VI. Inflacja.
1. Definicja, wielkości realne i nominalne (ceny, płace, procent).
Inflacja to względnie powolny proces i stale postępujący wzrost ogólnego poziomu cen.
Wzrost popytu na pieniądz w ujęciu realnym musi równać się wzrostowi jego realnej podaży, a konkretnie - nadwyżce wzrostu nominalnej ilości pieniądza nad wzrostem cen. Jednakże wzrost cen ton nic innego jak inflacja.
Zasadniczym odkryciem ilościowej teorii pieniądza jest to, że wielkości realne zmieniają się zwykle powoli. Bardzo dużym zmianom jednej zmiennej nominalnej (nominalnej podaży pieniądza) muszą zatem towarzyszyć równie wielkie zmiany innych zmiennych nominalnych (cen i płac pieniężnych), aby realna podaż pieniądza (i realne płace) pozostały nie zmienione na poziomie odpowiadającym stanowi równowagi.
Realna stopa procentowa = nominalna stopa inflacji - stopa inflacji. (wzrostowi inflacji 0 1% towarzyszy wzrost stopy procentowej także o 1%.
Zwiększenie stopy wzrostu ilości pieniądza będzie zatem prowadziło nie tylko do wzrostu stopy inflacji, lecz również do wzrostu nominalnej stopy procentowej. Spowoduje to zmianę popytu na realne zasoby pieniądza i z tego powodu wywoła presję na - różny co do tempa - wzrost ilości pieniądza oraz cen, trwający tak długo, aż realna podaż pieniądza dostosuje się do tej zmiany poziomu realnego popytu na pieniądz.
2. Rodzaje inflacji.
Z punktu widzenia tempa wyróżnia się następujące rodzaje inflacji :
a) inflacja pełzająca - przez pojęcie to rozumie się proces powolnego wzrostu cen (powszechnie przyjmuje się że jest to wzrost cen w granicach 2 -4 % rocznie). Ten rodzaj inflacji nie pociąga za sobą w zasadzie negatywnych skutków dla gospodarki.
b) inflacja krocząca - charakteryzuje się słabszym tempem wzrostu cen (nie przekracza poziomu 10 %). Przy tym tempie wzrostu cen w sposób widoczny ujawniają się negatywne skutki inflacji. Dodatkowo istnieje realne niebezpieczeństwo, że procesy inflacyjne nabiorą impetu i inflacja krocząca przekształci się w galopującą.
c) inflacja galopująca - występuje, gdy wzrost cen przekracza znacznie poziom 10 %. Jej cechą charakterystyczną jest szybki spadek siły nabywczej pieniądza, który prowadzi do poderwania zaufania do istniejącego systemu monetarnego. Zjawiskom inflacji tej towarzyszy spekulacja na rynku oraz ucieczka od pieniądza do wartości rzeczowych.
d) hiperinflacja - tutaj ceny wzrastają w zastraszającym tempie. Spekulacja staje się zjawiskiem powszechnym. Jednostki gospodarujące chcą jak najszybciej wydać zainkasowane wpływy. Nie opanowane procesy hiperinflacji prowadzą z reguły do całkowitego rozprężenia gospodarczego i załamania się systemu pieniężnego. Do momentu wprowadzenia nowej jednostki monetarnej (odbudowy systemu monetarnego), większość transakcji prowadzi się w walutach obcych lub na zasadzie wymiennej.
2.Skutki inflacji.
Inflacja powoduje:
Duże zamieszanie w kalkulacji kosztów produkcji; Rodzi niepewność w przewidywaniu wzrostu realnych zysków, co wpływa destabilizująco na działalność gospodarczą i zniechęca do podejmowania ryzykownych inwestycji.
Osłabia motywacje do zwiększania eksportu
Prowadzi prędzej czy później do dewaluacji waluty krajowej
Import drożeje co z kolei powoduje wzrost cen krajowych
Znaczny wzrost inflacji może wprowadzić duże zamieszanie na rynku papierów wartościowych.
Prowadzi do obniżenia realnych dochodów ludności.
3. Metody i narzędzia ograniczania inflacji.
Istnieją trzy sposoby przeciwdziałania inflacji.
-możemy zastosować zdecydowane środki polityki gospodarczej po to by utrzymać inflację pod kontrolą
-możemy zmienić prawa i instytucje w ten sposób, aby inflacja nie mogła łatwo się pojawić
-możemy nauczyć się żyć z inflacją
Narzędziem służącym do ograniczania inflacji jest indeksacja. Dostosowuje ona automatycznie wysokość nominalnych zobowiązań do skutków inflacji.
Jeśli przyjmiemy, że inflacja jest zjawiskiem czysto pieniężnym, co oznacza, że wzrost cen spowodowany jest przede wszystkim nieodpowiednimi zmianami nominalnej podaży pieniądza, wówczas walka z inflacją sprowadza się do umiejętnej regulacji podaży pieniądza w znaczeniu realnym.
Polityka dochodowa może przejściowo obniżyć stopę inflacji, ale na długą metę żaden demokratyczny rząd nie jest w stanie zahamować żądań rewindykacyjnych robotników.
Ograniczenie deficytu w drodze podwyższania obciążeń podatkowych bądź drastycznych cięć w wydatkach budżetowych może działać antyinflacyjnie, lecz stwarza groźbę recesji i wzrostu bezrobocia.
Za pośrednictwem zmian stopy procentowej bank centralny może wpływać zarówno na skłonność do oszczędzania jak i do inwestycji co może sprzyjać lub hamować procesy inflacyjne.
Bank centralny za pośrednictwem polityki otwartego rynku (kupno i sprzedaż papierów wartościowych) może dość skutecznie drenować nadmiar pieniądza i w ten sposób hamować inflację.
VII. Bezrobocie.
1. Rodzaje bezrobocia
Z punktu widzenia form przejawiania się bezrobocia wyróżnia się :
a) bezrobocie płynne - taki stan na rynku pracy, kiedy każdorazowo występuje pewna liczba ludzi pozostających bez pracy, lecz skład bezrobotnych zmienia się. Po pewnym czasie część z nich znajduje pracę, inni zaś na pewien czas ją tracą.
b) bezrobocie chronologiczne - to pewna grupa bezrobotnych, którzy nie mają żadnych szans lub bardzo małe na znalezienie pracy. Grupę tę najczęściej tworzą ludzie w podeszłym wieku lub nie cieszący się dobrym zdrowiem (inwalidzi, niepełnosprawni).
c) bezrobocie utajone - to taka forma bezrobocia, która nie jest objęta żadnymi statystykami. W Polsce obecnie bezrobocie utajone przejawia się najczęściej w formie przechodzenia na wcześniejsze emerytury.
Inna klasyfikacja bezrobocia wywodzi się z teoretycznego nurtu keynesowskiego. W myśl tej klasyfikacji wyróżnia się następujące rodzaje bezrobocia:
a) frykcyjne - chodzi tu o możliwy do obniżenia minimalny poziom bezrobocia, występujący w każdym dynamicznym społeczeństwie. Tworzą je osoby o ułomnościach fizycznych lub psychicznych, które praktycznie uniemożliwiają im podjęcie pracy zawodowej. Do tej kategorii zalicza się również osoby chwilowo pozbawione pracy ze względu na zmianę zawodu.
b) strukturalne -
c) cykliczne - związane z niedostatecznym popytem. Zmniejszenie się tego rodzaju bezrobocia będzie postępowało w miarę wzrostu aktywności gospodarczej.
d) klasyczne - oznacza rodzaj bezrobocia pojawiający się wtedy, kiedy płaca jest rozmyślnie utrzymywana powyżej poziomu, przy którym krzywe podaży pracy i popytu na nią się przecinają.
2. Naturalna stopa bezrobocia
Podstawową przesłanką teorii naturalnej stopy bezrobocia jest twierdzenie, że mechanizmy działające na rynku pracy prowadzą do równowagi między popytem a podażą na pracę. Instrumentem zapewniającym tę równowagę jest zmiana poziomu płac realnych. Neoklasycy utożsamiają równowagę na rynku pracy ze stanem pełnego zatrudnienia. Natomiast Friedman i Phelps twierdzą, że w stanie równowagi w gospodarce może występować i występuje bezrobocie. Takie określenie sugeruje, że gdyby rynki funkcjonowały bez zakłóceń, zgodnie z zasadami doskonałej konkurencji, naturalna stopa bezrobocia byłaby równa zeru.
Jednak w rzeczywistości jest ona większa od zera, bowiem występują niedoskonałości w funkcjonowaniu rynków.
Z rozumowania Friedmana i Phelpsa wynikają jednoznaczne wnioski co do sposobów, które należy wykorzystywać w likwidowaniu bezrobocia. W pierwszym rzędzie twierdzą oni, że ekspansywna polityka gospodarcza pobudzająca wzrost popytu globalnego może przynieść tylko krótkotrwałe rezultaty. W dłuższej perspektywie czasowej jest ona nieefektywna, bowiem nie prowadzi do obniżenia poziomu bezrobocia poniżej poziomu naturalnej stopy. Jeżeli więc interwencjonalizm państwowy i związany z nim arsenał środków nie przynosi w tym zakresie pożądanych rezultatów, to należy go odrzucić.
3. Bezrobocie a inflacja - krzywa Phillipsa
Oryginalna krzywa Phillipsa pokazuje, że wyższej stopie wzrostu płacy nominalnej towarzyszy niższa stopa bezrobocia i odwrotnie. Obecnie krzywą Phillipsa przedstawia się jako zależność między tempem wzrostu cen a stopą bezrobocia. Takie przedstawienie Krzywej było możliwe dzięki przyjęciu założenia, że istnieje funkcjonalny związek pomiędzy tempem wzrostu a stopą inflacji.
Prowadząc restrykcyjną politykę pieniężną, można zmniejszyć tempo inflacji, ale kosztem większego bezrobocia.
Utrwaliło się przekonanie o istnieniu zamienności pomiędzy wielkością stopy bezrobocia a inflacji. Przekonanie to stało się w niedługim czasie podstawą polityki ekonomicznej wielu rządów wysoko rozwiniętych krajów.
Uwzględniając zależności wynikające z krzywej Phillipsa, rządy miały do wyboru zestaw kombinacji bezrobocia i inflacji. Starały się wybierać taką kombinację, która w ich przekonaniu była optymalna z punktu widzenia interesu ogólnospołecznego. Po dokonaniu wyboru ustalany był zestaw środków polityki fiskalnej i pieniężnej pozwalający na realizację postawionych celów.
VIII. Wzrost gospodarczy i wahania cykliczne.
1. Wzrost a rozwój
Wzrost i rozwój gospodarczy są to zjawiska, które występują łącznie, nie mniej jednak pojęcie rozwoju jest pojęciem szerszym, obejmującym swym zakresem pojęcie wzrostu gospodarczego.
Wzrost gospodarczy - jest to ilościowe zwiększanie się z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, a przede wszystkim dochodu narodowego.
Miarą dynamiki wzrostu gospodarczego jest stopa wzrostu dochodu narodowego.
r = Δ D / D * 100
Δ D - przyrost dochodu narodowego w okresie badanym; D - dochód narodowy w okresie poprzednim.
Rozwój gospodarczy - obejmuje swym zakresem nie tylko zmiany ilościowe, ale także zmiany jakościowe zachodzące w strukturze społeczno-ekonomicznej w metodach wytwarzania i stosunkach ekonomicznych.
Rozwój społeczno-gospodarczy, którego trzonem jest wzrost gospodarczy, to proces wielowymiarowy kształtowany przez cały szereg czynników. Podział czynników według:
a) podział czynników rozwoju społeczno-gospodarczego na następujące grupy:
- czynniki o charakterze ekonomicznym : wielkość i efektywność zasobów pracy żywej, rozmiary kapitału, zasoby bogactw naturalnych, poziom infrastruktury, miejsce danego kraju w międzynarodowym podziale pracy.
- czynniki o charakterze organizacyjno-technicznym : postęp naukowo-techniczny, postęp w dziedzinie organizacji pracy i produkcji, postęp w dziedzinie specjalizacji, standaryzacji i kooperacji produkcji.
- czynniki o charakterze społecznym : poziom oświaty i kultury, ochronę zdrowia i opiekę społeczną, zabezpieczenia społeczne, formy własności środków produkcji i zasady podziału dochodu narodowego.
2. Rodzaje wahań w gospodarce
Proces rozwoju gospodarczego zachodzący w bardziej lub mniej widocznych, powtarzających się z pewną regularnością załamań ogólnej aktywności produkcyjnej i handlowej przyjęło się określać mianem cykli koniunkturalnych.
Wahania koniunktury gospodarczej charakteryzują się zróżnicowanym natężeniem i długością trwania ich w czasie. Najczęściej stosowaną klasyfikacją jest wyodrębnienie :
- zmian długookresowych - w gospodarce określane są mianem trendu. Trend jest to tendencja rozwojowa (zwyżkowa lub zniżkowa) ujawniająca się w jakiejś dziedzinie w długim okresie. Rozwojowe tendencje w gospodarce są sumarycznym wyrazem wpływu następujących grup czynników: postępu naukowo-technicznego, podaży czynnika pracy, podaży rzeczowych czynników produkcji.
- wahań koniunkturalnych - są to zmiany w aktywności gospodarczej społeczeństwa wyrażające się w ekspansji lub kurczeniu się tej aktywności wokół linii trendu.
- wahań sezonowych - są to zmiany nasilenia działalności gospodarczej dokonujące się na przestrzeni roku. Zmiany te są efektem zjawisk bezpośrednio lub pośrednio związanych z porami roku.
- wahań przypadkowych - są to zmiany aktywności gospodarczej spowodowane czynnikami losowymi, takimi jak pożary, powodzie, strajki i wojny.
Zmiany realnych wielkości gospodarczych, takich jak dochód narodowy, poziom inwestycji, produkcji itd., są rezultatem kompleksowego oddziaływania czynników wynikających ze wszystkich rodzajów wahań.
R = T + S + C + P
R- wahania realnych wielkości ekonomicznych; T - trend rozwojowy; S - wahania sezonowe;
C - wahania koniunkturalne; P - wahania przypadkowe.
Możemy przyjąć, że wpływ wahań przypadkowych na zmiany realnych wielkości ekonomicznych jest mało znaczący. Wówczas wahania cykliczne koniunktury gospodarczej możemy wyodrębnić :
C = R - (T + S)
Wynika stąd, że aby wyodrębnić czysty ruch cykliczny, należy z wahań realnych wielkości wyeliminować skutki wahań sezonowych oraz wpływ trendu rozwojowego.
Wahania cykliczne gospodarki narodowej powtarzają się co pewien czas, wykazując przy tym pewną regularność. Biorąc pod uwagę tę cechę jako kryterium ich wyodrębnia przyjmuje się czas. Pozwoliło to na wyodrębnienie następujących rodzajów wahań :
a) cykl Juglera - określany mianem cyklu klasycznego. Pełny czas trwania waha się od 6 do 10 lat, a średnio 8 lat.
b) cykl Kitchina - określany jest mianem cyklu mniejszego. Czas trwania około 3,5 roku.
c) cykl Kondratiewa - jest to typowy cykl długi. Wyraża on pewne regularne tendencje występujące w gospodarce począwszy od końca XVIII stulecia. Obserwacje te dotyczą : ruchu cen, w mniejszym stopniu ruchu stóp wzrostu.
3. Model cyklu koniunkturalnego
W klasycznym modelu cyklu koniunkturalnego (cykl typu Juglera) bardzo wyraźnie wyróżnić można cztery fazy:
a) kryzysu - ograniczenie produkcji powoduje spadek zatrudnienia, zaniechanie inwestycji i wzrost bezrobocia. Zjawiska te prowadzą w efekcie do znacznego ograniczenia popytu wewnętrznego. Na rynku zaczyna się wyraźna przewaga podaży nad popytem, co pociąga za sobą koniunkturalną obniżkę poziomu cen, maleje zysk i spada stopa zysku. W tych warunkach ma miejsce dalsze ograniczenie produkcji i inwestycji. Rozpoczęte procesy kryzysowe pogłębiają się, powodując dalsze ograniczenie aktywności gospodarczej. Koniunkturalna obniżka cen doprowadza przedsiębiorstwa produkujące po najwyższych kosztach do bankructwa.
b) depresji - procesy umożliwiające gospodarce przejście do fazy depresji wystąpiły już w fazie kryzysu. Tendencje spadkowe produkcji, zatrudnienia, płac, cen, zysku i stopy zysku a także inwestycji i konsumpcji wygasły. Zmniejszono również nadmierne zapasy towarów, ustały masowe bankructwa przedsiębiorstw.
Przywrócone zostały stabilizacja i równowaga cen na najbliższym poziomie. W fazie depresji obserwujemy zjawiska masowego niewykorzystania mocy produkcyjnych a także największego w czasie trwania cyklu poziomu bezrobocia. W tej fazie również rozpoczynają się również procesy przygotowujące gospodarkę do przejścia do nowej fazy cyklu. Niski poziom cen, a tym samym niska stopa zysku, zmusza przedsiębiorców, którzy przerwali kryzys, do poprawy rentowności przedsiębiorstw. Jedyną drogą w tych warunkach jest obniżenie poziomu kosztów produkcji, co można osiągnąć poprzez oszczędność surowców i minerałów, a przede wszystkim poprzez wykorzystanie w procesie produkcji nowych maszyn, urządzeń i technologii.
W fazie kryzysu i w początkowym okresie fazy depresji brak było bodźców do pełnego odtworzenia zużytego kapitału trwałego, a także jego odnowy. Stąd występuje teraz zjawisko zestarzenia się tego kapitału. W czasie trwania depresji również powoli ulegają zmniejszeniu zapasy towarów konsumpcyjnych. Na rynku zaczyna się stopniowo zaznaczać przewaga popytu nad podażą. Konieczność odnowy kapitału trwałego jest czynnikiem zachęcającym do rozpoczęcia procesów inwestycyjnych.
c) ożywienia - tendencje, które tylko zaznaczyły się w fazie depresji, przybierają szybko na sile. Wzrastający popyt na dobra inwestycyjne prowadzi do koniunkturalnej zwyżki ceny tych dóbr. Następuje więc poprawa rentowności produkcji i wzrost zatrudnienia. Na rynku daje się zauważyć stopniowy wzrost cen, zaczynają rosnąć zyski i stopa zysku. Tendencje rynkowe dają dobre widoki na przyszłość i zachęcają do podejmowania na szeroką skalę decyzji inwestycyjnych.
d) rozkwitu - dominującą oznakę fazy tej stanowi przekroczenie poziomu produkcji z poprzedniego cyklu. Wzrostowe tendencje wykazują wszystkie podstawowe wielkości ekonomiczne : dochód narodowy, produkcja, inwestycje, stopa zysku, konsumpcja, zatrudnienie, ceny i płace. Rozpoczyna się okres najwyższego poziomu koniunktury.
Pełny cykl koniunkturalny obejmuje okres od kryzysu do kryzysu.
4. Cykl koniunkturalny we współczesnej gospodarce
Przeciętna długość trwania cyklu wynosiła około 10 lat, a kryzys około 2 lat. Wyraźna deformacja wystąpiła po II wojnie światowej przejawiając się w :
a) skróceniu długości trwania cyklu,
b) zmniejszeniu amplitudy wahań podstawowych wielkości ekonomicznych.
We współczesnym cyklu można wyraźnie wyróżnić następujące fazy : kryzys, ożywienie i stabilizację koniunktury na dość wysokim poziomie. Na taki przebieg cyklu wpłynął cały szereg czynników związanych ze zmianami strukturalnymi współczesnej gospodarki kapitalistycznej. Zaliczyć do nich należy : asynchronizację cyklu związaną ze skutkami drugiej wojny światowej, rewolucję naukowo-techniczną i wynikające z niej zmiany strukturalne w gospodarce światowej, antycykliczną działalność państwa (interwencjonalizm państwowy).
5. Interwencjonizm państwowy
Interwencjonalizm państwa - jest to ingerencja państwa w przebieg procesów gospodarowania.
Do narzędzi interwencjonalizmu działających w sposób automatyczny zalicza się :
a) wzrost zatrudnienia w sektorze usług,
b) system ubezpieczeń społecznych, w tym ubezpieczeń od bezrobocia,
c) progresywne systemy opodatkowania dochodów.
Należy zwrócić uwagę na fakt, iż automatyczne stabilizatory koniunktury wywołują zmiany w strukturze finansowania wydatków budżetowych państwa. W czasie osłabienia aktywności gospodarczej spadek wpływów budżetowych (spowodowany zwiększonymi wypłatami zasiłków dla bezrobotnych oraz mniejszymi wpływami z podatków) powoduje wzrost deficytu budżetowego. Pokrywany on jest przez zadłużenie państwa (dodatkowa emisja obligacji państwowych, bonów skarbowych, itp.). Absorbowane są w ten sposób nie wykorzystane środki przeznaczone na akumulację, prowadząc do wzrostu zysków i zahamowania spadku ogólnej masy zysków w gospodarce. Do narzędzi interwencjonalizmu państwowego stabilizujących koniunkturę z zakresu polityki gospodarczej zaliczyć można :
a) politykę pieniężną - rząd przy pomocy banku może sterować wielkością podaży pieniądza, wykorzystując w tym celu operacje otwartego rynku. Wzrost podaży pieniądza w gospodarce prowadzi do obniżenia stopy procentowej, a tym samym pobudza popyt inwestycyjny. Odwrotnie, spadek podaży pieniądza powoduje odpowiednio wzrost stopy procentowej i hamuje aktywność inwestycyjną.
b) politykę kredytową - przez wiele lat miała na celu tworzenie dogodnych warunków dla zaciągania kredytu. Wspierała ją polityka niskiej stopy procentowej oraz dodatkowo różnego rodzaju ułatwienia w zakresie otrzymania kredytu. Dotyczyła również wspierania konsumpcji prywatnej. Głównym jej instrumentem był i jest kredyt na zakup dóbr trwałego użytkowania w systemie ratalnym, a także ułatwienia kredytowe dla budownictwa mieszkaniowego, szczególnie rodzinnego.