Filozofia kultury - WYKŁADY (Hudzik)

WYKŁAD 1

Kultura - natura

Kultura - z łac. „uprawiać”

- zastępowanie porządku naturalnego kulturalnym, narzuconym, zaplanowanym; ingerencja w naturę

- uznanie porządku za coś wartościowego, naturalnego, "nasz" porządek uważany za jedyny prawdziwy, ludzki

- hierarchia wartości daje nam środki do zaspokajania naszych potrzeb, celów, dążeń

"sztuczny" porządek":

1) daje nam cele

2) daje nam środki, narzędzia, które pozwalają nam te cele osiągać

3) daje nam kryteria ważności - ustanawia co jest ważne, a co nie

4) daje nam "mapę świata" - możliwe, realistyczne umiejętności życiowe

- przyswajanie tych elementów "sztucznego świata" sprawia, że zmieniamy naszą osobowość (jest ona dynamiczna)

a) "ja" wewnętrzne - część intymna, ukryta, gdzie wartościujemy wszystko

b) "ja" zewnętrzne - ta część, która przychodzi "od społeczeństwa" - oczekiwania w stosunku do nas;

- "ja" wewnętrzne to nasza "twierdza", gdzie oceniamy oczekiwania, jest sferą oporu wobec rzeczywistości

- sztuczny porządek działa jak natura tak długo, aż nie znajdziemy, poznamy nowej natury, alternatywy

- wszystko działa prawidłowo do czasu aż przekonamy się, że istnieje inna droga realizacji naszych wartości, celów

- normy żadnej kultury nie mogą żądać powszechnej akceptacji

- wierność normom kultury w której wyrośliśmy powoduje, że mamy tendencję do "wywyższania" jej ponad inne

- reakcje ksenofobiczne są pochodną strachu przed "kruchością", niestabilnością naszej kultury

Prozeityzm - działalność misjonarska, chcemy na siłę narzucać innym naszą kulturę

- zachowania takie potęgują etnocentryzm - nastawianie na własną osobę, samego siebie

- wg Geertz'a - etnocentryzm utrudnia określenie reakcji wobec świata; niekiedy reakcje jak paternalizm, indyferentyzm, buta są postawami przydatnymi wobec innych kultur ' wtedy, kiedy te wartości nie są nam potrzebne. Potrzebne jest umiejętne wniknięcie do obcej osobowości - poznanie obcych kodów kulturowych pozwala nam lepiej poznać, określić i zdefiniować samych siebie

- trzeba szukać systematycznych powtarzalności w różnicach

Wykład 2

Kultura jako komunikacja

Komunikowanie - proces intencjonalny; wpływanie na odbiorcę przed nadawcę, proces przekazywania informacji przez nadawcę do odbiorcy za pomocą źródła.

Znak:

- coś fizycznego, dostrzegalnego zmysłami

- odnosi się do czegoś innego niż widzimy i słyszymy

4 typy znaków (pierwsze dwa do oznaki):

1) oznaki naturalne - kiedy nadawcą są przedmioty

2) symptomy - podchodzące z grupy, kultury - styl zachowania, ubierania się w określonych sytuacjach

3) znaki symboliczne - język, znaki przedmiotowe, kinezyczne - komunikacja intencjonalna

4) funkcjoznaki - czynność, które z definicji istnieją po to, aby spełniać funkcje użytkowe

- wszystko co nas otacza, miejsce, czas spełnia jakąś funkcję znakową

- aby odczytać znaki należy znać konwencję - kody kulturowe

- kominikacja - jest procesem permanentnym, niezależnym od woli

- kultura jest wielojęzyczna - przebywając w różnych środowiskach dochodzimy do momentu, w której tak jakby mówimy innymi językami ==> syndrom wieży Babel

- komunikacja, której celem jest porozumienie za każdym razem jest tylko częściowa; operując tymi samymi słowami możemy mówić o czymś innym

- komunikacja jest pewnym rodzajem, tłumaczeniem, które nigdy nie jest doskonałe

- komunikacja to przełożenie tekstu z języka "mojego ja" na "twoje ty", ale jest to możliwe kiedy operujemy i znamy te same kody

Metajęzyk (metatekst)

- porozumiewamy się dlatego, bo każda kultura ma w sobie zakodowany system immunologiczny, który ma ją chronić, zachować jej tożsamość

- to jak siebie rozumiemy i odbieramy to opowieść o nas - metateksty

Semiotyka - nauka o znakach; opisuje metajęzyki, daje narzędzia analizy sposobów naszego kodowania, odsłania konwencje

semiotyk - pomaga zbadać czy rozumiemy siebie; przedstawiciele: Roland Barthez, Umberto Eco

- słowa wynoszą ponad konwencję

- każdy znak odnosi się do rzeczywistości dwojako:

a) zdroworozsądkowe znaczenie (denotacja)

b) kontekst kulturowy z którego wyczytujemy odmiennie znaczenie --> ta sama treść wypowiedziana w inny sposób kompletnie zmienia znaczenie (konotacja); może mieć znacznie mitologiczne, wyraża aspiracje

- system immunologiczny kultury polega na spójnym systemie znaczeń

- rzeczywistość nie może być traktowana jako oczywista (tego uczy semiotyka), jest ciągle tworzona

- znaczenie, znaki nigdy nie są niewinne - zawsze stoi za nimi jakiś cel

Wykład 3

Analiza semiotyczna na przykładzie reklamy

Reklama ma strukturę piętrową

- na pierwszej powierzchni jest dowolna forma prezentacji

- drugie piętro (ukryte) to to miejsce, w którym wykonywana jest funkcja perswazji;

- odwołuje się do magazynu wiedzy potocznej => opinii, odczuć, skojarzeń, stereotypów

- kody te działają dwoma drogami:

* słowną

* wzrokową

- techniki reklamy wykorzystują figury retoryczne;

- obraz reklamy tworzony jest przez imagegogów

Poziomy kodowania

- ikoniczny - chodzi o przekazanie właściwości samych przedmiotów, a nie ich obrazów kulturowych

- ikonograficzny - tu dochodzi obraz kulturowy, kojarzymy go z czymś

- tropologiczny - figury retoryczne są przedstawiane za pomocą obrazów (figury: metafora, parabola, wyliczenie) uwzrokowienie figur retorycznych

- tropiczny - odwoływanie się do przesłanek, toposów przyjętych w kulturze, utartych w sposobach myślenia

- entymematyczny - "ukryte oczywistości", konwencjonalne rozumowania, które przyjmuje się jako pewniki

Szerokie i wąskie pojęcie kultury

- szerokie pojęcie kultury jest dziedziną zainteresowań antropologii (Klaus Levistrauss, Franz Baas, Rut Benedic)

oni uknuli zastadę "Kulturowego Relatywizmu" - porównanie odrębnych całości

- Rut Benedic "Wzory kultury" 1934 r.

- etnopsychologizm - stara się uważać psychikę, proces uspołecznienia prowadzi do pewnych nastawień, kultura wpływa na naszą psychikę i nadaje jej kierunek,

- kultura określa wzory

Typy kultur wg Benedic:

a) Apolińska - umiar, spokój, dystans, współżycie, brak indywidualizmu -> grupa

b) Dionizyjska - współzawodnictwo, wrogość, agresja

- próba całościowego zdefiniowania kultury;

- współcześnie nie da się ukazać odrębności kulturalnych, kultury nie są izolowane, nie ma kultur samowystarczalnych

- cechy rzeczywistości kulturowych: wielość, różnorodność, zróżnicowanie

- współczesne kultury można doświadczyć wszędzie

Kultura:

- kultura to sposób życia człowieka, jest konwencjonalna

- człowiek jest uwikłany w sieć znaczeń - przekazuje je dalej

- kultura jest rzeczywistością umysłową, wiedzą

- jest modele, nadaje sens rzeczywistości - podpowiada sposoby definiowania

- charakteryzuje się przenikaniem wzorów, konwencji

- dopuszczanie do głosu tych, którzy kiedyś go nie mieli

Studia kulturowe i współczesny relatywizm (problem tolerancji) - Samuel Huntington

Różne relacje w kontaktach międzykulturowych

1) kulturowa dominacja (narzucanie)

2) kulturowe współistnienie (tolerancja)

3) kulturowa współpraca (współdziałanie)

Wykład 4

ciąg dalszy

- W Polsce nie wykształtowały się badania antropologiczne

- sposobem wyjaśniania konfliktu między światem arabskim a światem zachodnim jest różnica kulturowa - zderzenie cywilizacji

- Arabowie przyjeżdżając do Europy zmieniają państwa narodowe w państwa wielokulturowe

- zburzenie muru berlińskie => przełom => konflikt ideologii przerodził się w konflikt kulturowy

- Zachód poszedł w kierunku rozwoju ekonomicznego -> pragmatycznie, a nie w imię ideologii czy humanizmu

- walka z modelem życia Europejczyków (przez Arabów) a nie z religią, bo uznają Europejczyków za ateistów

Relatywizm kulturowy

Wg Umberto Eco

- tworzenie wspólnoty ponad podziałami kulturowymi, grupa pluralistyczna

- łącznikiem jest prawo stanowione na danym terytorium - model polis

- aby stworzyć taką wspólnotę trzeba wyzbyć się przekonania o wyższości i nieomylności swojej kultury; zniesienie fundamentalizmu

- to nie wspólnota, którą rządzą prawa boskie, a ludzkie (różnica Europa - kraje arabskie)

- rodzi się pytanie jak pogodzić te dwa modele życia (debata -> dopuścić czy nie dopuścić do wielokulturowości)

R.Scruton - "Zachód i cała reszta świata"

- jest konserwatystą, nie dopuszcza do mieszania się kultur, bo może do doprowadzić do konfliktów,

- w konsekwencji dopuszczenie wielokulturowości, przedstawiciele mniejszości nabywają jakby większych praw - rzadziej są krytykowani (z obawy) np. przedstawiciel narodu - gospodarz za ten sam czyn będzie surowiej krytykowany, oceniany.

Eco i Scruton są postrzegani jako mediatorzy w toczącej się publicznej debacie o wielokulturowości.

II Nowoczesność i Ponowoczesność - dwie wizje kultury

Społeczeństwo industrialne

Dwa sposoby wyjaśniania kultury (paradygmaty)

1. Kultura nowoczesna

- czasy oświecenia

- Max Weber - "Etyka protestancka i duch kapitalizmu" - diagnostyk nowoczesności

1) Racjonalizacja:

- kluczową tezą jest twierdzenie o "odczarowaniu" świata

- społeczeństwa zaczęły kształtować się wg racjonalnych zasad - doszło do podziału kultury na dziedziny "sfery wartości" np. religia, nauka, sztuka, państwo - każda z tych dziedzin rządzi się swoimi prawami i ma swoich ekspertów

- światem już nie rządzi absolut - to nie on spaja społeczeństwo (jak było wcześniej)

- człowiek nowoczesny został pozostawiony sam sobie - to on porządkuje sobie świat, usensownia go

- społeczeństwo rządzi się prawem postępu

- człowiek jest pielgrzymem, wie skąd i dokąd zmierza, wie, że jutro będzie lepiej - odkryje to, co nieodkryte w wyodrębnionych sferach wartości

2) Kapitalizm a etyka protestancka

- to, co jest ważne dla społeczeństw kapitalistycznych to etyka protestancka

- to ona umożliwia im rozwój

- coraz bardziej zaczęły się rysować różnice między państwami katolickimi a protestanckimi one zaczynają dominować

- tłumaczy to etyką protestancką, a zwłaszcza kalwińską, która zakłada odrzucenie pośredników między Bogiem a człowiekiem - człowiek staje twarzą w twarz z Bogiem

- teraz wszystko zależy od człowieka - nie ma instytucji pośredniczących

- wg etyki kalwińskiej grzechem jest lenistwo, zaniedbanie obowiązków, bieda, marnotrawstwo czasu i pieniędzy, brak troski o własne interesy;

- kapitalista jest zarządcą darów Bożych, nabiera to sakralnego charakteru

- etyka kalwińska ustabilizowała kapitalizm, przygotowała racjonalizację, odczarowała świat, doceniła codzienność, pracę -> zyskała ona walor świętości, stała się powołaniem

- katolicyzm natomiast afirmuje oderwanie się od świata, ascezę

- etyka kalwińska stworzyła kapitalizm, dzięki niej powstał kapitalizm burżujski, mieszczański.

Wykład 5

Społeczeństwo postindustrialne (ponowoczesne)

- nauka w świecie zachodnim, w świecie współczesnym zajęła miejsce religii i to ona tworzy odpowiedź na ludzkie pytania

- technika służy do "opanowania" natury

- w tych warunkach kształtuje się pewien typ człowieka, typ osobowości dostosowany do zastałej rzeczywistości - wykorzystuje wiedzę naukową

- za egzekwowanie naturalnych praw człowieka odpowiada instytucja -> państwo

- uprzedmiotowienie człowieka -> jest on wart tyle, ile jest wart na rynku

- produkcja masowa, państwo opiekuńcze - 1973 r. książka D. Bella o społeczeństwie postindustrialnym - symptomy nowego społeczeństwa

- główny problem społeczeństwa postindustrialnego to konsumpcja (w społeczeństwie industrialnym była to produkcja i zmaganie się z naturą).

- wraz z tymi zmianami zachodzą też zmiany społeczne - nowy typ;

- np. fordyzm zmienia się w postfordyzm - nie można produkować masowo bo brakuje konsumentów

=> produkcja na zamówienie => odmasowienie i zróżnicowanie rynku konsumenckiego,

- rynek pracy: charakter zatrudnienia zaczyna się zmieniać -> rotacja pracowników w zakładach pracy

- perspektywa zaniku klasy pracowników fizycznych

- przesunięcie rodzajów wykorzystanej pracy -> dominacji usługi

- zmechanizowanie następuje pracowników

- faza jakościowa a nie ilościowa

- do "gry" wchodzą rynki azjatyckie

Postmodernizm i kultura

a) odejście od modelu państwa opiekuńczego;

b) na bazie realiów ekonomiczno-społecznych pojawia się diagnoza postmodernizmu

J. F. Lyotard "Kondycja ponowoczesna" (lata 7-te)

- schyłek tzw. wielkich narracji (opowieści)

- dezaktualizacji teorii, które wyjaśniały rzeczywistość -> przedawniły się, nie są w stanie nic nam powiedzieć

- rozum, który był środkiem emancypacji, wyzwolenia (w oświeceniu) stał się przyczyną zniewolenia

- drugą stroną wielkich opowieści była przemoc, wykluczenie, terror, afirmowały one swój obraz świata eliminując z niego to co obce, inne

- kultura jest heterogeniczna, różnorodna, a więc nie da się do niej zastosować jakichkolwiek wielkich narracji,

- trzeba się cieszyć, że wszystko co było kiedyś wykluczone, dziś ma szansę się objawić i dojść do głosu -> pluralizm kultury

(teraz o nowoczesności)

- kultura daje pierwszeństwo temu, co posiada pojęcia, da się przedstawić obrazowo nad tym co niezwerbalizowane,

- kultura propaguje poglądy racjonalistyczne

- naukowiec - badacz oderwany od obiektu badanego - dystansuje się

- wyższość teorii, idei -> tworzą ją ideolodzy

(teraz do ponowoczesności)

- stawia na to co nie da się zwerbalizować, co jest nieuchwytne, zmarginalizowane

- stawia na historie nierelacjonowane przez wielkie narracje

- dyskursem tym rządzi figuratywność - zjawiska których nie da się zwizualizować

- dalsze od teorii, abstrakcji - bliższa codzienności, doświadczeniu

- odrzucająca racjonalizm, wielkie teorie

- prowadzi do zanurzania się w emocjonalności, zbliżania się do obiektu kulturowego

- to nie wiedza jest podstawą życia tylko uwodzenie

- obraz zamiast idei - figuratywność, nauka świadoma swojej omylności

- kultura obrazkowa

- czas imagologów - specjalistów od obrazu, przemawiają oni obrazem, "uwodzą"

Wykład 6

Estetyka i problem tożsamości ponowoczesnej

- nowoczesność idzie w kierunku estetyzacji

- jej genezą jest podział społeczeństwa na trzy klasy (XVIII w.) - klasa wysoka i niska są stabilne, naturalne

- podział pojawia się z klasą średnią - skazana jest na chwiejność o oscylowanie między biegunami biedni-bogaci, muszą walczyć o pozycję społeczną

- wojna ta toczy się już nie o dobro materialne (bo nie ma już problemów z produkcją), ale o jakość i zindywidualizowanie

- wartość symboliczna staje się ważniejsza niż wartość ekonomiczna (rzeczywista)

- rośnie znaczenie producentów symboli (specjalistów od mediów, designerów, projektantów, itp.)

- Estetyzacja - zafascynowanie znakami kulturowymi, wolnymi od znaczeń pozaznakowych, dzięki niej stajemy się nowocześni, w natłoku codzienności zwracamy uwagę na estetyczne walory, estetyzacja "uwodzi" nas i kształtuje nasze otoczenie

- rynek jest w stanie dostarczyć każdemu indywidualny znak osobowościowy

- kiedyś znaki miały względnie niezmienne i określone desygnaty

-> Zygmunt Bauman - wizualne sygnały dotyczą kształtu ciała, domu, miejsc gdzie się bywa; łączymy je z naszą tożsamością i wyrażamy się przez nią

- nie ma typu zachowania, który wykluczamy z danego zawodu

- znaki są płynne, zmienne -> jutro będą miały inne znaczenie

- sygnał opatrzony jest w instrukcję, jak odczytywać je kompletnie i całościowo (razem z innymi)

- wzory mają charakter zmienny - nie da się naszego życia dopasować do jednego, uniwersalnego wzoru, stylu bycia.

Wykład 7

c.d.

- estetyzacja i jej siła uwodzenia jest tak duża, że przyciąga konsumentów do produktu i nie zwraca on uwagi na drugorzędne jego elementy

- wariancyjność / płynna nowoczesność - Z. Bauman na zastąpienie pojęcia "ponowoczesność" - określenie zmienności

- media i ich programy przedstawiają heterogeniczność naszego świata -> dominuje nastawienie na rekreację, przerost formy nad treścią, mieszanie stylów gatunków;

- filmy -> np. podwójne kodowanie - łączy cechy różnych gatunków

- dopuszczalna jest mnogość interpretacji

Modele polityki kulturowej:

- tradycyjny

- nowoczesny (oświeceniowy) - elity

- ponowoczesny - elity tracą swoje zdolności, prawa do dyktowania przepisów

Wykład 8

- glokalizacja - globalizacja lokalności, regionalność, racjonalizm

- oddziaływanie nie-zachodnich idei na świat zachodni (także religii)

- nowa kultura, której podmiotem staje się nowy typ społeczeństwa

- kultura masowa niszczy więzi międzyludzkie, rozbija lokalne więzi

- zmiana systemu wartości; człowiek się gubi, bo ludzkość zatraciła stałe punkty odniesienia

- "społeczeństwo wspólnot okazjonalnych"

- człowiek staje się narcystyczny, niezdolny do dostrzeżenia potrzeb innych;

- media są krytykowane za schlebianie gustom masowym i propagowaniu przemocy, seksu, nadmierną estetyzację

- media odrywają odbiorców od rzeczywistości

- "dysfunkcja mediów".

Wykład 9

- kultura jest skanonizowana - mówi nam co jest dobre, a co nie

- nihilizm -> everything goes

- sztuka posługuje się pojęciem strukturalizm

- w strukturalizmie nic nie układa się w logiczną całość

- w kulturze popularnej sens powstaje w czasie tekstu; sens zależy od miejsca i czasu

-> futurolog Tofler mówi o tym, że komputer miał odwrócić, to co w kulturze industrialnej było złe - moralność i wartość pracy są zmienne

III SZTUKA

Pojęcie klasyczne

- z gr. <techne>, <ars> znaczy tyle, co umiejętności zrobienia czegoś wg wzoru

- Platon, Arystoteles - mimesis, odtwarzanie rzeczywistości

-> Platon

- sztuka to wartość poznania

- sztuka odciąga nas od prawdy poznawczej

- sztuka powinna być użyteczna moralnie

- krytykował poezję natchnioną, sztuki plastyczne

Arystoteles

- sztuka redefiniuje pojęcie sztuki mimetycznej

- sztuka mimetyczna ma prawo do własnej definicji prawdy

Wykład 10

- dla kogoś, kto odkryje jedną prawdę, wszystkie inne prawdy stają się zagrożeniem

- słowo może zastąpić siłę armii wojskowej

-> Arystoteles miał bardziej demokratyczne poglądy od Platona; jego myśl była bardziej empiryczna - osadzona w rzeczywistości kulturowej,

- TRAGEDIA - naśladowanie (mimesis) odtworzenie rzeczywistości; musi mieć swój koniec; wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, w formie wiersza, akcja poważna

- KATHARSIS - oczyszczenie, wskutek doznań literackich (które wzbudzają litość i trwogę);

NOWOCZESNE WIZJE

I poł. XVIII w.

Ch. Batteux "Sztuki piękne sprowadzone do jednej zasady"

- sztuki piękne naśladują naturę i wybierają z niej to, co piękne (odtwarza rzeczywistość)

- sztuka przestaje być rzemiosłem

- emancypacja pojęcia "sztuka" od rzemiosła użytkowego

- artysta to geniusz

- sztuka tylko dla sztuki; rządzi się ona już tylko swoimi prawami - prawami artystycznymi

- sztuka nadaje rzeczom kształt, formę

- ekspresja jest cechą swoistą sztuki

- wywołuje przeżycia estetyczne u odbiorcy

Kontekst kulturowy: zmiany społeczno-polityczne

- sztuka zaczyna się dekonstruować; już nie powstaje w integralnej części z rzeczywistością, staje się samodzielna

- sztuka wpisuje się w porządek życia społecznego, jest odrębną dziedziną, rządzi się swoimi prawami, ma swoich ekspertów

- nauka kulturowa zastąpiła religię, bo w pojęciu nauki jako "science" nie ma miejsca na Boga, wartości moralne, etykę, nie było jakości

Nowoczesne społeczeństwo jest panoptyczne (rządzone trybunałem rozumu)

- ludzie są zamknięci w żelaznych klatkach administracji

- procedury nowoczesne niszczą indywidualizm

- racjonalizacja (rozum) zabija w nas to, co autentyczne, indywidualne, niepowtarzalne, a sztuka to w nas wyzwala

- sztuka ma stanowić zaporę przeciwko procesom antyindywidualizacyjnym, niszczącym jednostkę

Wykład 11

C. Baudelarie (romantyk, zachwycony miastem, ich nowoczesność - Paryż)

przednowoczesność: uporządkowany świat, oglądany przez pryzmat absolutu,

nowoczesność: człowiek sam sobie planuje świat, życie

A. Conte

- poeta, artysta jest geniuszem o wrażliwości dziecka

ARTYSTA -> SPACEROWICZ

- nowością w sztuce staje się FOTOGRAFIA

- sztuka nie ma być mimesis -> naśladować rzeczywistość

Walter Benjamin:

- niemiecki krytyk literacki, filozof kultury

- mówi, że wszystko co zostało stworzone przez sztukę zostało zreprodukowane

- zreprodukowana sztuka jest "po-auratyczna" (aura kojarzy się z unikatowością dostosowane do miejsca)

- film staje się nową sztuką, która jest w stanie adaptować, przygotować człowieka do nowej rzeczywistości

AWANGARDA

I Awangarda - pierwsze 30 lat XX wieku

a) typ autoteliczny - obejmuje twórców nowej wartości plastycznej (także w filmie), np. kubiści - Pablo Picasso, abstrakcjoniści

- sztuka tworzy unikalne, przydatne tylko sobie wartości

b) typ zaangażowany - artysta nowymi gatunkami w sztuce, mieszaniem stylów, kolażem próbuje zmienić rzeczywistość

- zastosowanie zupełnie nowych środków stylistycznych

c) typ heroiczno-perymistyczny - sztuka obwieszcza katastrofę (katastrofizm), diagnozuje totalitaryzm, ukazuje znaczenie i zagrożenie człowieka

d) typ utylitarno-artystyczny - sztuka chce produkować przedmioty użytku codziennego (np. meble)

II Awangarda (neoawangarda, Wielka Awangarda)

a) model technologiczny - twórczość, która stosuje technikę, sztuka komputerowa, video-art

b) model pop-art - "popsterowsko-hipperealistyczna"

- wszystko jest sztuką, jest piękne, istnieją gotowe ikony

- artysta godzi się z zastaną kulturą obrazkową; ma on desakralizować sztukę

- każdy jest artystą

---