Polska 1989 - 2004

• Polska transformacja polityczna, gospodarcza, a nawet cywilizacyjna

• Przeobrażenia rewolucyjne dotykały całe społeczeństwo, poszczególne grupy i pojedyncze osoby

• Przyporządkowywanie polskich przeobrażeń ustrojowych do wielkich teorii zmiany i rozwoju społecznego (t. modernizacji, t. rozwoju zależnego, koncepcje rozwoju alternatywnego, koncepcja społecznego chaosu)

• Rekonstrukcja ujęć teoretycznych w wypowiedziach, dokumentacji, studiach

• Systematyczny i syntetyczny a nie tylko faktogenny opis przemian

• Całościowy i wielowariantowy ogląd procesów transformacyjnych oraz konstruowanie perspektywistycznych wizji rozwoju

• Opis niepożądanych skutków złego rozwoju

• Ocena siły sprawczej projektów i wizji, krytyczne analizowanie idei

• Prezentacja ujęć teoretycznych to odtwarzanie charakterystycznych dla ważnych przedstawicieli politycznych sposobu myślenia o polskich przemianach

• Polska okresu transformacji odnotowuje wiele sukcesów jak i porażek

Teorie modernizacji

• Intuicyjny lub świadomy układ odniesienia

• Partie centrowe i centroprawicowe

• Lata 50., rozwinięte wersja funkcjonalnej teorii zmiany społecznej

• Modernizacja - ciąg zmian zachodzących w systemach zacofanych (peryferyjnych bądź półperyferyjnych), warunkowanych kontaktem z cywilizacją poprzemysłową, późno kapitalistyczną, z właściwą jej techniką i technologią, organizacją gospodarczą, polityczną i społeczną

• Rozwój - względnie ewolucyjny (prowadzący w drodze stopniowych zmian do stadium informatycznego), jednoliniowy (uniwersalny) i konwergentny (upodabniajacy) proces zmian społecznych. Przebiegający podobnie we wszystkich społeczeństwach i prowadzący do zbliżonych rezultatów

• Niektóre kraje etapy rozwoju pokonują wolniej inne szybciej, czasami takim przemianom towarzyszą konflikty lub nie, finał zawsze ten sam - społeczeństwo nowoczesne, czasami tworzą się regionalne różnice

Stadia/etapy rozwojowe

• Opozycja lub continuum

• Lata 80. Odrzucanie przekonania, że modernizacja winna być organizowana w makroskali (naród, państwo, system światowy). Mikroskala (społeczności lokalne) skuteczniejsza.

• Rewolucja informatyczna lub nowa rewolucja naukowo - techniczna (intensywna w najlepiej rozwiniętych państwach globu) - stopniowe wprowadzanie w stosunkowo krótkich odstępach czasu kolejnych urządzeń i maszyn opartych na technice mikroprocesowej (komputery, nowe media, przekaz satelitarny). Doprowadziła do przeobrażeń w obiegu idei i informacji, funkcjonowania nowoczesnych miast i metropolii.

• Do końca lat 70. Grosso modo (4 etapy)

• Społ. Tradycyjne (przedprzemysłowe)

• Społ. Połowicznie zmodernizowane (na poły tradycyjne, na poły przemysłowe)

• Społ. Nowoczesne (przemysłowe)

• Społ. Postnowoczesne (poprzemysłowe)

• Lata 80.

• Społ. Preindustrialne (tradycyjne)

• Społ. Na poły uprzemysłowione (na poły tradycyjne, na poły nowoczesne)

• Społ. Przemysłowe (nowoczesne

• Społ. (poprzemysłowe (postnowoczesne)

• Społ. Informacyjne (postpostnowoczesne)

• Społeczeństwo informacyjne = postpostnowoczesne = późnego kapitalizmu = postmodernizmu

• Bunt przeciwko porządkowi, chaos i pluralizm

• Brak autorytetów

• Szum i bałagan informacyjny

• Idea powszechnej wolności i społ. Obywatelskiego

• Renesans lokalizmu i triumf indywidualizmu

• Zagrożenia globalne i ogólno cywilizacyjne

• Rewolta przedmieść

• Glokalizacja - globalizacja procesów rozwojowych i restytucja lokalizmów i regionalizmów, oba zjawiska stanowią wobec siebie dopełnienie

• Nurt optymistyczny - zacofanie stanowi pierwotne, naturalne stadium rozwojowe - efekt niskiej podatności jednostek i instytucji na zmianę, państwa nowoczesne - niezliczone, zdolne i wybitne jednostki, pobudzanie ruchliwości sprzyja mechanizmom wzrostu i rozwoju

• Polskie zacofanie może okazać się trudną do przezwyciężenia schedą historyczną, utrudniającą ziszczenie aspiracji unijno europejskich

Szkoła zależności, dependyści

• Powstała u schyłku lat 40. XX wieku

• Analizowana przez radykalnych działaczy solidarnościowych oraz partie lewicowe

• Główne tezy: ostrzeżenie przed niekontrolowanym procesem modernizacji i importem modeli i strategii rozwojowych zachodnich

• Współczesny świat do pewnego stopnia zintegrowany jest systemem naczyń połączonych i obejmuje rdzeń (centrum), peryferie i półperyferie

• Centrum to USA, stare państwa UE, Japonia, basen Pacyfiku. Aspirują Rosja, Chiny i Indie. Tworzą nowe technologie, eksportowane do pozostałych państw

• Półperyferie - średnio rozwinięte kraje gospodarki rynkowej i europejskie państwa postkomunistyczne. Są peryferiami centrum, i centrum dla peryferii. Dostarczają do centrum wyroby relatywnie nisko przetworzone, importując kapitały, technologie i wzory. Z peryferii kupują surowce najmniej przetworzone, eksportując w stopniu ograniczonym kapitały, technologie i towary

• Peryferie - kraje Trzeciego, Czwartego i Piątego Świata. Dostarczają surowców i towarów najniżej przetworzonych. Zacofanie techniczno - technologiczne, brak wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, silnych organizmów politycznych i dużych rynków wewnętrznych

• Główna cecha: osiowy podział pracy ujawniający napięcia i konflikty między centrum a peryferiami

• Współzależność przynosi tragiczne skutki najsłabszym, wywołuje negatywne skutki w krajach bogatych (objawy niedorozwoju)

• Rozwój powszechny wszędzie lub nawet rozwinięte kraje ulegną procesowi cofania

• Symbioza - beneficjenci zacofane kraje Europy i świata

Modernizacja zależności czy zależność zmodernizowana?

• Modernizacja jest szczególnym aspektem rozwoju zależnego i odwrotnie

• Oba nurty usiłują tłumaczyć dwa aspekty tego samego zjawiska (oddziaływania zewnętrzne, płynące z państw centrum i przełamujące się w wewnętrznych procesach rozwoju peryferii i półperyferii)

• Moderniści uważają takie działanie za pożądane i promujące rozwój, dependyści upatrują w nich przyczyny zacofania i niedorozwoju

Konsekwencje importowanej modernizacji

• Rodzi i utrwala nierówności w dynamice poszczególnych regionów prowadząc do powstania państw peryferyjnych (enklawy nowoczesności)

• Ogranicza suwerenność decyzji politycznych i gospodarczych

• Sprzyja degradacji ekologicznej

• Enklawy nowoczesności funkcjonalnie powiązane z państwami centrum nad relacjami z zacofanymi regionami własnego kraju

• Kraje peryferyjne i półperyferyjne mają ograniczone możliwości rozwoju, który eliminowałby lub zminimalizowałby te niekorzystne zjawiska

• Państwa centrum unowocześniają formy zależności i dostosowują je do wymogów własnych i w pewnym stopniu peryferii i półperyferii

Awans modernizacyjny Polski

• Modernizacja oparta na importowanych technologiach, kapitałach i wzorach organizacyjnych prowadzi do asymetrycznej współzależności (pociąga wiele negatywnych następstw)

• Podział osiowy uniemożliwia ewolucję pojedynczych państw z pozycji peryferyjnych do centrum

• Większość krajów reprodukuje raczej własne pozycje w systemie światowym niż je zmienia na lepsze

• Obecny kształt systemu i globalnej gospodarki kapitalistycznej jest wynikiem procesu długiego trwania

• Polska w tym procesie raczej zajmowała pozycję peryferyjną i marginalną

• Transformacja to nieodzowny proces modernizacji powiązany z ugruntowaniem różnorakich form zależności

• Centroprawicowi politycy PO oraz reprezentanci Partii Demokratycznej eksponują ten proces, a dopiero później jego negatywne skutki, element tego procesu - akces do UE i uwikłanie w nurt globalizacji

• Reprezentanci głównego skrzydła SLD, PSL oraz przedstawiciele radykalnych partii mówią o zależności modernizowanej i zmodernizowanej eksponując negatywy tego procesu, a dopiero później dostrzegając jej korzystne zjawiska

• Zasada społecznego organicyzmu i ponoszenie ofiar przez wszystkie segmenty społeczeństwa (modernizacja)

• Eksponowanie konfliktów społecznych (zależność)

• Pierwsze lata polskiej transformacji przyniosły szybki wzrost gospodarczy, mierzony produkcją dóbr i usług (obfitość towarów) - wg partii prorynkowych

• Partie lewicowe oraz prawicowi euromalkonteci - gwałtowne różnicowanie majątkowe, kulturowe i cywilizacyjne. Bieguny zamożności i biedy

• Podział na osoby zyskujące (wygrani) oraz tracące (transformacyjni przegrani)

Alternatywne teorie rozwoju (PSL)

• Podkreślanie wątpliwości wyrosłej na gruncie tradycji i historii lub miejsce i rola Kościoła

• Nosicielami wspólnotowości mogą być małe społeczności lokalne, rozwój lokalny alternatywą na negatywne skutki

Teoria chaosu i katastrof

• Rzadko w Polsce

• Modernizacja z organicyzmem społecznym i zależność z nieodłącznym konfliktem

Procesy żywiołowe

• Rozwój nie wyeliminuje tych procesów

• Stanowią efekt perwersyjny funkcjonowania praw i reguł

• Charakter negatywny - łamanie reguł kompozycji ładu przestrzennego, dewastacja krajobrazu (place targowe)

• Charakter pozytywny - element w niedostatecznie rozwiniętej infrastrukturze usługowej

• Funkcja neutralna - infekcje psychiczne, nieznaczny wpływ na losy zbiorowości społ.

• Odzwierciedlenie makrospołeczne, stopień kreatywności, skutki mogą być znikome

Zjawiska i procesy spontaniczne

• Skala lokalna i mikrolokalna (rodzina, sąsiedzi)

• Skutki mogą być znaczące (siła sprawcza jednego człowieka)

Efekt perwersyjny - ekspansja ubóstwa i powstawanie społecznej podklasy

Rozwój alternatywny i dylematy syndykalistów

• Działacze związkowi, podmiotem procesów zmiany i rozwoju powinny być społeczności lokalne i najbardziej kreatywne jednostki wchodzące w jej skład

• Rozwój alternatywny (trwały i zrównoważony) oznacza mozolny (ewolucyjny), wieloliniowy i niestadialny oraz różnicujący proces zmian społecznych oparty w pierwszej kolejności na lokalnych siłach społecznych oraz zasobach materialnych i nienaruszający równowagi w środowisku przyrodniczym (ekorozwój)

• Ewolucyjny - bazujący na długoletnich cyklach

• Wieloloniowy i niestadialny - przebiegający odmiennie w poszczególnych krajach i społeczeństwach

• Różnicujący - prowadzący do niejednakowych rezultatów rozwojowych w rozmaitych państwach, ale oparty na ekorozwoju

• Założenie najszerszej pojętej samorządności i podmiotowości społeczności lokalnych

• Wykorzystanie wewnętrznego potencjału społeczeństw

• Warunek niezbędny takiego rozwoju to partycypacja jednostek i wspólnot

Partycypacja

• Mobilizacja społeczna - przygotowanie i gotowość społeczeństwa lub pewnych jego odłamów do zmiany ustalonego porządku społecznego czy ekonomicznego i zastąpienie go innym, lepszym bądź efektowniejszym

• Mobilizacja polityczna - istnienie i działalność grup ludzi, rządów, elit władzy, zmierzających do uzyskania poparcia społecznego dla formułowanych programów, doktryn i idei

• Decentralizacja władzy i zarządzania - cesja uprawnień przypisanych instytucjom i organizacjom centralnym na rzecz instytucji i organizacji niższego szczebla, lokalnego i regionalnego

• Proces włączania do działań społecznych ludzi dotychczas wykluczonych, pozbawionych władzy i wpływów

Idea gospodarki rynkowej - daleki i spóźniony refleks lansowanej od połowy 1981r. koncepcji przedsiębiorstwa społecznego

Przedsiębiorstwo społeczne - podstawowa jednostka organizacyjna gospodarki narodowościowej, prowadząca samodzielnie działalność na zasadach rachunku ekonomicznego, wyposażona w osobowość prawną, obejmuje zorganizowaną załogę, dysponuje powierzoną mu częścią mienia ogólno narodowościowego

Po 1989 idea gospodarki rynkowej. Negatywne efekty łagodzić miała skuteczna ingerencja i interwencja państwa.

Idea niezadawania gwałtu i walki bez przemocy - odmowa współpracy, obywatelskie nieposłuszeństwo; odrzucenie przemocy jest sensem historii

Wymogi kategoryczne

• Zmierzanie do uspołecznienia państwa i instytucji

• Utrwalenie podmiotowości i godności zbiorowości pracowniczych

• Zagwarantowanie nienaruszalności rodzinnej ziemi

• Zmarginalizować ubóstwo, wyzysk, strach, kłamstwo

• Zagwarantowanie sprawiedliwych płac i ochrony społecznej ze strony państwa

• Ochrona polskiej tożsamości kulturowej

• Zachowanie harmonii między zachowawczymi zmianami a środowiskiem przyrodniczym

Ekorozwój - rozwój społeczny, który jest ściśle skoordynowany z warunkami środowiskowymi, nie prowadzi di degradacji przyrody

Prawa pierwszej generacji - wywalczone przez rewolucje mieszczańskie, polityczno - wolnościowe

Prawa drugiej generacji - zrodzone przez rewolucje socjalistyczne, społecznościowe

Prawa najnowszej generacji (prawa narodu) - do rozwoju, zdrowia, kultury, opieki, czyste środowisko

Integralne uwarunkowania zmian i rozwoju

• Rzeczywisty proces polskich zmian oraz rozwoju stanowi wynik czterech sytuacyjnie nierównoważnych czynników: modernizacji, rozwoju zależnego, alternatywnego oraz chaosu i społecznych żywiołowości (ograniczona całość)

• Każdy z tych czynników jest jednostronny

• Ta koncepcja przełamuje jednostronność, dowartościowuje trzy paradygmaty

• Racjonalny eklektyzm - przekonanie o konieczności integralnej interpretacji świata społecznego. Realizacja możliwa pod warunkiem wykorzystania najistotniejszych wartości z istniejących teorii, eliminacja negatywów

• Poszukiwanie punktów łączących

• Zachowanie tożsamości narodowej, ochrona tradycyjnych wartości i instytucji, utrzymanie parytetów w transmisji kulturowej

• Lewicowa i prawicowa proweniencja

Polska transformacyjna - 5 grzechów głównych

1. Nienależyte wypełnianie obowiązków przez państwo, brak poczucia bezpieczeństwa obywateli, stosowana i szybko wymierzana kara, brak wzmacnia przekonanie o słabości państwa

2. Rozziew między zbrodnią i karą, niechęć do rozliczania przestępstw o historycznym charakterze, niewydolność państwa. Próżnia socjologiczna - silna identyfikacja z rodziną, brak związku z państwem.

3. Korupcja, uciążliwa norma, grupy zawodowe społecznego zaufania, rozbudowany i wzmocniony system reglamentacji pozwoleń i koncesji + społeczne przyzwolenie i powszechność korupcji (paradoks), CBA

4. Polityzacja stanowisk i powstanie nowej nomenklatury - obsada wielu stanowisk związana z partyjnym przypisaniem i politycznymi układami, polityczne koneksje

5. Amoralny familiaryzm - niemoralna rodzinność, nepotyzm - wspieranie osób z bliskiej opcji politycznej lub tkwiących w układach rodzinnych i towarzyskich. Sieci powiązań państwa z prywatnym biznesem lub podziemiem przestępczym

5 dróg naprawy

1. Decentralizacja finansów państwa, odchodzenie od rozbudowanego systemu koncesji i reglamentacji, małe fundusze stanowią problem

2. Idea zerowej tolerancji - bezwzględne karanie zachowań społecznie i prawnie nagannych, szybkie i ostre karanie zbrodni, dotkliwe mandaty, kwadraty bezpieczeństwa, skutek uboczny - zburzenie ładu społecznego w wielu rodzinach (historyczne karanie)

3. Wprowadzenie i ugruntowanie czytelnej rekrutacji na stanowiska państwowe lub samorządowe, kompetencje jednostkowe potwierdzone certyfikatami, marginalizacja normy bylejakości oraz zasady przeciętności

4. Przejrzyste relacje między państwem, jego funkcjonariuszami, biznesem oraz sektorem organizacji pozarządowych, ograniczony wpływ na decyzje polityczne (Jan Kulczyk), lobbyści nie powinni występować w wielorakich sprzecznych rolach

5. Przemyślenie zapisów ordynacji wyborczej i odstąpienie od reguł proporcjonalności, wprowadzenie jednomandatowych okręgów wyborczych (konkretni ludzie, a nie partie). Ryzyko - nadmierne rozdrabnianie i niepewna oraz niestabilna scena polityczna.

---