domina przestrzenne

---