XX-LECIE MIĘDZYWOJENNE.
Filozofia, sztuka, literatura po roku 1918. 1. Nowe teorie filozoficzne które ukształtowały świadomość literatów i artystów po 1918 r.: a) materializm dialektyczny, dążył do uporządkowania i ułożenia w konsekwentny system prawideł rządzących światem, historią, naturą i stos. międzyludzkimi. b) niewiara w wartość poznawczą rozumu przy jednoczesnym przeświadczeniu, że świat może być poznany dzięki instynktowi i intuicji posiadanej głównie przez artystów (teoria fr. filozofa H. Bergsona). c) propagowanie przeświadczenia o ograniczonych możliwościach poznawczych nauki (H. Poincare [poękarę]). d) teoria pragmatyzmu głoszona przez Wiliama James'a, który głosił, że poznanie nie zbliża człowieka do obiektywnej prawdy, a służy tylko zaspokojeniu jego praktycznych potrzeb.2. Przeciwstawienie temu pesymizmowi teorii filozoficznych wiary w nieograniczone możliwości poznawcze rozumu związanej z opracowaniem przez Einsteina teorii względności, która spowodowała przewrót w podstawach fizyki. 3 Ukształtowanie się pod wpływem kierunków filozoficznych nowych poglądów w dziedzinie psychiki: a) teoria podświadomości opracowana przez austriackiego lekarza i psychologa Z. Freuda, który głosił że motorem ludzkiego działania są przeżycia tkwiące w podświadomości hamowane przez kontrolę rozumu i przyjęte normy moralny. b) wprowadzenie do tej teorii nowych pierwiastków przez uczniów Freuda - A. Adlera i Karola Gustawa Junga c) behawioryzm protestujący przeciwko tradycyjnej psychice opartej na introspekcji (spojrzeniu do wewnątrz) i popularyzujący pogląd, że nowoczesna psychologia winna wysuwać wnioski tylko z zew. objawów zachowania się człowieka. 4. Wynikające z obserwacji dynamicznie zmieniającego się świata i rozwoju techniki przeświadczenie, że prawa rządzące światem ukryte są głębiej niż się dotychczas wydawało, a w związku z tym literatura i sztuka winna sięgać poza powierzchnię zjawisk, poza to co się dotychczas wydawało wiernym obrazem rzeczywistości. 5. Przemiany w dziedzinie sztuki dążącej do odtworzenia zjawisk dynamicznie zmieniającego się świata i indywidualnego ich przedstawiania przez poszczególnych artystów: a) uznanie za najw. wartość tej nowoczesnej sztuki umiejętności odzwierciedlania w niej indywidualnych cech twórczych artysty. b) wysoka ocena świeżości spojrzenia na tematy i oryginalności ich ujęcia (ceniono sztukę prymitywną). c) wynikające stąd nawiązanie do osiągnięć wybitnych artystów minionych epok tj. Pol Gogin, Pol Cezonne, Wincent van Gogh. d) powstanie w malarstwie nowego kierunku zwanego kubizmem (fr. cube [kib]- sześcian), do którego twórców należeli Pablo Picasso i Goż Bracque [brak], którzy sprowadzali kształty występujące w naturze do figur geometrycznych i dali początek tzw. malarstwu abstrakcyjnemu (traktowali obrazy jako kompozycje brył). 6. Ukształtowanie się pod wpływem nowych teorii w dziedzinie filozofii, psychiki i sztuki nowatorskich prądów poetyckich: a) ekspresjonizm (ekspresja- siła wyrazu uczuć), uznający za najw. wartość nowatorskiej poezji umiejętność spontanicznego wyrażanie przeżyć wew. twórcy. b) guturyzm (łac. futurus- przyszły), którego twórcą był Filipo Tomaso Marinetti, zrywał całkowicie z tradycją literacką na rzecz kultu cywilizacji urbanistyczno-technicznej i dążył do oddania jej dynamiki przez radykalne przetworzenie języka poetyckiego. c) dadaizm (fr. zabawka dziecinna- dada)- był skrajnym przejawem buntu przeciwko tradycji i głosił programowo bezsens poezji wychodząc z założenia, że utwory są tylko potokiem luźnych słów kojarzonych automatycznie. d) nadrealizm (surrealizm)- propagujący przeświadczenie że literatura dążąca do odtworzenia natury nie powinna jej odzwierciedlać mechanicznie, przeciwstawiał utartym koncepcjom myślowym swobodną grę wyobraźni (propagatorzy- Luis Aragon [aragą] i Andrę Breton [bretą]). e) neoklasycyzm- nawiązywał wprawdzie do tradycji klasycyzmu i symbolizmu ale propagował jednocześnie skrajny estetyzm widoczny w kulcie „sztuki czystej pozbawionej balastu życiowych treści” (najw. przedstawiciele: Eluard i Bremąd). 7.Nowe tendencje w dziedzinie powieści: a) przeświadczenie jej twórców że przeobrażeń szybko zmieniającego się świata nie można ująć w formę obiektywnego opisu. b) nasycenie prozy pierwiastkami subiektywizmu, uczynienie jej narzędziem odtwarzania indywidualnych odczuć twórcy. c) zerwanie z tradycjami kompozycji powieści realistycznej, częste przerywanie toku akcji przez nie związane z nią luźne wynurzenia autora. d) częste występowanie w poezji tego okresu akcentów protestu przeciwko wojnie (wielkie cykle powieści pacyfistycznych). e) nawiązanie do bezwzględnej szczerości w sposobie wyrażania uczuć, nawet tych najbardziej intymnych, dotychczas przemilczanych w literaturze. f) zastąpienie realistycznych opisów przez skrót myślowy, wielką metaforę lub ukryty podtekst myślowy.
XX- lecie międzywojenne w Polsce. 1. Rozwój literatury międzywojennej w latach 1918-1939. 2. Odzyskanie przez Polskę niepodległości w roku 1918 (po długotrwałym okresie niewoli obejmującym ponad 120 lat); wpływ tego faktu na uczucia Polaków: a) żywiołowa radość, która ogarnęła wszystkich a przede wszystkim literatów zwolnionych już w zmiennych warunkach politycznych z moralnego obowiązku eksponowania problemów narodowych i mogących odzwierciedlać w swojej twórczości indywidualne zainteresowania (tego rodzaju odczucia literatów wyraża dwuwiersz A. Słonimskiego:
„Ojczyzna moja wolna, wolna,
Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada”). b) rychłe ustąpienie początkowego entuzjazmu zawiedzionym nadziejom, rozżaleniu a nawet rozgoryczeniu; szybko okazało się że nowo wyzwolona ojczyzna jest już całkowicie odmienna od jej obrazu wymarzonego w latach niewoli (te zawiedzione nadzieje znalazły odzwierciedlenie w utworach tj. „Przedwiośnie” Żeromskiego , „Pokolenie Marka Świdy” Adama Struga czy „Romans Teresy Hennert” Zofii Nałkowskiej). c) pojawienie się nastrojów niepokoju i poczucia zagrożenia w związku ze wzrostem popularności haseł faszystowskich napływających do Polski z Niemiec i Włoch. 3. Dwa okresy w rozwoju literatury tego okresu: a) pierwszy przypadający na lata dwudzieste w którym początkowe nastroje radości ustąpiły rychło miejsca rozgoryczeniu i rozczarowaniu w związku z sytuacją zaistniałą w nowo wyzwolonej ojczyźnie. b) drugi przypadający na lata trzydzieste- uległy wtedy zaostrzeniu sprzeczności będące konsekwencją niesprawiedliwości społecznej rodzącej bunt pokrzywdzonych (tego typu nastroje znalazły odzwierciedlenie w twórczości poetów rewolucyjnych tj. Broniewski, Stande, Wandurski, a także w utworach W. Wasilewskiej i Leona Kruczkowskiego); pod koniec tego okresu spotęgowały się nastroje niepokoju wywołane wzrostem popularności haseł faszystowskich i przewidywanego w związku z tym rychłego niebezpieczeństwa wojny- tego typu nastroje znalazły odbicie w twórczości poetów skupionych wokół czasopisma „Żagary” (np. Czechowa, Miłosza, Leśmiana), a także w wierszach tj.: „Bagnet na broń” W. Broniewskiego czy „Niemcom” i „Pożegnanie Czorsztyna” A. Słonimskiego. 4. Ugrupowania ideowe do których należeli literaci tworzący w tym okresie: a) demokratyczne do którego należał Żeromski (uważany za jego przywódcę), a także Julian Tuwim, M. Dąbrowska, Z. Nałkowska, P. Gojawiczyńska i Halina Górska. b) rewolucyjne- reprezentowane przez Broniewskiego, Standego i Wandurskiego (autorów „trzech salw”), jak również Wasilewską i Kruczkowskiego. c) prorządowe- do którego należał K.H. Roztworowski, K. Wierzyński, W. Sieroszewski. d) katolickie- rep. przez Zofię Kossak-Szczucką, J. Parandowskiego i początkowo J. Andrzejewskiego. 5. Ugrupowania poetyckie występujące w owym okresie: a) skamandryci (od czasopisma „Skamander”, które było ich organem prasowym), do którego należał Tuwim, Słonimski, Jan Lechoń, Wierzyński, Iwaszkiewicz, Maria Pawlikowska Jasnorzewska- uważali za swojego duchowego przywódcę L. Staffa, nawiązywali do tradycji literackiej, ale protestowali przeciwko bezideowości poezji młodopolskiej, czego najlepszym dowodem jest treść wiersza Tuwima „Dziesięciolecie”. b) awangarda poetycka zwana też awangardą krakowską, której przywódcą był J. Przyboś, a teoretykiem T. Peiper, a organem prasowym czasopismo „Zwrotnica”; zerwali oni z tradycją literacką na rzecz starań o odtworzenie dynamiki współczesnego świata, kultu cywilizacji urbanistyczno-technicznej i tzw. trzech „M” (masy, miasta, maszyny) nawiązywali do takich modnych na zachodzie kierunków jak dadaizm i ekspresjonizm. 6. Sławne kierunki i tendencje w prozie tego okresu: a) realizm nazwany „małym realizmem” w odróżnieniu od „wielkiego realizmu” drugiej połowy XIX w. Zaprezentowany przez M. Dąbrowską, Żeromskiego, P. Gojawiczyńską, Z. Nałkowską. b) naturalizm, którego pewne elementy można było dostrzec w prozie Żeromskiego, Nałkowskiej i J. Kadema Bandriowskiego. c) psychologizm- kierunek utworzony przez M. Prusta znalazł odbicie w utworach Nałkowskiej. d) tzw. teorie estetyczne wyrażające się w łączeniu kultury polskiej z ogólnoeuropejską, wystąpiły w twórczości J. Iwaszkiewicza głównie zaś jego powieści pt. „Pasje błędomierskie”. e) metoda realizmu socjalistycznego, której twórcą był Maksym Gorki (zastosował ją w swojej powieści pt. „Matka”) znalazła odzwierciedlenie w twórczości W. Wasilewskiej i Kruczkowskiego. f) nastroje niepokoju i poczucia zbliżającej się katastrofy znalazły odzw. w fantastyczno-groteskowych utworach Brunona Schulza („Sklepy cynamonowe” „Sanatorium pod klepsydrą”) i w „Ferdydurke” Gombrowicza. 7. Czasopisma wydawane w tym okresie: a) „Sygnały”, Oblicze dnia”, „Po prostu”, „Miesięcznik literacki”- czasopisma o charakterze postępowym. b) „Wiadomości literackie”- czasopismo o charakterze liberalno-mieszczańskim z którym współpracował T. Boy Żeleński. c) „Prosto z mostu”- czas. o charakterze reakcyjnym na usługach kół faszystowsko-nacjonalistycznych.
Tradycja literacka i przejawy demokratyzmu w międzywojennej poezji J. Tuwima. 1. Twórczość Tuwima: a) tomiki poezji: „Czyhając na Boga”, „Sokrates tańczący”, „Wierszy tom czwarty”, „Treść gorejąca”, „Rzecz Czarnoleska”, „Biblia cygańska”, „Słowa we krwi”; b) poematy: „Kwiaty polskie”, „Bal w operze”; c) antologie: „Cztery wieki fraszki polskiej”, „Polska nowela fantastyczna”; d) utwory dla dzieci np. „Lokomotywa”; e) liczne przekłady (lit. Rosyjskiej); Prośba o piosenkę 1. Wyrażenie chęci pisania takich utworów, które by piętnowały możnych i tyranów, ich krzywdzący stosunek do ludu. 2. Niewiara w siłę duchową ludu, w obronie którego występuje autor:
„Czcze serca noszą, krzycząc za kawałek chleba ?
A biegną za orkiestrą co gra capstrzyk królom”. 3. Pragnienie nadania swoim utworom siły oddziaływania, takiej jaką posiada broń szybkostrzelna. 4.Ideologia utworu jako wyraz demokratyzmu autora. Sitowie. 1. Treść wiersza jako wyraz nasilającej się z biegiem lat w twórczości Tuwima tendencji do osiągnięcia wirtuozerii w zakresie doboru poetyckiego słowa (zgodnie z hasłem Norwida zawartym we wstępie do „Vade mecum”- „odpowiednie dać rzeczy słowo”. 2. Uświadomienie sobie przez autora rozdźwięku między słowem, a wrażeniami przeżywanymi bezpośrednio szczególnie zaś subtelnymi wzruszeniami lirycznymi. 3. Uzasadnienie słuszności tego przekonania w próbie określenia wrażeń zmysłowych wywołanych widokiem sitowia i pachnącej mięty rosnącej nad wodą, które trudno mu było nazywać za pomocą odpowiednich słów. 4. Końcowa refleksja poety, że już zawsze będzie musiał podejmować wielki trud nazywania przeżyć wynikających z bezpośredniej obserwacji świata przy pomocy swoistego języka poetyckiego ukształtowanego na wieloletniej tradycji. Rzecz Czarnoleska. 1. Tytuł wiersza (Jednocześnie tytuł tomiku poezji) jako bezpośrednie nawiązanie do tradycji polskiej poezji (stworzonej przez Kochanowskiego i Norwida), której bezpośrednim spadkobiercą czuł się Tuwim. 2. Potraktowanie tego tytułowego zwrotu wziętego z Norwida jako metafory poezji nie tylko Kochanowskiego, ale w ogóle poezji narodowej. 3. Skojarzenie z pojęciem poezji tworzenia ostatecznego i koniecznego ładu wyłaniającego się z chaosu, wyzwalającego się z niego ciemnego sensu człowieczego. 4. Bliska romantyzmowi i symbolizmowi interpretacja poezji i poety jako człowieka natchnionego odkrywającego dotychczas ukryte prawdy i znaczenia. Do losu. 1. Nadanie utworowi charakteru poetyckiego testamentu artystycznego dla potomnych (podobnie jak: „Testament mój” Słowackiego, „Exegi monumentum” Horacego, „Pomnik” Puszkina). 2. Refleksja autora nad sensem i wart. własnego życia, które zostało wyposażone przez los w wiele cenionych wartości (młodość, bogactwo, miłość, talent poetycki). 3. Uznanie za największą wartość talentu poetyckiego, który jak sugeruje autor zapewni mu pośmiertną sławę (dzięki stworzonym dziełom). 4. Zajęcie zdystansowanej postawy wobec tej perspektywy sławy pośmiertnej, postawy wynikającej z przeświadczenia autora, że największą wart. jest życie (dlatego też blask pośmiertnej sławy nazwał zimnym i okrutnym). 5. Uwypuklenie smutku, melancholii, a nawet śmieszności zwrotów podkreślających wartość pośmiertnej sławy w sytuacji, gdy samo życie uległo unicestwieniu. Do prostego człowieka. 1. Nadanie utworowi charakteru satyry antywojennej i antyimperialistycznej o wielkiej sile agitacyjnej. 2. Apostrofa do prostych ludzi ze wszystkich krajów aby się nie pozwolili skłonić do uczestnictwa w wojnie, która służy interesom imperialistów, bądź to zagrożonych w swoim dotychczasowym stanie posiadania: „Coś im w bankach nie sztymuje”, bądź też pragnących powiększyć posiadane majątki, zdobyć terytoria będące źródłem surowca lub rynków zbytu: „Im gdzieś nafta z ziemi sikła ? I obrodziła dolarami”. 3. Wykpienie przez autora argumentów pseudopatriotycznych i pseudoreligijnych, przy pomocy których propaganda imperialistyczna usiłuje skłonić prostych ludzi do uczestnictwa w wojnie. 4. Apel do prostych ludzi, aby odmówili swojego udziału w takiej wojnie, która im zagraża utratą życia, a służy wzbogaceniu się imperialistów (nawołuje do biernego oporu w słowach: „rżnij karabinem w bruk ulicy”). 5. Dostosowanie do treści wiersza jego formy: apostrofy, zdania wykrzyknikowe, zwroty z broszur politycznych i gazet, wulgaryzmy (np. rozchami, rozścierwi, rżnij). Do krytyków. 1. Adresowanie utworu do krytyków reprezentujących pokolenie starsze domagające się akcentowania w poezji atmosfery podniosłości i wybierania podniosłych tematów. 2. Zawarty w wierszu opis jazdy tramwajem, wyakcentowanie w nim radości życia, a nawet młodzieńczego entuzjazmu wywołanego zupełnie zwykłymi widokami i obrazami (majowa zieleń w mieście, czy dzwonki tramwajów). 3. Akcent przekory widoczny w ostatnich dwóch wersach utworu (Tuwim wyraził w nim przekonanie, że codzienność, a nawet proza życia posiada także walory poetyckiego piękna). Mieszkańcy. 1. Nadanie utworowi charakteru satyry skierowanej przeciwko znienawidzonym przez poetę tępym kołtunom, do których porównał ograniczonych umysłowo mieszczan. 2. Skrytykowanie i ośmieszenie takich właśnie mieszczuchów, których ograniczoność umysłową i koncentrację uwagi na codzienności, a nawet przyjemnościach życia sygnalizuje już wygląd ich mieszkań, w których „pleśnią i kopciem pełznie po ścianach ? zgroza zimowa i ciemne konanie”. 3. Przejawy ograniczoności umysłowej mieszczuchów, którzy: a) w prowadzonych przez siebie rozmowach nie potrafią wyjść poza sprawy związane z codziennością życia; b) wykazują się typową dla ludzi głupich pewnością siebie, a także niczym nie uzasadnioną pychą; c) nie potrafią wysuwać wniosków uogólniających ani powiązań przyczynowo-skutkowych między najprostszymi zjawiskami (
„A patrząc widzą wszystko oddzielnie,
Że dom.. że Stasiek.. że koń.. że drzewo.”). d) bezkrytycznie przyjmują wszystkie informacje zawarte w gazetach, nie potrafią się doszukać żadnych związków między zjawiskami, jakie one sygnalizują i dlatego często wysuwają bzdurne wnioski; e) są ślepo przywiązani do zgromadzonych przez siebie dóbr materialnych („Święte nabytki, swoje wyłączne, zapracowane”). 4. Wzmożenie ekspresji utworu poprzez wprowadzenie do niego nie tylko jęz. poetyckiego, ale także brutalizmów i wulgaryzmów („zasypiają z mordą na piersi w strasznych mieszkaniach straszni mieszczanie”). Zieleń. 1. Wyrażenie przez autora poglądu, że nie wystarczy znajomość poszczególnych słów, wchodzących w zakres ojczystej mowy, ale się należy doszukiwać źródeł ich powstania i zmian jakie dokonały się w procesie ich doskonalenia. 2. Określenie swojego szczególnego zainteresowania historią ojczystego języka i tworzących go słów „ojczyzna-polszczyzna” (porównanie się poety do różdżkarza poszukującego źródeł ojczystej mowy). 3. Uznanie tych swoich zainteresowań i możliwości pisania wierszy za jedyny sens życia (była to jednocześnie manifestacja uczuć patriotycznych i forma ucieczki poety od niesprzyjającej atmosfery politycznej, gdyż prasa zarzucała mu „duchową obcość”, nazwał więc swoim domem „cztery ściany wiersza”).
Charakterystyczne cechy poezji Tuwima. 1. Młodzieńcza radość i entuzjazm znamienne dla pierwszego okresu twórczości, które w następnym okresie zostały zdominowane przez nastrój melancholii, a nawet smutku. 2. Aktualność poruszanych problemów politycznych i społecznych (protest przeciwko wojnom imperialistycznym, poświęcanie utworów wydarzeniom z życia politycznego np. „Pogrzeb Gabriela Narutowicza”) piętnowanie ograniczoności horyzontów myślowych mieszczaństwa i typowo kapitalistycznej pogoni za pieniądzem. 3. Demokratyzm widoczny w krytyce możnych i tyranów gnębiących lud, pragnienie występowania w obronie tego ludu i uświadomienia go jakie są prawdziwe przyczyny wojen, w których oni walczą i giną (niewiara poety w to by lud sam mógł wywalczyć należne mu prawa). 4. Uznanie bohaterem swych utworów prostego człowieka, rozpatrywanie problemów jego życia w taki sposób, jakby i sam poeta był jednym z tłumu (zlikwidowanie przez Tuwima charakterystycznego dla poezji młodopolskiej dystansu między twórcą a ludem, któremu poświęcił swoje wiersze). 5. Hołdowanie tradycji literackiej (szczególnie poezji Norwida i Kochanowskiego). 6. Dostosowanie prostoty poetyckiego języka do treści poświęconych ludowi (np. wiersz „Do prostego człowieka”). 7. Częste operowanie brutalizmami, wulgaryzmami i zdaniami wykrzyknikowymi w celu spotęgowania poetyckiej ekspresji pisanych wierszy. 8. Posługiwanie się skrótami myślowymi co służyło zdynamizowaniu treści.
Geneza „Przedwiośnia” Żeromskieo.1. Wielka radość Żeromskiego wywołana odzyskaniem przez Polskę wolności w 1918r. 2. Związana z tym faktem ożywiona działalność społeczna i publicystyczna pisarza (organizowanie wspólnie z Kasprowiczem plebiscytu na Warmii i Mazurach, liczne artykuły zamieszczone w prasie a związane tematycznie z kwestiami społecznymi i narodowymi. 3. Szczególny entuzjazm Żeromskiego wywołany odzyskaniem dostępu do morza, a odzwierciedlony w tzw. trylogii morskiej: („Międzymorze”, „Wisła”, „Wiatr od morza”). 4. Powstanie w tym okresie szeregu utworów dramatycznych nawiązujących zarówno do narodowej przeszłości jak też prezentujących problemy życia współczesnego autorowi: „Róża”, „Sółkowski”, „Turoń”, „Biała rękawiczka”, „Ponad śnieg bielszym się stanę”, „Uciekła mi przepióreczka”. 5. Inne utwory Żeromskiego: a) „Przedwiośnie” b) „Puszcza jodłowa”- poemat prozą, wspomnienie czasów dzieciństwa i młodości, a będący ilustracją silnego, uczuciowego związku autora z jego najbliższą ojczyzną tj. okolicami Gór Świętokrzyskich. 6. „Przedwiośnie”- utwór powstały w 1924, a wydany w 1925r. Jako najbardziej dojrzała pod względem ideowym powieść Żeromskiego (pisarz zrezygnował z łatwego optymizmu na rzecz obiektywnej a nawet niezwykle realistycznej sceny sytuacji zaistniałej w Polsce po 1918r). 7. Przyczyny napisania powieści: a) rozczarowanie a nawet rozgoryczenie sytuacją w nowo wyzwolonej ojczyźnie, która okazała się krańcowo różna od tej jaką sobie wymarzyli Polacy w latach niewoli; b) chęć zwrócenia uwagi rodaków na różnorodne przejawy złą istniejące w Polsce, a tym samym konieczność przedsięwzięcia środków które by zmierzały do ich likwidacji; c) utwierdzenie się Żeromskiego w przekonaniu że naprawy zła istniejącego w życiu społecznym nie może dokonać jednostka, choćby była najbardziej szlachetna; d) doskonała znajomość życia różnych środowisk społ. w Polsce tego okresu; e) Wybuch rewolucji październikowej w Rosji; wiadomości o jej przebiegu czerpał Żeromski z polskiej prasy przedstawiającej je w sposób tendencyjny oraz z relacji dwóch Polek, które okres rewolucji spędziły w Baku tj. pani Przedborskiej i Czarnockiej.
Kontrasty społeczne jako tło akcji „Przedwiośnia”. 1. Czas akcji: okres po 1914r. Do 1924r. (od I wojny św. do roku powstania powieści). 2. Miejsce akcji: rosyjskie miasto Baku, w którym bohater spędził swoje dzieciństwo, Warszawa, Nawłoć, Odolany, Chłodek, Leniec i ponownie Warszawa. 3. Wydarzenia i sytuacje stanowiące tło akcji „Przedwiośnia”: a) wybuch I wojny św. i powołanie do wojska w związku z powszechną mobilizacją Seweryna Baryki (początkowo rodzina otrzymywała od niego wiadomości, a po pewnym czasie władze wojskowe zawiadomiły jego żonę, że został uznany za zaginionego); b) wybuch i przebieg rewolucji październikowej ukazanej na przykładzie miasta Baku, a poprzedzonej walkami Tatarów i Ormian zakończonymi ostatecznie rzezią Ormian; prezentacja całego szeregu bulwersujących scen związanych z wypadkami rewolucyjnymi- liczne przypadki bezprawia i mordów w ramach finalizowania zadawnionych porachunków, ogólny chaos, głód zagrażający wszystkim, strumienie krwi płynące ulicami miasta, stosy trupów rzucane do morza i wyrzucane na brzeg przez fale; c) wojna polsko-rosyjska w 1920r. Związana z powszechnie deklarowanymi chęciami uczestnictwa w walkach o wolność ojczyzny (uczestniczył w nich również podobnie jak niemal wszyscy studenci Cezary Baryka wraz ze swoim przyjacielem Hipolitem Wielosławskim, któremu uratował życie, a po zakończeniu walk udał się wraz z nim do Nawłoci, rodzinnego majątku Wielosławskich. 4. Kontrasty istniejące w życiu społecznym nowo wyzwolonej Polski: a) sprowadzający się tylko do przyjemności i rozrywek, pasożytniczy tryb życia ziemiaństwa, reprezentowanego przez Wielosławskich, Laurę Kościeniecką z Leńca, Barwickiego i Pana Storzana z Odolan (nie mieli żadnych obowiązków, całą swoją energię koncentrowali na obmyślaniu rozrywek między kolejnymi posiłkami, nawet noszące wszelkie znamiona szlachetności przedsięwzięcie jakim była chęć niesienia pomocy ofiarom wojny, zrealizowała się ostatecznie w formie balu w Odolanach); b) niezwykła nędza życia warstw najniższych, reprez. przez ubogich mieszkańców W-wy (85% dzieci robotniczych chorowało na gruźlicę, życie dorosłych było bardzo krótkie), komorników z Chłodka (żyli kontem u bogatych gospodarzy, ich dzieci masowo umierały na choroby zakaźne, chorych starych ludzi wynoszono na mróz aby tam szybciej umierali) i chłopów z Odolan (już wczesnym świtem musieli wstawać do ciężkiej pracy); c) rozwój ruchu robotniczego związanego ze wzrostem popularności ideałów komunistycznych, represje stosowane przez władze wobec działaczy robotniczych.
Cezary Baryka jako reprezentant pokolenia. 1. Wyznaczenie C. Baryce bohaterowi „Przedwiośnia” roli reprezentanta pokolenia, tego które przeżywało radość wywołaną odzyskaniem przez ojczyznę wolności, a później doznał rozczarowania, że nowa Polska nie spełniła pokładanych w niej nadziei). 2. Przyczyny które spowodowały nadanie bohaterowi takiej roli: a) był Polakiem urodzonym i wychowanym w ros. mieście Baku; b) rodzice, będący także Polakami rozwinęli w nim silną emocjonalną więź z ojczyzną, za którą stale tęsknili (po przybyciu do Nawłoci Baryka poczuł się jak w dawno utraconej rodzinie (ludzie wydali mu się bliscy, a przyroda pełna uroku i od dawna znana- szczególnie staw Sekuła, za którym matka bohatera „przepłakała całe życie”; c) był jednak człowiekiem przybyłym z zewnątrz i mógł obiektywnie, a nawet z pewnego dystansu ocenić sytuację zaistniałą w nowej Polsce. 3. Stosunek Baryki jako reprezentanta pokolenia do sytuacji zaistniałej w Polsce po 1918r.: a) podobnie jak wszyscy Polacy doznał uczucia rozczarowania, że nie spełniła ona pokładanych w niej nadziei (daremnie szukał szklanych domów); b) jako człowiek przybyły zewnątrz obiektywnie i łatwiej niż Polacy dostrzegł i ocenił prawdziwe przyczyny zła istniejącego w Polsce upatrując je przede wszystkim w kontrastach społecznych, krzywdzie doznanej przez warstwy najniższe na co wskazują jego słowa „Jedni mają jadła tyle, że uczynili z niego kult, obrzęd, obyczaj i jakąś świętość, a drudzy po to tylko żyją aby nie zdychać z głodu”; c) wziął aktywny udział w dyskusjach nad projektami naprawy złej sytuacji ist. w ojczyźnie, ale także wykazał ich nieprzydatność w praktyce życiowej; d) brał pod uwagę możliwość wybuchu rewolucji społecznej w Polsce, o ile istniejąca w niej sytuacja nie ulegnie zmianie; e) rozsądnie ocenił że polska klasa robotnicza „przeżarta nędzą i chorobami”, nie może spełnić roli siły odrodzeniowej ponieważ sama potrzebuje pomocy i uzdrowienia; f) ostatecznie przyłączył się do manifestujących robotników idących na Belweder, dając w ten sposób wyraz przeświadczeniu, że przyszłość Polski należy mimo wszystko kojarzyć z następstwami ruchu o takim charakterze.
„Przedwiośnie” jako powieść-pytanie o drogi rozwojowe Polski. 1. Napisanie „Przedwiośnia” jako forma włączenia się przez Żeromskiego do ogólnonarodowej dyskusji nad możliwościami poprawy złej sytuacji zaistniałej w nowo wyzwolonej Polsce. 2. Zaprezentowanie przez pisarza w tym utworze trzech projektów naprawy tej sytuacji, które jednakże zostały poddane krytyce przez samego autora wykazującego ich nieprzydatność za pośrednictwem postaci występujących w „Przedwiośniu”- z tego też względu nazywana ona bywa „powieścią-pytaniem o drogi rozwojowe Polski”. 3. Projekty naprawy złej rzeczywistości przedstawione w utworze: a) niezwykłe wynalazki techniczne symbolizowane przez szklane domy, niezwykle tanie, wygodne, dostępne dla wszystkich (produkowane z nadmorskiego piasku), o których opowiadał Cezaremu jego ojciec; Cezary odnińósł się sceptycznie do tej relacji stwierdzając, że „to musi być jakaś krucha i łatwo tłukąca się cywilizacja”, zaś po przyjeździe do Polski przekonał się, że owe szklane domy których daremnie poszukiwał były tylko wytworem wyobraźni jego tęskniącego za ojczyzną ojca; b) umiarkowane reformy ekonomiczno-społeczne, których projekt opracował Szymon Gajowiec zamierzając je spopularyzować w pisanej przez siebie książce o nowożytnej Polsce (podniesienie poziomu oświaty, wzmocnienie armii, stabilizacja wartości pieniądza, poprawa losu chłopów poprzez parcelacje pańskich majątków); i tę drogę pisarz uznał za nierealną stwierdzając za pośrednictwem Baryki, że książka Gajowca „jest tylko stosem papierów i niczym więcej”, a przedstawione w niej projekty reform „pasują do życia jak pięść do nosa”; c) droga rewolucji społecznej, którą autor także odrzucił przedstawiając na przykładzie Baku ogrom zła będącego jej następstwem i sugerując za pośrednictwem bohatera, że polska klasa robotnicza „przeżarta nędzą i chorobami” nie jest w stanie zorganizować ruchu o takim charakterze i zasięgu działania; stwierdził jednakże, że „rewolucja jest koniecznością wyższą ponad wszystko”, „wielką choć może omylną próbą naprawy ludzkości”, nieuchronnym następstwem niesprawiedliwości społecznej, procesem którego zorganizowanie wymaga siły i odwagi („macie wy odwagę Lenina, aby wszcząć dzieło nieznane, zburzyć stare a wszcząć nowe”); ze sposobu w jaki autor przedstawił wypadki rewolucyjne w Baku można wywnioskować, że sam bał się rewolucji i chciał przerazić jej wizją polskie klasy posiadające, zaś ostatnią scenę utworu przedstawiającą Baryke idącego w grupie manifestantów na Belweder, można wyjaśnić jego przeżyciami natury osobistej, konkretnie zaś utratą nadziei na odnowienie romansu z Laurą (jednak nawet w tym tłumie manifestantów bohater zajął postawę wyobcowaną, gdyż wyszedł z szeregu i „parł oddzielnie na czele zbiedzonego tłumu”).
Kompozycja, język i styl „Przedwiośnia”. 1. Celowe zastosowanie symbolu- szklane domy jako symbol marzeń Polaków o wyzwolonej i sprawiedliwej ojczyźnie, symboliczne znaczenie tytułu zapowiadającego nadejście „wiosny” czyli lepszych czasów w narodowym życiu (pisarz zamierzał napisać dalszy ciąg „Przedwiośnia” pt. „Wiosna”); symboliczny tytuł trzeciej części utworu „Wiatr od wschodu” będący rodzajem sygnału, że rozwój ruchów robotniczych w Polsce był pewnego rodz. konsekwencją ruchów rewolucyjnych w Rosji. 2. Umiejętne operowanie kontrastami zarówno w sposobie prezentacji problemów natury społecznej (komfort i beztroska mieszkańców Nawłoci- nędza komorników z Chłodka), idei (idea rewolucyjna i reformistyczna) jak też ich rzeczników bądź też przeciwników (fanatyzm Lulka- sceptycyzm Baryki). 3. Wyposażenie bohatera w cechy pozwalające mu wystąpić w roli reprezentanta pokolenia. 4. Upodobnienie kompozycji powieści do utworów dramatycznych- pierwsza część pt. „Szklane domy” stanowi rodzaj wprowadzenia, druga- „Wiatr od Wschodu”- rozwiązanie akcji. 5. Artystyczne mistrzostwo scen humorystycznych (J. Barykowa jadąca w dorożce i rozmawiająca z woźnicą, W. Okszyńska uciekająca przed perliczką). 6. Dostosowanie różnych rodzajów stylu do prezentowanych w utworze treści: a) liryczny we wspomnieniach Cezarego o matce; b) polemiczny w prezentacji projektów naprawy rzeczywistości; c) patetyczny w wypowiedziach na temat przyszłej Polski; d) narracyjny w opisie zdarzeń związanych z rewolucją.
Międzywojenna poezja W. Broniewskiego. 1.W.B. ur. się 17.7.1897r., a zmarł 10.2.1962r. jako jeden z najwybitniejszych poetów polskich. 2. Twórczość: a) tomiki poezji: „Wiatraki”, „Trzy salwy”, „Dymy nad miastem”, „Krzyk ostateczny”, „Troska i pieśń”; b) poematy: „Komuna paryska”, „Wisła”, „Mazowsze”; c) współpraca a czasopismami: „Dźwignia” i „Miesięcznik literacki”. „Poezja” 1. Związek wymowy i treści wiersza, który ma cechy utworu programowego z deklaracją otwierającą poetycki biuletyn „Trzy salwy”. 2. Krytyka oderwanej od życia poezji lirycznej symbolizowanej przez „majową noc uśpioną w jaśminie” przy jednoczesnym stwierdzeniu że nie spełnia ona swojego zadania tj. nie odzwierciedla realiów życia. 3. Wyrażenie przez poetę przekonania związanego z jego poglądami rewolucjonisty, że poezja powinna pełnić rolę czynnika pobudzającego lód do walki o należne mu prawa „radość ludzka zwyczajna jasne i piękne życie”. 4. Wskazanie na możliwość powrotu poezji do tonów lirycznych już po osiągnięciu celu tj. wprowadzeniu powszechnego dobra i sprawiedliwości (wiersze zdaniem autora powinny utrwalać pamięć o tych którzy polegli w walce o tę sprawiedliwość). „Zagłębie Dąbrowskie”. 1. Treść wiersza jako wyraz realizacji programu poetyckiego zawartego w wierszu „Poezja” (taki charakter mają też wiersze: „Do towarzysza więźnia”, „Księżyc ulicy pawiej”, „Łódź”, „Na śmierć rewolucjonisty”). 2. Zobrazowanie sytuacji panującej w Zagłębiu D. W okresie xx-lecia międzywojennego; nędza życia górników, z pracy których ciągnęli zysk kapitaliści, kryzys w przemyśle, rozwój haseł faszystowskich, narastanie buntu wśród górników świadomych swej krzywdy. 3. Charakterystyczne zakończenie utworu, któremu autor nadał podwójny sens, a mianowicie dosłowny (wysadzenie ścian węglowych przy pomocy dynamitu), metaforyczny (podkreślenie gotowości górników do podjęcia walki z krzywdzicielami w zwrocie „zapalać. Gotowe?- Gotowe!”).4. Dostosowanie do agitacyjnego, rewolucyjnego charakteru wiersza jego formy, a przede wszystkim słownictwa zaczerpniętego z broszur politycznych: „Kryzys w ciężkim przemyśle płace górników głodowe ich twarze nieprawomyślne? ich domy antypaństwowe”. 5. Metafory użyte w wierszu wzięte z życia i pracy górników: „Szybie milczący i ciemny ożyjesz i będziesz gadał”. 6. Posłużenie się formą wiersza tomicznego czyli takiego, że w każdym wersie występuje jednakowa ilość sylab akcentowanych. „Przyjacielu los nas poróżnił”. 1. Utwór jako rodzaj poetyckiej odpowiedzi, na zarzuty postawione Broniewskiemu, że w jego poezji znajduje się wiele tonów lirycznych. 2. Zdecydowane stwierdzenie autora, że przedmiotem zainteresowania jego poezji jest człowiek i sprawy życia, swoim wierszom nadaje rolę oręża w walce o sprawiedliwość społeczną. 3. Wywodzące się z romantyzmu przekonanie poety, że poeta sam wie najlepiej jaką rolę wyznaczyć swojej poezji i jakimi środkami się posługiwać. „Bagnet na broń”. 1. Wiersz powstał w 1939r. pod wpływem narastającego zagrożenia ze strony Niemiec hitlerowskich. 2. Zwrócenie się z apelem do wszystkich Polaków aby się przygotowali do odparcia wroga, do obrony domu- Polski. 3. Sugestia, że w walce z wrogiem ojczyzny powinni brać udział wszyscy Polacy bez względu na rachunek krzywd, w walce tej powinni nawet złożyć swoje życie, gdyby zaistniała taka potrzeba. 4. Nawiązanie do słów gen. Cambronne [kambrona] „gwardia umiera ale się nie poddaje” w celu uświadomienia Polaków, że oni powinni walczyć do końca i nie brać pod uwagę możliwości poddania się.
Charakterystyczne cechy poezji Broniewskiego. 1. Korzystania a wzorców przeszłości zwłaszcza tych, których dostarczała mu poezja narodowa. 2. Zespolenie dawnej nuty poezji romantycznej z nową tematyką współczesnej walki proletariatu, romantycznego słownictwa z potocznym językiem swoich czasów. 3. Umiejętne nadawanie walorów poetyckich utartym zwrotom z gazet i manifestów. 4. Wprowadzenie do swej liryki konkretnej rzeczywistości, społecznych i politycznych realiów życia, walk klasy robotniczej. 5. Częste posługiwanie się wierszem tomicznym tj. opartym na równej liczbie akcentów w wierszu np. „Zagłębie Dąbrowskie”. 6. Nadanie nowych poetyckich walorów słowom i zwrotom utartym (zestawienie romantycznych słów jak np. gniew, pieśń, serce ze słowami z jęz. żołnierskiego tworząc zwroty w rodzaju: „ogniomistrzu serc i słów”, „wiersz mój gniewny”, „broń szybkostrzelna”. 7. Charakterystyczne przejście od prozaików do czystej liryki.
Geneza „Granicy” Z. Nałkowskiej. 1. Z. Nałkowska (1894-1954) jako jedna z najwybitniejszych reprezentantek literatury polskiej. 2. Decydujący wpływ rodzinnego domu pisarki kultywującego tradycje naukowe i wartości duchowe (jej ojciec Wacław Nałkowski był znanym geografem, utrzymywał kontakty z innymi naukowcami i ludźmi ze świata kultury) na wczesny rozwój intelektualny późniejszej pisarki. 3. Znamienne dla pierwszego etapu twórczości pisarki, a wynikające ze zbyt małego jeszcze zasobu życiowych doświadczeń, koncentracja uwagi na analizie stanów psychicznych postaci, mało związanych z życiem. 4. Zdecydowany zwrot w sposobie widzenia świata i człowieka przez autorkę spowodowany doświadczeniami i przeżyciami z I w. św., gdyż dopiero wówczas dostrzegła ona jak sama stwierdziła „kim jest człowiek, czym są ludzie”. 5. Będące przejawem tej zmiany zainteresowanie problemami natury społecznej przy jednoczesnym nastawieniu się na eksponowanie problemów jakie musi przeżyć i pokonać człowiek uwikłany w problemy życia społecznego. 6. Twórczość Z. Nałkowskiej: a) powieści: „Kobiety”, „Rówieśnice”, „Dom nad łąkami”, „Romans Teresy Hennert”, „Granica”. b) dramaty: „Dzień jego powrotu”, „Dom kobiet”, „Renata Słuczańska”; c) opowiadania i reportaże: „Ściany świata”, „Medaliony”; d) „Dzienniki czasów wojny” relacjonujące przeżycia pisarki i jej rodaków w okresie II w. św., a będące fragmentem całości Dzienników obejmujących o wiele dłuższy okres. 7. Przyczyny napisania „Granicy”- powieści wydanej w 1935r.: a) istniejąca w owym okresie moda na pisanie utworów poświęconych problemom natury społ. i moralnej; b) zainteresowania pisarki zagadnieniami życia społecznego oraz wynikające z jej humanitaryzmu współczucie dla najuboższych; c) chęć uwypuklenia zależności między schematami funkcjonującymi w życiu społ. i obyczajowym a wyborem dróg postępowania przez jednostki (powieść ta miała nosić tytuł „Schematy”).
Kontrasty społeczne jako tło akcji „Granicy”. 1. Czas i miejsce akcji „Granicy”- xx-lecie międzywojenne, miasto prowincjonalne, które musiało mieć dużą liczbę mieszkańców (urząd prezydenta miasta, teatr i pismo „Niwa”). 2. Typowe dla tego okresu fakty i sytuacje stanowiące tło akcji przedstawiającej losy Zenona Ziembiewicza: a) deklasacja szlachty (autorka ukazała tylko niektóre jej przejawy i skutki na przykładzie rodziny Ziębiewiczów), która po utracie majątku albo pozostawała na wsi i pełniła funkcję zarządców cudzych dóbr ziemskich albo też przenosiła się do miasta ale w każdym przypadku jej dzieci musiały się starać o zdobycie wykształcenia, gdyż tylko wtedy mogli zapewnić sobie byt i osiągnąć odpowiednie pozycje w społeczeństwie (Walerian Ziembiewicz- utrata własnego majątku i pełnienie funkcji rządcy w Boleborzy należącej do hrabiostwa Tczewskich, wynikające z chęci zdobycia wykształcenia, uzależnienie Ziembiewicza od Czechlińskiego i Tczewskich); b) ważna w wielu przypadkach decydująca rola jaką w życiu społecznym odgrywały sfery arystokratyczno-ziemiańskie (Tczewscy) utrzymujące ścisłe kontakty ze sferami rządzącymi (minister Niewieski), prowadzące wykwintny tryb życia (zebrania towarzyskie, polowania, teatr, podróże zagraniczne); c) równie dostatnie życie sfery burżuazyjno-ziemiańskiej (Celina Kolichowska, Ziembiewicz jako prezydent miasta, Elżbieta Biecka) ich przedstawiciele posiadali nieruchomości, stać ich było na utrzymanie służby, wyjazdy zagraniczne, prowadzenie bogatego życia towarzyskiego; d) rażący kontrast widoczny między warunkami życia uprzywilejowanych klas a najbiedniejszymi, którzy tracili na skutek nędzy swoje dzieci (3 dzieci Gołąbskiej), reprezentanci której przedwcześnie umierali na skutek tego, że nie mogli sobie pozwolić na właściwą opiekę lekarską (ogrodnik Barbocki, Karolina Bogutowa) byli traktowani przez reprezentantów warstw uprzywilejowanych nie jak ludzie, ale jak przedmioty z którymi nie należy się liczyć (Tczewscy wobec Bogutowej, Ziembiewicz wobec Justyny), mieli trudności ze znalezieniem pracy zarobkowej, którą też łatwo tracili (Franek Barbocki w fabryce Hettnera), nie mogli liczyć na pomoc, czy nawet zrozumienie (dozorca Ignacy którego chciała wyrzucić z kamienicy C. Kolichowska); e) wystąpienia robotników przeciwko krzywdzie jako wyraz wzrostu ich świadomości i efekt wysiłków działaczy robotniczych w typu: Marcin Chąśba, Barbocki, Andrzej Podebrak; f) represje władz wobec działaczy rewolucyjnych i strajkujących robotników (wydanie rozkazu strzelania do strajkujących).
Bohater „Granicy” w samoocenie oraz opinii osób postronnych. 1. Zasadnicza zmiana jaka się dokonała w toku akcji w postawie życiowej i poglądach bohatera, określająca go jako postać dynamiczną. 2. Zawarta już w początkowych zdaniach sugestia autorki, że Ziębiewicz będzie przede wszystkim karierowiczem (utożsamiła jego śmierć z końcem kariery, a nie z końcem życia). 3. Pozytywne cechy bohatera widoczne w pierwszym okresie jego życia: a) krytyczna ocena niesprawiedliwości w postępowaniu własnego ojca (jego nieróbstwo i niemoralny tryb życia); b) uważał że z istniejącym złem należy walczyć („to jest trudne, ale to jest możliwe”); c) był związany z socjalistami co wskazuje na jego zamiar walki ze złem społecznym. 4. Pierwsze kontakty z Czechlińskim jako początek uzależnienia Ziębiewicza od sfer ziemiańskich i rządowych, uzależnienie wynikające a chęci zrobienia kariery. 5. Niepozytywne zmiany jakie się dokonały w osobowości bohatera pod wpływem tej chęci: a) jako redaktor „Niwy” zamieszczał w niej tylko takie artykuły, które mogły uzyskać akceptację sfer rządzących; b) jako prezydent miasta pogodził się bez większych skrupułów, że władze cofnęły fundusze na mieszkania dla robotników; c) nie zaprotestował przeciwko rozkazowi strzelania do upominających się o swoje prawa strajkujących robotników z fabryki Hettnera; d) romansował z Justyną Bogutówną będąc już narzeczonym Elżbiety Bieckiej (postępował w myśl krytykowanego w młodości schematu boleborzańskiego).
Moralna problematyka „Granicy” 1. Pierwszy zamysł tytułu powieści „Schematy” związany z wyeksponowaniem w utworze typowych dla xx-lecia międzywojennego schematów występujących w życiu społecznym i obyczajowym: a) pan lub panicz, który mógł uwieść i porzucić wiejską dziewczynę bez żadnych konsekwencji wynikających z tego faktu (synteza przedstawiona już w „Rybce” Mickiewicza, schemat boleborzański, w myśl którego postępowali Walerian i Zenon Ziębiewiczowie); b) uznanie za moralne tego, że mężczyzna mógł mieć żonę i kochankę; c) możliwość zrobienia kariery przez ludzi o nieustabilizowanej jeszcze pozycji społecznej tylko na drodze uzależnienia od sfer społecznych (Ziembiewicz od Czechlińskiego i Tczewskich). 2. Wynikające z tych schematów ścisłe związki między losem a warunkami społecznymi i środowiskami, jak również wskazująca na to wypowiedź Z. Nałkowskiej „wydaje mi się, że początkiem prawdziwej moralności było by widzenie siebie oczyma innych” jako główna teoria „Granicy”- pogląd którego słuszność uzasadniła autorka na przykładzie bohatera utworu: a) on sam uważał się za człowieka uczciwego, nie mającego sobie nic do zarzucenia, robiącego do innych więcej niż do niego należało; b) za dobrego człowieka uważały go również matka i żona (potrafiły dostrzec rozdźwięk w jego słowach i czynach); c) w oczach opinii publicznej był natomiast złym człowiekiem, zwykłym karierowiczem i uwodzicielem (jego twarz osobom postronnym wydawała się jezuicka i nienawistna). 3. Uznanie za jedyną słuszną opinię wyrażoną przez ogół, udokumentowaną wypowiedzią samego bohatera: „Jest się takim jak myślą ludzie, nie jak my o sobie myślimy, jest się takim, jak miejsce w którym się jest”. 4. Zasygnalizowanie przez autorkę, a wiążące się ściśle z moralno-społeczną problematyką utworu możliwości interpretacji jego tytułu, który należy rozpatrywać w trzech aspektach: a)na płaszczyźnie moralnej- jako granica odporności moralnej, wrażliwości uczuciowej, jako granica po której przekroczeniu „przestaje się być sobą”, przysparza się cierpień i nieszczęść innym ludziom (Ziembiewicz przekroczył tę granicę jako człowiek, który swoim romansem z Justyną unieszczęśliwił ją samą, żonę, matkę, a także samego siebie, gdyż po pozbawieniu go przez Justynę wzroku popełnił samobójstwo (jego śmierć w tej sytuacji można traktować jako rodzaj kary za popełnione winy; przekroczył tę granicę jako prezydent miasta wydając rozkaz strzelania do strajkujących robotników); b) na płaszczyźnie społecznej- granica cierpiących robotników znoszących tylko do czasu swoją krzywdę, a później występujących przeciwko tej niesprawiedliwości; próg kuchni w pałacu chązebiańskim czy też podłoga w pałacu pani Kolichowskiej, będąca jednocześnie sufitem w suterenach zamieszkałych przez biedotę, jako granica między warstwami społecznymi; c) na płaszczyźnie filozoficznej- jako granica poznania świata przez człowieka, wyborem dokonywanym przez jednostkę kierującą się własnymi celami, a nie normami narzuconymi jej przez życie współczesne.
Walory artyzmu „Granicy”. 1. Charakterystyczna kompozycja „Granicy” przypominająca kompozycje powieści kryminalnych- zawarta na początku informacja o tragicznym końcu kariery bohatera wskazująca na to, że w utworze nie są najważniejsze wydarzenia, ale przedstawione za ich pośrednictwem problemy. 2. Daleko posunięty obiektywizm w sposobie przedstawienia charakterów postaci i motywacji ich czynów (szczególnie w przypadku Ziębiewicza) wynikające z komentarzy od autorki. 3. Trafne zastosowanie metody kontrastów w sposobie zobrazowania stosunków społecznych w okresie xx-lecia międz. (klasy najbogatsze i najbiedniejsze). 4. Kamienica pani Kolichowskiej potraktowana jako artystyczny skrót ukazujący stosunki w xx-leciu międzywojennym. 5. Realizm psychologiczny w odtwarzaniu wew. uczuć postaci (rozterka Zenona, który musiał wybrać między chęcią zrobienia kariery, a dobrem ogółu, przejawów zachowania równowagi psychicznej Justyny, czy też buntu pani Kolichowskiej przeciw starości). 6. Zróżnicowanie postaci poprzez wyposażenie ich w cechy indywidualne (dobroć Elżbiety, karierowiczostwo Zenona, postępowanie obu Ziębiewiczów zgodnie ze schematem bolebożańskim).
Baśniowość i fantastyka w międzywojennej poezji B. Leśmiana. 1. Oryginalność poezji B. Leśmiana (1878-1937) określona dominującymi w niej elementami baśniowymi, jak również nowatorskim językiem (wiele neologizmów). 2. Twórczość Leśmiana: a) tomiki poezji: „Sad rozstajny”, „Napój cienisty”, „Dziejba leśna”, „Łąka”; b) baśnie prozą: „Przygody Sindbada Żeglarza”, „Klechdy sezamowe”. „W malinowym chruśniaku”. 1. Zespolenie w utworze opisu elementów przyrody z uczuciami dwojga młodych ludzi znajdujących się w malinowym chruśniaku i zbierających maliny. 2. Scharmonizowanie sposobu spojrzenia na przyrodę ze szczególną atmosferą wytwarzaną przez bliskość zakochanych. 3. Inne niż w poezji Staffa rozpatrywanie uroków przyrody (Staff dostrzegał je i oceniał z perspektywy, natomiast Leśnian utożsamiał to piękno nawet z elementami brzydoty:
„Złachmaniałych pajęczyn skrzyły się wisory
Rrdzawe guzy na słońcu wygrzewał liść chory”. „Urszula Kochanowska”. 1. Poetycka wizja nieba i znajdującej się w nim córki Jana Kochanowskiego- Urszulki proszącej Boga o to by uszczęśliwił ją sprawiając by: „wszystko było tak jak w Czarnolesie”. 2. Nadanie tej wizji charakteru daleko posuniętej ziemskości, określonej prośbą Urszulki o stworzenie jej warunków takich jakie miała w Czarnolesie, jej przygotowaniami na przyjście rodziców, a także przedstawieniem Boga mającego swoje obowiązki i przychodzącego z wizytą. 3. Wyeksponowanie intensywności wyczekiwania Urszulki na rodziców i jej rozczarowania, gdy zamiast nich przyszedł Bóg, jako wyraz przywiązania do życia ziemskiego i niemożliwości wyjścia człowieka z kręgu jego ziemskich przeżyć i doświadczeń. „Dusiołek”. 1. Humorystyczna gawęda ludowa, w której autor odniósł się z dystansem do rzeczywistości przedstawionej przez Bajdałę i narratora (Podkreślał humorystyczny wydźwięk pretensji bohatera pod adresem szkapy i wołu, którzy nie pomogli mu w pokonaniu Dusiołka); 2. Filozoficzny charakter zakończenia utworu wyrażającego pretensje Bajdały do Boga o to że stworzył Dusiołka, potraktowanego w tym kontekście jako symbol zła. „Pan Błyszczyński”. 1. Opis wymyślonego przez poetę baśniowego ogrodu wywiedzionego z nicości „błyszczydłami oczu” Błyszczyńskiego, postaci także wymyślonej (reprezentuje on całą galerię stworzonych przez Leśmiana postaci o imionach znaczących tj.: Znikomek, Srebroń, Zmierzchun, Śnigrobek). 2. Wprowadzenie do utworu postaci i zjawisk fantastycznych; dostosowanie do nich słownictwa zwracającego uwagę dużą ilością neologizmów (błyszczydła). „Trupięgi”. 1. Społeczna problematyka pierwszej części wiersza przedstawiającego obraz zmarłego nędzarza, którego rodzina z wielkim trudem zdobyła pieniądze na to, aby kupić mu „do trumny” obuwie z lipowego łyka tzw. trupięgi (nazwa wyraża współczucie autora dla nędzy bytowania warstw najniższych). 2. Poetycka wizja zaświatów i przechadzającego się po nich poety, na znak buntu i protestu przeciwko nędzy ludzkiego istnienia (niosącego liczne troski i śmierć) tupiącego na Boga owymi „trupięgami”.
Charakterystyczne cechy poezji Leśmiana. 1. Dominowanie w twórczości poety dwóch tematycznych trędów (utwory zawierające opisy przyrody i uczuć ludzkich, oraz utwory fantastyczne i baśniowe). 2. Zacieranie granicy między rzeczywistością a literacką fikcją, fantazją i baśnią. 3. Laickie przedstawienie Boga i deklarowanie przywiązania do życia ziemskiego i ciała. 4. Nawiązanie do tradycji młodopolskich (rytmika i melodyjność wierszy, symbole).
Geneza „Nocy i dni” M. Dąbrowskiej. 1. Maria z Szumskich Dąbrowska (1889-1965) jako jedna z najwybitniejszych przedstawicielek literatury polskiej (za swoją twórczość otrzymała dwukrotnie Nagrodę Państwową, przyznano jej również tytuł doktora Honoris Causa Uniwersytetu Warszawskiego. 2. Twórczość Dąbrowskiej: a) utwory dla młodzieży: „Dzieci ojczyzny”, „Czyste serca”, „Marcin Kozera”; b) opowiadania: „Uśmiech dzieciństwa”, „Ludzie stamtąd”, „Znaki Życia”, Gałąź czereśni”; c) dramat: „Geniusz sierocy”,; d) powieści: „Noce i dnie”, „Przygody człowieka myślącego” (prace nad tą ostatnią powieścią przerwała śmierć pisarki).e) prace publicystyczne: „Myśli o sprawach i ludziach”, „Życie i dzieło E. Abramowskiego”. 3. Geneza powieści: a) siedmioletni okres pracy autorki przy pisaniu „Nocy i dni”, które zostały wydane w latach 1932-1934. Powieść ta miała nosić pierwotnie tytuł „W domowych progach”, drukowana była w odcinkach w czasopiśmie „Kobieta współczesna”; b) zbiór opowiadań „Ludzie stamtąd” jako zapowiedź tematyki „Nocy i dni”, której kontynuacją w zamyśle autorki miały być „Przygody człowieka myślącego”; c) wykorzystanie spostrzeżeń wyniesionych przez autorkę z domu rodzinnego (jej rodzina reprezentowała grupę zdeklasowanej szlachty; ojciec chodził dzierżawami, podobnie jak Bogumił Niechcic; d) chęć określenia wg słów autorki „Skąd wyszła i do jakich klęsk, tryumfów, bezdroży i ziem obiecanych idzie moje pokolenie, moja sfera społeczna”; e) próby odzwierciedlenia w losach bohaterów powieści przeżyć własnej rodziny (autorka podobnie jak Agnieszka Niechcicowa uczęszczała na pensję do gimnazjum w Kaliszu i Warszawie, studiowała w Belgii i Szwajcarii, wyszła za mąż za działacza politycznego, matka jej Ludomira z Gałczyńskich była do czasów zamążpójścia nauczycielką na pensji podobnie jak Barbara); f) chęć złożenia hołdu uczestnikom powstania styczniowego; g) istniejąca w xx-leciu międzywojennym moda na typ „powieści rzeki” przedstawiającej życie jednej rodziny w kilku pokoleniach („Saga rodu Forsaythe'ów” J. Galswarthy'ego, „Rodzina Thibauld”, „Buddenbrookowie”).
Realia epoki jako tło akcji „Nocy i dni”. 1. Czas akcji „Nocy i dni”- lato poprzedzające wybuch Powstania Styczniowego i okres po jego upadku, aż do 1914r. czyli wybuch I w. św. 2. Poprzedzenie akcji właściwej wydarzeniami i faktami składającymi się na przedakcję, którą w tej powieści stanowią: a) wzmianki o przodkach Bogumiła i Barbary Niechciców (Janie Chryzostomie Ostrzeńskim, który na skutek hulaszczego życia utracił majątek Lorenki, jego synie Adamie również żyjącym „ponad stan”, Macieju Niechcicu, który wyróżniał się rozległością zainteresowań i postępowością poglądów społecznych, utrzymywał kontakty z ludźmi z poza swojej sfery społecznej tj. uczonymi, artystami i dziennikarzami, ojca Bogumiła Michała Niechcica- uczestnika Powst. Stycz.; b) informacje o czasach pańszczyźnianych, które Ludwiczka z Krępy wspominała b. dobrze (wynikało to z faktu, że były to czasy jej młodości); c) Powst. Stycz., w którym uczestniczył Michał Niechnic wraz z 15-letnim synem Bogumiłem, brat jego żony Klemens Klicki, Daniel Ostrzeński i chłopcy mieszkający na stancji u jego matki; d) represje wobec uczestników powstania (Niechcicom skonfiskowano rodowe Jarosty, Michała Niechcica zesłano na Sybir, Bogumił uciekł od krewnych, którzy mieli się nim opiekować i tułał się po wielu krajach, Klemens Klicki na skutek ran w głowę i przeżyć osobistych doznał pomieszania zmysłów, zaś Daniel Ostrzeński mógł kontynuować naukę w gimnazjum, a potem podjąć studia w Szkole Głównej tylko dzięki staraniom swej matki szukającej dla syna protekcji. 3. Akcja właściwa powieści obejmująca lata 1884 (ślub Bogumiła z Barbarą Ostrzeńską do 1914 (I w. św.) i sytuacje stanowiące jej tło: a) zdecydowane w zmiany warunków życia szlachty spowodowane w głównej mierze konsekwencjami reformy uwłaszczeniowej, jak również represjami rządu carskiego (stanowiącymi konsekwencje Powstania Styczniowego); b) rozwój kapitalizmu na ziemiach polskich sygnalizowany przez budowę kolei w Kalińcu (związany z tym handel placami na Oczkowie), cementowni pod Częstochową (jej budową zajmował się Lucjan Kocieł) i uprawę roślin przemysłowych (buraki cukrowe którym wiele uwagi poświęcił Bogumił Niechcic pełniący rolę administratora w Krępie); c) represje władz carskich wobec działaczy politycznych (wzmianka o uwięzieniu Kazimierza Łady).
Ideał człowieczeństwa w osobach Barbary i Bogumiła Niechciców. 1. Prezentacja pierwszoplanowych postaci „Nocy i dni” tj. Bogumiła i Barbary Niechciców, z których postawami życiowymi autorka utożsamiła ideał człowieczeństwa tym bardziej pełny, że oprócz wielu zalet posiadali oni typowo ludzkie słabości i wady, czyniące z nich bohaterów prawdziwych psychologicznie, a nie tylko literackich. 2. Charakterystyczne cechy Bogumiła: a) nieumiejętność ujmowania w słowa tego co robił, o czym myślał, zdolność do wypowiadania się przede wszystkim w działaniu; b) patriotyzm widoczny także w działaniu (uczestnictwo w powstaniu), a nie w słowach (o swoich przeżyciach z tym związanych nie chciał opowiadać nawet pani Barbarze); c) bezinteresowny stosunek do pracy, którą traktował jako źródło satysfakcji. A nawet szczęścia, znajdował w niej oparcie w chwilach niepowodzeń, czy też zdenerwowania spowodowanego życiem rodzinnym; uważał pracę za dobrowolny obowiązek, który każdy człowiek powinien solidnie wykonywać w miarę swoich sił; d) całkowity brak egoizmu zastąpiony głębokim humanitaryzmem; e) umiejętność porozumienia się z każdym człowiekiem, wczucie się w jego stany psychiczne, delikatność uczuć (wyrozumiałość wobec chimerycznego usposobienia Barbary, serdeczność okazywana jej matce- pani Adamowej); f) równowaga wew. pozwalająca na zajęcie właściwej postawy zarówno w niesprzyjających momentach losu jak i w chwilach zadowolenia; g) ocenianie ludzi na podstawie ich indywidualnych cech, a nie przynależności do określonej grupy społecznej określające demokratyzm bohatera. 3. Wady Bogumiła powodujące że jest on człowiekiem bliskim wyobrażeniom czytelników: a) romanse z Ksawunią Wojnarowską i Felicją; b) próba samobójstwa po śmierci Piotrusia. 4. Cechy Barbary Niechcicowej: a) nieustanny niepokój wew. spowodowany nieufnością wobec losu (zawód miłosny); b) patriotyzm (uczestniczyła w spotkaniach młodzieżowych w domu matki, nosiła kwiaty na grób powstańców w Borku, wyszła za mąż za uczestnika powstania styczniowego, nie chciała posłać dzieci do rządowego gimnazjum); skłonność do ustawicznych zmartwień z błahych a niejednokrotnie bez powodów (martwiła się tym, że nie ma żadnych zmartwień); d) daleko posunięta życzliwość dla innych ludzi, tolerancja wobec słabości charakteru, chętne udzielanie pomocy innym (Ludwiczce, Katelbie, Celinie, Arkuszowej); e) szczerość uczuć i pełen szacunku stosunek do przyszłej teściowej i wuja Bogumiła, Klemensa Klickiego; f) delikatność uczuć (nie kochała Bogumiła, lecz chciała być dla niego dobrą żoną, dla dzieci dobrą matką, kochała J. Tolibowskiego); g) zainteresowania życiem kulturalnym (czytanie książek, prasy, dbałość o wychowanie dzieci). 5. Wyposażenie zarówno Bogumiła jak i Barbary w cechy ujemne, słabość charakteru (Bogumił zdradzał żonę, gdy wyjechała do Kalińca, ona sama miała usposobienie utrudniające współżycie z innymi ludźmi). 6. Kryteria oceny wartości człowieka określona przez Dąbrowską w sposobie ukazania Bogumiła i Barbary: a) życzliwy stosunek do innych ludzi wyrażający się w chęci niesienia pomocy innym gdy jej potrzebują (brak egoizmu); b) traktowanie pracy jako dobrowolnego obowiązku, którego spełnienie dostarcza życiowej satysfakcji, a nawet szczęścia; c) patriotyzm wyrażający się w czynach, a nie tylko słowach; d) szacunek dla każdego człowieka niezależnie od tego jaką grupę społeczną reprezentuje (demokratyzm); e) zdolność do głębokich uczuć; f) niekierowanie się przesłankami materialnymi.
Zdeklasowana szlachta i jej losy „Nocach i dniach”. 1. Nadrzędny cel napisania powieści określony słowami samej autorki: „Skąd wyszło i do jakich klęsk, tryumfów, bezdroży i ziem obiecanych idzie moje pokolenie, moja sfera społeczna” sygnalizującymi, że chciała w niej przedstawić przejawy, przyczyny i następstwa deklasacji klasy społecznej z której się wywodziła. 2. Dwa pokolenia zdeklasowanej szlachty ukazane w „Nocach i dniach”: a) starsze reprezentowane przez B. i B. Niechciców, Hipolita i Urszulę Niechciców, Michalinę i Daniela Ostrzeńskich, Warszawę i Stefanię Holszańskich, Teresę i Lucjana Kociełłów; b) młodsze reprezentowane przez dzieci Niechciców z Serbinowa (Agnieszkę, Emilię i Tomaszka), i z Turobinowa (Ankę i Helenkę), Ostrzeńskich (Anzelma, Janusza, Bodzia) i Kociełłów (Oktawie i Sabinę). 3. Przyczyny deklasacji szlachty: a) reforma uwłaszczeniowa z 1864r, która spowodowała znaczne okrojenie szlacheckich majątków; b) często spotykana nieumiejętność gospodarowania w tych okrojonych dobrach (Niechcicowie z Turobinowa) hulaszczy tryb życia (Jan Chryzostom Ostrzeński i jego syn Adam); c) represje rządu carskiego wobec uczestników powstania styczniowego (konfiskata majątku Niechciców- Jarostów); d) materialne wspieranie ludzi spoza swojej sfery społecznej, wynikające z postępowości poglądów (dziad Bogumiła- Maciej Niechcic). 3. Formy przystosowania się zdeklasowanej („wysadzonej z siodła”) szlachty do nowych warunków życia: a) podejmowanie prób gospodarowania na okrojonych majątkach, co prawie zawsze kończyło się ich sprzedażą; b) przenoszenie się zubożałych mieszczan do miast (Niechcicowie z Turobina, Adam Ostrzeński, Zenobia Ładzina po śmierci męża); c) pozostawanie na wsi w charakterze administratorów lub dzierżawców cudzych majątków (Bogumił w Krępie i w Serbinowie); d) parcelowanie resztek majątków i sprzedawanie ich bogatym chłopom w postaci działek (Woynarowski z Pamiętowa); e) przenoszenie się do miast i tworzenie tam kręgów tzw. inteligencji poszlacheckiej, dzięki zdobytemu wykształceniu, do którego zdeklasowana szlachta przywiązywała szczególną wagę (Daniel Ostrzeński był inżynierem, Wacław Holszański- rejentem, Barbara i Teresa przez pewien czas udzielały lekcji, Janusz Ostrzeński był lekarzem); f) wchodzenie w kręgi kapitalistyczno-burżuazyjne (Anzelm Ostrzeński, który w trakcie robienia interesów wykazał się typowo kapitalistyczną bezwzględnością wobec bliskiej rodziny; Lucjan Kociełł, który wyjechał w okolice Częstochowy gdzie przy jego pomocy budowano cementownię).
Afirmacja życia w „Nocach i dniach”. 1. Pytanie zawarte w wypowiedzi pani Barbary „po co to wszystko toczy się, mija?” jako określenie zawierające główną tezę „Nocy i dni” utworu zawierającego refleksje na temat celu i sensu życia oraz postawy, jaką powinien zająć człowiek wobec stwarzanych przez nie problemów. 2. Pozory pesymizmu widoczne w nazwaniu człowieka „biednym” i uzasadnienie słuszności tego stwierdzenia przez: a) wskazanie na nieuchronność śmierci, która w dodatku może nastąpić w najbardziej niespodziewanym momencie życia (np. śmierć Piotrusia Niechcica czy też Teresy wówczas gdy przeżywała swoje najpiękniejsze dni; b) ukazanie niezawinionych cierpień w obrazie ostatnich chwil życia Lucjana Kociełła; c) podkreślenie nędzy ludzkiego życia w opisie rozkładu ciała pani Adamowej Ostrzeńskiej tuż po jej śmierci. 3. Przeciwstawienie tym pozorom pesymizmu wiary w sens życia, w wartość człowieka przeciwstawiającego się trudnemu losowi i podejmującego wysiłki zmierzające do opanowania słabości własnego charakteru (wiara ta widoczna jest w sposobie przedstawienia Barbary i Bogumiła); Bogumił tylko dzięki sile własnej woli nie stoczył się na dno w niesprzyjającym okresie, Barbara mimo trudnego usposobienia nie tylko nie była dla niego ciężarem, ale nawet starała się być użyteczna i pomagała innym ludziom. 4. Najważniejsze zdaniem autorki czynniki, które określają wartość i sens życia: a) pracowitość i uczciwość oraz umiejętność dostrzegania ich w każdym człowieku, wytrwałość i konsekwencja w dążeniu do wytyczonych celów (zdaniem autorki człowiek sam nadaje sens swoim nocom i dniom Przeżywając je z godnością); b) twórczy stosunek do pracy traktowanej bezinteresownie, gdyż tylko taka praca może się stać źródłem satysfakcji, a jednocześnie utwierdzić człowieka w przekonaniu o sensie jego istnienia; c) wzajemna życzliwość, pomoc jakiej sobie udzielają ludzie w trudnych sytuacjach, dzięki czemu można mieć świadomość, że każdy człowiek może liczyć na drugiego człowieka; d) miłość jako czynnik wzbogacający i upiększający ludzkie życie np. Bogumił podźwignął się moralnie dzięki miłości do Barbary, a jednocześnie w przypadku niewłaściwej interpretacji związanych z nią spraw mogące doprowadzić do katastrofy w ludzkich losach (miłość Celiny Mroczkówny do Janusza Ostrzeńskiego). 5. Związane z wymienionymi ideałami określającymi sens życia kryteria określające jego sens w których do najważniejszych autorka zaliczyła: a) bezinteresowny stosunek do pracy; b) życzliwość dla innych ludzi i udzielanie im pomocy, zawsze wtedy gdy jej potrzebują; c) umiejętność przezwyciężania typowych dla każdego człowieka skłonności egoistycznych (ci, którzy nie umieli jej opanować byli ludźmi bezwartościowymi np. Daniel, Anzelm, Bodzio Ostrzeński, Celina; egoizm czy egocentryzm jest zdaniem Dąbrowskiej prawie zawsze przyczyną cierpień czy nawet nieszczęść, zarówno tych którzy te cechy posiadają jak i ich otoczenia; d) patriotyzm wyrażający się głównie w czynach a nie słowach (pozytywny przykład Bogumiła, niepozytywny w osobie Dalenieckiego- kosmopolity usługującego się carskiemu rządowi; e) humanitaryzm i demokratyzm wyrażające się w życzliwym stosunku do każdego człowieka niezależnie od tego jaką grupę społeczną on reprezentuje. cd.n.
Gombrowiczowska filozofia stosunków międzyludzkich - “Ferdydurke”. 1. Witold Gombrowicz ur. w 1904r. w Małoszycach koło Opatowa, zmarł we Francji w 1969r. - pisarz pochodzenia szlacheckiego, który studiował prawo na UW, w r. 1938 wyemigrował do Argentyny, gdzie przebywał do 1963r., a od 1964 przeniósł się do Francji. 2. Prezentacja w utworach tego pisarza, mających najczęściej charakter groteskowo-satyryczny i parodystyczny swoistej filozofii stosunków międzyludzkich: a) zbiór opowiadań wydany pt.: “Pamiętniki z okresu dojrzewania”, będący literackim debiutem, b) powieści: “Ferdydurke”, “Trans-Atlantyk”, “Opętanie”, c) dramaty: “Iwona księżniczka Burgunda”, “Ślub”, “Operetka”. 3. “Ferdydurke” - powieść wydana w 1938r. zamykająca międzywojenny okres twórczości W. Gombrowicza, będąca groteskowym obrazem inteligenckiej formacji kulturowej i obyczajowej w Polsce tego okresu. 4. Przedstawienie w tym utworze podstawowego konfliktu powstałego w wyniku komunikowania się ludzi, którzy nawzajem narzucają sobie formę (wszystkie postacie nieustannie walczą o przeforsowanie swojej formy widzenia). 5. Bohater powieści (jednocześnie spektaklu telewizyjnego reżyserowanego przez Macieja Wojtyszkę starającego się dochować wierności literackiemu oryginałowi) - trzydziestokilkuletni mężczyzna, pełniący w utworze rolę narratora i komentatora wiążącego w całość trzy wyraźnie wyodrębnione części; człowiek ten noszący imię Józio, nie znalazł sobie jeszcze miejsca w życiu, napisał książkę pt.: “Pamiętnik z okresu dojrzewania” i stał się automatycznie przedmiotem kpin i ataków - czytelnicy nie rozumiejąc jego utworu wygłaszali niepozytywne opinie o autorze ciążące na jego świadomości, dlatego postanowił napisać nową książkę w doskonalszy sposób wyrażającą osobowość (realizacją tego planu uniemożliwił mu profesor Pimko - ucieleśnienie stosunku człowieka do kultury - porwał on Józia i umieścił w szkole). 6. Trzy podstawowe partie treściowe tekstu Gombrowicza (i telewizyjnego widowiska): a) część I będąca partią węzłową przedstawia cofnietego da czasów dzieciństwa “upupionego” (“pupa” u Gombrowicza występuje jako symbol dzieciństwa, zdrobnienia) przez profesora Pimkę narratora Józia, który zupełnie nieoczekiwanie znalazł się w odizolowanym od rzeczywistości mikroświecie szkolnym (uczniowie obserwowani przez matki i nauczycieli, przyswajający sobie bezmyślnie lub też wbrew własnym przekonaniom utarte formuły uwielbienia dla klasyków lub też podziwu dla reguł gramatyki); szkoła występuje tu jako symbol kultury oderwanej od życia, ciążącej obco nad ludźmi, których przemienia w uczniów (“upupia”), b) część II rozgrywająca się w mieszkaniu nowoczesnych, postępowych państwa Młodziaków (rodziców nowoczesnej pensjonarki Zuty), u których profesor Pimko umieścił na stancji Józia, przedstawiając go jednocześnie jako chłopca o staroświeckich poglądach, Józio chcąc wyzwolić się od tego narzuconego mu oblicza (wg autora “gęby”) doprowadza zręcznymi zabiegami do zdemaskowania, a ostatecznie zniszczenia racjonalnej struktury świata, w którym bytują Młodziakowie), część ta podobnie jak poprzednia kończy się ogólną bijatyką w wyniku spotkania w pokoju Zuty ucznia Kopyrdy i profesora Pimki, rodziców pensjonarki, celowo zaalarmowanych przez narratora, c) część III umiejscowiona jest w anachronicznym, typowo ziemiańskim dworku Hurleckich, do którego przybył narrator w towarzystwie Miętusa opanowanego pasją powrotu do natury, a przede wszystkim chęcią zbratania się z parobkiem, spowodował ferment w sformalizowanej strukturze stosunków pańsko-chłopskich, polecił lokajowi, aby ten uderzył go w “gębę” czym ostatecznie doprowadził do bijatyki “panów” i “chamów”. 7. “Ferdydurke” - jako mityczna historia człowieka współczesnego, zdeformowanego odbiciem w świadomości innych, rozdartego między pragnieniem formy doskonałej, dojrzałej, a sekret czyni skłonność ku niedojrzałości, a nawet prymitywizmowi (pragnieniem tkwiącym w jego podświadomości). 8. Prezentacje w utworze nieustannego procesu uchylania się przed formą ucieczki przed “pupą” i “gębą” przy jednoczesnym uwypukleniu fiaska tych usiłowań (wskazuje na to zakończenie utworu, a także stwierdzenie samego Miętusa: “Przed gębą nie ma ucieczki jak tylko w inną gębę”). 9. Wyeksponowanie w “Ferdydurke” podstawowego doświadczenia egzystencjalnego Gombrowicza; poczucia samotności i znikomości własnego “ja”. 10. Wynikające z tego poczucie osamotnienia, gwałtowna potrzeba kontaktu z innymi ludźmi, potwierdzenia samego siebie przez odbicie w cudzej świadomości.
Filozofia życiowa S. Witkacego 1)St. Witkiewicz, ur. w 1885r. w Warszawie, zmarły śmiercią tragiczną (samobójczą0 w 1939r. w miejscowości Jeziory na Polesiu jako jeden z najbardziej wszestronnych, a jednocześnie oryginalnych i kontrowersyjnych artystów xx-lecia międzywojennego. 2)Elementy filozofii życiowej Witkacego stanowiące główną oś problematyki jego twórczości: a) „tajemnica istnienia”, czyli istota bytu, do poznania której dąży każdy uczciwy człowiek; dążenie to przejawia się w postaci teorii filozoficznych, religijnych i artystycznych; artysta jako jedyny człowiek, któremu dane jest -dzięki możliwości tworzenia - obcowanie z „tajemnicą istnienia”; b)upośledzenie ludzi nie odznaczających się umiejętnością tworzenia dzieł sztuki, a jednak posiadających wyższe potrzeby duchowe (tacy ludzie są najczęściej bohaterami jego sztuk), którzy dążąc daremnie do poznania „tajemnicy istnienia” czynią dzieło sztuki z własnego życia przeżywając je jak najintensywniej i najdziwniej; c)katastrofizm Witkacego przejawiający się w jego poglądach na tematy społeczne i cywilizacyjne (Witkacy sądził, że świat nieuchronnie zdąża do mechanizacji, formy „wielkiego mrowiska”, w którym naturalne potrzeby wszystkich ludzi zostaną zaspokojone, ale zaniknie sztuka i religia; droga do uniformizacji wiodła m. in. Przez rewolucję, z którą nie zgadzał się człowiek o demokratycznych zasadach, a z którą zgadzał się Witkacy jako anarchista) 3)Twórczość Witkacego: a) dramaty - „Tumor Mózgowicz”, „Jan Maciej Karol Wścieklica”, „Mątwa”, „Szewcy”, „Nowe wyzwolenie”, „Kurka wodna”; b)powieści: „Pożegnanie jesieni” , „Nienasycenie”. 4)”Szewcy”- dramat opisujący katastroficzny proces przekształcania ludności, „w którym ginie wszystko co wielkie, co ma związek z Nieskończonością z Tajemnica istnienia”(świat przekształca się dzięki rewolucji społecznej, fascynującej Witkacego jako moment szczególnej intensywności , dziwności życia, po którym nie ma już nic). 5)Bohaterowie „Szewców” jako typowe postacie sztuk Witkacego: a) Sajetan Tempe i dwaj Czeladnicy - „robotnicza arystokracja” przeciwstawiona w dalszej części utworu proletariatowi fabrycznemu i chłopstwu, która dzięki przewrotowi uzyskuje władzę w państwie obalając rządy ludzi pokroju Księżnej i prokuratora Scurvy'ego [skarwiego] (typowej „zgniłej burżuazji”, żyjącej „metafizycznymi mrzonkami”); po obaleniu dawnej klasy rządzącej szewcy sami upodabniają się do niej (korzystają z luksusów, z nudów - tak jak Sajetan- uciekają w filozoficzno-metafizyczne rozważania), stając się ostatecznie marionetkami w rękach następnej władzy, coraz bardziej zmechanizowanego społeczeństwa (Witkiewicz przestrzega, że przewroty bywają przez jednych przeprowadzone, a przez innych wykorzystane); b)Księżna Zbereźnicka-Podberezka - ucieleśnienie kobiecego demonizmu typowego dla utworów Witkacego, a zarazem dekadentka i arystokratka dążąca do jak największej intensyfikacji przeżyć (stosowała np. wyrafinowane tortury erotyczne wobec Scurvy'ego);c)prokurator Scurvy - dorobkiewicz „tarzający się w luksusie”, z przekonania liberał, dla praktycznych korzyści skłaniał się ku metodom faszystowskim, kochał Księżną, która mu - jako parweniuszowi - niesłychanie imponowała; d)Gnębon Puczymorda -przywódca faszystowskich dziarskich chłopów , z zimnym cynizmem przechodził na stronę rewolucji po jej zwycięstwie; e)Hiperrobociarz, Towarzysz Xi Abramowski - przedstawiciele nowego, zmechanizowanego społeczeństwa, które formuje się po rewolucji. 6)Życie typowego bohatera Witkacego jako daremna pogoń za momentami metafizycznego szczęścia , „dreszczem dziwności istnienia” (Księżna i Scurvy, którzy swoją miłosną grę uprawiają w obecności świadków - szewców -i przyprawiają okrucieństwem), „gra o tajemnicę”7) Napięcie pomiędzy przeciwstawionymi w sztuce grupami „zgniłej arystokracji” (Księżna i Scurvy) i „społecznie upośledzonych” (reprezentowanych w początkowej fazie przez szewców), wytworzone dzięki przeciwstawieniu dwóch rodzajów idei: dążenia do metafizycznego przeżywania życia i dążeń społecznych (arystokracja ma „słuszność metafizyczną”, szewcy - „historyczną”),przeciwstawienie sobie tych dwóch racji, z których każda odpowiada poglądom Witkacego jest wyrazem jego pesymizmu i wewnętrznego rozdwojenia. 8)Język „Szewców” : a)dobitne, wyrażające charakter i wygląd nazwiska: Tempe, Scurvy, Hiperrobociarz, Zbereźnicka-Podberezka; b)przekleństwa będące przekształceniem i parafrazą tradycyjnych („sturba twoja suka”, „glisty jedne”, „wont na przeciwstawny dymulec”, „ciućka jego tango tańcowała”, „chrówno chrobocze”); c)neologizmy tworzone na zasadzie zestawienia (dobrozłoczyńca, niedoburżujstwo, snobokretyn); d)parafraza stałych związków frazeologicznych („zerwać się na cztery równe nogi”); e) kontrast stylu wysokiego z niskim; f) gwara; g) piosenki pseudokabaretowe i pseudobrukowe- rodzaj kupletów; h)didaskalia słabo oddzielone od tekstu, przesiąkłe jego stylistyka; - luźna, nielogiczna akcja; i) groteska, ironia , drwina i parodia jako wyznacznik char. Stylu „Szewców”, łamanie konwencji, stereotypów i schematów; j) bunt przeciw konwencji realizmu („teatr marionetek”); k)nawiązanie do tradycji literackich[ postacie z innych sztuk (Dziewka Bosa z „wyzwolenia”, Chochoł z „Wesela”)] i rzeczywistości [makabryczne żarty typu „śp. Tuwim” podczas gdy Tuwim jeszcze żył].