Wrześniewski, K. (2000). Psychologiczne uwarunkowania powstawania i rozwoju chorób somatycznych. W: J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki, T 3, (s. 493-512). Gdańsk: GWP.

Badania epidemiologiczne wskazują, że w ostatnim półwieczu nastąpiła zasadnicza zmiana w strukturze najczęstszych chorób i przyczyn zgonów. W miejsce chorób zakaźnych naczelnym problemem stały się choroby przewlekłe: układu krążenia i nowotworowe. Wykazano, że istotną rolę wśród czynników sprzyjającym zachorowaniu, mogą odgrywać czynniki psychologiczne.

Badania nad uwarunkowaniami:

-sytuacyjnymi

-osobowościowymi

-dotyczącymi tzw. wzoru zachowania.

+Badania Holsta, Fuchsa, Stöhra: wiewiórki zarówno na wolności jak i w warunkach laboratoryjnych silnie strzegą swego terytorium przed osobnikami tej samej płci. Jeżeli do klatki wpuści się intruza, zostaje on szybko pokonany przez `gospodarza'. Pokonane zwierzę zajmuje miejsce w rogu klatki i spędza tak 90% dziennej aktywności i w okresie 2-20 dni ginie, przy czym śmierć nie jest związana z obrażeniami fizycznymi. U tych zwierząt następowała utrata wagi, dramatyczny wzrost aktywności adrenokortykalnej, obniżenie poziomu hormonów wydzielanych przez tarczycę, wzrost cholesterolu.

1. Uwarunkowania sytuacyjne:

1)Badania nad stresem eksperymentalnym prowadzone z udziałem zwierząt i ludzi. Schemat badań: pomiar wskaźników wegetatywno-somatycznych w sytuacji neutralnej, a następnie manipulując sytuacją stwarza się zagrożenie i ponownie mierzy owe wskaźniki.

Cannon: w sytuacji zagrożenia występuje mobilizacja do walki lub ucieczki.

• W sytuacjach stresu laboratoryjnego następują istotne zmiany w poziomie wskaźników wegetatywno-somatycznych.

• Zmiany te są podobne w sytuacjach zagrożeń fizycznych i psychospołecznych.

• Istnieją różnice indywidualne zarówno co do wielkości jak i zakresu zmian wegetatywno-somatycznych.

2)Badania w warunkach stresu naturalnego. Również eksperymenty w warunkach naturalnych wskazują na zmiany w poziomie wskaźników wegetatywno-somatycznych. Osobną grupę stanowią badania dotyczące wydarzeń życiowych, prowadzone z użyciem Skali Ponownego Przystosowania Społecznego (SRRS).

• Rahe (1967): pierwsze badania prospektywne; 4000 marynarzy

przed trzyletnią służbą; osoby, które na początku badań uzyskały wyższą liczbę punktów na skali SRRS, częściej zgłaszały się do lekarzy z różnymi dolegliwościami; 85 % osób z wysokimi wynikami zgłosiło się do lekarzy z pierwszymi dolegliwościami w okresie pierwszych trzech miesięcy.

Największa wartość predyktywna SRRS dotyczy dwóch lat od chwili wystąpienia zdarzeń.

Mimo pewnych kontrowersji w sposobie obliczania wyników SRRS większość uzyskanych danych jednoznacznie wskazuje, że osoby, u których występuje więcej wydarzeń życiowych (wymagających wysiłku adaptacyjnego) w porównaniu z ludźmi o mniejszej liczbie takich zdarzeń, w większym stopniu narażone są na zachorowanie.

• Zaburzenia wywołane przez traumatyczne zdarzenia (obozy koncentracyjne, kataklizmy itp.) nazywane są zespołem stresu pourazowego-zaburzenia snu i nawracające wspomnienia traumy, obniżona wrażliwość w stosunku do otoczenia, stany lęku i depresji, trudności w koncentracji uwagi, drażliwość oraz wybuchy złości.

Istnieją dane empiryczne wskazujące, ze przeżycia traumatyczne obok skutków psychopatologicznych, pociągają za sobą również konsekwencje somatyczne.

3)Badania socjodemograficzne: Stwierdzono, że częstość zachorowań i śmiertelność związana z chorobami układu krążenia i chorobami nowotworowymi wysoko pozytywne korelują ze stopniem urbanizacji, uprzemysłowienia i z gęstością zaludnienia.

Występujące od wielu lat w krajach Europy Zachodniej tendencje do obniżania się wskaźników zachorowań i śmiertelności związane są ze skutecznością programów profilaktycznych i promujących zdrowie.

W Polsce utrzymuje się silna korelacja pomiędzy częstością chorób układu krążenia a stopniem urbanizacji, uprzemysłowienia i gęstością zaludnienia regionu.

2. Uwarunkowania osobowościowe: Badania nad uwarunkowaniami osobowościowymi nawiązują do twierdzeń klasyków medycyny psychosomatycznej.

Dunbar: określenie profilów osobowości, charakterystycznych dla osób z różnymi schorzeniami somatycznymi. Osobowość wieńcowa: skłonność do choroby wieńcowej, potrzeba dominacji i osiągnięć, samodyscyplina, cechy kompulsywne. Przedstawiono również profile osobowościowe chorych na nadciśnienie, chorobę wrzodową itp.

1) Istniejące dane skłaniają do odrzucenia twierdzenia o istnieniu profilów osobowościowych decydujących o powstaniu i rozwoju chorób.

2) Mogą istnieć pewne cechy osobowości, które przy występowaniu innych czynników, zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia choroby.

3) Bardzo wątpliwa jest teza, że cechy osobowości miałyby wywierać wpływ specyficzny-predysponować do wywołania danej choroby. Zwiększają one raczej niebezpieczeństwo zachorowania.

3. Wzór zachowania A: Zachowanie jest wynikiem interakcji pomiędzy zmiennymi sytuacyjnymi i osobowościowymi. Jednostka o określonej osobowości, będąc w określonej sytuacji, spostrzega ją w określony sposób. Rodzaj percepcji i klasyfikacja danych rzutuje na zachowanie się.

Koncepcja wzoru A dotyczy behawioralnych uwarunkowań choroby wieńcowej i zawału serca. Została sformułowana przez Friedmana i Rosenmana. Ludzie zapadający na zawał serca wyróżniają się w okresie przedchorobowym określonym modelem zachowania. Polega ono na zaangażowaniu jednostki w permanentną walkę o zdobycie jak największej liczby celów (często niejasno sprecyzowanych) w jak najkrótszym czasie.

Cechy formalne zachowania:

• Silna potrzeba osiągnięć

• Tendencja do dominacji

• Agresywność-aktywność agresywna jest jednym ze sposobów uzyskiwania czy powiększania kontroli.

Formy regulacji stosunków z otoczeniem osób z wzorem zachowania A, mają swoje uwarunkowania osobowościowe, ujawniają się w określonych sytuacjach, które jednostka spostrzega jako wyzwanie lub zagrożenie. Od strony formalnej charakteryzują się dużą dynamiką zachowań, energią, pośpiechem i niecierpliwością.

Wzór zachowania A, lub pewne jego elementy rzeczywiście zwiększają ryzyko wystąpienia choroby niedokrwieniowej serca, jak również innych chorób układu krążenia i układu trawiennego.

4. Integracja danych empirycznych-modele wyjaśniające. Interpretując dane empiryczne sięgano do twierdzenia Cannona. W sytuacji zagrożenia zwierzę ratuje życie poprzez atak lub ucieczkę, mobilizacja pełni zatem funkcję adaptacyjną. W obecnych czasach człowiek napotyka głównie zagrożenia psychospołeczne, więc atak lub ucieczka byłby nieadekwatne. Sytuacje stresowe i towarzyszące im zmiany fizjologiczne, które nie zostają wykorzystane, mogą mieć działanie autodestrukcyjne.

Z osobowościowo-temperamentalnych uwarunkowań wyodrębniono wzory percepcyjne i wzory reagowania emocjonalnego.

• Wzór percepcyjny- względnie stały, charakterystyczny dla danej jednostki sposób, w jaki interpretuje ona i wartościuje sytuacje, a także antycypuje ich konsekwencje

• Wzór reagowania emocjonalnego-charakterystyczna dla jednostki, w miarę niezależna od rodzaju sytuacji stresowej tendencja do określonego reagowania emocjonalnego: subiektywne odczucia jednostki, zmieny fizjologiczne, wzór zachowania.

„Zwiastun choroby”-pewne zaburzenia w organizmie, które nie są jeszcze patologiczne, ale osiągają górną granicę normy.

5. Nowe kierunki badań-psychoneuroimmunoligia.

1)Podstawowe informacje o układzie immunologicznym i jego funkcjach: podstawowy system chroniący organizm przed zaburzeniem równowagi. Obrona ta jest możliwa dzięki rozpoznawaniu przez komórki ciał obcych.

2)Powiązanie ukł. immunologicznego z ukł. nerwowym i dokrewnym.

3)Stres, funkcje ukł. immunologicznego, choroba: sytuacje stresowe prowadzą do obniżenia odporności organizmu.

6. Podsumowanie: W ciągu ostatnich lat zgromadzono wiele danych empirycznych potwierdzających związek czynników psychologicznych z powstawaniem i rozwojem chorób somatycznych. Organizm człowieka reaguje mobilizacją zarówno na zagrożenie fizyczne jak i psychospołeczne. Niektóre cechy osobowości w powiązaniu z innymi czynnikami mogą zwiększać ryzyko zapadania na pewne choroby.

---