DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE - JERZY KWIATKOWSKI
I PROGRAMY LITERACKIE
Największe nasilenie twórczości programowej przypada na lata 1918 - 1927; pisane głównie przez ludzi młodych
1915 - St. Żeromski „Literatura a życie polskie” - lit wyzwolona z obowiązków obywatelskich; założenie, że Pl. będzie niepodległa; krytyka dekadentyzmu i ograniczenia polskiej lit (krytyka Mł. Pol.), postulat autotelizmu lit
SKAMANDER - tez autoteliczność lit.; Lechoń w „Herostratesie” - Niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę; Słonimski „Czarna wiosna” - Ojczyzna moja wolna, wolna… więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada.
(poeci ci w pozostałych utw odwoływali się jednak do mitów narodowych i patriotyzmu)
SKAMANDER - programowa bezprogramowość; najbardziej popularna gr 20-lecia
- CZASOPISMA: „Pro Arte et Studio” (1916-1919); „Skamander” (1920-28; 1936-39); „Wiadomości Literackie” (1924-39) <- Mieczysław Grydzewski (redaktor)
- występy w kawiarniach, gł. w kawiarni „Pod Picadorem” na Nowym Świecie
- działalność humorystyczno - satyryczna (szopki polityczne)
- współpraca z „Cyrulikiem Warszawskim” (1926 - 34) pod red J. Lechonia
- w I nr „Skamandra” - jedyny program „Nie występujemy z programem”; głoszenie programów nie ma sensu, ale „chcemy być poetami dnia dzisiejszego”, „chcemy być poetami, nikim więcej”, „pisz, o czym chcesz, byle dobrze”
- wiele utw poetyckich zawiera program immanentny: populizm, witalizm, antymłodopolskość
- za brak programu ostra krytyka Irzykowskiego
EKSPRESJONIŚCI - zw. z poznańskim „Zdrojem” (1917 - 22); związek z malarzami z gr. Bunt -> przez to z ekspresjonizmem niemieckim
- manifesty nawiązywały do romant. - gł. patronem był Słowacki (g. „Genesis z ducha”); ekspresjonizm - to sztuka Ducha, przeciwstawna sztuce Materii (impresjonizmowi). Przekonanie o potrzebie duchowego odrodzenia narodu i ludzkości w obliczu cywilizacji
- programotwórcy „Zdroju” - Stanisław Przybyszewski, Jerzy Hulewicz (założyciele pisma), Jan Stur, Zenon Kosidowski
- teksty Przybyszewskiego: „Ekspresjonizm”, „Słowacki i Genesis z Ducha” (1918), „Powrotna fala. (Naokoło ekspresjonizmu)” (1918) -> zwrot ku romant. i mistycyzmowi
- Jerzy Hulewicz „Ego eimi” (1921) - zarys systemu gnostycznego - mistyczny ewolucjonizm
- Jan Stur - publikacje w lwowskiej „Gazecie Wieczornej” - skodyfikował program estetyczny grupy - prawda jest ważniejsza od piękna, sztuka jest duchowa, metafizyczna; art. zebrane w ks. „Na przełomie” (1921)
- programy zdrojowców nie zostały zrealizowane
- ekspresjoniści polscy: Tytus Czyżewski, Zbigniew i Andrzej Pronaszkowie, St. I. Witkiewicz, Leon Chwistek; nazwa myląca, wiec zmieniono ją na „FORMIŚCI”
- Chwistek - programotwórcza; „Wielość rzeczywistości w sztuce” - 4 podst typy rzeczywistości: popularna, fizyki, wrażeń, wyobrażeń. Racjonalizm, antymetafizyka, zwolennik sztuki autotelicznej o radosnej tonacji, antyutylitaryzm, czysty estetyzm, wartość poezji leży doskonałej formie
FUTURYŚCI - przez pewien czas współpracowali z formistami (wspólne kawiarnie: „Klub Futurystów pod Katarynką”, „Gałka Muszkatołowa”), łącznikiem był też Tytus Czyżewski (malarz, poeta), ale też przez Chwistka („Nuż w bżuhu”)
- manifesty - moralna i estetyczna prowokacja, drwina, skandal
- organizatorzy licznych wieczorów poetyckich, futuryści wychodzili z programem „na ulicę”
- program - dążenie do demokratyzacji życia i sztuki, ludyczna koncepcja literatury, pochwała cywilizacji; programotwórcy - Tytus Czyżewski, Aleksander Wat, Bruno Jasieński, Anatol Stern
- gr krakowska - Czyżewski, Jasieński; gr warszawska - Wat, Stern
- Czyżewski - pogrzeb romantyzmu, znużenie dotychczasową formą, „uwiąd starczy symbolizmu”, „śmierć programizmu”. Jego hasło to „instynkt” (gł. mechaniczny -> humanizowanie maszyny)
- Stern + Wat „Prymitywiści do narodów świata i do Polski” - zabawa, błazenada szokująca czytelnika, zamieszczona w „Gga. Pierwszym polskim almanachu poezji futurystycznej” (1920)
- ludyczna koncepcja sztuki, lit to cyrk, gdzie nie ma miejsca dla Mick i Słow.
- Jasieński „Jednodńuwka futurystów” (1921) - wymiatanie „mumii i relikwii romantyków”; odrzucił sztukę metafizyczną, psychologiczną i filozoficzną, zakwestionował składnię, dostojną funkcję i wiekową trwałość sztuki, potrzebę krytyki lit. POSTULATY: masowość, demokratyczność i powszechność sztuki, jej radosna dytyrambiczność, obowiązek odkrywczości artystów, kompozycja doskonała - minimum materiału przy maksimum osiągalnej dynamiki.
„Futuryzm polski. (Bilans)” - próba podsumowania fut., 1923 r. w „Zwrotnicy”
- podkreślał przejściowość i konieczność polskiego fut oraz jego wyjątkowość. Fut - to choroba, przez którą musiał przejść „organizm polski”
- futurystów cechowała strategia skandalu - krytyka podjęta przez Żeromskiego w „Snobizmie i postępie” - krytyka zmiany ortografii; Irzykowski wytyka im wtórność, Żeromski snobizm.
- manifesty ukazywały się jako teksty ulotne, dopiero pod koniec 1921 r. założono periodyk „Nowa Sztuka” - wyszły tylko 2 nr; redakcja - A. Stern
-tradycję „Nowej Sztuki” podjął „Almanach Nowej Sztuki” pod red. Stefana Kordiana Gackiego; pisali tu też: Witkacy, Peiper, Przyboś
- PROGRAMY - Gacki, Brucz, Ważyk - konstruktywizm, nowy klasycyzm
St. Ignacy Witkiewicz - 4 tomy programów (rozprawy filozof, estetyczne, polemiki)
-PISMA ESTETYCZNE - „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia” (1919), „Szkice estetyczne” (1922), „Teatr” (1923)
- odcięcie się od poezji wieszczej, liczy się sfera przeżyć metafizycznych
-KONCEPCJA FILOZOFICZNA - pojęcia jedności i wielości (nie ma pojedynczego istnienia - to Nicość Absolutna - jest tylko jedna formuła istnienia w czaso-przestrzeni)
- antynomie: stałość - zmienność; ciągłość - przerywalność; nieskończoność (całość istnienia) - ograniczoność (istnienia poszczególne, też postacie sceniczne). Każde z istnień poszczególnych jest 1 monadą (jednością; widziane od wewnątrz) i uzależnionym zespołem wielu jakości (wielość; oglądane od zewnątrz)
- to WEWNĘTRZNY SPRZECZNY STATUS ONTOLOGICZNY
- Witkacy chciał połączyć 2 nurty filozoficzne XX w.: pozytywistyczny i metafizyczny. W sprzecznościach pojawia się TAJEMNICA ISTNIENIA
- TEORIA CZYSTEJ FORMY: dzieło sztuki miało być manifestacją jedności w wielości, miało pozwolić człowiekowi uchwycić związek między własną jednostkowością a całością istnienia. Sztuka powinna osiągnąć ten cel za pomocą środków czysto formalnych: dzięki pewnej konstrukcji jakości prostych (kolor, kształt), nie zaś na drodze dobierania odpowiedniej tematyki obrazów. Scałkowanie danej wielości w jedności nie podlega logicznemu wytłumaczeniu. Teoria Cz. F. - to gł. malarstwo, potem została przeniesiona na poezję i dramat. POEZJA: wyrażanie stanów duszy nie z tego świata. 3 rodzaje wartości poetyckich: dźwiękowo - rytmiczne, pojęciowe i obrazowe - najważniejsza jest warstwa znaczeń. W MALARSTWIE: deformacja. W poezji potrzeba „życiowego bezsensu” to „nienasycenie formą”, tj. koniecznością potęgowania podniet formalno - metafizycznych, by przekroczyć próg wrażliwości widza lub czytelnika.
- cywilizacja niesie kulturze zagładę - przyszłość w szarych barwach. Przewrót przyniesie dehumanizację ludzkości. Rozwój historii, idący w kierunku upośledzenia indywiduum na rzecz ogółu, doprowadzić musi do wygaśnięcia uczuć metafizycznych, wiec też religii, sztuki, filozofii, poezji
DRUGA FALA PROGRAMOTWÓRCZA:
GRUPA PONOWY I CZARTAKA - czasopisma „Ponowa” (1921 - 22), „Czartak” (3 numery: 1922, -25, -28)
- program: swojskości, ludowości, antyurbanizmu
- Jan Nepomucen Miller - zwrócenie się do treści ogólnoludzkich, ale przeciw futurystom, skamandrytom, klasycyzmowi; POSTULATY: doszukiwanie się formy swojskiej dla treści ogólnoludzkiej - odrodzenie poezji w twórczości ludowej -> wzór Leśmian
- Stefan Kołaczkowski „Nasz stosunek estetyczny do poezji ludowej” - jako wzór wskazuje Kasprowicza
- Miller - wstęp do „Czartaka” - lansowanie uniwersalizmu połączonego z kultem pracy
- II nr - Edward Kozikowski pisze o regionalizmie beskidzkim
- Zegadłowicz - antyurbanizm, kult natury, mistyczny zw. z przyrodą jako zbawienie ludzkości
AWANGARDA KRAKOWSKA - „Zwrotnica” (1922 - 23, 1926 - 27) - założycielem Tadeusz Peiper; skład: Peiper, Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski
- programy Peipera: zebrane art.. w ks. „Tędy” (1930) + odczyt o poezji „Nowe usta” (1925); ważne jest odzyskanie niepodległości jako przełom duchowy i cywilizacyjny. Cywilizację „miasta, masy, maszyny” witał z entuzjazmem. Urbanizm przeciw kultowi natury, cywilizacja przeciw ludowemu prymitywizmowi, wiara w postęp, pracę organiczną, racjonalizm. Jego pasją była budowa, a nie - jak u futurystów - burzenie.
- wprowadzenie nowych zasad poetyckich - poezja miała współtworzyć nowego człowieka. Nowa epoka to droga do doskonalenia się społeczeństwa - > stąd koncepcja utworu poetyckiego jako budowy, idea ładu i porządku, harmonii, metody i dyscypliny. Kult fachowości. Postęp społeczny jest współzależny od postępu poetyckiego (artysta narzucający nowe piękno, narzuca nową przyszłość). Wiara w sztukę dla wszystkich.
- teoria poezji oparta na 2 zasadach: 1) zasada analogii do rzeczywistości 2) zasada wyszukanego, autotelicznego nowatorstwa
- podstawową jednostką poetycką jest zdanie (ze zdań tylko można zbudować poemat)
- gł chwyt artystyczny: metafora
- POEMAT ROZKWITAJĄCY - poetycki kunszt
- Przyboś - „Chamuły poezji” (1926) - atak na Zegadłowicza, Kasprowicza, Wittlina -> bojkot „Zwrotnicy” przez księgarzy
JAN NEPOMUCEN MILLER - 1923 - wyizolowany wówczas z gr literackich. Zaatakował romantyzm za indywidualizm. Sztuka powinna identyfikować się z kultem zbiorowości i pracy.
1926 r. - kończy się okres największego nasilenia działalności programotwórczej; zwrot od autotelizmu do heterotelizmu; lit immanentna ->lit w służbie społecznej; kryzys ekonomiczny, bezrobocie, konflikty społeczne, zagrożenie polityczne
KWADRYGA - czasopismo „Kwadryga” (1927 - 31), (Mieczysław Bibrowski, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Stefan Flukowski, Aleksander Maliszewski, Władysław Sebyła, Lucjan Szenwald, Stanisław Ciesielczuk, Włodzimierz Słobodnik, K.I. Gałczyński, Marian Piechal, Nina Rydzewska
- program: gł. Bibrowski, Dobrowolski - sztuka uspołeczniona, sprawiedliwość społeczna, godność pracy
- mistrzowie: Norwid, St. I. Witkiewicz, Brzozowski
- walka ze skamandrytami, choć nadal pozostawali pod ich wpływem
ŻAGARY - Wilno, (Teodor Bujnicki, Henryk Dembiński, Stefan Jędrychowski, Józef Maśliński, Czesław Miłosz, Jerzy Putrament, Jerzy Zagórski
- miesięcznik „Żagary” (1931 - 34), przez krótki czas zastępowany przez „Piony”
- ideolog: Henryk Dembiński („Defilada umarłych bogów”)
- programotwórcy: Jędrychowski, Miłosz („Bulion z gwoździ”), Zagórski („Radion sam pierze”), Maślińsk
- lit podporządkowana rzeczywistości społeczno - ekonomicznej, domagająca się naprawy i zmian, chcieli wychować człowieka, kt byłby „w najbliższej przyszłości potrzebny”
11) PRZEDMIEŚCIE (proza) - założyli: Helena Boguszewska, Jerzy Kornacki, należeli m.in. Nałkowska, Władysław Kowalski, Gustaw Morcinek, Sydor Rey, Halina Krahelska (oddział warszawski). Oddział lwowski: Halina Górska, Anna i Jerzy Kowalscy, Jan Brzoza
- Nałkowska prekursorką „Przedmieścia”, art. „Pisana rzeczywistość” 1926 r. w „Wiadomościach Literackich” - zwraca uwagę na dokonujący się w prozie franc zwrot ku patosowi „autentyczności”, „kult rzeczywistości żytej” , „to, co się opisuje, naprawdę było”.
- status formalny: Zespól Literacki Przedmieście (1933 - 37), coś pośredniego między gr lit a instytucją społeczną, działalność społeczno - polit, współpraca z Ligą Ochrony Praw Człowieka i Obywatela, zorganizowali studium w celu współpracy z naukowcami
-program sformułowany w punktach (Boguszewska, Kornacki) - odrzucenie fikcji i fantazjowania, nacisk na obserwację, która ma przekształcić utw lit w instrument badania społecznego; postulat „stworzenie nowych form tworzenia”; skierowanie uwagi na proletariat, nawiązanie kontaktów z literatami mniejszości narodowych
- nawiązania do Zolowskiego naturalizmu, franc populizmu, niem Neue Sachlichkeit, rosyjskiej grupy Lefu i do Nowego Lefu; neonaturalizm
12)PISARZE - KOMUNIŚCI - czasopisma: „Kultura Robotnicza” (1922 - 23), „Sygnały” (1933 - 34; 1936 - 39), „Miesięcznik Literacki” - art. Andrzeja Stawara i Aleksandra Wata ; „Lewar”
c.d. Awangardy Krakowskiej - po wygaśnięciu „Zwrotnicy” Brzękowski i Wanda Chodasiewicz - Grabowska wydawali pismo w Paryżu - „Sztuka Współczesna”, a w Polsce „komunikaty grupy a. r.” (artystów rewolucyjnych) - oba poświęcone poezji i plastyce.
- „Linia” - Kurek, Przyboś, Brzękowski (1931 - 33), drukowali tu też Żagaryści i Witkacy
- Peiper, Brzękowski - nacisk na wyobraźnię wizualna i na całościowość wizji poetyckiej
- Przyboś - podkreśla rolę „międzysłowia”; „Poezja to jedność wizji, skondensowana w maksimum aluzji wyobrażeniowych i minimum słów”
- Brzękowski - „Poezja integralna” (1933) - autokomentarz z interpretacjami awangardowych wierszy
- hasła: ELIPSA, MATERIALIZM, CZAS . Elipsa - kondensuje walory artystyczne, odgranicza wiersz od prozy
- kładł nacisk na wyobraźnię, niemal identyfikował ją z poezją. Wyobraźnia zorganizowana i kontrolowana, powinna łączyć elementy zaczerpnięte z rzeczywistości zewnętrznej z elem. czysto poetyckimi. Nasycenie poezji czasem!
13) JÓZEF CZECHOWICZ - „Deklaracja praw artysty” (1935) - odrzucenie uspołecznienia poezji; poezja immanentna; antyskamandrytyzm; antyawangardyzm; sceptyczny stosunek do postępu w sztuce; „Poszukiwanie czystej poezji o podłożu metafizycznym, charakterze fantazjotwórczym, poezji działającej poprzez symbole i aluzje, anty - „realistycznej” i anty - „reportażowej”
14) STANISŁAW CZERNIK - autentyzm, nurt reprezentowany przez Przedmieście, ale nacisk na sferę przeżyć wewnętrznych. Redagował „Okolicę Poetów” w Ostrzeszowie (1935 - 39); tylko autentyczne przeżycie poety leży u podstaw prawdziwej liryki
II POEZJA A) 1918 - POCZ. LAT. 30 - TYCH a) 1918 - 1927
NURT EWOLUCYJNY: WCZESNA POEZJA SKAMANDRYTÓW
Najsłynniejszy wieczór poetycki zorganizowany przez „Pro Arte et Studio” (29 listop. 1918 r.) -> kabaret literacki. Skamandryci tworzyli gr. spokojną z pkt widz programu i poetyki, ale dość zwartą pod względem taktyczno - organizacyjnym i towarzyskim (tworzyli bardziej gr sytuacyjną niż programową).
SKŁAD: J. Tuwim, J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, K. Wierzyński, J. Lechoń + L. Staff, Marta Pawlikowska, Wł. Broniewski, Stanisław Baliński, Jerzy Liebert, Kazimiera Iłłakowiczówna, Feliks Przysiecki (prekursor poezji dnia codziennego i skamandryckiego sentymentalizmu - „Śpiew w ciemnościach”), Zygmunt Karski (autor „rokokowego” i „dionizyjskiego” „Musującego poranka”).
Stosunek S. do poezji był typowo ewolucyjny.
POETYKA: nie zrywali z tradycyjną wersyfikacją , choć były eksperymenty w tym kierunku („Słopiewnie” Tuwima, niektóre spośród „Dionizji” czy „Kasyd” Iwaszkiewicza). Kładli nacisk na tonizm, wzbogacając go asonansami i rymami niedokładnymi. Poezja mocno osadzona w tradycji, aż po stylizację (Lechoń romantyzuje - „Karmazynowy poemat” (1920), „Srebrne i czarne” (1924); „parnasizujący” Słonimski („Sonety” 1918, „Harmonia” 1919). Tuwim i Wierzyński odcinali się od tradycji. Iwaszkiewicz sięgał do trad europejskiej - gra z tradycją - „Oktostychy” (1919). KONKRETNOŚC, POWSZEDNIOŚĆ, SENSUALIZM.
Język zbliżony do potocznego, kolokwialnego (zamiast stylów młodopolskich), sytuacje zwykłej codzienności (zamiast symbolizmu), przedmioty jednostkowe, przedmioty - rzeczy (zamiast uniwersaliów), świat odczuwany wszystkimi zmysłami (zamiast mglistej wizji), konkretność miejsca i czasu (zamiast ponadczasowego „wszędzie”). Poeta to zwykły człowiek, a nie kapłan - często uosabiał się z podm lir. Mimo nowości - symbioza z tradycją (!). Wirtuozostwo w estetyczno - emocjonalnym oddziaływaniu na czyt. Skamandrycka pointa - Lechoń, Pawlikowska.
Tuwim - biologiczny dynamizm; Wierzyński - frenetyczna radość życia, Słonimski - ironiczny sentymentalizm i szlachetna donkiszoteria polityczna; Iwaszkiewicz - rezygnacyjny sensualizm i niepokojący, rozdarty dandyzm; Pawlikowska - atmosfera kobiecej zmysłowości; Lechoń - urzekająca wizja mitologii narodowej w „Karmazynowym poemacie”
DYTYRAMBIZM - gł. Tuwim, ale też Wierzyński, Słonimski, Iwaszkiewicz. U Lechonia jego odpowiednikiem był dramatyczny patetyzm.
Weszli do lit jako uosobienie Bergsonowskiego elan vital (potem poeci apollińscy).
JAN LECHOŃ (1899 - 1956), debiut 1913 „Na złotym polu”, w 1916 wystawił jednoaktówkę „W pałacu St. Augusta”, 1917 -1920 - uprawiał wierszowaną satyrę polityczną; 1920 „Rzeczpospolita Babińska. Śpiewy historyczne” - poezja zaangażowana politycznie, wyśmiewał sfery polityczne kreowanego przez Niemców marionetkowego „Królestwa Polskiego” oraz stosunki panujące w wolnej już Polsce. 1920 - „Karmazynowy poemat” - 7 utw - nawiązanie do wzorów lit narodowej (poetyka -> romantycy; stylizacje na Mickiewicza -> „Mochnacki” i Słowackiego -> „Duch na seansie”; idee jak Wyspiański - walka z „poezją grobów”). Tematem „Karmaz…” jest Polska w obliczu odzyskania niepodl.
„Herostrates” - wstępny wiersz „Poematu” ; lęk przed nowymi czasami; Łazienki zburzone, zabić widmo Kilińskiego; A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę, zobaczę. Paradoks - 1) odrzucenie tradycji pisania o Polsce, 2) nadal trzeba być narodowym wieszczem, ale w zwykły, codzienny, współczesny sposób (nie nawołuje do absolutnego odrzucenia poezji wieszczej). W innych wierszach dominuje liryka pośrednia, sytuacyjna; Boh są postacie z polskiej mitologii historycznej („Mochnacki”), literackiej (Zagłoba - „Sejm”), ikonograficznej (Jacek Malczewski) -> pojedynki narodowych symboli w kontekście realnych problemów psychiki narodowej. „Karmaz…” to wyraz fascynacji narodową tradycją
„Mochnacki” i „Piłsudski” - świat realny, historyczny ukazany z fikcyjnej perspektywy poetyckiej. Pierwszy oparty jest na fakcie: koncert, jaki Maurycy Mochnacki dał w Metzu w 1832 r. Drugi - syntetyczny obraz historii dziejącej się na oczach poety (pierwsze dni po odzysk niepodl). U podstaw obu wierszy leży nie dialog życia z tradycją, ale opozycja: bezwład, marazm - czyn
„Srebrne i czarne” (1924) - wiersze filozoficzne, uniwersalne, klasycystyczne. Fascynacja śmiercią i grzechem; aluzja do srebrno - czarnych ozdób pogrzebowych - przerażenie wobec otchłani beznadziei. Prym wiedzie poetyka klasycyzmu, ale pojawia się też poetyka barokowa i romantyczna „Śmierć chroni od miłości, a miłość od śmierci” (aforyzmy, ale też paradoksy -> pointa ze „Spotkania”: Nie ma nieba ni ziemi, otchłani ni piekła, jest tylko Beatrycze. I właśnie jej nie ma”.
To wszystko, co Lechoń wydał w 20 -leciu.
c.d. prześle gie_wu
4