KUJAWY
Gwary występujące na terenie Kujaw zalicza się do zespołu dialektalnego wielkopolskiego, mimo, że odnaleźć tu można cechy wskazujące na kontakt z gwarami mazowieckimi, a także wpływy kaszubskie. Cechy językowe (wymowa niektórych spółgłosek) sprawiają, że obszar Kujaw dzieli się na dwie części: zachodnią i wschodnią. Decydującą rolę odgrywa tu wymowa spółgłoski ł: jako tzw. u niezgłoskotwórczego (więc tak, jak we współczesnej polszczyźnie ogólnej) w części zachodniej Kujaw i wymowa tzw. ł przedniojęzykowo-zębowego (a więc tak, jak brzmiała kiedyś ta głoska w polszczyźnie) w części wschodniej Kujaw.
Zgodnie z podstawowymi cechami dialektu wielkopolskiego gwary kujawskie cechuje:
fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. jag_już, = jak już;
brak mazurzenia, np. czamarka , kapelusz, zajiżdżali, leży, ryczałam;
labializacja, np. łorganista , łosobiście , łuni, łona, łociec = organista, osobiście, oni, ona, ojciec; Także w śródgłosie, np głospodorz , głotowali , kłopciuch , młoji = gospodarz, gotowali, kopciuch, moi
wymiana eł >oł, np. kiełbasa > kiołbasa ( w części zachodniej Kujaw);
zwężenie wygłosowego, końcowego -o w końcówce dopełniacza liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych rodzaju męskiego i nijakiego: -ygó (-ygu), -igó (-igu )np. młodygu = młodego;
cofnięcie artykulacji samogłosek i, y przed ł, czyli przejście wygłosowego -ił, -ył > uł, np. stanuł , zginuł , buł, nosiuł robiułem, płaciłem, świciuł = stanął, zginął, był, nosił, robiłem, płaciłem, świecił
wymowa końcowego, wygłosowego -ą z silną nosowością i zwężeniem oraz rozłożeniem na samogłoskę ustną i spółgłoskę nosową: ą>um: niesum , urzondzajum = niosą, urządzają ; częściowo bez zwężenia: ą > om: słomom , naftom = słomą, naftą, drzazgą zob. rozłożona wymowa samogłosek nosowych.
Gwary kujawskie różnią się natomiast od Wielkopolski silnym zwężeniem samogłosek pochylonych:
a pochylone > o, np. czamarko, kujawsko , nieroz, godali, pisoł, pukom, dzisioj ,tero , zwycajno , głospodorz , drzozgom = czamarka, kujawska, nieraz, gadali, pisał, pukam, znajoma, dzisiaj, tera [teraz], zwyczajna, gospodarz, drzazgą
pochylone > u, np. do dumu = do domu;
e pochylone > i // y, np. dalij , nij, młoji , dawnij , pojedzynie , dopiro , wim, tyż, jakigoś , biydny = dalej, niej, mojej, dawniej, pojedzenie, dopiero, wiem, też, jakiegoś, biedny.
Gwary kujawskie mają również cechy łączące je z Mazowszem:
dyspalatalizację miękkiego m, przede wszystkim w końcówkach narzędnika liczby mnogiej rzeczowników, przymiotników i zaimków: -amy, -ymy // -imy: rynkamy , wozamy , synamy = rękami, wozami, synami (zob. Uproszczenia grup powstałych w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich);
stwardnienie spółgłosek tylnojęzykowych k, g przed samogłoską e lub i: kecka, take, kedy = kiecka, takie, kiedy w nagłosowych grupach ra- nastąpiło przejście ra- w re-: redło, redlić = radło, radlić (na Kujawach dotyczy to tylko kilku wyrazów).
Niektóre cechy gwarowe spotykane na obszarze Kujaw mają szerszy zasięg regionalny, występują bowiem w szerokim pasie Polski środkowej, na Mazowszu i w Wielkopolsce. Do tych cech należą:
zachowanie dawnych, nieściągniętych form czasowników: stojać, bojać = stać, bać;
występowanie wtórnego ń zamiast j w przedrostkowych formach czasownika iść w czasie przyszłym: dońdę, zańdę = dojdę, zajdę;
występowanie wyrazów bez przegłosu e > `o: niesum = niosą.
Na Kujawach występują cechy, które w wyjątkowy sposób charakteryzują ten właśnie teren. Należą do nich:
wymowa spółgłoski ż w wyrazach żąć, żniwa z dodatkowym elementem frykatywnym r : rżnuńć, rżniwa;
w dopełniaczu i miejscowniku liczby mnogiej zaimków, przymiotników i liczebników występowanie końcówki -ech: [tech] długiech , dyntych , rynkomy , pamiync , łyndzinamy , wyngla = pękali, dętych, rękami, pamięci, łędzinami, węgla ą jako uN: piunty, sund, zaciungnoł = piąty, sąd; zaciągnął
podwyższona wymowa e przed spółgłoskami nosowymi: tyn, zimia, kuchynke = ten, ziemia, kuchenkę
podwyższona wymowa o przed spółgłoskami nosowymi: dum, kuń = dom, koń
dłuższe formy zaimków z wtórnym je- : jejich = ich
w trybie rozkazującym czasowników w 1. osobie liczby mnogiej końcówka -ma: weźma, wypijma = weźmy, wypijmy
formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego czasowników z końcówką -m: przejdziem, widzim = przejdziemy, widzimy;
uproszczenie grup spółgłoskowych; na początku wyrazów zanik spółgłoski d, g: lo niegu, dzie
idziesz = dla niego, gdzie idziesz; w śródgłosie: czech , = trzech, gwoździu.
Na południu Kujaw, na terenie zwanym Kujawy Borowe występuje zjawisko tzw. cekania, a więc wymowy spółgłoski cz jak c: zwycajno = zwyczajna, co tłumaczy się wpływem mazurzenia (mimo zachowania na tym terenie wymowy spółgłosek sz, ż).
Mieszkańcy Kujaw nazywają ten obszar dwojako: część południową (powiat kolski i łęczycki) Kongresówką, a część wschodnią(powiat kutnowski i gostyniński) Mazurami. Na północno-wschodniej granicy Kujaw, szczególnie w miejscowościach położonych nad Wisłą, występują cechy wskazujące na wpływ gwary dobrzyńskiej i gwary chełmińskiej. Należą do nich:
twarda wymowa miękkiego k', g' (zob. spółgłoski tylnojęzykowe): ogeń, poszukywała = ogień, poszukiwała,
wymowa końcowego -ą jak -u: Wisłu, graju = Wisłą, grają.
Na obszarach pogranicznych z mazurzącym Mazowszem (granica południowo-wschodnia Kujaw) występuje również szadzenie: szałata, nażad = sałata, nazad, jako wynik hiperpoprawności językowej, natomiast na całym obszarze Kujaw siakanie w niektórych wyrazach: śli, ślachta, ślak, śkło, durślak. Wpływem mazowieckiej wymowy tłumaczy się też występowanie twardego l przed i, szczególnie wzdłuż północno-wschodniej granicy Kujaw: ślywki, lyście, nalywanio , kolybka = śliwki, liście, nalewania, kolebka.
W systemie leksykalnym współczesnej mowy kujawskiej występuje charakterystyczne słówko wej, wtrącane w żywej, potocznej wypowiedzi, pełniące funkcję partykuły wzmacniającej oraz słówko bodaj/bodej pełniące podobną funkcję w występujące w wielu znaczeniach: chociaż, przynajmniej, nawet, może.
TEKSTY:
(Wesele kujawskie)
To jak to się odbywało?
- Na zapowiedzi niesum, no. To jak zapowiedzi zaniosom, to stawiny urządzajum.
To jak to wygląda?
- Popicie, pojedzynie, no i rodzina jest, rodzice som tego młodygo, i…Cywilny ślub to dopiro był potym. I w ogóle tak nie było cywilnych ślubów, bo to ksiża prowadzili to… Urzędu Stanu Cywilnego to nie było, tak, nie. Łosobiście tylko to ksionc prowadził.
A pomagał mu kto? - Łorganista, miał do pomocy takij. A jak to się odbywało dawniej to kujawskie wesele?
- O, na Kujawach to byli to przeważnie gospodarskie syny, w czamarkach ślubowali, w długiech butach, tak, tak. Kapelusz duży, czamarka, no, kujawsko.
No, a jak jechali do kościoła, w jakim porządku?
- No, to wozamy. Młoda para to tam powózkom, a tak, to na helach, kto tam miał powózke, helom jechał… ludzi pełno, muzyka na drugim, na ostatnim wozie grała, tak że kurz jeno.
Z batów strzelali? - O, pynkali z batów, to penkanie mówili. A czy trzeba było dać na bata?
- A, to tak, to jak był gdzieś przejazd, rowy były, woda, to łon stanoł na środku, ji mówił, że ni może jechać, bo mu bat zginuł, to wszyscy dopiro zebrali się na bat ji mu dali, to dopiro zaś jechało wesele dalij, a tak zatrzymoł całe wesele.
A ta muzyka to kto grał? - To… na skrzypcach, na basach, tak jak to po staroświcku. To takich dyntych muzyków nie było, skrzypce, basy, i… Śpiewali?
- Śpiwali, zajiżdżali przed dom, to witali je chlebym i solom.
A potem? - A potym pojedzynie i tańcówka, popicie… A w jakim porządku się rozsiadali do stołu?
- A to przeważnie tak, że młodo para, rodzice kole nij, to już przeważnie rodzice siadali przy młodyj parze, ji…
A jak jedli, to czy jedli tak na talerzach, jak dzisiaj?
- Oj tam, jednym kieliszkiem całe wesele piło. A gdzież tam, łyżka, tako zwyczajna łyżka, łyżkom jedli i rynkomy, dzie tam nóż widelec, kto umiał tam widelcym..
*
To może teraz zaczniemy o tym, jak to dawniej wyglądało wnętrze chałupy.
- No tam były, deski były, podbitków żadnych nie było, tak sobie, żeby no… Dechy były położone na bisku [?], tam na górze glina, na tych deskach, a tu bele były tak i… Szpary, na łoczy sie sypało ludziom.
Jak mówili na sufit downi? - Posowa. To na posowie co robiło sie, co sie zbierało? Do czego służyła posowa? - No, posowa to było, to krycie nad mieskaniem. Jak to robili? Z cego?
- To belki na łag [?], budowali dom, pozaciongali belki, zaś desek nakładli i gliny na to i i to była posowa. A dach no to dach, to były oso [?] , to były kozły zaś załozone do tych belek i… połatowane łatami i słómom pokryte. To tam nik nie znoł tam papy ani.... Słómom abo trzcinom tą. Jesce po dziś dziń jes takie… stare domy to stojo. Pod słómom.