Od kolekcji prywatnych do muzeum publicznego - rys historyczny
Dobrawa Weronika Cieżak
Muzeum to według przyjętej przez Międzynarodową Radę Muzeów definicji - instytucja trwała, nie obliczona na zysk, pozostająca w służbie społeczeństwa i jego rozwoju, otwarta dla publiczności, mająca za zadanie gromadzenie, konserwowanie, badanie, rozpowszechnianie i wystawianie materialnych świadectw dotyczących człowieka i jego otoczenia w celu studiowania, edukacji i przyjemności.
Pierwsze skojarzenia dotyczące początków muzealnictwa na świecie przywodzą na myśl starożytność - Grecję i przybytki Muz, tak zwane museiony. Były to instytucje poświęcone literaturze, historii, muzyce, matematyce, astronomii i medycynie. Sztuki plastyczne nie znajdowały miejsca w museionach, gdyż były traktowane przez Greków jako rzemiosło. Museiony były zatem instytucjami naukowo - filozoficznymi, nie mającymi wiele wspólnego z obecnie pojmowanym muzeum. Prawdziwe przykłady pre-muzealne można znaleźć dużo wcześniej, a mianowicie w czasach paleolitu. Są to kolekcje przedmiotów odkryte w grobowcach z dolnego paleolitu (ok. 2,5 mln - 120 tys. lat temu). W północno - zachodniej Tanzanii, obok szczątków homo habilis, pochodzących z kultury Olduvai, zgromadzone zostały prymitywne narzędzia kamienne, otoczaki i rozłupce. Także w późniejszych pochówkach odnaleziono kolekcje przedmiotów - rzeczy codziennego użytku, naczyń, broni, biżuterii, figurek. Kolejnym przykładem pre-muzealnictwa są malowidła naskalne w jaskiniach, takich jak na przykład Lascaux w południowo-zachodniej części Francji, Akwitanii. Zgromadzone w jednym miejscu malowidła i ryty skalne pochodzą z kultury magdaleńskiej (15 tys. - 13 tys. p.n.e.). Pokaźne kolekcje znajdują się także w Egipcie - groby z różnych okresów Państwa Egipskiego obfitują w teksty sarkofagów, księgi umarłych i liczne przedmioty codziennego użytku, takie jak naczynia, lustra, ubrania, broń i inne. Około 2 tysięcy lat p.n.e. w Mezopotamii także powstają pierwsze przypominające muzea kolekcje, a mianowicie zgromadzone w jednym miejscu kopie materiałów piśmienniczych. Także nieco później w kręgu kultury asyryjsko-babilońskiej pojawiło się muzeum trofeów wojennych. W Aszur nad środkowym Tygrysem odkryto pokaźne zbiory kamiennych głowic buław, z których jedna była nawet dokładnie opisana, jako zdobycz asyryjskiego króla Szalmanasara z 843 roku p.n.e., poświęcona Nergalowi, bóstwu podziemi.
Trzeba przyznać, że zaczątki muzealnictwa w bardzo niewielu aspektach przypominały dzisiejsze muzea. W zasadzie patrząc na definicję przyjętą przez Międzynarodową Radę Muzeów, miały one na celu tylko gromadzenie przedmiotów. Prawdziwym obiektem muzealnym jest Bit Tabrat Niszim - Gabinet Cudów Ludzkości. Stworzony został około roku 600 p.n.e. w Babilonie. Był to okres hegemonii babilońskiej w świecie Wschodu. Nastąpił rozkwit babilońskich miast - w szczególności Ur, stolicy państwa, gdzie powstało wiele nowych budowli, między innymi Brama Isztar i pałac królewski. Ówczesny władca Babilonu, Nabuchodonozor II oraz jego następca, Nabonid, stworzyli pokaźną kolekcję - mówiąc dzisiejszym językiem - eksponatów muzealnych. Odnaleziona została nawet tablica z pismem klinowym, na której wyryto zdanie ana dagalum kissat nise, co oznacza do oglądania przez wszystkich ludzi, a zatem należy przypuszczać, że było to jedno z pierwszych, a być może nawet pierwsze muzeum otwarte dla szerokiej publiczności. W babilońskim mieście Ur odkryto trzydzieści cztery obiekty, a wśród nich przede wszystkim inskrypcję neosumerskiego króla Szulgi z ok. 2 tys. p.n.e., wielką figurę wykonaną z diorytu przedstawiającą władcę Puzur - Isztar z Mari z ok. 2100 r. p.n.e., inskrypcję na bazalcie asyryjskiego króla Adadnirari II z Niniwy z ok. 900 r. p.n.e., bazaltową stelę z wizerunkiem hetyckiego boga oraz liczne, gliniane, pokryte pismem tabliczki, tworzące część biblioteki. Eksponaty w większości pochodziły z wypraw wojennych, ale niektóre także z prowadzonych już wówczas wykopalisk. Co ciekawe przedmioty znalezione w Ur były nawet podpisane na glinianych tabliczkach tak, aby oglądający znali fakty o pochodzeniu obiektów.
Kolejny przykład prywatnych kolekcji to znajdujące się w Grecji pinakoteki. Najsłynniejsza z nich mieściła się w północno-zachodnim skrzydle Propylejów na Akropolu w Atenach. Był to dorycki budynek, wzniesiony z błękitnego marmuru, którego wnętrze składało się z prostokątnej sali i poprzedzającego ją przedsionka z kolumnadą. W ateńskiej pinakotece znajdowały się dzieła malarzy greckich, freski i malowidła wykonane na płytach drewnianych, marmurowych i gipsowych. Podobne galerie obrazów posiadali różni władcy hellenistyczni, między innymi Attalos II w Pergamonie. Starożytna Grecja wytworzyła także inna instytucję pre-muzealną, a mianowicie skarbce narodowe. Były one umiejscowione w okręgach świątynnych. Przykładem takiej budowli jest Skarbiec Ateńczyków w Delfach, na tarasie którego zgromadzono trofea wojenne zdobyte w bitwie pod Maratonem. Część wotów trzymano również w samej świątyni lub w podziemiach, często wraz z darami od obcych monarchów. Ekspozycje były dostępne publiczności za niewielką opłatą. Trzeba stwierdzić również, że sam wystrój świątyń, pełen rzeźb, stanowił swoistą przestrzeń muzealną. W okresie hellenistycznym nastąpił szczególny wzrost zainteresowania antykami. Władcy gromadzili oryginały starożytnych dzieł lub zamawiali kopie tych, których już nie można było pozyskać.
Rzymianie, z racji tego, że ich sztuka nie stała na wysokim poziomie, próbowali zawłaszczyć dzieła Etrusków, Greków i innych ludów. Zdobyte trofea wnosili do miasta podczas uroczystych pochodów triumfalnych, a następnie składali je w świątyniach, przede wszystkim w świątyni Jowisza na Kapitolu. O wzroście zainteresowań artystycznych i kolekcjonerskich w Rzymie zadecydowało zdobycie Grecji w 146 r. p.n.e., przez konsula Mummiusza. Ostatnie lata republiki to rozkwit handlu dziełami sztuki między Rzymem, a Grecją. Bogaci patrycjusze, wysocy urzędnicy oraz konsule prowadzący podboje wojskowe zaczęli zakładać prywatne kolekcje antycznych dzieł. Przykładem takiej kolekcji był zbiór wielkiego konesera sztuki Sulli, który posiadał między innymi posąg Herkulesa dłuta Lizypa i złotą figurę Apollina. Inne rzymskie kolekcje to eksponaty zgromadzone przez Lukullusa, Pompejusza, Juliusza Cezara, Verresa. Zbiory te nie były udostępniane publiczności, chociaż zabiegał o to Marek Agryppa. Część zebranych przez Rzymian obiektów była jednak umieszczana w świątyniach lub na forach i do tych dzieł mieli dostęp wszyscy. Za panowania cesarzy miejsca takie jak place, amfiteatry czy termy stały się obiektami stałej ekspozycji dzieł sztuki dostępnych szerokim rzeszom obywateli rzymskich i nie tylko.
Średniowiecze to czas, w którym najwięcej kolekcji różnych przedmiotów znajdowano, podobnie jak z czasów paleolitycznych, w grobowcach. Były to rzeczy codziennego użytku, jak również imponujące przedmioty takie, jak na przykład łódź odkryta w Osebergu w Norwegii czy znalezione w tym samym grobowcu sanie, wóz i namiot. W krajach chrześcijańskich w średniowieczu większość skarbów, dzieł sztuki trafiła w ręce Kościoła. Nie były one dostępne publicznie, znajdowały się bowiem w niedostępnych skarbcach lub za murami klasztorów. Przykładem takiej kolekcji jest francuski skarbiec w królewskim opactwie w Saint Denis, założony przez opata Sugera, który zadbał nawet o skatalogowanie znajdujących się w nim zbiorów. Cczęść obiektów tworzyła wystrój świątyń albo była ofiarowywana jako wota - te przedmioty były dostępne zwykłym ludziom. Dodawano coraz to inne obrazy, rzeźby, ołtarze, świeczniki dzięki czemu kościoły stały się (podobnie, jak dawne świątynie w Grecji i w Rzymie) przestrzeniami muzealnymi. Podobną do Kościoła role pełniły skarbce średniowiecznych władców, pełne królewskich insygniów, ubiorów, broni, biżuterii, relikwiarzy, chorągwi i wielu innych cennych przedmiotów. Rzeczy te były starannie przechowywane, opisane, w razie potrzeby konserwowane i czasami wystawiane na widok publiczny.
Odrodzenie idei muzealnictwa nastąpiło we Włoszech epoki renesansu. Ówcześni humaniści za wszelką cenę chcieli odkryć na nowo zapomniany świat starożytności. Miłość do antycznych dzieł stała się wręcz obowiązkowa. Jak pisze Dan Cruickshank pierwszymi muzeami renesansu były rozbudowany przez Donato Bramante Watykan oraz wzniesiony w 1543 oku budynek w Como, na którego fasadzie znajdowało się słowo Musaeum, a który zawierał kolekcję Paolo Giovio. Jednak synonimem nowożytnego mecenatu artystycznego, rozwiniętych form kolekcjonerstwa i muzealnictwa stała się rodzina Medyceuszów z Florencji. Byli to ludzie mający ogromne fundusze, za które nabywali dzieła sztuki. Zgromadzili ogromną kolekcję okazów złotnictwa, gemm i kamei, zegarów, przyrządów astronomicznych, broni i zbroi, rękopisów. Założyli także w 1444 roku pierwszą od czasów rzymskich bibliotekę publiczną. Byli mecenasami artystów takich jak Lippi, Ghiberti, Donatello, Bruneleschi, Michelozzo. Kolekcje Medyceuszów mieściły się w ich prywatnych pałacach i willach, a także na ich dziedzińcach i w ogrodach. Szczególnie ważny był ogród przy placu św. Marka gdzie zgromadzone okazy sztuki antycznej i Medyceuszom współczesnej były udostępniane amatorom dzieł i artystom. W 1494 roku mnich dominikański Savonarola wystąpił z gwałtownym atakiem na nowe wzorce kultury - Medyceuszów wygnano z Florencji, a ich rezydencje splądrowano. Medyceusze powrócili jednak do rodzinnego miasta i rozpoczęli akcję odkupywania dzieł. W pałacu Cosima Młodszego Medyceusza urządzili muzeum zwane guardaroba, mieszczące niespełna trzysta portretów, innych obrazów, rzeźb, złotnictwa i ceramiki oraz studiolo rodzaj gabinetu przyrodniczego, w którym umieszczono kamienie, muszle, bursztyny, kości, owoce, rodzaje drewna. Obok pałacu powstał, zaprojektowany przez Vasariego budynek Uffizi mieszczący biura ministrów książęcego rządu. W 1581 roku przekształcono górną loggię Uffizi w wielkie muzeum medycejskie. Galeria została wypełniona obiektami z guardaroby i studiola oraz nowo nabytymi cennymi przedmiotami. Dzieła zamknięte w galerii pozostawały z dala od niekorzystnych wpływów słońca, wiatru, deszczu czy kurzu. Były udostępniane ludziom. Na wydarzenia we Florencji szybko zareagował Rzym. Kolejni papieże chcieli przywrócić dawne miasto-muzeum. Sprowadzali nowych artystów i zajmowali się mecenatem. Paweł II wzniósł Palazzo Venezia i urządził w nim muzeum sztuki starożytnej i bizantyńskiej. Kościoły stawały się miejscem, w którym można było, podobnie jak w muzeum, oglądać ogromną ilość fresków, rzeźb, obrazów. Funkcje muzealne stanowiły również kolekcje książęce, na przykład zbiory Montefeltrów w Urbino czy Gonzagów w Sabbionecie. We Włoszech powstały w okresie renesansu także inne obiekty muzealne takie, jak kolekcje naukowe (arca rerum fossilium, rarotheca), domy - muzea artystów (np. Mantegniego w Mantui), domy - muzea humanistów (wspomniany wcześniej dom Giovio w Como), galerie portretów sławnych osób. Ważny jest także inny europejski ród mecenasów sztuki - Habsburgowie. Książęta habsburscy posiadali dobrze wyposażony skarbiec, a także nowocześniejsze zbiory obrazów i rzeźb oraz kolekcje osobliwości, broni (Armamentarium w Tyrolu), gabinety przyrodnicze, numizmatyczne. Ważną postacią wywodzącą się z rodziny Habsburgów była Małgorzata, współtwórczyni przyszłych muzeów oraz cesarz Rudolf II, którego zbiory tworzyły systematyczne muzeum łączące naturę, sztukę i wiedzę. Natomiast bratanek Małgorzaty, Karol V przyczynił się do rozwoju muzealnictwa w Hiszpanii - jego zbrojownia dała początek sławnej madryckiej Real Armeria. Wybitnymi kolekcjonerami byli także w rodzinie Habsburgów Albrecht VII Pobożny i Leopold Wilhelm. XVI i XVII wiek to również początki prawdziwego muzealnictwa w Anglii, Danii (Worm) i Szwecji. We Francji doby renesansu ważną osobistością był król Franciszek I, który stworzył galerię w swoim zamku w Fontainebleau. Zasłużyli się również dla rozwoju muzealnictwa kolejni kardynałowie francuscy - Richelieu i Mazarin. W kardynalskim muzeum mieściła się pokaźna liczba obrazów i rzeźb, ceramiki chińskiej, laki oraz poważna biblioteka. Za panowania Ludwika XIV przyciągały uwagę kolekcje ministra finansów Nicolasa Fouqueta, znajdujące się w rezydencjach w Saint Mande i Vaux - le - Vicomte. Oczywiście należy też wspomnieć o pałacu wersalskim, mieszczącym pokaźną część królewskich zbiorów, leżącym jednak z dala od Paryża. W renesansowej Polsce prym wiodły zbliżone do średniowiecznych królewskie skarbce, w których znajdowały się insygnia królewskie, broń, przedmioty o znaczeniu symbolicznym (na przykład dary od obcych władców), trofea wojenne. Nowy typ kolekcjonerstwa zapoczątkował Zygmunt Stary, a kontynuował jego następca - Zygmunt August. Władcy nie założyli wprawdzie żadnej galerii, zgromadzili jednak ogromną kolekcję arrasów sprowadzanych z Flandrii, które Zygmunt August na łożu śmierci zapisał Rzeczpospolitej.
Założenie w Anglii British Museum w 1753 roku jest uznawane za narodziny państwowego muzeum publicznego, jednak w rzeczywistości było ono w tamtym czasie tylko instytucją dla garstki uprzywilejowanych osób. Inaczej potoczyły się sprawy we Francji. Paryż przyciągał amatorów sztuki i artystów. Postanowiono więc otworzyć w stolicy nowoczesną galerię. Na jej siedzibę wybrano stary zamek królewski, Louvre, który postanowiono gruntownie przebudować. W nowym muzeum miało nastąpić scalenie królewskich kolekcji rzeźb, obrazów i innych eksponatów. Galeria została otwarta 6 grudnia 1681 roku w obecności króla. Jak pokazują ówczesne ryciny, na ścianach muzeum obrazy wisiały bardzo gęsto, dosłownie rama przy ramie. W 1692 roku gmach został siedzibą Académie des Inscriptions et Belles Lettres oraz Académie Royale de Peinture et de Sculpture, w roku 1699 Akademia zorganizowała pierwszy Salon wystawowy. 29 maja 1791 roku Zgromadzenie Narodowe przyjęło wniosek o utworzenie nowoczesnego muzeum narodowego połączonego z akademią sztuk pięknych. Postanowiono rozbudować Luwr. 8 listopada 1793 roku otwarto Museum Français, którego nazwę zmieniono później na Musée Central des Arts. Pierwszym przewodniczącym Luwru został Jacques-Louis David, a dzieła, które znalazły się pod jego pieczą w większości stanowiły skonfiskowaną własność Kościoła oraz zrabowane z Flandrii i Italii obiekty. Do wzbogacenia zbiorów Luwru przyczynił się Napoleon, który po złupieniu podbitych terenów, zrabowane dzieła oddawał do muzeum. Po jego klęsce pod Waterloo większość obiektów wróciła jednak do prawowitych właścicieli. Kolekcja stale się rozrasta z powodu eksponatów nabywanych przez paryskie muzeum, a także ze względu na dzieła otrzymywane od prywatnych kolekcjonerów sztuki. Ważnym wydarzeniem w rozwoju nowożytnego, publicznego muzealnictwa było otwarcie Ermitażu w Rosji. Przyczyniła się do tego caryca Katarzyna II, która wręcz, jak sama mawiała - pożądała sztuki. Nabyła kolekcje Gotzkowskiego, Gaignata, Brühla, Walpolów. W 1769 roku obok Pałacu Zimowego wzniesiono Mały Ermitaż, galeria jednak szybko okazała się zbyt mała dla pokaźnych zbiorów carycy i w 1784 roku wybudowano Wielki Ermitaż, osiem lat później uzupełniony galerią, będącą kopią watykańskich Loggii Rafaela. Muzeum rosyjskie było jednak początkowo (podobnie jak British Museum) dostępne tylko dla nielicznych osób.
Już na początku XIX wieku nastąpił podział na muzea sztuki i historii naturalnej, a w drugiej połowie stulecia także muzea sztuki przemysłowej, techniki, muzea tradycji ludowej, etnografii i rzemiosła artystycznego. W latach 1823 - 1830 w Berlinie powstaje Altes Museum, a między rokiem 1815, a 1830 budowana jest Glyptoteka w Monachium. W ciągu XIX wieku utworzono także inne muzea narodowe - Muzeum Historyczne w Budapeszcie na Węgrzech (późniejsze Węgierskie Muzeum Narodowe), Muzeum Narodowe w krakowskich Sukiennicach, Muzeum Narodowe im. Jana III Sobieskiego we Lwowie, Czeskie Muzeum Narodowe w Pradze, Muzeum Narodowe w Waszyngtonie, a także wiele innych - w Austrii, Szwajcarii, Norwegii. Nie oznacza to bynajmniej zaniku prywatnych kolekcji. Należy tu wymienić kolekcjonerów włoskich, takich jak Gaetan Filangieri i Fryderyk Stibbert, czy amerykańskich, jak Henry Frick i Mellon.
Bibliografia:
Jacqueline Dineen, 100 największych odkryć archeologicznych, wyd. Podsiedlik - Raniowski i spółka, Poznań 1997
Andrzej Kiciński, Muzea - strategie i dylematy rozwoju, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2004
Red. Stanisław Lam, Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego, Warszawa 1927, tom VI Ml-O, hasło Muzeum
Norah Moloney, Archeologia, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1996
Red. Luca Serafini, Historia powszechna - Starożytny Egipt, Grecja i świat helleński, wyd. De Agostini, Kraków 2007
Zdzisław Żygulski jr, Muzea na świecie: wstęp do muzealnictwa, wyd. PWN, Warszawa 1982
Zdzisław Żygulski jr, Muzea na świecie: wstęp do muzealnictwa, wyd. PWN, Warszawa 1982, str. 12
Red. Stanisław Lam, Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego, Warszawa 1927, hasło Muzeum
Norah Moloney, Archeologia, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1996, str. 132-135
Red. Luca Serafini, Historia powszechna - Starożytny Egipt, Grecja i świat helleński, wyd. De Agostini, Kraków 2007, str. 67-72
Zdzisław Żygulski jr, Muzea na świecie: wstęp do muzealnictwa, wyd. PWN, Warszawa 1982, str. 13
Tamże, str. 14-18
Jacqueline Dineen, 100 największych odkryć archeologicznych, wyd. Podsiedlik - Raniowski i spółka, Poznań 1997, str. 92
Zdzisław Żygulski jr, Muzea na świecie: wstęp do muzealnictwa, wyd. PWN, Warszawa 1982, str. 19-22
Andrzej Kiciński, Muzea - strategie i dylematy rozwoju, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2004, str. 11
Zdzisław Żygulski jr, Muzea na świecie: wstęp do muzealnictwa, wyd. PWN, Warszawa 1982, str. 23-28
Tamże, str. 28-38
Andrzej Kiciński, Muzea - strategie i dylematy rozwoju, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2004, str. 12
Tamże
Zdzisław Żygulski jr, Muzea na świecie: wstęp do muzealnictwa, wyd. PWN, Warszawa 1982, str. 51-52
Tamże, str. 60-67
2