Wyznaczniki prasowości:
Galaktyka Gutenberga- świat słowa drukowanego
Globalna wioska- „War and Peace in the Global Village”- 1963 r.: pierwsze użycie terminu; rewolucyjne stwierdzenie przed erą komputerów I internetu. Media 30 lat temu- prasa; teraz- ekspansja nowych mediów m.in. internetu.
„Czwarta Władza”- film „Wszyscy ludzie prezydenta”; wpływ mediów na opinię publiczną.
Ryszard Kapuściński o roli mediów współczesnych:
„Media... to Bóg o dwóch obliczach. Jest źródłem informacji, ale nie tylko informacji, ale nie tylko informacji, bo wpływa też ma kształtowanie myślenia masowego odbiorcy(...)”.
Synonimy słowa/terminu „media”:
a) środki masowego przekazu.
b) środki komunikowania masowego.
c) środki masowej informacji i propagandy.
Definicja: są to użądzenia i instytucje, za pomocą których kieruje się treści do bardzo licznej i zróżnicowanej publiczności. Są to: wysokonakładowa prasa, radio, TV, fonografia, filmy kinowe etc.
Cechy:
a) ponadregionalny zasięg oddziaływania (zmierzający do globalnego).
b) publiczność treści- kierowane są do wszystkich, kogo zainteresują.
c) treści są odbierane masowo.
d) ujednolicenie treści- homogenizacja, uproszczenie.
Misja dziennikarstwa: informowanie, rozrywka, artykulacja, edukacja, agenda setting, socjalizacja, przywództwo, krytyka i kontrola, integracja.
a) Artykulacja: system wczesnego ostrzegania, ujawnianie informacji społeczeństwu i czynienie ich publicznymi.
b) Agenda setting: „tworzenie ważności „ wydarzeń, media kreują uwagę odbiorcy na określone (wybrane przez siebie) tematy i czynią je centralnymi dla opinii publicznej.
d) Rozrywka: prasa groszowa (brukowa) istniejąca od początku mediów.
e) Socjalizacja i przywództwo: rola wychowująca, wpływ na poglądy, wybory i decyzje. Kształtowanie wzorców zachowań (nie zawsze dobrych) np.: kreskówki jako „współczesne niańki”, reality show. Potężna rola mediów w systemach autorytarnych.
f) Integracja: pomost kultur w sytuacji wielokulturowego społeczeństwa, tłumacz kultur i stylów.
Cechy komunikowania masowego wg. M. Mrozowskiego:
a) Publiczny charakter przekazu
b) Schematyczność
c) Cykliczność (seryjność, periodyczność)
d) Zwielokrotnienie (techniczna reprodukcja)
„ Wiadomość- to jest to, co ktoś próbuje przed dziennikarzem ukryć. Wszystko inne jest reklamą” - W.R. Hearst- 1906r.
Działania perswazyjne: agitacja, marketing polityczny, public relations.
Propaganda: po raz pierwszy używa w Watykanie, 1622r.: powołanie Kongregacji Propagandy Wiary przez Grzegorza XV.
Doktryny medialne: autorytarna, leninowska, liberalna
Autorytarna:
a) Z tradycji państwa fedualnego opartego o absolutną władzę monarszą
b) Główną przesłanką jest przekonanie o słabości natury ludzkiej
c) Człowiek musi być kontrolowany przez państwo
d) Siłą napędową jest mądrość monarchy
Leninowska:
a) Masowa indoktrynacja
b) Działania propagandowe wsparte naukowymi metodami
c) Upaństwowienie mediów
d) Partyjność mediów (monopol partii nad mediami)
e) Instrumentalne traktowanie mediów (ideologiczne oddziałowywanie na społeczeństwo)
Liberalna:
a) Prymat jednostki i społeczeństwa nad państwem
b) Media jako środek do realizacji praw jednostki
c) „Czwarta Władza”
d) Zaplecze filozoficzne (myśl oświecenia- zwłaszcza John Milton)
e) Główna przesłanka: człowiek istotą racjonalną- odróżnia dobro od zła.
Obiektywizm: M.Wańkowicz „Karafka La Fontaine'a”- „Racja nadrzędna to widzieć wszystkie kolory”; Beveridge „Sztuka badań naukowych”- doświadczenie: mylenie się zapytanych osób pomimo widzianego wydarzenia.
Asertoryczność (assertorus- stwierdzający): wypowiadanie sądów jednoznacznie prawdziwych lub sprawiających wrażenie prawdziwości. Są to proste stwierdzenia lub zaprzeczenia. Przeciwność dzomniemania, fikcji, ale i dogmatyzującej generalizacji.
Błędy asertoryczności: zbytnia ogólność, nacechowanie emocjonalne, nadmierna obrazowość, słownictwo (wielosłowie), przesadna ekspresja, zbędnę efekty stylistyczne, nieokreślony czas i miejsce zdarzeń, wartościowanie informacji.
Wyznaczniki literackości: fikcyjność, obrazowość języka, dominanta funkcji estetycznej, subietywizm, osoba mówiąca nie jest tożsama z autorem, funkcja autoteliczna- zwraca na siebię uwagę przez organizację językową, dążenie do ponadczasowości sądów, dopuszcalne hipotezy, prostota.
Wyznaczniki prasowości: fakty, postaci należą do istniejącej rzeczywistości, są weryfikowalne, szczegółowość (funkcjonalność słowa), dominanta funkcji infromacyjnej (czasem inpresywnej i ekspresywnej), zwięzłość, dążenie do obiektywizmu, osoba mówiąca tożsama z autorem, prawdy obiektywne i asertoryczne.
Źródła informacji dziennikarskiej:
Egon Erwin Kirsh- ciekawość dziennikarstwa
Aleksander Małachowski- „szanujący się dziennikarz musi podsłuchiwać pod drzwiami”
Janusz Rolicki- reportarze wcieleniowe (autor wciela się w różne role)
Źródła:
a) notes z nazwiskami i „namiarami”- kontakty z wieloma osobami
Źródła nieoficjalne:
a) sekretarki, sprzątaczki, szeregowi pracownicy (prawnicy w sądach)
b) opłacani informatorzy
Sensacyjne „wpadki” redakcji:
22.04.1983r.- ogłoszenie odnalezienia pamiętników Hitlera przez tygodnik „Stern”
Odnalezienie dzienników Mussoliniego- „Life”, „Corriere Della Sera”
Weryfikacja informacji:
M. Wańkowicz i „sięganie do leksykonu”
Ośrodek Dokumentacji i Analiz Prasowych Wielkopolskiej Agencji Informacyjnej: jedno z miejsc zawierających materiały do weryfikacji informacji
W. Pisarek -> nie ma określonego stylu dziennikarstwa prasowego.
Tautologie: „masło maślane” czy „fakty autentyczne”
Szablon językowy: próba pisania wysublimowanym językiem
Funkcjonalizm przedmiotu i słowa: „piękna tarcza nie broni dobrze, powinna spełniać swoje zadanie w obronie, a nie wyglądać”- funkcjonalność języka dziennikarskiego, a nie piękno.
Kwintylian-> pisać powinno się tak, aby wchodziło to w głowę automatycznie i nie wymagało specjalnego myślenia.
Dekalog informacji: szybkość, aktualność, dokładność, jasność, bezstronność, uczciwość, kreatywność, komunikatywność, konsekwencja
Obiektywizm: prawda, całkowitoś, unikanie emocji, oddzielenie informacji od komentarza, neutralność, kompetencja, strukturalizacja.
Szybkość- przykłady:
a) Bitwa pod Waterloo- informacja o przegranej szła kilka dni
b) Koniec II Wojny Światowej- kilka minut
c) Zamach na World Trade Center- wszystko działo się na żywo
Aktualność- przykłady
Pięć lat temu, 11 września 2001
Dziś jest piąta rocznica wydarzeń
Ambiwalencja aktualności (w kolejności od najwolniejszej do najszybszej): prasa, TV, radio, internet
Siła aktualności: 1938 i audycja radiowa z „Wojną Światów” Orsona Wellsa, efektem była panika, ponieważ wszyscy myśleli że wydarzenia zawarte w audycji są aktualnymi wydarzeniami.
Exlusive Story: „tworzenie” aktualności, reprodukcja aktykułu/ zapowiadanie go, będący efektem właśnego researchu lub śledztwa.
Najważniejsze pytania: Co? Kto? Gdzie? etc.
Struktura:
a) Jeśli informacja nie zawiera odpowiedzi na pytania powyżej- jest niepełna
b) Kolejność odpowiedzi na pytania zależy od naszej oceny wartości określonych kwestii
c) Kolejność wypowiedzi zmienia znaczenie i wydźwięk artykułu
Informacja: 70% materiałów publikowanych w prasie to informacja, 30% to publicystyka.
|
|
|
Budowanie informacji:
Lead (akapit wstępny) -> Body (akapit tranzytywny) -> akapit końcowy
Najważniejsze informacje (3 zdania) -> Rozbudowa -> Podsumowanie
Funkcje języka wg. Jacobsona: informacyjna, ekspresywna, impresywna, fatyczna, poetycka, metajęzykowa (symboliczna).
Podstawowe funkcje w prasie: przedstawieniowa (w informacji), ekspresywna (w reportażu), impresywna (w publicystyce).
Źródła informacji dziennikarsiej -> pierwsza strona
Wiarygodność informacji: prestiż i status gazety („Nie”, „Gazeta Wyborcza”)
Informacja usamodzielniona: niepotwierdzona niczym, a podana do wiadomości publicznej, odwołująca się do innych informacji podanych wcześniej.
K. Lorenz: barieru procesu komunikacji-> autor musi tak opracować tekst, aby te wszystkie bariery przemałać.
Retoryka: sztuka komunikowania publicznego, szuka odpowiedzi na to, aby być zauważonym, zrozumianym, słuchanym, aprobatowanym i zapamiętanym.
Zauważenie:
a) Postrzegane jest to, co intensywne i wyróżniając się- stałe rubryki, urozmaiceie.
Układ tekstu:
a) Dużo akapitów (urozmaicenie, przerwanie monotonii)
b) Wyliczanie (łatwość odbioru)
c) Dialogi
d) Podrozdziały, rozdziały, śródtytuły
e) Szerokość szpalty
Akapity prasowe:
a) Naukowy- na początku sądy szczegółowe, na końcu wnioski
b) Dziennikarski- wnioski i sądy szczegółowe
Utrzymanie uwagi: najbardziej interesuje sensacja i kontrowersja
Zasady języka:
a) Pisać interesująco
b) Obrazowo
c) Unikanie abstrakcyjnych pojęć
d) Hiponimy- terminy szczegółowe (np. walc)
e) Hiperonimy- terminy ogólne (np. taniec)
Stopień szczegółowości: grosz, moneta, pieniądz, środek płatniczy.
Czasownik: dominacja form osobowych strony czynnej, mało imiesłowów, bezokoliczników, eliminacja strony biernej (dłuższa, mniej ekonomiczna)
Eliminacja wstępu: unikanie szablonów
Jasność tekstu: rodzima leksyka, nazywanie przedmiotów wprost, unikanie fachowej terminologii, unikanie wielosłowia, słownictwa kancelaryjnego (wysublimowanego).
Przekonywanie: jeżeli ubieramy fakt w słowo, dokonujemy jego interpretacji.
Stopniowanie argumentów:
a) Klasyczna- od słabych do mocnych
b) Nowoczesna Houlanda- od mocnych do słabych
Zasady posługiwania się słowem wg. Grice'a
a) Zasada ilości- tyle ile jest wymagane
b) Zasada jakości- pisanie prawdy
c) Zasada odniesienia- pisanie na temat
d) Zasada sposobu- pisanie zrozumiale dla czytelnika
Siła faktu:
1. „Życie jest pełne niekończących się aburdów, które nie potrzebują dbać o pozory, gdyż są prawdziwe” (Pirandello)
2. „Fantazja człowieka nie jest w stanie wymyślić tych wszystkich odmian, odcienie rzeczywistości, które nam daje życie” (Mackiewicz)
3. „Rzeczywistość im bardziej jest rzeczywista, tym niekiedy bardziej nieprawdopodobna” (Dostojewski)
Kojarzy się ściśle z definicją reportażu: z łac. reporto- odnoszę, zawiadamiam; odnościć wydarzenie do świadomości innych osób.
M. Wańkowicz- reportaż jest tak stary jak stary jest świat.
Elementy prereportażowe:
„Pisma” Cezara - pierwsze elementy reportażu
„Zagłada Pompei” Piniusza Młodszego
Sprawozdania z podróży (itineraria- opisy miejsc, w których warto się zatrzymać i diariusze- opisy podróży):
Kroniki Galla Anonima i Jana Długosza
Kroniki Ibrahima Ibn Jakuba - filozof arabskiego pochodzenia, podróżnik.
Marco Polo „Opisanie Świata”
Opisom sprawozdań towarzyszyła duża liczba obrazków, relacji z rozmów z kupcami, które dodawały egzotyczności tekstom.
Opowiadania kupców, żeglaży i podróżników, rycerzy, listy (epistolografia).
XIX w.:
Julian Ursyn Niemcewicz „Podróże historyczne po ziemiach polskich od 1811 do 1928 roku”
Henryk Sienkiewicz „Listy z podróży do Ameryki”
Za pierwszy polski reportaż, we współczesnym rozumieniu tego słowa, uznaje się Pielgrzymkę do Jasnej Góry Wł. Reymonta, ale autorem pierwszego bym J.I. Kraszewski „Pracownia Suchodolskiego”.
XVI w.:
Poematy podróżnicze:
„Flis” Sebastiana Klonowicza (1595)- o flisakach transportujących drewno Wisłą
„Morska nawigacja do Lebeka” Marcina Borzymowskiego (1651)
„Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu” Słowackiego (1840)
XVIII w.:
Jan Potocki „Podróż do Turek i Egiptu” (1789)
Stanisław Staszic „Podróż do Wiednia i do Włoch”
J. U. Niemcewicz „Podróże po Ameryce 1797- 1807”
J. U. Niemcewicz „Podróże historyczne po ziemiach polskich od 1811 do 1828 roku”
Seweryn Goszczyński „Dziennik podrózy do Tatarów” (chodzi o wyprawę do Tatr) (1853)
J. I. Kraszewski „Wspomnienia Wołynia , Polesia i Litwy”
Pozytywizm:
Listy pisarzy-korespondentów prasy codziennej:
Sienkiewicz „Listy z podróży do Ameryki” (1876-1878)
Sienkiewicz „Listy z Afryki” (1891- 1892)
Adolf Dygasiski „Listy z Brazylii” (1891)
XX w.: ZSRR
Grupy programowe: „Lef”, „Nowyj Lef”
Sztuka powinna być budowaniem życia poprzez rejestrację faktów.
Dążenie do konkretu, do intelektualizmu i programowego autentyzmu.
Literatura o ploretariacie, robotnikach poświęcających wszystko dla ojczyzny i wodza, reportaż został uznany za marksistów jako doskonałą formę do wyrażania tego, co chcą.
Lata 30. XXw.: Europa
Niemcy: „Sachliteratur”, „Sachbuch”, „Sachschrift”
Anglia: „non-fiction”
Rosja Radziecka: “nauczno-chudożestwiennaja literatura”
Autorzy: Egon Erwin Kisch „Chiny bez maski”, John Reed „Dziesięć dni które wstrząsnęły światem”, Ernest Hemingway, Melchior Wańkowicz, Ksawery Pruszyński „W czerwonej Hiszpanii”, John Hersey „Hiroshima”.
XX w.:
E. Hemingway: „najwięszky pisarz wśród dziennikarzy”
Truman Capote: „Z zimną Krwią” - powieść reportażowa.
XX w.: Polska - 20-lecie Międzywojenne
Aleksander Wat: dyskusja nad programm autentystów na łamach „Miesięcznika Literackiego”. Po raz pierwszy pojawia się termin „literatury faktu”.
Dyskusje w środowisku zespólu literackiego „Przedmieście”- Helena Boguszewska i Jerzy Kornacki.
E.E. Kischa: „Co myślę o reportarzu? Wierzę, że jest to pokarm literacki przyszłości. Nie będzie powieści, nie będzie powieści z wymyśloną fabułą. Powieść to literatura minionego wieku”. Tutaj się mylił.
Reportarze na łamach „Wiadomości Literackich”:
Miron Mironowicz: „Więzienie w Baranowiczach” (częściowo skonfiskowany) - sytuacja więziennicza w 20-leciu międzywojennym, świat brutalny, dysproporcji społecznych, walki politycznej i patologii.
Ewa Szelburg-Zarębina: „Myjcie owoce”- o komunistach więzionyc h w czasach Polski secesyjnych, tytuł wyczytany z więzienia (hasło propagandowe) powiązany z nieludzkimi warunkami więziennymi.
Wanda Melcer: „Polskie gejsze”, „Miasto w mroku”, „Czarny ląd- Warszawa”- pokazują świat, którego odbiorca (wykształcony inteligent burżuazyjnego pochodzenia) nigdy nie widział. Te reportarze miały spełnić wymagania sensacji, egzotyki i czegoś ekstremalnego.
Jalu- Kurek: „Franuś umiera na Naprawie”- świat prowincji, niewyedukowany, zapóźnienia cywilizacyjnego.
Rebinraut: „Reportaż ze szkoły specjalnej”, „Podrzutki czystej i nieczystej rasy”, „Znachorzy”-
Konrad Wrzos „Kochanek zamordowanych dziewcząt” (cykl „Kryzys”)
Inrena Krzywicka „Proces Gorgonowej” (cykl), „W sądzie grodzkim” - obydwa w sprawie Gorgonowej, opiekunki do dziecka zatrudnionej przez Gorgona-> morderstwo dwójki dzieci.
Typologia proglemów reportaży z „WL”:
Problemy polityczne, kryzys gospodarczy, problemy polityczno-społeczne.
Środowiska społeczne nieznane ogółowi czytelników „WL”: nędzarze na wsi, biedota żydowska w Warszawie, żydowski dom dziecka.
(ważny element egzotyczności środowiska, żydowska dzielnica w stolicy, znachor na porwincji, dom psychiczne choryc, środowiska przestępcze, komisariat, sala sądowa)
Reportaże zagraniczne w tym czasie:
Zbigniew Uniłowski „Żyto w dżungli” (1936) - emigracja zarobkowa w Brazilii, ten sam transatlantyk, którym płynął Gombrowicz.
Halina Krahelska „Strajk polski” (1936) - charakterystyka proletariatu
Arkady Fiedler „Ryby śpiewają w Ukajali” (1935), „Kanada pachnąca żywicą” (1937) - egzotyka
Melchior Wańkowicz (1892 - 1974):
Ur. w majątku Kałużyce na Białorusi
Studia prawnicze w Krakowie
W 1909 r. Założył konsipiracyjne pisło Wici, w którym zadebiutował jako Jerzy Łużyc
Pochodził z rodziny ziemiańskiej herbu Lis.
1939: przechodzi granicę polsko-rumuńską, w Rumunii do września 1940 r.
1940 - 1943: Cypr, Izrael
W Polsce pojawia się dopiero w 1958 roku.
1923- debiut książkowy „Strzępy epopei”
1943 - 1944: korespondent armii gen. Andersa
Maj 1944: bitwa pod Monte Cassino, decyzja o pozostaniu na emigracji, konflikt w środowisku emigracyjnym
1946: przenosi się z Włoch do Anglii
1947- 1958: przenosi się do USA, praca w agencji reklamowej, prasa amerykańska, napisanie
„Karafki La Fontaina”
1958 rok: z więzienia wychodzi Gomułka, a ówczesne władze starają się o powrót Wańkowicza do Polski.
Za pieniądze polonii w USA wraca do Polski i postanawia zostać. Władze postarały się o odpowiednie warunki do pisania reportaży: mieszkanie, pensja w dolarach amerykańskich, możliwość wyjazdu z kraju do sześciu miesięcy.
Konflikt ze środowiskiem emigracyjnym:
Zbiory publicystyki i eseistyki: „Kundlizm” (1947) i „Klub Trzeciego Miejsca”
„Wasza emigracyjna egzystencja jest tylko udawaniem prawdziwego życia, nie prowadzicie polityki, ale bawicie się w Indian, za frazesami o ojczyźnie stoi prywata i interes”- „Klub Trzeciego Miejsca”
1958: na statku „Stefan Batory” wraca do Polski na stałe.
1964: „List 34”, wytyczony proces polityczny
1970: przywrócenie obywatelstwa polskiego
1974: pochowany na Powązkach
Twórczość:
1923: „Strzępy epopei”
1936: „Na tropach Smętka”
1945-1947: „Bitwa o Monte Cassino” (Rzym t. 1-3)
1947, Londyn: „Wrzesień żagwiący”, „Westerplatte”, „Hubalczycy”- polskie wydania 1959
Westerplatte, 1959:
W skład wchodzą 3 szkice z pogranicza publicystyki, literatury i historii.
1. Sytuacja na Śląsku przed II WŚ
2. Obraz Gdańska w pierwszych dniach II WŚ
3. Obrona Westerplatte
Hubalczycy, 1959:
Losy ostatniego polskiego odddziału II wojny światowej dowodzonego przez majora Dobrzańskiego, ps. Hubal. 7 miesiecy walk partyzanckich w lasach świętorzyskich i kozienickich. Legenda romantyczna, bohater romantyczny.
1961: „Tędy i owędy”- wspomnienia z lat szkolnych i studenckich, obraz życia międzywojennej Polski.
1963: „Walczący Gryf”- monografia walki o polskość na ziemi gdańskiej. Jest to repotaż historyczny (przestrzeń czasowa od średniowiecza do współczesności, rekonstruktor zdarzeń z dostępnych materiałów).
1967: „Zupa na gwoździu”- zbiór reportaży i felietonów na różne tematy
1967 - 1969: „W ślady Kolumba” - amerykańska trylogia.
1. Atlantyk - Pacyfik
2. W pępku Ameryki
3. Od Stołpców po Kair
Bitwa o Monte Cassino:
Walki od stycznia do maja 1944r.. Jedna z najwspanialszych kart polskiego oręża w dziejach, obrosła legendą. Reportaż jako hołd żołnierzom generała Andersa. Zbiór wydawany wiele razy w PRL, zawsze cenzurowany. Dopiero w 1990 roku ukazju się pierwsze, pełna warsja roportażu.
W bitwie zginęło 948 polskich żołnierzy, 343 zostało rannych.
Narracja pierwszoosobowa- uwiarygodnienie przekazu, oddanie emocji, których doświadcza autor na równi z żołnierzami, funkcja asertoryczna.
Zwróty do czytelnika- funkcja fatyczna języka, dbałość o to, aby odbiorca zrozumiał (poczuł) klimat wydarzeń.
Dokumentacja:
Dziennik wydarzeń
Włase obserwacje
Rozmowy z dowódcami i żołnierzami
Stylistyka:
Cytaty z wierszy ilustrujące daną sytuację na polu bitwy. Sceny batalistyczne, okrutne w swej wymowie i zwykle życie frontowe- atmosfera koleżeńskości, mobilizacji. Użycie żargonu wojskowego, wulgaryzmów- autentyzm.
Litanie przekleństw (anafory, powtórzenia konstrukcji składniowych, stylistyka modlitywy, prośby, magicznego zaklęcia)
Kompozycja:
Tytuły rozdziałów i podrozdziałów ukłądają się w schemat konstukcyjny całości:
Tytuły rozdziałów- szlak na szczyt góry
Tytuły podrozdziałów- emocje, natężenie walk
Typowa konstrukcja trójdzielna: wstęp - rozwinięcie - zakończenie.
1. Wstęp: wprowadzenie do tematu, historia walk innych wojsk np.:
I rozdział „Wchodząc na ring pozdrawiamy poprzedników” - rekonstruuje walki toczone przez inne wojska.
2. Rozwinięcie: zasadnicza część dzieła, układ faculary, chronologiczny.
3. Zakończenie: dalsze losy niektórych żołnierzy, epitafum dla poległych, dla męczeństwa, podstawa do mitu i legendy.
Konstrukcje czasowe:
Czas dokumentacji- czas zbierania materiałów
Czas narracji- czas sprawozdawczy, późniejszy w stosunku do czasu fabuły, czas w którym następuje proces pisania.
Czas fabuły- rzeczywiste wydarzenia (czas prehistoryczny + czas schematyczny [streszczający])
Pozycja autora w reportażu:
„Na tropach Smętka”- pozycja uczestnika.
„Bitwa o Monte Cassino”- pozycja uczestnika.
„Hubalczycy”,” Westerplatte”- pozycja rekonstruktora zdarzeń.
Wańkowiczowska koncepcja mozaiki:
Koncepcje wyrażone w esejach:
O poszerzenie konwencji reportażu
Prosto od krowy
Międzyepoka
Karafka La Fontaine'a
1. Zagadnienie fikcji
2. Psychologizm postaci
3. Konstrukcja bohatera
Zagadnienie fikcji w reportażu:
James Reston- współracownik „New York Times” rozróżniał: literal truth (prawda literalna, faktografii) i essential truth (prawda wykraczająca poza faktografię, cyfry).
Konstrukcja bohatera:
„Mnie nie interesują nazwiska. Moim bohaterem jest epoka. Piszę we współczesności o losie zbiorowym I DLA NIEGO POŚWIĘCAM LOSY POJEDYNCZE (...) TO ODPOWIADA PALĄCEJ POTRZEBIE CZYTELNIKA. Mnie interesuje prawda sytetyczna, a nie dokumentalna. Z każdego losu biorę, o w nim jest szczególnego, to „wyjątkowe”, „gęste”, „mocne”, inczej byłoby szare, niejakie”.
Wańkowicz tworzył bohatera wyposażając go w fakty. Tworząc biografię jednego bohatera z niektórych biografii wybierał fakty i konstruował z nich bohatera. Tak naprawdę taka postać nie istnieje, ale zawiera fakty prawdziwych osób.
Mozaika:
„Reportaż to jest mozaikarstwo, nie zaś malarstwo. Składa się z faktów- kamyczków. Reporter wkłada wielki wysiłek, aby wydobyć moment artystyczny przez odpowiednie ich dobranie”.
„ I jak w witrażu poszczególne szkiełka lączy się odpowiednią otoczką, tak w reportażu, gdzie kamyczki umocowuje się na mastyksie ta zaprawa „prawdy esencjonalnej” jest materiałem łączącym, wciskającym się między kamyczki. Reporter, który nie może znaleźć odpowiedniego kamyczka, stoi przed zagrożeniem, że go domaluje”.
Psychologizacja: można do reportażu wprowadzić sny bohatera, łączenie prawdziwych wydarzeń z abstrakcyjnymi- „O poszerzeniu konwencji reportażu”.
Etymologia terminy
- łac: reporto, reportare - „odnosić”, „zawiadamiać”
- „odnosić” jakieś zdarzenie do świadomości ludzi, którzy tego zdarzenia nie widzieli
Reportaż jako gatunek pograniczny
Pogranicze:
1. Dziennikarstwa
2. Literatury
3. Socjologii
- Reportaż jest sprawozdaniem
- Tworzywem reportażu są fakty
- Zdarzenia zaprezentowane w reportażu mają swoje desygnaty w pozatekstowej rzeczywistości
Cechy strukturalne gatunku:
- Aktualność
- Fotografia
- Dokumentaryzm
- Autentyzm
- Akcyjność
- Osobisty stosunek reportera do przedmiotu sprawozdania
Alternacje stylistyczne:
1. Rozmaite odmiany języka oficjalnego i potocznego
2. Elementy stylu artystycznego, naukowego, publicystyczno-dziennikarskiego, etc.
Związek z publicystyką:
1. Oparcie na faktach
2. Wymowa prezentowanego wycinka rzeczywistości, skłaniająca odbiorcę do zajęcia stanowiska wobec problemu
Słownik terminów literackich
1. Gatunek łączący elementy publicystyki i literatury
2. Utwory o charakterze sprawozdań z wydarzeń, których autor był bezpośrednim świadkiem lub uczestnikiem albo też zrekonstruował je na podstawie informacji innych, bezpośrednich świadków, a niekiedy źródeł i dokumentów
Definicja reportażu:
1. Wypowiedź oparta na faktach, ściśle związana z rzeczywistością, w jakiej powstaje
2. Sprawozdanie o prawdziwych wydarzeniach, ludziach i sprawach
Ukształtowanie podmiotu mówiącego:
1. Warunkiem sine qua non jest współobecność podmiotu narracji w dziele przedstawionym
2. Tożsamość autora i podmiotu mówiącego
3. Tożsamość autora i podmiotu mówiącego jako czynnik obiektywizujący rzeczywistość prezentowaną w tekście
Systematyka reportaży:
Prace teoretyczne
Kazimierza Koźniewskiego
Jacka Maziarskiego
Hanny Marii Małgowskiej
Krzysztofa Kąkolewskiego
Krystyny Iglickiej-Goldbergowej
Kazimierza Wolnego
Propozycje klasyfikacyjne Kazimierza Koźniewskiego:
1. Reportaże interwencyjne
2. Informacyjne
3. Problemowe
4. Wielkie (ranga podnoszonego problemu)
Propozycje klasyfikacyjne Jacka Maziarskiego:
Kryterium budowy tekstu:
1. Relacje
2. Szkice
3. Reportaże fabularne
4. Formy pośrednie (np. reportaż - list, reportaż-gawęda)
Propozycje klasyfikacyjne Hanny Marii Małgowskiej
Kryterium podstawy autora - narratora
1. Postawa interpretująca (przechodzenie od faktu do problemu)
2. Postawa świadomego ideologa (od problemów do faktów)
3. Postawa uczestnika (od faktów do faktów)
4. Postawa refleksyjna lub polemiczna (od problemu do problemu)
Propozycje klasyfikacyjne Krzysztofa Kąkolewskiego
Kryterium formy:
1. Reportaż informacyjny, reportaż sprawozdawczy
2. Publicystyczny
3. Literacki
4. Wielki
Kryterium tematyczne:
Reportaże podróżnicze, sądowe, interwencyjne, kryminalne, produkcyjne, wojenne, naukowe, socjologiczne, psychologiczno-portretowe, historyczne i inne.
Kryterium miejsca:
1. Reportaże pisane
2. Dźwiękowe
3. Fotoreportaże
4. Reportaże filmowe i telewizyjne
Propozycje klasyfikacyjne Krystyny Iglickiej-Goldbergowej
Kryterium tematu:
1. Reportaż publicystyczny (tematem jest sprawa, problem, zagadnienie)
2. Reportaż literacki („wychodzi od człowieka”, jest pogłębiony psychologicznie)
Propozycje klasyfikacyjne Jadwigi Litwin
Kryterium strukturalne:
1. Forma dialogu (reportaże dramatyczne)
2. Formy monologu (reportaże narracyjne)
3. Formy opowiadania i opisu (reportaże relacyjne)
Propozycje klasyfikacyjne Kazimierza Wolnego
Kryterium miejsca i sposobu publikowania:
1. Reportaż pisany
2. Reportaż dźwiękowy
3. Reportaż filmowy
4. Reportaż telewizyjny
5. Fotoreportaż
Kryterium sposobu ujęcia tematu:
1. Reportaż literacki
2. Reportaż publicystyczny
Kryterium sposobu ukazania faktów:
1. Reportaż fabularny
2. Reportaż problemowy
Kryterium charakterystyki bohaterów i charakterystyki środowiska:
1. Reportaż psychologiczny
2. Reportaż środowiskowy
3. Reportaż społeczno-obyczajowy
4. Reportaż społeczno-kulturalny
5. Reportaż społeczno-polityczny
Kryterium tematu:
1. Reportaż produkcyjny
2. Reportaż technologiczny
3. Reportaż naukowy
4. Reportaż historyczny
5. Reportaż zagraniczny
6. Reportaż sportowy
„Reportaż literacki” - próba definicji pojęcia
Przeciwnicy sensowności pojęcia:
1. Ignacy Fik
2. Roman Kołoniecki
3. Jacek Maziarski
4. Artur Sandauer
„Reportaż literacki”
Literackość tekstu sprofilowana przez:
1. Ukształtowanie formalne tekstu
2. Zakres podejmowanej tematyki
Zbigniew Żabicki:
Istnieją cztery możliwości podniesienia tekstu reportażowego do rangi artystycznej:
1. Konwencja narracyjna
2. Dramatyzacja wydarzeń
3. Eksponowanie sylwetek bohaterów (technika portretu)
4. Skoncentrowanie się na pracy reportera (autotematyzm)
Leon Cieślik na temat literackości reportażu
Rola ukształtowania formalnego tekstu:
1. Bogactwo słownictwa
2. Obrazowość
3. Indywidualizacja języka bohaterów
4. Umiejętność pokazywania wydarzenia
Definicja reportażu literackiego:
Tekst, który pozostając sprawozdanie o autentycznych wydarzeniach - korzysta z doświadczeń prozy literackiej. Realizować się to może na płaszczyźnie językowej (metaforyka, ukształtowanie stylistyczne), kompozycyjnej (wzór epickiej fabuły w przypadku reportażu fabularnych), tematycznej (waga podnoszonych problemów), charakterologicznej (rysunek bohatera, technika porteru, psychologizacja).
1. Reportaż pozbawiony artystycznych środków wyrazu, z dominantą elementów sprawozdawczych, z egzemplifikowym komentarzem publicystycznym
2. Prezentacja aktualnych i ważnych społecznie kwestii, jasno sformułowana teza (wymowa agitacyjno-propagandowa, interwencyjna, postulatywna, polemiczna)
Definicja reportażu literackiego:
a) Akcja opiera się na ciągu faktów ułożonych najczęściej w porządku chronologicznym lub przyczynowo - skutkowym
b) Fakty prezentowane są w sposób dynamiczny
c) Fabuła stanowi zwartą i zamkniętą kompozycyjne całość z wyraźnie wyodrębnionym początkiem i zakończeniem
Definicja reportażu problemowego:
1. Tekst zbliżony do wypowiedzi publicystycznej, w którym autor dązy do zaprezentowania lub rozwiązania jakiegoś problemu
2. Wybór i kolejność faktów podporządkowane są ilustracji
3.
Feature wg. Wolnego - Zmorzyńskiego
1. Prostsza postać reportażu
2. Zazwyczaj układ chronologiczny
3. Odmiana sprawozdania reportażowego
4. Podstawowa funkcja - zaciekawienie czytelnika
5. Wzbogacony krótkimi opisami
a) sytuacji
b) wyglądem osób
c) opisem miejsc
Stringer wysłany z redakcji zbiera „w terenie”
a) Zamówione cytaty
b) Informacje o wieku rozmówcy
c) O wyglądzie, ubiorze
Te informacje są następnie:
a) „obrabiane” w redakcji
b) Background (opracowanie prasowe) - dane rysujące tło wydarzenia pochodzące z baz własnych redakcji lub innych źródłem
c) Praca researchera (menadżer informacji)
Feature wg. kryterium historyczno - literackiego
Wg. Ewy Owsiany - „surogat reportażu”
a) Forma gorsza od reportaż, bardziej upośledzona
b) Priorytet dla sensacji
c) Bez złożoności problemu
Feature wg. kryterium funkcjonalnego
Wg. Marka Chylińskiego i Stephana Russ-Mohla
a) Nieunikniona dynamika ewolucji reportażu
b) Standaryzacja tekstu (silniejsza strukturyzacja)
c) Uproszczenie języka (łatwiejszy w konsumpcji)
d) Przewidywalność (powtarzalny schemat kompozycyjny)
e) Bezstronność przekazu
f) „Rzemieślniczość” (solidne rzemiosło)
Feature a reportaż:
Reportaż:
1. Zadaje pytania
2. Jest bardziej jakościowy
Feature:
1. Ilustruje odpowiedzi
2. Jest bardziej ilościowy
3. Często pełni funkcję dekoracyjną wobec socjologicznych tez
Feature:
a) Deficyt głębszego rysu społecznego
b) Deficyt ukazania więzów międzyludzkich
c) Posiada dobry background
d) Raczej reprodukuje wiedzę o świecie niż ją stwarza
e) Bliższy dedukcji, a reportaż bliższy indukcji
f) Bardzo zestandaryzowany
g) Praca terenowa reportera - najczęściej wyłącznie zbiór cytatów
Instrumentalne traktowanie opisów w feature
1. Tradycja anglosaska - opis wyglądu zaświadcza o przynależności społecznej, a to z kolei może być traktowane jako decydujące o wiarygodności informacji
2. Opis
3. Powtarzanie
Feature
Nie ma deadline.
Reportaż:
Kazimierz Koźniewski- 7459 dni II Rzeczpospolitej - antologia reportażu 1918- 1939. Tyle dni trwało dwudziestolecie międzywojenne. Ta antologia gromadzi najlepsze teksty wydane w tym okresie. We wstępie Koźniewski mówi, że w pierwszym dziesięcioleciu reportaż jest kopciuszkiem, który nigdy nie myślał, iż będzie mógł wyjść na bal. Natomiast w drugim dziesięcioleciu reportaż jest już królewną, która bez żadnych kompleksów i pewna swojej urody wyrusza na bal. Wtedy też tworzyli: Wańkowicz, Melcer, Pruszyński i inni. Wtedy też reportaż polski wkracza mocno, tylko czasy wojenne rozbiły reporterów np. wyjazd Wańkowicza do USA. Trzeba pamiętać też o tym, że można reportaże czytać pod kątem czasów, w których powstawały, a nie tylko o jakich czasach traktują.
Reportaż jest strukturą, która „stoi na trzech nogach”:
Publicystyka (opowiadanie o świecie metodami dziennikarskimi)
Literatura (umiejętności portretowania, prowadzenia linii narracyjnej)
Socjologia ( komunikat o świecie i jest stworzony jest z faktów)
Nie można reportażu badać tylko pod jednym z tych kątów. Klucz tkwi w ludziach i sytuacjach, które opowiada.
Podział chronologiczny:
1945 - 1949: przede wszystkim transformacje geopolityczne. ształt ówczesnej Polski był powodem niepokojów społeczeństwa- odcięcie świata polskiego ziemiaństwa i polskiej sztuki zostały odcięte od kraju (Lwów, Wilno). Natomiast Polska uzystała kresy zachodnie z Olsztynem, Szczecinem, Gorzowem Wielkopolskim i Wrocławiem. Publicystyka polska bierze sobie za obowiązek opowiedzieć o tych rzeczach. Z tymi wydarzeniami związane były migracje ludności: zachodnie (Niemcy byli zmuszenie do wyjechania z kraju, a także wyjeżdżały mniejszości narodowe takie jak np. Kaszubi) i wschodnie (z Wilna, Lwowa do Polski przyjeżdża elita intelektualna i inni ludzie na tereny wschodnie Polski). Szukanie miejsca do zamieszkania na terenach poniemieckich. 1947- Akcja Wisła, policyjna akcja wyrzucająca Ukrainców z terenów Bieszczad, wyrzucająca ich z ich terenów. Oficjalnie przyczyną była reakcja na rzezie Polaków. 1949, grudzień: zjednoczenie PPR i PPS łączą się w PZPR i rozpoczyna się stalinizacja wszystkich sfer życia publicznego. Przejmowano wzory sowieckie i wprowadzono system monopartyjny. Powszechna polityzacja- wszystkie decyzje były podejmowane przez polityków. Ideologizacja życia. Charakteryuje się sporą liberalizacją cenzury: w tym pierwszym okresie można było w przestrzeni publicznej (reportaż, artykuł) mówić wiele rzeczy. Ministerstwo Infromacji Publicznej i Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk, a dokładniej ich cenzorzy doszli do wniosku, że wiele tematów i sformułowań jest niewygodnych dla partii i były usuwane z życia publicznego. Następnym tematem było osadnictwo, co dla młodego państwa polskiego było ważne. Z polityką osadniczą reportaże nawoływały do przyjazdów do danych miejscowości. Do tego dochodzi zderzenie kultur z różnych części Polski. Wtedy w 1945 roku przesiedleńcy mieszkający w poniemieckich miejscowościach byli zdegustowani tym, że muszą w miejscowościach, gdzie mieszkali Niemcy. Nie rozumiano ich bagażu cywilizacyjnego. Przeszkadzało też powszechne przekonanie o antyniemieckości ludności. Było to odreagowanie na sześć lat okupacji niemieckiej i teoretycznie była to naturalna reakcja. Autorami tego okresu byli między innymi:
1. Wanda Melcer: Wyprawa na odzyskane ziemie, 1945
2. Kazimierz Koźniewski: Żywioły - zbiór, 1947
3. Leon Sobociński: Na gruzach Smętka, 1948
4. Władysław Ogrodziński: Ziemia odnalezionych przeznaczeń, 1947. W trakcie pisania autor jest młodym chłopakiem, który przeżył Oświęcim i zastanawia się jak zacząć i o czym pisać. Dochodzi do wniosku, że o Prusach Wschodnich i chciał opisać tekst, który będzie w opozycji do tekstu Wańkowicza. Pokazuje świat, który jest w dużym stopniu zniemczony. Warmiacy i Mazurzy nie potrafią mówić po Polsku (analogia do Laboratoriów polskości -kursy polonizacyjne dla dzieci i młodzierzy na byłych Prusach Wschodnich).
Doszło do podzielenia Prus Wchodnich na Obwód Kaliningradzki, Warmię i Mazury. Rozbiło to twór, który miał 700 lat i miał stolicę w Królewcu. Okaleczyło to część południową i odcięło od inteligencji (uniwersytet w Królewcu), a stolicą państwa został Olsztyn.
1949 - 1956: wszystkie cenzury i stalinizacja odczuł reportaż, który będący stworzony z faktów tworzy świat spółdzielnie produkcyjny, a tematami są zazwyczaj robotnicy (w PGRach). Nie ma już charakteryzacji człowieka pod kątem pochodzenia, tylko spłyca się go roli do robotnika, chłopa. Tematami tabu były m.in. obecność Niemców w Polsce, obecność Warmiaków i Mazurów czujących się nadal Niemcami, obecność jezyka niemieckiego, nie ma też tematu Ukrainców, represji stalinowskich, więzień. Cenzura 1956 roku- po październiku i dojściu Gomułki do władzy i liberalizacji cenzury można pisać więcej i na więcej tematów. Pojawiają się tematy o byłych Akowcach, powraca temat Ukrainców po Akcji Wisła. Pojawiają się też kresowiacy opowiadający o swoich utraconych małych ojczyznach. Nazwiska reporterów:
1. Janina Jamrógiewiczowa
2. Zofia Dudzińska
3. Bogdan Kurowski
4. Krystyna Garwolińska
1956 - 1970: „nasza mała stabilizacja”; czasy Gomułki zostały nazwane siermiężnymi i sam Gomułka był przyzwyczajony do skromności i Polska według niego nie powinna iść z rozwojem. Wtedy w reportażu (lata 60-te) następuje boom reportażu lub też inaczej złoty okres reportażu. Tworzą wtedy Ryszard Kapuściński, który pisze Busz po polsku w 1964 ale także: Hanna Krall, Jerzy Ambroziak, Janusz Rowiński, Aleksander Mularczyk. Najważniejszy jest tekst Kapuścińskiego. Jest to jedyny zbiór reportaży Kapuścińskiego na temat Polski. Buszem polskim jest polska prowincja. Pierwszy reportaż to Reklama pasty do zębów. Opowiada o zabawie na wsi i pokazuje bohatera, który szykuje się na tą zabawą i rozmawia z ojcem, którego będzie musiał wywieźć do domu starców. Z tytułem tego reportażu wiąże się to, że dziewczyny z prowincji mają braki w uzębieniu i nie wiedzą czym jest higiena jamy ustnej. Pokazuje to co się stało z Polską po 1945 roku. Drugi reportaż to Piątek pod Grunwaldem. Piątek to osadnik mieszkający we wsi Grunwald. Martwi się tym, że władze chcą na jego polu zrobić manifestację z okazji Bitwy pod Grunwaldem. Kolejny to Wymarsz piątej kolumny. Piąta kolumna to kolumna zdrajców czy zaprzańców. Rzecz się dzieje w Olecku, gdzie obłąkane kobiety z domu starców uciekają z niego i myślą, że następuje czas wojny. Jest to reportaż o spuściźnie historycznej Polski. Niemcy muszą według Kapuścińskiego odpokutować swoje winy i należy się im szacunek. Kapuściński nie był tylko reporterem, był też dziennikarzem faktu.
1970 - 1990: Cezary Chlebowski, Andrzej Mularczyk, Ewa Owsiany, Małgorzata Szejnert, Anna Strońska. Lata siedemdziesiąte to doskonały okres dla reportażu. Przyjście Gierka po wydarzeniach roku 70-tego. Potem przychodzi czas propagandy sukcesu i czasy powszechnego zakłamania. Polscy reporteży zaczęli pisać kryptominicznie, co jest ewenementem w Europie i na świecie.
(Heimat - mała ojczyzna, prywatnie; Vaterland- ziemia ojców, ideologicznie)
Ryszard Kapuściński: spojrzenie na Wschód
Urodził się w Pińsku w 1932 roku (tereny dzisiejszej Białorusi). W latach 50-tych studiował w Warszawie. Tam ten doszedł do wniosku, że różnica intelektualna między nim, a resztą jest znacząca, co dało mu impuls do samodoskonalenia się w większym stopniu. Był samoukiem i wielbicielem książek, które przywoził z różnych zakatków świata. Według niego też musi uwzględać wiedzę innych, którzy już dane informacje odkryli. Debiutuje w 1955 roku tekstem „To też jest prawda o Nowej Hucie”. Nowa Huta w latach piędziesiątych była sztandarową inwestycją w PRLu. W październiku Kapuściński zostaje wysłany do Nowej Huty, aby wykonać pracę dla propagandy. Natomiast on napisał tekst o brakach w „robaczywym i chorym” społeczeństwie, w którym brak jest najpotrzebniejszych rzeczy i pokazuje takie problemy jak np. alkoholizm czy brak świadomości seksualnej. 1964r.- „Busz po polsku” to jedyny zbiór reportaży po polsku. Mówi on o terenach białostockich i mazurskich za czasów Gomułki. Były w niej „Reklama pasty do zębów”, „Piątek pod Grunwaldem”. Do tego książki w roku 1978-„Cesarz” i „Wojna futbolowa”. Następuje też eseizacja reportażu Kapuścińskiego. „Heban” dotyczący kontynentu afrykańskiego, „Chrystus z karabinem na ramieniu”, „Szachinszach”- o krajach arabskich, „Imperium”- o ZSRR, „Kirgiz schodzi z konia”, cykl zapisków eseistycznych „Lapidarium”.
Imperium:
Kapuściński pisząc o ZSRR opisuje różnorodność tego wielkiego tworu państwowego. Trzeba pamiętać, że to wielkie mocarstwo nie będzie nigdy obojętne dla obywatela Polski. Łączy nas historia, sztuka i mnóstwo kontekstów, które nie pozwalają na obiektywne spojrzenie w tamtą stronę. Dlatego też Kapuściński próbuje obiektywnie pisać na temat tutułowego Imperium, czyli ZSRR.
Kilka spotkań z Imperium:
1939: miasteczko Pińsk- miejsce urodzenia, Polesie, obecnie Białoruś
1939: Kapuściński ma 7 lat, uczy się alfabetu na książce „Woprosy leninizma”.
Trwają wywózki, w domu panuje głód.
Pińsk- ten ze wspomnieć- determinuje całą jego biografię. Pińsk jako centrum świata, miejsce odniesienia. Będzie o tym pisał wielokrotnie w „Lapidariach”.
1958: wyprawa koleją transsyberysjką z Pekinu do Moskwy: 9 dni podróży- Syberia, Krasnojarsk, Nowosybirsk, Omsk, Czelabińsk, Kazań, Moskwa. Snieżne równiny, poczucie nieograniczoności, ogrom.
„Ziemia nie ma końca, świat nie ma końca. Człowiek nie jest stworzony na taką bez-miarę”. Kapuściński mówi też o ciemności, małych stacyjkach, małych światełkach i apatii ludzi.
Rosja „to dyktat wielkich odległości, to dystans i samotność, poczucie przytłoczenia nie kończącym się niebem i uwięzienia wśród niezmierzonych obszarów ziemi”
1967: wyprawa do 7 południowych republik: Gruzja, Armienia, Azerbejdżan, Turkmenia, Tadżykistan, Kirgizja, Uzbekistan. Literackie efekty „Kirgiz schodzi z konia”. Opisuje tam to, co dzieje się w tamtym momencie w republikach sowieckich. Według Kapuścińskiego, te republiki są tłumione przez ZSRR i nie pozwala ona na rozwój tych krajów. Opisuje też wspaniałe krajobrazy. Jest to jedna z najlepszych książek Kapuścińskiego. Pokazuje, że Rosja jest niejednolita kultorowo. Najbardziej zacofane obszary Imperiu: analfabetyzm, mało drób bytych. Najważniejsza teza książki: ludzka tożsamość definiuje kultura, ona nas różnicuje społeczeństwo ginie, jeśli ginie jego kultura. Wstrząsające przykłady klutury Ormian, Gruzinów czy Tadżyków.
1989-1991: kilka podróży
Kapuściński: „Poświęciłem rok, z którkimi przerwami na podróżowanie- była to właściwie jedna wielka prdóż, jedna z najciekawszych podróży w moim życiu reporterskim”.
Kilka tras:
1. Zakłaukazie (Armienia, Gruzja, Azerbejdżan)- mroźna Workuta na północy.
2. Ural-Syberia: od Moskwy do Norylska. Łącznie ok. 20tyś km przez śniegi i mróz.
3. Ukraina (Donieck, Drohobycz, Lwów)
4. Petersburg
Reporterski efekt Imperium:
„Jest ona książką moich refleksji z tej podróży- takich sięgających trochę bardziej do sfer psychologii, filozofii, socjologii, kultury. Jest to bardziej książka o rozmaitych postawach, sposobach myślenia i kulturze niż o tym, co się tam doraźnie politycznie dzieje”.
Autorytet etnograficzny Kapuścińskiego:
Impuls Bronisława Malinowskiego
1. Etnograficzna sygnatura „bycia tam”
2. Ślad osobistego doświadczenia w tekście
3. Postawa antyturystyczna
Ślad biograficzny to np. wstęp do „Imperium”.
Jest to pakt referencjalny.
Rodzimy Pińsk, osobiste wspomnienia.
Charakter wypisowy (sytacyjny)- intertekstulaność.
Konsrukcja Imperium:
1. „Pierwsze spotkania” (1939-1967) - od września 1939 r. W Pińsku do framentów z „Kirgiz schodzi z konia”
2. „ Z lotu ptraka” (1989-1991) - podróże w czsie schyłku istnienia Imperium
3. „Ciąg dalszy trwa” (1992-1993)- luźne notatki, refleksje na marginesie podróży- czięść najbardziej krytykowana, uznawana za nieptrzebną.
Faktografia:
Tak naprawdę Kapuściński mógłby napisać Imperium zza biurka, bo miał wystarczającą wiedzę i bibliografię do napisania tego dzieła. Ale z reporterskiego obowiązku postanowił wyruszyć w podróż.
Zakończenie- wykaz ksiazek cytowanych w „Imperium.
Świadectwo erudycji autora, świadomość „bycia w tekście”, tekst w tekście.
Różnie było to przyjmowane przez krytykę. Krytyka Waldsteina wobec:
1. Fetyszyzacji przyrody i natury
2. Uporczywego udawadniania „typowości” rosyjskiego myślenia
Przyroda:
Natura- narzędzie romantyczniej antropologii. Dominuje nad człowiekiem. Przyroda rosyjska- negatywny punkt odniesiena dla zachodnioeuropejskich wartości humanistycznych. Metafora „Babci w drewnianym domku”. Etnicyzacja przyrody. Zacofanie cywilizacyjne. Ahistoryczny bezczas. Rozbieżność kultury rosyjskiej i zachodniej.
Forma Imperium
Sam Kapuściński mówi, że jest wychowany na literaturze kartezjańskiej, oszczędnej, minimum słów, mało przymiotników. Kapuściński pracował nad każdym zdaniem, minimalizował ilość słów, dążył do obrazowości. To proza gęsta, nie można jej przekartkować.
Z drugiej strony Kapuściński mówi, że temat determinował styl. Rozlewny temat musiał pociągnąć stylu. Rozległy krajobraz- długa fraza.
Motywy autobiograficzne:
Powrót do Pińska- początek tekstu, lata szkolne w Pińsku.
Ruch emancypacyjny narodów na świecie:
„na kuli ziemskiej rozkwitły setki patrotyzmów, każdy naród wolałby, aby jego kraj był tylo jego własnością urządzoną wedle rodzimej tradycji. Każdy naród ma teraz rozwinięte ambicje, każdy jest ... wolny i niezależny, ceni sobie własne wartości i domaga się dla nich szacunku”. Nacjonalizmy małych narodów ZSRR są bardzo ilne. Element jednoczący: antyrosyjskość, próby autonomizacji. Rosja próbuje utrzymać swoją uprzywilejowaną pozycję, rozwiązania aitorytarne- najlepszy przykład i najbardziej dramatczny- Czeczenia.
Ponure proroctwo RK: narody nierosyjskie rozrastają się, w przyszłości zagrożą suwerenności Rosji. Ważna identyfikacja narodowa- „pierwsze pytani, jakie tu kieruje się do kogoś nowo poznanego, dotyczy nie nazwiska, nie zawodu, nie miejsca zamieszkania, lecz narodowości”.
Ponadnarodowa identyfikacja „homo sovieticus” .
Konfilkty między narodami niesowieskimi, gł. Konflikty graniczne. To był szatański pomysł Stalina, „szachownica Stalina”. Manipulacja systemu sowieckiego przez media, ale jeszcze groźniejsze spustoszenie, jakie w duszach zostawił komunizm: pokusa destrukcji, dewiacji. Ogrom państwa uniemożliwia spójne, przemyślane działanie, wszystko się rozłazi, psuje. Mieszaniec Imperium jest bierny, bo ma strach przed państwem, boi się represji, wosjka, policji. Cierpienie i strach nieodłączny element życia mieszkańców Imperium.
Inna spuścizna komunizmu: bieda mieszkań, ubraź, kuchni, sprzętów. Bieda i głód od zawsze towarzyszyła Rosji. „Głód jest premanentnym czynnikiem w gistorii Rosji. Od XVII i XVIII wieku ciągle mówi się o głodzie... Dla rosjan widomo głody ciągle jst żywe i straszne. I stąd w Rosji kryterium wszystkieg stanowi chleb... teraz zaczyna się dramat: zaczyna brakować chleba. Że nie ma mięsa, że nie ma czegokolwiek innego - to nic. Ale chleb dla rosjan jest synonimem życia, synonimem istnienia”
Religia:
Konfrontacje na linii chrześciajństwo-islam. Prawosławie działało inaczej niż katolicyzm w Polsce. U nas- kościół podtrzymował wiarę w wolność. W Rosji- prawosławie służyło carom. Burzono cerkwie- znak wialki z religią, znak walki z trdycją. Cerkwie zamieniono na przybytki walki z tradycją. Cerkwie zamieniono na przybytki walki z religią, muzea ateizmu. Ikony używane na strzelnicach, jako chodniki, jako deski kuchenne.
„Islam to nie tylko religia. To kultura, prawo”
Konstrukcja:
Nie jest zamknięta.
Felieton:
Genealogia gatunku:
XVIII w. -istniała forma, nie istniała jeszcze nazwa gatunku; ma dłuższą tradycję niż inne gatunki dziennikarskie.
Londyńskie pismo „Spectator”
(1711-1714: publikacje Joseph Addison i Richard Steele)
Terminologia-z łac. feuilleton - zeszycik, feulles - kartki.
Narodziny terminu:
1800 r. Julien Louis Geoffroy (1743-1814), francuski krytyk literacki, zamieszczał teksty m.in. w „Journal de Debats”. Francuski tytuł „La Journal des Debats”. Był to dodatek literacko-rozrywkowy, drukowany na osobnych kartkach. Pierwsze felietony były insertami (osobnymi kartkami) w gazetach i czasopismach. Rzadko były poważne.
Louis Francois Bertin, założyciel „Journal des Debats”. Rodzina Bertinó kierowała tą wypływową prayską gazetą między 1789 a 1871.
1803: Geoffroy wydłużył kolumnę gazety wprowadzając doń treść zamieszczaną dotąd oddzielnie. Teksty te znajdowały się pod tzw. kręską typograficzną. Tym samym felieton zadebiutował w gazecie.
Cechy tekstów umieszczanych pod kreską typograficzną:
Ujście dla nadmiaru informacji (rozwójk nowoczesnych metod komunikowania)
Informacje o charakterze egalitarnym (nie odpowiadały elitarnym standardom ważności)
Ćwiczył w lekturze nielinearnej
Różnorodność tematów
W Polsce:
Oświecenie: „Monitor”, „Pamiętnik Warszawski”, „Wiadomości Brukowe”.
Zawierały moralistyczne wypowiedzi publicystyczne, zabarwione satyrą i beletryzacją, bliskie powiastce filozoficznej. Wtedy pisali m.in.: Piotr Skarga, Ignacy Krasicki.
„Monitor”, pierwsze polskie czasopismo pojawiało się w latach 1765 - 1785.
Konwencje gatunkowe:
Szkic fizjologiczny (środowiskowy
Konwencja epistolarna - listy, dzisiaj listy do redakcji (Henryk Rzewuski, Niewiarowski)
Kronika (Prus, Sienkiewicz, Świętochowski, Wiktor Gomulicki, Michał Bałucki)
Felietonowa publicystyka społeczna (Świętochowski)
Korespondencje zagraniczne, podróżnicze - Sienkiewicza „Listy z Afryki”, „Listy z podróży”.
Portret satyryczny jako odmiana felietonu politycznego
Felieton XX-lecia międzywojennego - ważny etap w rozwoju feiletonu ze względu na okres w dziejach:
Felieton społeczno-polityczny: Antoni Słonimski „Wiadomości Literackie”, Stanisław Cat-Mackiewicz „Słowo”, Nowakowski „Ilustrowany Kurier Codzienny”.
F. Obyczajowy: Wiechecki
Sądowy: Tadeusz Breza
Popularnonaukowy: B. Winawer
Sportowy: R. Malczewski
Moralistyczny: J. Wasowski
Teatralny: T. Boy-Żeleński
Felieton po 1945:
Publicystyka polityczna o charakterze polemicznym
Stanisław Żółkiewski
Jan Kot
Tadeusz Borowski
Stefan Kisielewski (Kisiel)
Literacki: „Listy do Felicji” Jarosława Iwaszkiewicza
Pure-nonsensowny, poetycki: „Listy z fiołkiem” Gałczyńskiego.
Społeczny, literacki, filozoficzny z pogranicza eseju: Słonimski, Kisielewski, Teoplitz, Słojewski, Dobosz.
Maski:
Jan Zbigniew Słojewski - Hamiltion
K. T. Toeplitz - KTT
Gałczyński - Karakuliambro
Iwaszkiewicz - Elueter
Dobosz - Pustelnik z Krakowskiego Przedmieścia
Passent - Bywalec
Polityczno-społeczne: J. Putrament
Społeczno-obyczajowy: Kopaliński, Dygat, Urban, Radgowski, Passent, Kozioł
Krytyczny z pogranicza recenzji: Iwaszkiewicz, Szymborska, Czeszko, Stempowski
Teatralny: Konstanty Puzyna
Filmowy: Kałużyński, K.T. Toeplitz
Muzyczny: J. waldorff
Sportowy: B. Tomaszewski
Odmiany stylowe:
Wiech - tradycje
Cechy gatunkowe:
Niska instytucjonalizacja (miejsce publikacji)
Ograniczona spójność tekstu
Dygresywność
Asocjacyjność
Wielotematyczność deskursu
Nieprawomocność wszelkich uogólnień
„Szlachetny” pasożyt
Replika - coś na czym pasożytuje
Forma zdialogizowana z inną stroną
Skłonność do parodii
Stylistyczna wielokształtność
Nieoficjalność
Sybiektywizacja
Niekonkluzywność merytoryczna
Gatunek na pograniczu literatury i dziennikarstwa (publicystyki)
Z literaturą łączy go możliwość operowania fikcją literacką, cytowanie fikcyjnych dokumentów, tworzenie fikcyjnych postaci, literacka kreacja podmiotu mówiącego.
Z literatury: literacki język (tropy: metafory, porównania).
Konstrukcje krótkiej formy fabularnej, wykorzystanie stylów literackich w formie pamfletów czy paszkwili.
Środki perswazyjne, ale inne niż w przypadku poważnej publicystyki
Wykorzystanie anegdoty, żarty, sakrazmu, ironii, karykatury
Celna pointa
Aluzyjny, kalamburowy tytuł, oksymorony
Wyraźny subiektywizm autora
Cykliczność publikacji
Wyróżnienie graficzne: miejsce, czcionka, nadtytuł.
Maski felietonu:
Michał Ogórek:
Refleksja nad książką „Najlepszy Ogórek czyli kalendarz na każdy rok”. Z rysunkami Gawłowskiego.
Introdukcja: „Bunt pokoleń”:
„Walka pokoleń straciła instynkt samozachowawczy. We Francji licealiści i studenci demolują miasta, aby ich dziadkowie mogli przechodzić na emeryturę jak najwcześniej. Domagają się przecież tym samym, aby ci dziadkowie jak najszybciej przeszli na ich utrzymanie. Starzy Francuzi mieliby więc żyć z tego, co wypracują licealiści. W Polsce jest odwrotnie: buntuje się stare pokolenie i - zamieniając ulice w jedne wielkie egzekwie żałobne- demonstruje przeciwko młodemu”
„Demonstranci nie biorą pod uwagę, że po to aby mogli tak stać całymi dniami na ulicy, jacyś młodzi muszą im wypracowywać renty. Dawniej kimś starszym mówiło się , że ma szósty, siódmy czy nawt ósmy krzyżyk, metaforycznie”
Introdukcja „Odłączony od prądu”:
O pytania „Gazety Stołecznej” na temat kontaktów z PRL-em. Pojawia się temat samego PRL-u, który jest dla autora ulubiony.
Nienormatywność poetyki felietonu:
Rubryka felietonowa jako „loża szyderców”
Rygorystyczna liminalność w przestrzeni gazety
Wyalienowanie rubryki z socjalno-gazetowego milieu.
Oryginalność gatunku: od czasów Geoffroyowskiej wkładki
Ta książka jest już inna m.in. ze względu na kolor zielony okładki, ma układ poziomy i spis treści, aneks tworząc iluzję kompendium.
Sam autor jest medialnym omnibusem, satyrykiem i felietonistą. Debiutował w „Przeglądzie Technicznym Innowacje”, od wielu lat pracuje w Gazecie Wyborczej ale też współpracuje m.in. z magazynem „Dom i Wnętrza”. Obecny był też w radiowej „Trójce”, potem w TOK FM. Prowadził autorskie programy w różnych stacjach telewizyjnych m.in TV4, HBO czy Kino Polska. Wydaje książki i publikuje w internecie.
Poetyka oryginalności precypowana w czeterch sferach:
Idea publikacji (pomysł u układ graficzny)
Konstrukcja podmiotu mówiącego
Konceptualizacja tematyczna i problemowa
Środki leksykalno-stylistyczne
Wizualna specyfika:
Kolor- manifestacyjnie zielony odcień okładki
Porządek kalendarza jako rama kompozycyjna
Przekroczenie (czy nawet zaprzecienie) formuły kalendarza
„Kalendarz na każdy rok”, próba stworzenia narracji dla każdego w każdym roku.
Iluzja temporalnego constans, niezmiennego czasowego perpetum mobile.
Prymat świata natury nad światem kultury:
Rezygnacja z aktualności społecznych i politycznych wydarzeń: pozorne przekroczenie warunku aktualności felietonu
Brak nazwisk znanych polityków
Brak naświeższych wydarzeń ze sceny politycznej
Rytm świata przyrodu (nieodwołalna ykliczność, nieprzekraczalna cezura dwunastu miesięcy)
Oryginalność doboru treści:
Cezura miesięcy
Uniważnienie rytmu tygodni
Nieuwzględnienie niedziel
Imiona solenizantów: wyłącznie imiona rzadkie i bardzo rzadkie, przy pominięciu imion popularnych. Zabawa warstwą językową (Kunegunda, Dalibór, Poncjan)
Skorowidz świąt: bardzo spektatularne (Dzień Sapera)
Rocznice i jubileusze:
Subkietywizacja wypowiedz felietonowej, wielostylowość i wielotematyczność in potentia, dowcip i erudycja autora.
Porządek historii łączy się z porządkiem współeczesności.
Przełomowe wydarzenia świata nauki i kultury współistnieją z faktami z wyobraźni konsumenta kultury masowej, koegzystująwielkość i miałkość.
Np. Einstein, św. Wojcech, Spielberg, Alzheimer.
Felieton jako „szlachetny pasożyt” u Ogórka :
Opis etnograficzny
Recenzja
Scenariusz
Bedeaker - przewodnik turystyczny
Narracja dziennikarstwa śledczego
Stylistyka poradnictwa kulinarnego
Słowniczek trudniejszych terminów jako spis dowcipów i róznych sentencji
Np. „komunizm - ustrój, który wiele wymaga od innych ustrojów”, „głodowanie w pracy- przybliżenie naszych standardów do światowych, jako że nigdzie poza tym nie przychodzi sie do pracy jeść”, „instrumenty finansowe - pieniądze obiektywnie nieistniejące otrzymywane w procesie ich zarabiania”.
Minimalizm formy:
Zaprogramowana mozaika, którą czytać można także w porządku alinearnym
Idealny model lektury ponowoczesnego świata
Model quasi-encyklopedii
Nie zraża czytelników objętością, sugeruje treść przystępną i nieskomplikowaną.
Maska felietonisty: dwa warianty
Typowy narrator felietonowy pierwszoosobowy
możliwej indentyfikacji pore-parole autora
Trzecioosobowa narracja zorientowana na Mister O'Gorcka
Znak graficzny: niebieski jamnik w okularach
Pomysł: irlandzki zapis nazwiska autroa, idea realizowana od 1990 r. na łamach „GW”
Obydwie do siebie nie przystają. To, że się ze sobą zderzają nadają tekstowi dynamikę. Nie ma tutaj ekshibicjonizmu takiego jak u np. Urbana czy autoironii takiej jak u np. Pilcha. Raczej jest to maska przeciętnego obywatela PRL-u. Everymana, który jest zwyczajnym Kowalskim mijanym na ulicy.
Figura inteligenta:
Nietypowy inteligent: jakby skrępowany swą inteligenckością, maskujący swe inteligenckie gusta. Podobny do Woodiego Allena.
W rzeczywistości to perskie oko felietonowe skierowane do erudytów. Perswazja implicite, demaskująca bezradność „kasty inteligentów” znajdujących się współcześnie w defesywie.
Figura Herbertwoskiego Pana od Przyrody. Pojawia się lapidarność biogramu Zofii Kossak-Szczuckiej, którą charakteryzuje się lapidarnie: „pisała książki”. Rysunki Jacka Gwałowskiego parafrazujące sceny z klasyki polskiego malarstwa (Chełmoński, Podkowiński).
Mister O'Goreck:
Jest metaforą przeciętności i typowości. Ubiera się w kostium ciamajdy i idioty. Jest mało błyskotliwy, pełen nieuzasadnionej ufności wobec świata. Naiwność, tępotę, zauanie do treści serwowanych przez media i świat polityki.
Wzbodza nasze współczucie ale wywołuje też uczucia indentyfikacji.
Pojawiają się też inni bohaterowie:
Kafkowski everyman
Wierna Czytelniczka
Dorastający Młodzieniec
Pani zza Biurka
Ekspedientka z Mięsnego
Najważniejszy temat PRL-u wynika z fascynacji tym okresem i próbuje on intelektualnie uprządkować ten fenomen.
Autor wpisuje swoją biografię w PRL:
„urodziłsię w Stalinogradzie (obecnie Katowice) w dniu otwarcia Pałacu Kultury i Nauki, którego jest rówieśnikiem”
„Jestem cały z PRL-u”
Prowokacja manieryczną eksplikacją daty swoich urodzin 22 lipca 1956.
Sfunkcjonalizowanie problematyki PRL:
Refleksja nad minoną epoką nie jest celem samym w sobie
Służy opisowi współczesności
Zgodnie z przewrotnym tytułem felietonu „PRL wczoraj i dziś”
Kompromitacją modelu resentymentu do PRL
Współczesność opisana pojęciami minionej epoki:
„Gruba kreska” Tadeusza Mazowieckiego pojawia się na marginesie refleksji do abolicji Noego
Dekomunizacja - metafora przyjęcia chrześcijaństwa i rozliczeń z poganami
Polityka socjalnej RPL - ślady zaginionej Atlantydy.
Felietony społeczno-obyczajowe:
Pracoholizm, feminizm, walka płci, komputeryzacja, metroseksualizm, multikulturalizm
Sprawy publiczne:
Ekonomia, obowiązek nowych kompetencji, dyktatura gospodarki rynkowej, sprawy prawne.
Rewaloryzacje języka:
Strajk - dla borykającej się z nadprodukcją gospodarki rynkowej znaczy dziś nie stratę lecz oszczędność.
Bezinteresowność akcji charytatywnych staje się wyrafinowanym aktem komercyjnym
Biznes jest przestrzenią łamania prawa i braku etyki.
Np.: Słowo ochrona - obstawa (spadkobiercy SLD), ochrona życia poczętego (LPR), ochrona dorobku (PO), ochrona najuboższych ( Unia Pracy), ochrona rolnictwa (ugrupowania chłopskie).
Poetyka paradoksu:
„ze względów humanitarnych i praktycznych pierwszeństwo przy wchodzeniu do Sejmu i Senatu powinny mieć osoby skazane na dożywocie, poszukiwane przez policję [...]”
O predyspozycjach dziecka do wykonywania zawodu:
„Jeżeli dziecko jest flegmatyczne, wszystko zostawia zawsze rozgrzebane, nigdy niczego nie kończy, ale zostawia na potem - dobrze będzie się spisywać jako minister sprawiedliwości. [...]”
7 cech obiektywizmu dziennikarskiego
(Całkowitość, unikanie emocji, prawda, strukturalizacja, transparencja, neutralność, oddzielanie informacji od komentarza)
Dekalog informacji
Definicja reportażu
3 współczesnych reportażystów
4 reportażystów międzywojennych
Kto był głównym bohaterem Cesarza R. Kapuścińskiego?
Kto był autorem tekstów: Chiny bez maski oraz Hiroshima?
Wymienić 2 prereportaże
„Zagłada Pompei” i „Pisma” Cezara - czym są? (prereportaże)
Zrelacjonuj poglądy Wańkowicza na temat fikcji w reportażu.
Wątła stabilność formalna, programowa niekonkluzywność to cechy:
„Sachliteratur”, „Sachbuch”, „Sachschrift” co to oznacza i gdzie zostało wymyślone
Koncepcja mozaiki : na czym polegała, czyja była
Czym różni się hiponim od hiperonimu
Hipolitem jest a) tranzyt b) pojazd mechaniczny (?)
Pozycja autora w tekście Wańkowicza „Bitwa o Monte Casino”
W jakim piśmie zamieszczano pierwsze teksty felietonowe w 1800r J.L. Geoffroy'a?
Odp. „Journal de Debats”
Piramida, podział na akapity
Kto wymyślił pojęcie „globalna wioska”
Który z felietonistów miał ksywę „ Bywalec”
Cechy literackości według Żabickiego
W którym tekście Kapuścińskiego najbardziej była widoczna cenzura ? „Imperium” Busz po polsku” czy „.Prosto od krowy”?
Starożytne źródła wywiadu (arystotelejski, sokratejski, lukianowski)
Tylko tyle pytań pamiętam;/