Terminologia
Renesans i odrodzenie są pojęciami tożsamymi.
Jako nazwa epoki „renesans” pojawia się dopiero w XVIII w. we Francji i to w odniesieniu do sztuki, architektury. W dziele Burkharda (Kultura Odrodzenia we Włoszech, 1860) oznacza on czasy panowania Franciszka I i związane z nimi odrodzenie literatury dotąd lekceważonej (takie też było pierwotne znaczenie terminu).
Myśl o odrodzeniu znaleźć można m.in. u św. Franciszka z Asyżu (renovatio w duchu chrześcijańskim), Joachima z Fiore (chiliazm - wiara w rychłe nadejście tysiącletniego Kościoła), Dantego (odnowienie życia przez siłę miłości, odnowienie Kościoła i państwa), Petrarki (myśl o odrodzeniu Rzymu), Giorgio Vasariego (rinascitia - proces doskonalenia się sztuki, która we Włoszech „ocknęła się” dzięki mistrzom starożytnym).
Ramy czasowe (umowne): Włochy: XIV w. do początku XVI w., Europa północna - koniec XV w. do końca XVI w.
Udział antyku w kulturze Odrodzenia był raczej wynikiem przemian społeczno-politycznych, niż ich przyczyną.
Kryzys papiestwa i reformacja
Awiniońska niewola papieży: 1309-1377
Wiek XV nazywa się często epoką koncyliarystyczną (łac. Consilium - sobór), ponieważ w czasie soboru w Konstancji (1414-1418) i soboru w Bazylei, Ferrarze i Florencji (1431-1447) doszło do sporów o kapitalnym znaczeniu doktrynalnym i praktycznym. M.in.: teza o wyższości soboru nad papieżem (doktryna kolegialności w Kościele - żywa m.in. u Frycza Modrzewskiego)
1517, wystąpienie Lutra. Papież wydaje bullę Exsurge domine, którą Luter publicznie pali. Wygnany przez sejm w Wormacji chroni się na zamku Wartburg u elektora saskiego.
Kalwin: odrzucenie obecności Chrystusa w Eucharystii, doktryna predestynacji.
Czechy, druga połowa XV w.: powstanie Jednoty Brackiej (braci czeskich).
Włochy: rozwinięcie doktryny antrynitaryzmu.
Humanizm
Rozwój handlu i rzemiosła doprowadził do osłabienia pozycji feudałów przez bogate mieszczaństwo oraz do rządów signorii (rad miejskich reprezentujących patrycjat).
Termin „humanizm” oznacza prąd umysłowy poszukujący i rozwijający tradycję starożytnej wiedzy o człowieku.
Humaniści przyznawali retoryce i gramatyce rolę nadrzędną - hegemona nad filozofią, moralnością, prawem i medycyną. M.in. Lorenzo Valla (Wytworności języka łacińskiego ksiąg VI) dowodził na przykładach Cycerona i Kwintyliana doskonałości łaciny antycznej, przeciwstawionej łacinie „kuchennej” (czyli - średniowiecznej). Ten kult słowa był rewolucyjną próbą wydarcia człowieka teologii.
Humanizm przy swojej elitarności (rozumianej jako tworzenie wysokich norm wytworności językowej i erudycji) był jednak egalitarny - oceniał ludzi nie wg urodzenia i stanu, w odróżnieniu od silnie zhierarchizowanego średniowiecza.
Poetyki humanistyczne
Humanizm, o ile początkowo odwrócił się od Arystotelesa (jako od fundamentu scholastyki), to hasło ad fontes („do źródeł”) w połączeniu z rozwinięciem się znajomości greki ponownie umieściło go (już niezniekształconego arabskimi tłumaczeniami) w centrum. Żywym ośrodkiem studiów nad Arystotelesem był uniwersytet w Padwie.
Poczucie autorytetu starożytności skłoniło humanistów do pogodzenia (konkurujących na gruncie filozofii) platonizmu i arystotelizmu. Tym samym refleksja teoretycznoliteracka oparła się na trzech źródłach: dialogach Platona, Poetyce Arystotelesa oraz Liście do Pizonów Horacego. U Horacego odnajdywali humaniści zalecenia i rozważania o celach i funkcjach poezji (np. aurea mediocritas - złoty umiar), u Platona - funkcję szału boskiego (furor poeticus), dzięki któremu artysta wznosi się ponad ludzką miarę. U Arystotelesa zaś - systematyczny wykład teorii literatury.
Pierwszy łaciński przekład Poetyki - Giorgio Valla, 1498 r.
Pierwsza nowożytna poetyka - De arte poetica Marco Girolamo Vidy. 1555 - Naugerivus sive de Poetica Girolama Fracastora. Pierwszy komentarz do Poetyki - 1548, In librum Aristotelis de Arte poetica explicationes Francesca Robortella.
Poetices libri VII, 1561, Iulius Caesar Scaliger - najgłośniejsza, nastawiona autorytatywnie poetyka renesansowa.
Teoria trzech funkcji literatury: probare - delectare - flectere (Cyceron), docere - delectare - permovere (Horacy), tym trzem funkcjom odpowiadają z kolei trzy style: niski - średni - wysoki. Poetyki humanistyczne nie ograniczyły się tu tylko do wymowy, ale też do problematyki stylów poetyckich. Między tematem dzieła a jego tematem, a nawet - adresatem powinna być zachowana stosowność (zasada decorum).
Podział na rodzaje literackie. Platon i Arystoteles wyróżniali dwa rodzaje „opowiadań”: proste i naśladowcze (mimetyczne). To pierwsze, jako pochodzące od autora, to wypowiedzenie monologowe. Naśladowcze - odtwarzające wypowiedzi poszczególnych postaci - to wypowiedzenie dialogowe. Podział ten występuje u Diomedesa (IV w. n. e.) w Ars grammatica jako podział na trzy rodzaje (genera): genus dramaticum, genus enarrativum, genus mixtum (czyli: dialog, monolog, dialog pomieszany z monologiem).
Jednocześnie z podziałem dokonywała się hierarchizacja gatunków (w rodzaju dramatycznym najbardziej ceniona była tragedia, w epickim - epopeja, w lirycznym - oda lub elegia)
Terminu „styl renesansowy” używać można w odniesieniu do sztuk plastycznych, w wypadku literatury byłoby to jednak mylące (np. aparat pojęciowy i rozszczenia Scaligera są nieadekwatne do humanizmu północnego - polskiego, niemieckiego, francuskiego chociażby).
Podział na gatunki regularne i nieregularne. Gatunki regularne (arystotelesowskie) - te, które zostały skodyfikowane przez poetyki humanistyczne nawiązujące głównie do poetyk antycznych. Gatunki nieregularne (niearystotelesowskie - m.in. powieść, moralitet, misterium), jakkolwiek nie do końca spontaniczne, pochodziły w większym stopniu ze zwyczaju niż ze sformułowanych kodyfikacji.
Istotnym stał się problem mimesis (łac. imitatio) - która u Awerroesa (XII w.), arabskiego tłumacza Arystotelesa została zatarta i zagmatwana, ze względu na muzułmański zakaz wyobrażania i przedstawiania istot żywych. Stąd - pojmowanie sztuki przez Awerroesa jako przedstawienia prawdy, upatrywanie jej celu w zobowiązaniach moralnych.
Problem mimesis wynikał m.in. z faktu, iż sformułowanie „naśladowania natury” było niejasne i sporne ze względu na oba użyte terminy. Częściowa odpowiedź na pytanie „czym jest natura?”, odziedziczona po starożytności i średniowieczu, rozróżniała dwa rodzaje natury: natura naturata (stworzona, istniejąca obiektywnie, niezależnie od poznającego umysłu i naśladującego artysty) i natura naturans (natura tworząca, same siły witalne i kreujące przyrody)
Leon Battista Alberti: piękno jest przede wszystkim harmonią, zgodnością części, którą osiąga się przez pewną określoną liczbę, proporcję i rozmieszczenie (De re aedificatoria, 1486. W tym sensie naturę naśladuje nie tylko ten, który przedstawia pejzaż czy ciało ludzkie, ale także architekst, który kieruje się prawami statyki.
Erazm z Rotterdamu
Gerhard Gerhards (Erazm, Desiderius Erasmus) - ur. 1467 lub 1469, zm. 1536 w Bazylei. W młodości, spędzonej w klasztorach niderlandzkich, spotkał się z ruchem devotio moderna - jednakże rygory życia klasztornego spowodowały, że opuścił klasztor i udał się do Rzymu. Z czasem, podróżując po Europie i stykając się zarówno z humanistami jak i scholastykami, stanął po stronie tych pierwszych. Zwalczał zarówno obskurantyzm scholastyki, jak i formalizm humanizmu. Naraził się takoż Kościołowi, jak i reformatom. Był koryfeuszem prądu zwanego irenizmem (gr. Eirene - spokój). Jego humanizm był otwarty i egalitarny (nietypowe! - zresztą wielu na jego Adagia zareagowało jak na „zbeszczeszczenie świętych słów”), wbrew zapamiętałym latynistom włoskim zwracał uwagę na walory kultury greckiej.
Geneza renesansu w Polsce
Renesans w Polsce jest zjawiskiem późniejszym niż włoski (podobnie zresztą jak np. w Niemczech, Niderlandach, Anglii, Czechach, na Węgrzech…) - zaczyna się z końcem XV w., trwa przez wiek XVI, niekiedy - „zahacza” o następne stulecie.
Sytuacja społeczno-polityczna, jaka legła u podstaw renesansu w polsce wyglądała inaczej, niż we Włoszech - rolę, którą tam spełniło mieszczaństwo, tu przejęła średnia szlachta.
Kontakty Polski z włoskim humanizmem datują się od początków XV w.