CZŁOWIEK TO OSOBOWOŚĆ.

W czasie, kiedy narodziła się psychologia (druga połowa XIX wieku) zaczęto podejmować próby odpowiedzi na nurtujące pytania dotyczące człowieka i jego natury. Wraz z narodzeniem psychologii oczekiwano odpowiedzi pytania dotyczące zachowań człowieka, tajemnic duszy ludzkiej, psychiki i związanych z tym zachowań. Jednak równolegle powstawały dwie odrębne grupy, które z punktu widzenia swoich nauk stawiały sobie za cel podjęcie się odpowiedzi na zagadkę, jaką jest osobowość. Pedagodzy szukali pomocy w traktatach o naturze ludzkiej filozofów, psychiatrzy natomiast poprzez swoje obserwacje i doświadczenia, a przede wszystkim badania przeprowadzane na chorych, sami starali się rozwiązywać te zagadnienia. Francuscy psychiatrzy: P. Janet i J. M. Charcot, wprowadzili sam termin osobowości do psychologii, a Zbigniew Freud, jako pierwszy podjął zagadnienie osobowości.

Krótki zarys powstałych teorii osobowości.

Różni autorzy zajmujący się teoriami osobowości w różny sposób przedstawiali swoje teorie, dokonywali różnych ich podziałów, różnorodnie ustalali ich typy. Wyróżnić należy kilka z nich:

1. metafizyczne teorie osobowości - starały się uchwycić i określić teorię osobowości, koncentrowały się na ontologicznym aspekcie jaźni;

2. empiryczne teorie osobowości- ograniczały się do ustalenia cech, które w sposób istotny charakteryzują zachowanie jednostki;

3. biospołeczne czy psychospołeczne teorie osobowości - w zależności od tego, który z czynników w analizie osobowości wysuwał się na pierwszy plan następował podział teorii na: biologiczną (człowiek - organizm), psychologiczną (człowiek - psychika), socjologiczną (człowiek - jednostka społeczna);

4. teorie peryferystów - kładły nacisk na fizyczne wzory zachowania się i tworzyły konfiguracje kompleksowych z prostych odruchów przy uwzględnianiu wpływu środowiska na układy cech zachowań osobników. Teorie te cechuje postawa obiektywna, pozytywistyczna, analityczna;

5. teorie centralistów - podkreślały kierunkowość zachowania, sił napędowych, dyspozycji wewnętrznych i transformacji procesów wewnętrznych. Te teorie cechuje subiektywizm, irracjonalizm, holistyka;

6. teorie omnibusowe - traktują osobowość, jako sumę reakcji;

7. teorie integracyjne - odnoszą się do teorii przyjmujących podstawową potrzebę, siłę determinującą rozwój osobowości;

8. teorie hierarchiczne - ujmują osobowość, jako hierarchiczny system cech lub funkcji współdziałających na zasadzie pod- i nadrzędności;

9. teorie przystosowawcze - odwołują się głównie do mechanizmów przystosowawczych, jak teorie uczenia się.

Wszystkie wymienione teorie krzyżowały się w zależności od odmiennych kryteriów podziału, czy po prostu różnicach w nazwaniu.

Za podstawę podziału teorii osobowości przyjmuje się pogląd na stosunek psychiki do materii, tezę o jej pierwotności czy wtórności w stosunku do materii. Z tego punktu widzenia rozróżnia się dwie grupy teorii osobowości:

1. teorie introgenne - budowane na idealistycznej koncepcji psychiki, posługujące się pojęciem wpływów otoczenia, które skolei pełnią rolę jedynie czynników wyzwalających, aktualizujących siły, struktury, funkcje tkwiące w duchowej istocie jednostki;

2. teorie ekstragenne - budowane na koncepcji materialistycznej, posługujące się pojęciem warunków wewnętrznych, które to mają swoje źródło pierwotne w obiektywnym świecie, w którym jednostka przychodzi na świat i żyje.

Większość powstałych na przestrzeni przytoczonej historii teorii osobowości należy do grupy teorii introgennych, przy czym teorie ekstragenną reprezentują behawioryści z zakresu uczenia się oraz psychologowie marksistowscy.

Współcześnie teoria osobowości.

Próbę usystematyzowania powstałych teorii, czy raczej połączenia analizowanych dotychczas czynników wpływających na osobowość człowieka współcześnie podjął
W. Szewczuk. Za punkt wyjściowy przyjął psychologię zwierząt wychodząc z niej do kolejnej analizy czynników charakteryzujących osobowość.

Szewczuk porównując dotychczasowe wyniki badań nad życiem psychicznym, jako jednym ze sposobów funkcjonowania organizmu (z jednej strony małp człekokształtnych, z których człowiek w drodze ewolucji pochodzi z drugiej strony ludzi), dowodzi, że niezależnie od konwencji językowej w obu przypadkach mamy do czynienia z odbiorem, przerabianiem i magazynowaniem informacji o otaczającym świecie, o sobie samym,
o stosunku do świata i z opartą na nich aktywnością, która umożliwia przystosowanie się do zmieniających się warunków, czy zmieniania tych warunków w sposób dla siebie korzystny. Na tym tle (porównując małpy i ludzi) zakres i jakość informacji jest różny, ale istota relacji organizm-świat jest ta sama z tą różnicą jednak, że w siatce pojęciowej zwierząt brakuje pojęcia osobowość.

Powstaje zatem pytanie, czym jest osobowość. Tutaj autor odwołuje się znowu do różnic i przyjmuje, jako wyróżnik pojęcie świadomości, jako czynnika wyróżniającego człowieka od zwierząt. Jednak świadomość to odzwierciedlenie rzeczywistości. Zwierzęta widzą, słyszą i czują - mają świadomość percepcyjną, człowiek zaś nie tylko widzi otoczenie, ale wie, że je widzi, myśli i wie, że myśli, czuje, ale też wie, że istnieje, jako sprawca oraz ma świadomość własnego istnienia - to właśnie odróżnia go od zwierząt - samoświadomość - czyli JA. Tak rozumiana samoświadomość doskonali się
i ewoluuje, a wpływ na kształtowanie się JA, na rozwój samoświadomości ma percepcja własnego ciała, własnej aktywności, stopniowe rozbudowywanie się świadomości istnienia w odrębność w stosunku do otaczającego świata. Jednocześnie świadomość sprawstwa w toku aktualnej aktywności splata się w jedną całość ze świadomością sprawstwa tęgo, co zapisało się w pamięci, jako historia własnego działania oraz ze świadomością możliwości realizacji celów w najbliższej przyszłości i zamierzeniami
w tym zakresie.

Można osobowość określić, jako sumę następujących struktur:

1. centralną strukturę osobowości - samoświadomość - JA, którą w momencie powstawania można uważać za zawiązek osobowości, gdzie w miarę rozwoju samoświadomości doskonali się podmiotowanie działania, szczególnie przez wykształcanie się powiązanych ze sobą mechanizmów samoregulujących, jak samowiedza, samokontrola, samoocena, sumienie, samokorekcja;

2. plany działania krótkofalowe, doraźne, a przede wszystkim długofalowe, nazywane przez nas planami życiowymi (odpowiednik instynktowego zachowania zwierząt zakodowanych (wrodzonych) w układzie nerwowym, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji;

3. światopogląd nadbudowujący się nad doświadczeniem poznawczym człowieka, który jest w różnym stopniu spójną jednością uogólnionej wiedzy
   o rzeczywistości, uogólnionego wartościowania rzeczywistości, które wyznaczają mu miejsce w świecie i określają sens jego życia;

4. charakter, który w ujęciu psychologicznym jest zespołem sposobów postępowania człowieka określających jego stosunek do innych ludzi i do samego siebie, jako podmiotu działania.

Na podstawie powyższej analizy autor przedstawia definicję osobowości:

OSOBOWOŚĆ JEST TO TA (I TYLKO TA) STRUKTURA W OBRĘBIE ŻYCIA PSYCHICZNEGO CZŁOWIEKA, KTÓRA UMOŻLIWIA ŚWIADOMY SPOSÓB ISTNIENIA, KIEROWANIE SWOIM ŻYCIEM I REGULOWANIE WSPÓŁŻYCIA Z INNYMI.

Przy czym wspomnianą w definicji strukturę tworzą samoświadomość, światopogląd, plan życiowy i charakter, jako jej substruktury. Każda z nich jest czymś wewnętrznym, subiektywnym, dostępnym jedynie samemu podmiotowi i zawiera się w obserwowalnej obiektywnie aktywności werbalnej (wypowiedzi o sobie), realizowanych zadaniach, zachowaniach względem obiektów otaczającego świata, postępowaniu względem innych ludzi i względem siebie, jako działającego podmiotu.

Wszystkie substruktury powstają, tworzą się stopniowo w miarę rozwoju jednostki, osiągając różny poziom dojrzałości treściowej i funkcjonalnej, stąd nasuwają się dwa wnioski:

1. w początkowym okresie rozwoju, mimo zróżnicowanego życia psychicznego, dziecko nie funkcjonuje jeszcze osobowościowo, nie ma jeszcze osobowości;

2. człowiek może być zaawansowany wiekiem, a w jego życiu psychicznym osobowość jest w niewielkim stopniu obecna.

Powiązania subsruktur osobowości można przedstawić za pomocą schematu:

Strzałki wskazują na dwukierunkowe powiązania, przy czym:

• linia ciągła oznacza powiązania pierwotne, od początku rozwoju występujące równocześnie,

• linia przerywana - wtórne, powstające w toku rozwoju.

Plan życiowy - światopogląd:

Każde planowanie działania wymaga określonej wiedzy dotyczącej treści tego działania, np. gdy dziecko planuje zabawę z rówieśnikami lub gdy dorosły człowiek układa swoje plany życiowe. Im bardziej złożone treściowo planowanie, tym większej, gruntowniejszej i ogólniejszej wymaga wiedzy. W sytuacji wyboru ważnych życiowo celów, jeśli wybór jest dojrzały, decydującą rolę odgrywa światopogląd. Z drugiej strony dojrzewające planowanie stymuluje poszerzanie i pogłębianie wiedzy szczegółowej i ogólnej.

Charakter - światopogląd:

Charakter wyznaczający stosunki jednostki z otoczeniem, w tym szczególnie z innymi ludźmi, ale także z sobą samym, kształtuje się poprzez dokonywanie wyboru między różnymi sposobami postępowania, z których pewne utrwalają się tworząc stopniowo jego strukturę (substrukturę osobowości). Wybór uzależniony jest od wiedzy jednostki
o świecie, o człowieku, o życiu ludzkim, od wartości akceptowanych przez jednostkę
i funkcjonujących w jej świadomości.

W miarę jak kształtowanie charakteru upodmiotawia się, tzn. jednostka zaczyna pracować nad swoim charakterem, powstaje zapotrzebowanie na dodatkową wiedzę
o życiu ludzkim, co stymuluje różny sposób poszukiwania poznawcze pozostające nie bez znaczenia dla samego światopoglądu. Zachodzi więc, w bardzo różnym stopniu, sprzężenie zwrotne.

Plan życiowy - charakter:

Realizacja planu to konkretne działanie jednostki realizowane przez dziesiątki sposobów z wchodzeniem w kontakt z inymi ludźmi, angażujące w różnym stopniu jej charakter. Od niego zależy przebieg realizacji i jej efekty, stosunek otoczenia społecznego do działającej jednostki, akceptacja lub dezakceptacja nie bez znaczenia dla niej samej, dla jej życia w konkretnym środowisku społecznym. Im ambitniejsze plany, tym bardziej złożone stają się stosunki, tym większą rolę odgrywa charakter. Charakter wpływa bezpośrednio lub pośrednio na realizację planów, ale również na nie same, na ich tworzenie.

Równocześnie plany wzmacniają świadomość jednostki, że ich realizacja stawia określone wymagania pod adresem jej charakteru, a tym samym mogą stymulować
(i czynią to w różnym stopniu w zależności od wielu dodatkowych czynników) pracę nad własnym charakterem.

Powyższa analiza pokazuje powiązania samoświadomości z pozostałymi substrukturami. Samoświadomość, wiedza o sobie, wiedza o swojej odrębności w stosunku do świata otaczającego uwikłana jest z natury rzeczy w wiedzę o ludziach i wiedzę o świecie. Im wyższy poziom tej wiedzy, im bliższa jest ona warstwy światopoglądowej, tym pełniejsza, dojrzalsza jest samoświadomość jednostki. W odwrotnym kierunku dojrzewanie samoświadomości stymuluje zapotrzebowanie na gruntowniejszą, ogólniejszą wiedzę. Planowanie działania staje się istotnym czynnikiem dla świadomości, która wznosząc się na wyższy poziom dzięki współdziałaniu innych czynników, w coraz większym stopniu przenika samo planowanie, realizuje się w nim, czyniąc je dojrzalszym.

Powstające i rozwijające się w obrębie samoświadomości mechanizmy samoregulacyjne, samowiedza, samoocena, sumienie i samokorekcja odgrywają decydującą rolę
w realizacji planów, w całej działalności jednostki, w jej stosunkach z innymi ludźmi,
w jej sposobach postępowania. Dla poziomu i sposobu funkcjonowania tych mechanizmów istotne znaczenie ma wiedza, od konkretnej zaczynając, a na światopoglądzie, będącym jej uogólnieniem kończąc.

5

ŚWIATOPOGLĄD

PLAN ŻYCIOWY

CHARAKTER

SAMOŚWIADOMOŚĆ

---