A. Kurzynowski - polityka rodzinna to całokształt norm prawnych, działań i środków przeznaczonych przez państwo w celu stworzenia odpowiednich warunków życia dla rodziny, jej powstawania, prawidłowego funkcjonowania, spełniania przez nią wszystkich ważnych społecznie ról.
Cele polityki rodzinnej:
1) tworzenie ogólnych warunków do powstawania rodzin i do zaspokajania ich potrzeb bytowych
2) tworzenie warunków dla kształtowania odpowiedniego poziomu prokreacji w rodzinie
3) tworzenie optymalnych warunków kształcenia i wychowania młodego pokolenia raz równego startu zawodowego, życiowego
4) tworzenie warunków dla łączenia przez kobiety ról rodzinnych i zawodowych
5) oddziaływanie na kształtowanie pożądanego układu stosunków w rodzinie, warunkujących stosunki w środowisku pracy i społeczeństwie
6) współkształtowanie - poprzez normy prawne i inne dostępne formy oddziaływania - odpowiedniego układu stosunków między rodziną, a zespołem instytucji państwowych i społecznych, bez których rodzina nie jest w stanie dobrze zaspokajać swoich potrzeb
7) występowanie w roli czynnika interwencyjnego wówczas, gdy ze względów materialnych lub moralnych zagrożona jest możliwość spełniania przez rodzinę jej podstawowych funkcji, ponadto oddziaływanie społecznie akceptowanymi środkami, mające na celu przywrócenie właściwego stanu funkcjonowania rodziny, chodzi tu zwłaszcza o rodziny wielodzietne, rozbite, patologiczne, a także znajdujące się po prostu w trudnej sytuacji materialnej
Fazy rozwoju polityki rodzinnej:
1) koniec XIXw. początek XXw. - Francja, Szwecja - przesłanki demograficzne i ekonomiczne (mała liczba urodzeń i ubóstwo)
2) lata 60-te XXw. - łagodzenie nierówności dochodowych - transfery dochodów, opieka zdrowotna, mieszkalnictwo, świadczenia społeczne, zatrudnienie
3) lata 70-te XXw. - reagowanie na problemy wynikające ze zmian w rodzinach, ich strukturze i rolach pełnionych przez małżonków (rosnąca liczba rozwodów, aktywizacja zawodowa kobiet)
4) od lat 80-tych XXw. - postępujące istotne zmiany w zakresie wartości, postaw i zachowań (słabnąca rola tradycyjnej rodziny w społeczeństwie)
Rodzina to podstawowa, najstarsza i najważniejsza forma życia zbiorowego ludzi. Zainteresowanie rodziną w polityce społecznej ma charakter pośredni i bezpośredni.
Bezpośrednie zainteresowanie rodziną wynika z tego, że polityka społeczna stara się w sposób celowy kształtować stosunki społeczne. Rodzina ma do spełnienia bardzo istotne funkcje społeczne i niezbędna jest działalność mająca na celu stymulowanie pożądanych zmian (np. w zakresie równouprawnienia małżonków, wzrostu aktywności zawodowej kobiet, itp.). Współcześnie rodzina nie jest w stanie realizować swych zadań bez wsparcia ze strony polityki społecznej.
Pośrednie zainteresowanie związane jest z potrzebą ingerencji społecznej w indywidualne problemy poszczególnych osób. Bardzo często problemy te mają rodzinne uwarunkowania i chcąc pomóc jednostce, można to zrobić, oddziałując na rodzinę lub poprzez rodzinę. Rodzina jest tu traktowana jak sojusznik polityki społecznej.
Według klasycznych definicji rodzina stanowi zinstytucjonalizowaną małą grupą. Traktując rodzinę jako grupę społeczną, bierzemy pod uwagę więzi osobiste łączące członków grupy, więzi grupowe, własne cele, poczucie odrębności. Rodzina zaś jako instytucja społeczna to jej formalne ustanowienie, funkcjonowanie według określonych norm społecznych oraz pełnienie przez nią niezbędnych dla rozwoju społeczeństwa funkcji. Rodzina to zbiorowość ludzi, grupa społeczna powiązana ze sobą więzią emocjonalną, prawną, pokrewieństwem, adopcją lub powinowactwem.
Rodzina realizuje wiele istotnych funkcji, najważniejsze z nich to:
- prokreacyjna- polega na zaspokajaniu potrzeb rodzicielskich współmałżonków, jak i reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa
- socjalizacyjna - z istoty biologicznej czyni człowieka istotą społeczną, przygotowuje do pełnienia ról społecznych
- materialno-ekonomiczna - polega na zaspokajaniu materialnych potrzeb człowieka i rodziny (4 sfery: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza, usługowo-konsumpcyjna)
- opiekuńczo-zabezpieczająca - polega na materialnym, fizycznym zabezpieczeniu członków rodziny w przypadkach ograniczonej możliwości ich samorealizacji
- ekspresyjna - polega na zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych członków rodziny: miłości, akceptacji, bliskości, bezpieczeństwa, itp.
- funkcja kontroli społecznej - czyli zapobieganie odstępstwom od przyjętych norm i wzorów
Regulacje prawne dotyczące rodziny
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka w art. 16 mówi, iż rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i państwa. W Europejskiej Karcie Społecznej w części 1 pkt. 16 dodaje się jeszcze prawo do pełnego rozwoju. Konstytucja w art. 18 mówi, iż małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką RP. Dowodem na szczególną troskę państwa wobec rodziny jest także kodeks rodzinny i opiekuńczy oparty na 4 zasadach:
- trwałości małżeństwa
- równouprawnienia małżonków
- ochrony dziecka
- wzajemnej pomocy członków rodziny
Problemy polityki rodzinnej są unormowane także w innych aktach prawnych: w kodeksie cywilnym i karnym, w regulacjach dotyczących zabezpieczenia społecznego, a także innych regulacjach.
Do połowy lat 50-tych zarówno w ujęciu normatywnym jak i potocznym pojęcia rodziny oznaczało parę małżeńską i dzieci, a zatem był to nuklearny związek rodziny oparty na prawnie zawartym małżeństwie i biologicznym rodzicielstwie. W drugiej połowie XXw. nastąpiły istotne zmiany w postawach wobec małżeństwa, posiadania dzieci, ról płci, sposobu i zakresu funkcji realizowanych przez rodzinę. Nastąpiło osłabienie normatywnego nakazu zawierania małżeństwa, pozostawania w związku małżeńskim, posiadania dzieci, ograniczania stosunków seksualnych do związku małżeńskiego oraz obrony zachowania tradycyjnie pojmowanej roli męskiej i kobiecej w związku.
Tradycyjna rodzina stała się jedną z form życia rodzinnego, alternatywne formy to:
- kohabitacje
- małżeństwa bezdzietne z wyboru
- samotne rodzicielstwo
- zastępcze rodzicielstwo
- wspólnoty kilku związków partnerskich bądź rodzin zrekonstruowanych
- związki homoseksualne
Rodzina biologiczna - dwie lub więcej niż dwie osoby, które są związane jako mąż i żona, wspólnie żyjący partnerzy (kohabitanci) - osoby płci przeciwnej - lub jako rodzic i dziecko
Rodzina pełna - rodzina z obojgiem rodziców (niekoniecznie naturalnych), z dzieckiem/dziećmi. Rodzina niepełna to rodzina z jednym tylko rodzicem i dziećmi, czyli samotna matka z dziećmi lub samotny ojciec z dziećmi.
Rodzina zrekonstruowana - rodzina składająca się z małżeństwa lub związku partnerskiego z jednym dzieckiem lub większą liczbą dzieci, z których co najmniej jedno nie jest dzieckiem wspólnym.
Rodzina nuklearna - gospodarstwo domowe złożone z pary małżeńskiej lub osoby samotnej i jej własnych lub adoptowanych dzieci.
Rodzina poszerzona (rozszerzona) - to rodzina biologiczna mieszkająca lub pozostająca w bliskiej i ciągłej relacji z co najmniej jednym członkiem rodziny biologicznej.
Czynniki przemian współczesnej rodziny
- rozwój możliwości edukacyjnych kobiet i aktywizacja zawodowa kobiet
- konflikt ról płci w relacjach rodzinnych
- zmiany w procesie reprodukcji ludności
- upowszechnienie indywidualizmu, kategoria "ja" skutecznie konkuruje z kategorią "my" stawiając na równorzędnym miejscu rodzinne i jednostkowe aspiracje i potrzeby. Przynależność do rodziny jest postrzegana bardziej przez pryzmat osobistej satysfakcji czerpanej z jakości związku niż z posiadania dzieci. Niderlandzki badacz D.J. van de Kaa stawia także zmiany od rodziny typu king-child with parents do rodziny typu the king-pair with child
- konflikt między dążeniem indywiduum do realizacji własnego "ja” (emancypacja jednostki) a potrzebą bycia w stałych, trwałych związkach z innymi ludźmi.
- zmiany charakteru powiązań między państwem, rynkiem a rodziną w zaspokajaniu potrzeb jednostki. Znaczenie rodziny w zaspokajaniu potrzeb jednostki zależy od udziału państwa i rynku w zastępowaniu lub wyręczaniu rodziny. Gdy oferta państwa i rynku jest skromna następuje proces familizacji (rodzina stanowi społeczną podstawę rozwoju i zaspokajania potrzeb jej członków). Gdy zaś państwo i rynek oferują szeroki zakres świadczeń i usług to znaczenie rodziny maleje i następuje proces defamilizacji.
Główne tendencje zmian polskich rodzin
- zmniejszanie liczby zawieranych małżeństw i podniesienie wieku zawarcia pierwszego małżeństwa (w 1988-246,8 tys., do 191,9 tys., a średni wiek kobiety zawierającej małżeństwo podniósł się z 22,6 do 24,1 lat)
- zmniejszanie trwałości małżeństw (Współczynnik rozwodów w 1988 - 19,5, a w 2002 - 23,6)
- zmniejszenie dzietności rodzin i spadek liczby urodzeń (z 58"9,9 tys. w 1988 do 353,8 tys. w 2002, dzietność odpowiednio 2,13 do 1,25)
- wzrost urodzeń pozamałżeńskich (od lat 50-tych względnie stałe 4-5%, a w 2002 - 14%, czyli co siódme dziecko)
GUS wyodrębnia następujące typy rodzin (kryteria - charakter związku oraz struktura rodziny ze względu na obecność/nieobecność dzieci i jednego z rodziców):
- małżeństwa bez dzieci
- małżeństwa posiadające dzieci
- partnerzy bez dzieci
- partnerzy posiadający dzieci
- samotna matka z dziećmi
- samotny ojciec z dziećmi
Modele rodziny według kryterium społecznych ról kobiet i mężczyzn
1) model rodziny tradycyjnej: ojciec jest odpowiedzialny za sytuację materialną rodziny (pracuje zawodowo), a matka za wychowanie dzieci i prowadzenie domu (pozostaje poza rynkiem pracy)
2) model rodziny z podwójnym obciążeniem kobiet: oboje rodzice pracują zawodowo, przy czym pracująca matka ponosi główną odpowiedzialność za opiekę nad dzieckiem i prowadzeniem domu
3) model rodziny partnerskiej: oboje rodzice pracują zawodowo i dzielą między siebie odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi i prowadzenie domu
Podejście ekonomiczne do polityki rodzinnej
W ekonomicznym podejściu do polityki rodzinnej (ekonomice rodziny) przedmiotem badań są ekonomiczne determinanty i mechanizmy realizacji celów związanych z ilościowym i jakościowym rozwojem rodziny, a także z wyrównywaniem obciążeń rodzin wykonujących przyszłe generacje ludzkości.
Ekonomika rodziny zajmuje się:
- ekonomicznymi czynnikami ilościowego rozwoju rodziny (posiadaniem dzieci)
- problem kapitału ludzkiego w kontekście rodziny czyli nakładów na jakościowy rozwój dzieci
- uwarunkowaniami i instrumentami wyrównywania obciążeń rodzin wychowujących dzieci
Teorie ekonomiczne związane z rodziną
Angielski ekonomista T.R. Malthus (1776-1834) sformułował teorię, według której liczba ludności przyrasta w postępie geometrycznym, zaś produkcja żywności w postępie arytmetycznym, stąd uzasadnione były obawy o przeludnienie globu, wzrost nędzy i głodu (tzw. pułapka maltuzjańska).
Wybrane koncepcje „ekonomiki rodziny”
1) G.S. Beckera - budowa kapitału ludzkiego. Punktem wyjścia jest założenie, że człowiek to homo oeconomicus - dokonując wyboru wybieramy to co daje maksymalną użyteczność. Założenie racjonalnego zachowania. Kwestia posiadania/nieposiadania dzieci nie różni się od innych decyzji ekonomicznych jakie podejmujemy, dokonujemy kalkulacji. Posiadanie dziecka jest konkurencją dla innych potrzeb. Jakość dzieci wypiera (ogranicza) ich ilość. Koszt dziecka jest dużym obciążeniem i rośnie.
2) A. Leibowitz'a - jakość dzieci, a tzw. rodzinny background: dochody rodziców, wykształcenie rodziców, praca zawodowa obojga rodziców, liczbę dzieci w rodzinie, różnicę wieku między dziećmi i kolejność urodzenia.
3) teoria transferów międzygeneracyjnych - społeczeństwo dzielimy na trzy pokolenia: dziadków, rodziców i dzieci. Rodzice wytwarzają wartość dodaną, która ma pozwolić na utrzymanie pokolenia dziadków i dzieci. Transfery na rzecz dziadków mają charakter przymusowy. Kiedy transfery na rzecz dziadków przekraczają możliwości pokolenia rodziców to rodzice muszą dokonać obcięcia transferów na dzieci.
4) teoria H. Lebensteina - dotycząca wpływu statusu rodziny, z której pochodzą małżonkowie na ich dzietność
Główne instrumenty polityki rodzinnej
Instrumenty polityki rodzinnej dzielimy na trzy grupy: transfery pieniężne bezpośrednie i pośrednie oraz transfery rzeczowe.
Do transferów pieniężnych bezpośrednich i pośrednich zaliczamy:
1) zasiłki na dzieci - mają długą historię sięgającą lat 20. XXw. Konwencja MOP nr 102 z 1952r. zaleca aby zasiłki wynosiły minimum 3% płacy robotnika niewykwalifikowanego na każde dziecko, jest to dość szeroko uznawane minimum. Zasiłki są oparte na solidnym wspomaganiu się na okoliczność posiadania dużej rodziny. Większość jednak traktuje je po prostu jak pomoc ubogim i w ten sposób zatraca się poczucie, że dziecko jest dobrem ogólnospołecznym.
2) ulgi podatkowe w związku z ponoszeniem kosztów na wychowanie dzieci. W tym systemie pomocy rodzinie zawarta jest dydaktyka społeczna dotycząca redystrybucji dochodów. Polega ona na wskazywaniu pracy własnej jako podstawowego źródła rozwiązywania problemów rodzinnych, a jednocześnie na uznaniu, że dochód pokrywający ten nakład musi być zwolniony od innych obciążeń na rzecz państwa i społeczeństwa. Uznaje się, że dziecko w pewnym sensie jest dobrem ogólnospołecznym. W niektórych krajach, np. w Niemczech, obok ulg podatkowych funkcjonują także zasiłki, zatem jest to dualny system wyrównywania obciążeń rodzinnych z tytułu wychowania dzieci.
3) zasiłki macierzyńskie, wychowawcze i z tytułu opieki nad chorym dzieckiem - zasiłek macierzyński jest na ogół świadczeniem ubezpieczeniowym, które przysługuje pracującej matce w ciągu kilkunastu tygodni. Zasiłek macierzyński był przedmiotem jednej z pierwszych konwencji MOP - konwencji o ochronie macierzyństwa nr 3 (Maternity Protection Convention) z 1919r. (jej rozwinięcie to konwencja nr 103 z 1953r.). Zasiłek macierzyński jest minimalnym uprawnieniem kobiet pracujących. W wielu krajach obok tego stosuje się także inne świadczenia, np. premie za urodzenie dziecka, zasiłki na pokrycie pierwszych potrzeb niemowlęcia.
Innym zasiłkiem wspierającym rodzinę jest zasiłek wychowawczy - ukierunkowany głównie na obniżenie motywacji matek do powrotu do pracy po urodzeniu dziecka. Jest stosunkowo nowym instrumentem (na Zachodzie pojawił się w latach 80. XXw., wcześniej występował tylko w krajach socjalistycznych). Zwraca się uwagę na to, że sprzyja on optymalnemu wychowaniu dzieci tzn. przez matki, a nie w żłobkach. Rozwiązania dotyczące tego instrumentu są bardzo różne i brak w tej dziedzinie norm i wzorów międzynarodowych, stosunkowo niewiele krajów go stosuje.
Zasiłek na opiekę nad dzieckiem w czasie choroby także stosują bardzo nieliczne kraje, poza postkomunistycznymi bodaj jedynie Szwecja.
Uzupełnieniem omówionych tu zasiłków są wypłaty z funduszy socjalnych w zakładach pracy, ze środków związków zawodowych, polis ubezpieczeniowych.
4) dotacje dla producentów dóbr podstawowych, dóbr dla dzieci. W krajach dawnego obozu socjalistycznego była to praktyka dość powszechna i o względnie szerokim zakresie. Współcześnie straciła na znaczeniu. Działania polegające na stosowaniu cen socjalnych uznano powszechnie za nieefektywne. W niektórych krajach jedyną pozostałością tego rozwiązania jest obniżony podatek VAT na artykuły dziecięce. Doświadczenia innych krajów wskazują jednak, że wyrównanie stawki VAT nie wpływa istotnie na spadek cen.
Alternatywną lub uzupełniającą formą pomocy dla rodzin wychowujących dzieci są świadczenia rzeczowe.
Współcześnie wielu ekonomistów krytykuje zasiłki adresowane dla rodzin z dziećmi, bowiem często trafiają nie tam, gdzie trzeba, tzn. do rodzin nie wymagających pomocy albo ich wykorzystanie nie jest najwłaściwsze (to rodzice decydują na co je przeznaczą). Zasiłki ich zdaniem nie wspierają wychowania dzieci „wyższej jakości”. Sugeruje się, że dla takiego celu bardziej efektywne będą świadczenia rzeczowe niż pieniężne.
Ile kosztuje wychowanie dziecka?
Według raportu Rady UE „Wspólne sprawozdanie w sprawie ochrony socjalnej i integracji społecznej z 4 marca 2008 roku”. Wśród 78mln Europejczyków zagrożonych ubóstwem w 2005r. 19mln to dzieci. W wielu państwach członkowskich dzieci są bardziej zagrożone ubóstwem niż reszta ludności, a wskaźnik ten jest szczególnie wysoki w Grecji (20%), Rumunii (25%), na Litwie (27%) i w Polsce (25%).
Koszty wychowania dzieci to suma kosztów bezpośrednich (wydatków na wyżywienie, odzież, obuwie, leczenie, etc.), oraz kosztów pośrednich i alternatywnych.
Praca a życie rodzinne
Niezależnie od tego, czy do programów równowaga-praca-życie podchodzimy szeroko (biorąc pod uwagę politykę zatrudnienia i politykę rodzinną realizowaną przez rząd), czy też wąsko (biorąc pod uwagę działania podejmowane przez pracodawców), można wskazać 4 główne grupy instrumentów:
1) pierwsza grupa to różne formy organizacji pracy i czasu pracy - głównie chodzi tu o tzw. niestandardowe formy zatrudnienia: niepełny etat, elastyczne godziny pracy, umowy o dzieło, umowy zlecenia, telepraca, job-sharing (dzielenie się pracą), praca w domu.
2) druga grupa to dostępne dla pracowników urlopy oraz zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy udzielane z powodu obowiązków rodzinnych pracownika. Istotna jest tu także kwestia zachowania prawa do wynagrodzenia lub prawa do zasiłku w okresach niewykonywania pracy.
3) trzecia grupa to różne formy świadczeń dla pracowników korzystających z różnych form opieki nad życiowo niesamodzielnymi członkami rodziny (dzieci, osoby niepełnosprawne, osoby starsze).
4) czwarta grupa to beneficja pracownicze przyznawane w związku z koniecznością godzenia pracy z obowiązkami rodzinnymi w warunkach wysokich wymagań ze strony pracodawcy.
Polityka społeczna wobec rodziny - wykład, dr Witold Ratajczyk
3