ORGANIZACJA (STRUKTURA) SYSTEMU BANKOWEGO I RODZAJE BANKÓW
Od 1989 roku system bankowy w Polsce jest dwuszczeblowy. Na pierwszym szczeblu stoi bank centralny, którym jest Narodowy Bank Polski, a który został powołany do życia dekretem z dnia 15 stycznia 1945 roku o NBP. Początkowo jako bank emisyjny miał być tylko bankiem banków. Jednak w 1948 roku rozszerzono zakres jego działania. W latach 1950-82 powiązany był Ministerstwem Finansów, a Prezes NBP pełnił funkcję wiceministra finansów.
W 1989 roku, wraz z nastąpieniem reformy systemu bankowego, wydzielono z NBP dziewięć banków komercyjnych, które utworzyły drugi szczebel sytemu bankowego. Tym sposobem powrócono do pierwotnej koncepcji z 1945 roku, to jest do wykonywania przez NBP funkcji „banku banków”. Obecnie wszystkie banki należące do drugiego szczebla można podzielić na:
banki państwowe, o zasięgu ogólnokrajowym (np. PKO BP),
banki w formie spółek akcyjnych (powoływane do obsługi określonych przedsięwzięć),
banki spółdzielcze, zrzeszone w bankach regionalnych (np. takich jak: Bank Gospodarki Żywnościowej)
banki z udziałem kapitału zagranicznego oraz oddziały banków zagranicznych.
OPERACJE BANKOWE
Banki świadczą różnego rodzaju usługi utożsamiane z czynnościami bankowymi, są one nazywane również operacjami bankowymi. Tradycyjnie wyróżnia się następujące rodzaje operacji bankowych:
operacje bierne,
operacje czynne,
operacje pośredniczące,
inne usługi.
Operacje bierne polegają na gromadzeniu depozytów, emitowaniu własnych papierów wartościowych i wykonywaniu innych czynności zmierzających do powiększenia sumy kapitałów własnych i obcych znajdujących się w dyspozycji banków.
Operacje czynne polegają na wykorzystywaniu zgromadzonych depozytów do udzielania kredytów i lokowaniu w korzystnych przedsięwzięciach.
Operacje pośredniczące (rozliczeniowe) polegają na wykonywaniu przez bank zleceń płatniczych swoich klientów.
CZYNNOŚCI USŁUGOWE BANKÓW
Do czynności bankowych należą w szczególności:
prowadzenie rachunków bankowych,
przyjmowanie wkładów oszczędnościowych i lokat terminowych,
przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych,
udzielanie i zaciąganie kredytów oraz pożyczek pieniężnych,
wykonywanie operacji czekowych oraz wekslowych,
udzielanie oraz przyjmowanie poręczeń i gwarancji bankowych,
prowadzenie obsługi pożyczek państw,
emitowanie papierów wartościowych oraz dokonywanie obrotu tymi papierami,
dokonywanie czynności zleconych związanych z emisją papierów wartościowych,
przechowywanie przedmiotów oraz papierów wartościowych o udostępnianie skrytek sejfowych.
ZADANIA NBP W GOSPODARCE KRAJU
Podstawowym celem działalności NBP jest utrzymywanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP. Do zadań NBP należą także:
organizowanie rozliczeń pieniężnych,
prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymi,
prowadzenie działalności dewizowej w granicach określonych ustawami,
prowadzenie bankowej obsługi budżetu państwa,
regulowanie płynności banków oraz ich refinansowanie,
kształtowanie warunków niezbędnych do rozwoju systemu bankowego,
opracowywanie sprawozdawczego bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa
wykonywanie innych zadań określonych ustawami.
ORGANY NBP
Organami NBP są:
Prezes NBP,
Rada Polityki Pieniężnej,
Zarząd NBP,
Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta RP na okres 6 lat. Prezes NBP przewodniczy Radzie Polityki Pieniężnej, Zarządowi NBP i Komisji Nadzoru Bankowego oraz reprezentuje NBP na zewnątrz (głównie w międzynarodowych instytucjach bankowych i finansowych).
Rada Polityki Pieniężnej (powołana ustawą z 1997 r.) ustala coroczne założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości Sejmowi .
W skład RPP wchodzą:
Prezes NPB, jako Przewodniczący Rady,
9 członków powołanych w równej liczbie przez Prezydenta RP, Sejm i Senat spośród specjalistów z zakresu finansów.
Do zadań Rady Polityki Pieniężnej należy w szczególności:
ustalanie wysokości stóp procentowych NBP,
ustalanie zasad i stóp rezerwy obowiązkowej banków,
określenie górnej granicy zobowiązań wynikających z zaciągnięcia przez NBP pożyczek i kredytów w zagranicznych instytucjach bankowych i finansowych,
zatwierdzanie planu finansowego NBP oraz sprawozdania z działalności NBP,
przyjmowanie rocznego sprawozdania finansowego NBP,
ustalanie zasad operacji otwartego rynku.
Ponadto RPP dokonuje oceny działalności Zarządu NBP w zakresie realizacji założeń polityki pieniężnej.
Działalnością NBP kieruje Zarząd, w którego skład wchodzą: Prezes NBP jako przewodniczący oraz 6-8 członków, w tym 2 wiceprezesów NPB.
Zarząd NBP:
realizuje uchwały Rady,
podejmuje uchwały w sprawach niezastrzeżonych w ustawie do wyłącznej kompetencji innych organów NBP.
FUNKCJE NBP
NBP pełni trzy funkcje:
banku gospodarki narodowej i banku państwa - polega na udziale w kształtowaniu polityki gospodarczej państwa oraz sporządzania prognoz, analiz i ocen dotyczących przebiegu realizacji tej polityki oraz sygnalizowanie ewentualnych zagrożeń w tym zakresie.
banku emisyjnego - posiada wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych RP w postaci banknotów i monet, które są prawnym środkiem płatniczym na terenie Polski oraz wprowadzania i wycofywania ich z obiegu. Ustala wzory i wartość nominalną banknotów oraz wzory wartość nominalną, próbę i wagę monet;
banku banków - pełni rolę kredytodawcy ostatniej instancji - udziela kredyty bankom komercyjnym.
REALIZACJA POLITYKI MONETRANEJ PRZEZ NBP
Bank centralny może realizować dwa rodzaje polityki monetarnej:
restrykcyjną - występującą wówczas, gdy podnosi on stopy rezerw obowiązkowych i kredytów oraz zwiększa oprocentowanie bonów skarbowych,
ekspansywną - oprocentowanie kredytów i bonów skarbowych oraz stopa rezerw obowiązkowych spadają.
Wykorzystuje do tego odpowiednie narzędzia:
Kredyt refinansowy - na przełomie lat 80 i 90 podstawowe źródło zasilania systemu bankowego w pieniądz. Może być udzielany pod zastaw papierów wartościowych lub do określonej kwoty na rachunku bankowym w przypadku gdy bank komercyjny poniósł już stratę lub gdy wystąpiła groźba jej wystąpienia, względnie gdy bank znalazł się w obliczu niewypłacalności, w wyniku czego został ustanowiony na nim zarząd komisaryczny. W praktyce kredyt ten nie jest udzielany.
Kredyt redyskontowy - udzielany w sytuacji, gdy banki handlowe nie są w stanie udzielić większej ilości kredytów, ponieważ ich rezerwy kasowe osiągają zbyt niski poziom w stosunku do depozytów. Dokonuje się tego poprzez wykup przez NBP części weksli złożonych przez banki komercyjne do dyskonta. Bank centralny dokonując wykupu weksli potrąca sobie od nominalnej sumy weksli procent określony stopą redyskontową, za okres, który jeszcze pozostaje do dni płatności. Obecnie stopa procentowa kredytu redyskontowego wynosi 14% (dane z dnia 29.11.2001)
Kredyt lombardowy - udzielany przez bank centralny bankom komercyjnym ma bardzo krótkie okresy pod zastaw papierów wartościowych , zwykle do 75% ich wartości nominalnej. Banki stosują to rozwiązanie w przypadku chwilowego zachwiania płynności kredytowej i gdy jednocześnie dochodzą do wniosku, iż nieopłacalne jest sięganie po kredyt redyskontowy lub wyprzedaż papierów wartościowych na otwartym rynku. Na dzień 29.11.2001 stopa procentowa kredytu lombardowego wynosi 15,5%.
Operacje otwartego rynku - polegają na sprzedaży i zakupie przez bank centralny papierów wartościowych, zarówno publicznych, jak i prywatnych. Podstawowym instrumentem NBP w tym zakresie są:
- Bony pieniężne NBP - są krótkoterminowymi papierami wartościowymi na okaziciela dzięki czemu mogą być przedmiotem swobodnego obrotu. Mogą być też dokumentami imiennymi, z tym że wykup lub odsprzedaż przed terminem wykupu takich bonów nastąpić musi w oddziale okręgowym NBP , w którym nastąpiło uimiennienie. Bony pieniężne oferowane są w trzech nominałach, z 91 lub 128 dniowym terminem wykupu. Po terminie wykupu bony nie podlegają oprocentowaniu. Mogą być odsprzedawane. Dzięki bonom pieniężnym NBP wpływa na podaż pieniądza, płynność finansową banków komercyjnych oraz na ich możliwości udzielania kredytów.
Rezerwy obowiązkowe - jeden z instrumentów kształtowania podaży pieniądza i działalności kredytowej NBP. Zasady ustalania rezerwy obowiązkowej określa Rada Polityki Pieniężnej. Rezerwę obowiązkową banków stanowią: część środków wyrażona w złotych i w walutach obcych zgromadzonych na rachunkach bankowych, środki uzyskane ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także od banku zagranicznego na podstawie umów zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy lub środków pozyskanych na co najmniej 2 lata. Suma rezerw obowiązkowych nie może przekroczyć:
30% sumy środków pieniężnych od wkładów na żądanie,
20% sumy środków pieniężnych od wkładów terminowych.
stopa rezerw obowiązkowych może być zróżnicowana w zależności od rodzaju waluty lub umownego okresu przechowywania środków pieniężnych.
Od 30.09.1999 banki muszą utrzymywać rezerwę obowiązkową w wysokości 5% dla wkładów wszelakiego rodzaju.
1
3