Ruch socjalistyczny i robotniczy
Ruchu socjalistycznego nie można w pełni utożsamiać z ruchem robotniczym.
Na ziemiach polskich oba te nurty polityczne i ideologiczne zaczęły kształtować się w II połowie XIX w. Ich powstaniu sprzyjał dynamiczny rozwój gospodarczy na ziemiach polskich. Rozwijał się zwłaszcza przemysł. Postęp gospodarczy przeżywało wówczas szczególnie Królestwo Polskie. Społeczeństwo Królestwa poddane bezwzględnej rusyfikacji wykazywało bardzo dużą aktywność w dziedzinie gospodarki i przedsiębiorczości. Powstawały i rozwijały się wielkie centra przemysłowe - Łódź, Warszawa, Białystok, przemysłowe Zagłębie Staropolskie oraz okręg śląsko - dąbrowski.
Przyczyną tak dynamicznego rozwoju przemysłowego w Królestwie Polskim były między innymi bardzo dobre możliwości zbytu produktów tego przemysłu. Bardzo chłonny rynek dla polskiego przemysłu stanowił obszar Cesarstwa Rosyjskiego. Na zbyt swych produktów w Rosji nastawione było zwłaszcza polskie włókiennictwo. Oprócz dużych możliwości zbytu czynnikiem sprzyjającym postępowi gospodarczemu był dostatek siły roboczej, która była jeszcze stosunkowo tania. Reforma uwłaszczeniowa doprowadziła do sytuacji, w której wielu chłopów utraciło swoje dotychczasowe podstawy utrzymania na wsi (ziemia bądź zatrudnienie). Ta część ludności wiejskiej zmuszona była do opuszczenia wsi i przeniesienia się do większych miast, by tu znaleźć pracę. Do innych czynników korzystnych dla rozwoju gospodarczego trzeba zaliczyć administrację rosyjską; fakt, że do wielkiej burżuazji należeli głównie ludzie pochodzenia obcego, a wielcy kapitaliści rekrutowali się głównie spośród Niemców i Żydów. Tymczasem warstwę polskiej inteligencji tworzyła zubożała polska szlachta, dla której drogą do kariery było wykształcenie. Mieszczaństwo oraz drobnomieszczaństwo nie było jednolite pod względem narodowościowym. Rozdzierała je rywalizacja między Polakami i Żydami. Robotnicy przemysłowi byli z reguły Polakami; przemysłowy proletariat był zatem niemal polskim proletariatem. Istniała jedynie nieliczna grupa wysoko wykwalifikowanych robotników, którzy posiadali niemieckie pochodzenie (skupiali się oni głównie w Łodzi). Inaczej wyglądała sytuacja na wsi, gdzie najpoważniejszym konfliktem był spór pomiędzy dworem i wsią. W czasach, o których mowa szlachta przeobraziła się już w warstwę ziemiańską.
W tym czasie do Polski zaczął przenikać socjalizm i jego idee. Można wskazać na dwie drogi napływu tej nowej ideologii. Idee socjalizmu znalazły posłuch wśród młodzieży akademickiej na rosyjskich uczelniach. Zyskały one sobie w tym środowisku sporą popularność. Młodzież, która zakończyła studia powracała do swych rodzinnych stron i tam próbowała realizować przyswojone podczas studiów idee, organizując kółka robotnicze i samokształceniowe oraz Kasy Oporu. Naśladowała ona w swych próbach inteligencję rosyjską, która wykazywała dużą aktywność w środowiskach robotniczych. Drugą grupą, za pośrednictwem, której socjalizm mógł zdobywać coraz więcej zwolenników byli niemieccy robotnicy pracujący w Królestwie Polskim (Łódź).
W Rosji, w której panował ustrój absolutny ruch socjalistyczny nie miał dobrych możliwości rozwoju. Robotnicy nie mogli publicznie przedstawiać swoich żądań i swoich postulatów. Ich sytuacja była zatem zupełnie inna niż w Anglii, w której funkcjonowało wiele związków zawodowych, we Francji i Niemczech. W Anglii powstawały ugrupowania o charakterze socjalistycznym (partie pracy). Miały one możliwość legalnej działalności i politycznej walki o realizację swych postulatów. Robotnicy mogli organizować strajki, które traktowano jako legalny protest. Owocem ich walki było stopniowe wprowadzanie na zachodzie Europy ustawodawstwa socjalnego u schyłku XIX w.
Na ziemiach polskich ugrupowania socjalistyczne rozwinęły się na obszarze Królestwa Polskiego. W 1882 r. w Warszawie założona została pierwsza socjalistyczna partia robotnicza pod nazwą Międzynarodowa Socjalno - Rewolucyjna Partia "Proletariat". Jej założycielem był Ludwik Waryński, który do 1886 r. kierował tą partią. Program tego ugrupowania zapowiadał walkę z caratem i tymi, którzy wyzyskują robotników oraz oddanie ziemi i środków produkcji (narzędzia pracy) społeczeństwu. Formacja ta była częścią rosyjskiego ruchu rewolucyjnego i dlatego opowiadała się przeciw walce o niepodległość. Zdaniem jej działaczy niepodległe państwo polskie byłoby jedynie państwem burżuazji i szlachty. Celem robotników powinno być natomiast dążenie do rewolucji socjalistycznej; dlatego niepodległość nie może przesłaniać tego głównego ich celu. Działacze "Proletariatu" zajmowali się działalnością propagandową i oświatową oraz wspierali strajki robotników na kolei warszawsko-wiedeńskiej i w Żyrardowie. Ten tzw. I Proletariat zawarł niedługo po swym powstaniu porozumienie z rosyjską organizacją Narodnaja Wola, prowadzącą działalność terrorystyczną; oba ugrupowania miały ze sobą współpracować. I Proletariat został jednak bardzo szybko rozbity i odbył się proces jego członków. Pięć osób skazanych zostało na śmierć (wyroki wykonano). Na samego Waryńskiego wydano wyrok 16 lat więzienia i przewieziono go do twierdzy w Szlisselburgu. Po kilku latach pobytu w tej twierdzy Waryński zmarł.
Po pewnym okresie nieistnienia partia robotnicza reaktywowała się. Z inicjatywy między innymi Ludwika Kulczyckiego oraz Marcina Kasprzaka powstał tzw. II Proletariat, który kontynuował działalność swej poprzedniczki - I Proletariatu. Tymczasem w 1889 r. na terenie Królestwa Polskiego założony został przez Juliana Marchlewskiego Związek Robotników Polskich. Wśród polskich robotników rodziła się stopniowo świadomość klasowej odrębności. Wyrazem tej samoświadomości była pierwsza na ziemiach polskich manifestacja 1 maja 1890 r. w Warszawie. W Łodzi w 1892 r. po raz pierwszy ma miejsce powszechny strajk robotniczy. Tego rodzaju inicjatywy miały jednak charakter spontaniczny i nie były zależne od stanowisk ugrupowań politycznych.
W ruchu socjalistycznym brała udział przede wszystkim inteligencja i ludzie wywodzący się z burżuazji lub szlachty. Socjaliści w swym programie zapowiedzieli rozwiązanie problemów robotników po przejęciu przez siebie władzy i wprowadzeniu socjalistycznego ustroju. W 1892 r. doszło w Paryżu do zjazdu socjalistów polskich. Uczestniczyli w nim Bolesław Limanowski, Stanisław Mendelson, Stanisław Wojciechowski, Witold Jodko - Narkiewicz, Stanisław Grabowski oraz Feliks Perl. Na zjeździe zapadła decyzja o utworzeniu ugrupowania politycznego pod nazwą Polskiej Partii Socjalistycznej. Partia ta przystąpiła do budowy swych terenowych struktur. W 1893 r. do PPS wstąpił również Józef Piłsudski. Niedługo później został on współredaktorem pisma o tytule "Robotnik" (organ prasowy PPS).
W Galicji również powstało ugrupowanie socjalistyczne. Autonomia istniejąca w Galicji stwarzała możliwość legalnej działalności politycznej i publicznej. W 1892 r. powstała w Galicji Galicyjska Partia Socjalno-Demokratyczna (później zmieni nazwę na Polską Partię Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego). Głównym działaczem tej partii był Ignacy Daszyński. Program PPSD był zbliżony do programu PPS. Działacze tego nurtu socjalizmu polskiego uważali, że należy połączyć walkę o niepodległość Polski z dążeniem do poprawy warunków bytu robotników. W przyszłej, niepodległej Polsce miała panować zasada sprawiedliwości społecznej.
Nie wszyscy socjaliści polscy zgadzali się tą koncepcją. Część z nich reprezentowała internacjonalistyczny odłam socjalizmu. Byli to działacze powstałej w 1893 r. Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (Litwę weszła w skład nazwy w 1900 r.) - SDKPiL. Do głównych działaczy tego ugrupowania należeli Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski, Róża Luksemburg. Formacja ta sprzeciwiała się walce o niepodległą Polskę, uznając taką walkę za bezcelową. Członkowie SDKPiL argumentowali swe stanowisko tym, iż ziemie polskie rozdzielone między trzech zaborców są organicznie związane z poszczególnymi państwami zaborczymi pod względem gospodarczym. Ich rozdzielenie i scalanie w jedno państwo nie było zatem według nich korzystne dla gospodarki tych ziem. Celem SDKPiL nie była bowiem wolna Polska, lecz walka o wolność klasy robotniczej poprzez wywołanie rewolucji socjalistycznej. Rewolucja ta miała obalić stary porządek; miały również zniknąć narody i państwa. Główni działacze tej partii - Róża Luksemburg, Dzierżyński, Marchlewski postrzegali SDKPiL jako jeden z elementów rosyjskiego ruchu rewolucyjnego. Róża Luksemburg miała żydowskie pochodzenie. Potem związała się niemiecką socjaldemokracją. Zaangażowała w tworzenie Komunistycznej Partii Niemiec, ale została zamordowana. Dwaj ostatni działacze zaangażowali się w rewolucję październikową, a po jej zakończeniu w budowę struktur radzieckiej Rosji. Dzierżyńki był twórcą tajnej policji rosyjskiej (tzw. Czeka).
Ruch socjalistyczny na ziemiach polskich rozwinął się najlepiej w Królestwie Polskim, a nieco słabszy był w Galicji. Zabór pruski pozostawał niemal poza wpływami socjalizmu.
Ruch narodowy
Ruch narodowy opierał się na zupełnie innych założeniach ideowych w porównaniu z ruchem socjalistycznym i robotniczym. Podstawą jego ideologii nie była solidarność klasowa, którą głosił socjalizm, lecz solidarność narodowa. Nacjonalizm nie był jednak ruchem jednolitym. Narodził się w II połowie XIX w., kiedy dużą popularnością cieszyła się teoria nierówności ras, która związana była z teorią Darwina. Zaczęto rozróżniać rasę germańską (nordycka), słowiańską, anglosaską i romańską. Przeniesienie darwinowskiej teorii odnoszącej się do świata zwierząt na świat stosunków międzyludzkich doprowadziło ówczesnych do wniosku, że również w świecie ludzkim toczy się walka między rasami, a szansę na przetrwanie i kontynuację mają tylko te rasy, które okażą się silniejsze od innych. Słabe rasy skazane są natomiast na zagładę. Naród postrzegano jako wspólnotę kultury i tradycji, języka oraz religii. W ideologii nacjonalistycznej jednostka była podporządkowana swemu narodowi, a jej głównym zadaniem była służba temu narodowi (tzw. egoizm narodowy).
Idee narodowe zaczęły przenikać również do polskich środowisk emigracyjnych. W Szwajcarii powstało pierwsze ugrupowanie, którego program opierał się na założeniach narodowych - Liga Polska. Jednym z jej założycieli był Zygmunt Miłkowski. Liga kładła nacisk na zasadę solidaryzmu narodowego, obronę polskich tradycji, kultury i języka oraz pozycji gospodarczej. Jej działacze sprzeciwiali się pozytywizmowi. Zamiast obrony biernej postulowali czynną i odwoływali się do powstańczej tradycji Polaków. Praca organiczna, którą prowadzono w warunkach zaborów koncentrowała się przede wszystkim na szerzeniu oświaty, rozwijaniu kultury, rozwijaniu wiedzy ekonomicznej i przedsiębiorczości poprzez zakładanie różnego rodzaju kółek i stowarzyszeń. Miały one na celu aktywizację społeczeństwa i wykształcenie w nim umiejętności wspólnego działania. W tych celach wykorzystywano legalne możliwości działania.
W 1893 r. doszło do reorganizacji Ligi Polskiej. LP została zastąpiona przez Ligę Narodową. Głównymi działaczami LN byli Zygmunt Balicki, Roman Dmowski, Jan Ludwik Popławski. LN była nielegalną organizacją. Objęła ona swą działalnością ziemie polskie. Oficjalnym organem prasowym LN stał się "Przegląd Wszechpolski", który wychodził we Lwowie.
W 1897 r. z inicjatywy Ligi Narodowej powstało stronnictwo polityczne, które miało stać się partią masową. Było to Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (nazywane także Narodową Demokracją, czyli w skrócie endecją). Naród polski, czyli polska wspólnota etniczna, był według działaczy endecji narodem odrębnym od narodów zaborczych. Podkreślali oni poczucie narodowej odrębności Polaków i kładli duży nacisk na rozbudzanie poczucia tożsamości narodowej w najniższych i najmniej jeszcze uświadomionych narodowo warstwach polskiego społeczeństwa. Świadomy swej odrębności naród polski miały bowiem tworzyć wszystkie grupy społeczne, począwszy od szlachty, przez mieszczan, a skończywszy na ludności wiejskiej. Za swego największego wroga polscy narodowcy uważali socjalistów głoszących idee walki klas oraz Żydów, których postrzegali jako czynnik rozkładający od wewnątrz polskie społeczeństwo i zachowujący swoją odrębność etniczną i religijną. Zagrożeniem byli również Niemcy, dążący do germanizacji Polaków i likwidacji narodu polskiego. Najmniej groźna była według endeków Rosja, która nie prowadziła skutecznej polityki rusyfikacyjnej, stała na niskim poziomie cywilizacyjnym oraz była krajem słowiańskim. Głównym celem działaczy ND było budowanie świadomego narodu polskiego w oparciu o solidaryzm narodowy. Działaniami tymi objęto wszystkie dziedziny życia - gospodarkę (zakładano polskie spółdzielnie i spółki), oświatę (zakładano towarzystwa narodowej oświaty), kulturę (zakładano towarzystwa kulturalne oraz gimnastyczne). Prowadzono legalną działalność i starano się wykorzystać wszelkie legalne możliwości dla pracy na rzecz rozwoju sił narodowych. Endecja największe znaczenie osiągnęła w zaborze pruskim. W ruch narodowy zaangażowała się inteligencja, drobnomieszczaństwo, część ludności chłopskiej. Idee endecji nie zdołały jednak przeniknąć do środowiska robotników.
Ruch ludowy
W II połowie XIX w. narodził się również polityczny ruch chłopski. Najwcześniej zaczął on się rozwijać w Galicji. Świadomość narodowa chłopów była bardzo słaba. Często nie czuli się oni częścią narodu polskiego i nie potrafili wyjść poza problemy własnej wsi czy parafii. Znaleźli się tacy działacze, którzy uważali, że konieczna jest aktywizacja ludności wiejskiej i zachęcenie jej do udziału w życiu publicznym.
Jako pierwszy pracę taką podjął ksiądz Stanisław Stojałowski. W 1875 r. ksiądz Stojałowski zaczął wydawać dwa pisma skierowane do ludności chłopskiej - "Pszczółkę" i "Wieniec". Z jego inicjatywy odbywały się liczne pielgrzymki chłopów do Częstochowy, które były dla tej warstwy społecznej ogromnym i ważnym doświadczeniem. Chłopi wychodząc poza swoje gospodarstwa uczyli się wspólnego działania i organizacji oraz rozszerzali swoje horyzonty. Działalność księdza Stojałowskiego nie spodobała się jednak władzom, co przyczyniło się do dwukrotnego aresztowania księdza. Jego działalność nie zyskała też poparcia Kościoła, a sam Stojałowski został nawet obłożony ekskomuniką.
Nieco później podobne działania w Galicji podjęli Maria i Bolesław Wysłouchowie. W ich działalności większe jednak znaczenie odgrywała praca na rzecz rozbudzenia na polskiej wsi tożsamości narodowej. Ich zdaniem unarodowienie ludności chłopskiej miało podstawowe znaczenie dla walki o niepodległość Polski. Starali się oni zachęcić chłopów do udziału w życiu politycznym, a szczególnie w wyborach do parlamentu i sejmu krajowego. Pragnęli by chłopi uzyskali w tych organach własną reprezentację polityczną.
Pod koniec XIX w, powstały pierwsze chłopskie ugrupowania polityczne. W 1895 r. w Rzeszowie założone zostało Stronnictwo Ludowe. Wśród jego założycieli i głównych działaczy znaleźli się Jakub Bojko, Jan Stapiński oraz Bolesław Wysłouch. Z początkiem XX w. SL zmieniło nazwę na Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). W 1913 r. doszło do rozłamu w polskim ruchu ludowym, w wyniku, którego z PSL wyłoniły się dwie partie - PSL "Piast" (kierowane przez W. Witosa) oraz PSL - Lewica. W Królestwie Polskim polityczny ruch chłopów powstał po rewolucji 1905 r.
6