WYKŁADY Z HISTORII GOSPODARCZEJ WNE UW 2003/2004

Dr Cecylia Leszczyńska

WYKŁAD I. (02.10.2003 r.)

Treść: przedmiot i źródła i historii gospodarczej. Problemy periodyzacji historii powszechnej. Najważniejsze momenty w dziejach politycznych Polski od wczesnego średniowiecza do początku XX wieku.

1. Przedmiot i źródła historii gospodarczej (W. Kula, Problemy i metody historii gospodarczej, Szpak, Powszechna historia gospodarcza)

a) Narodziny i przedmiot historii gospodarczej.

Historia (bez gospodarcza) liczy sobie przynajmniej kilkadziesiąt wieków. Na przestrzeni tak rozległych dziejów zmieniał się przedmiot zainteresowania badaczy w skali nie znanej - jak twierdzi W. Kula - innym dyscyplinom naukowym.

W dawnych podręcznikach metodologii historii stwierdzano, że przedmiotem jej zainteresowania jest człowiek oraz wytwory jego działania w czasie i przestrzeni. Jest to odpowiedź szalenie szeroka - wszak niemalże każda dziedzina nauki przyjmuje sobie ów obiekt za przedmiot analiz. Należy jednak pamiętać, że owo humanistyczne podejście było właściwe dla epok wcześniejszych.

Historia pełniła swą funkcję społeczną przez dostarczanie legitymacji dla teraźniejszości: dla zasad funkcjonowania państw, zwyczajów, dla instytucji - argument tak dawniej bywało - miał dostarczać dowodów niezmienności, na nim było budowane życie społeczne. Mówiąc najogólniej historia miała dostarczać wzorów i potwierdzeń. Świetność dynastii była istotną przesłanką dla legitymizacji jej rządów w danym momencie historycznym. W wiekach późniejszych zjawisko to też występowało, najczęściej jako „historia na zamówienie”, apologetyzm, dzieła historyczne pomnikiem o przeszłości sławiącym świetność.

Historia gospodarcza narodziła się w końcu XVIII, rozwinęła się w wieku XIX i XX. Na początku XX wieku uformowała się jako oddzielna dyscyplina, status odrębnej dyscypliny uniwersyteckiej uzyska po I wojnie światowej. Lokowana była najczęściej na wydziałach prawnych (jak ekonomia) lub prawno - ekonomicznych. Pierwsze opracowania, które możemy nazwać historyczno - gospodarczymi pojawiają się w Europie w XIX w. W Polsce o ukształtowaniu się historii gospodarczej można mówić od początku XX wieku. Pierwszymi wybitnymi polskimi historykami gospodarczymi byli Franciszek Bujak (1876-1953) i Jan Rutkowski (1886-1949).

Historia gospodarcza rekonstruuje, analizuje i interpretuje przeszłość gospodarczą. Historia bada dzieje gospodarcze w skali mikro, w skali średniej i skali makro. Interesują ją zarówno czynniki podstawowe dla procesu rozwoju gospodarczego: zasoby (ziemia, kapitał, surowce, kapitał ludzki, potencjał demograficzny) oraz zmiany w nich zachodzące, postęp techniczny i organizację produkcji, otoczenie w jakim proces gospodarowania się odbywa, inaczej mówiąc otoczenie instytucjonalne (w tym państwo z jego urzędami, prawami, regulacjami), struktury społeczne, rola i prawa poszczególnych grup, religia.

Odtwarzanie przeszłości jest możliwe dzięki źródłom historycznym, które stanowią zachowane, utrwalone ślady działalności ludzkiej. Mogą to być zabytki kultury materialnej (rzeczy), dokumenty instytucji państwa, przedsiębiorstw, wszelkie zapisane ślady działalności ludzkiej, prasa, dane statystyczne w skali mikro i makro. Jedne z nich poznajemy na drodze badań archeologicznych, inne na drodze badań archiwalnych.

Narodziny historii gospodarczej związane są z kapitalizmem, z powstaniem ekonomii politycznej. Wyodrębnienie się historii gospodarczej wynikało z kilku przesłanek (według Witolda Kuli, Problemy i metody historii gospodarczej):

• powstanie tzw. nowej historii społecznej (I połowa XIX w.) odnoszącej się do dziejów mieszczaństwa i chłopstwa. Działalność gospodarcza była przypisana warstwom przez stulecia uważanym za „poślednie” - chłopstwu, mieszczaństwu. Nic więc dziwnego, że właśnie w epokach kiedy rola polityczna tychże warstw zaczyna być znacząca, one zaczęły szukać dla siebie legitymacji historycznej, znaczenia dla dziejów przeszłych, przez co uzasadniały dążenia współczesne. Było to trochę instrumentalne traktowanie historii: Sismondi pisząc w XIX wieku o komunach włoskich, a więc wprowadzając do historii dzieje burżuazji - mieszczaństwa - wydobywał na plan pierwszy jego tradycje, wartości, w tym wolność polityczną. Po drodze zaczęto wskazywać na źródła zamożności - głównie produkcję i handel. W cywilizacjach agrarnych uwaga zostanie skoncentrowana nie na miastach i mieszczaństwie - tych było mało - ale na chłopstwie. Pojawiać się zaczął nowy nurt - szukanie praw rozwojowych, prawidłowości.

• narodziny ekonomii politycznej; pierwsi ekonomiści „klasycy” poszukiwać zaczęli prawidłowości rządzących gospodarką, które mogłyby mieć charakter uniwersalny, ponadczasowy, wykorzystując do swoich badań posiadane materiały historyczno - gospodarcze (odnoszące się generalnie do państw bądź kręgów cywilizacyjnych, w których funkcjonowali). Choć formułowane przez nich teorie spotykają się z zarzutem „ahistoryczności” - teorie ekonomii aspirują do ponadczasowości, absolutyzacji i uniwersalizmu, gdy badania historyczne wskazują, że raczej mają charakter względny - to jednak ekonomia stała się istotnym czynnikiem rozwoju historii gospodarczej.

• reformatorstwo społeczne - problem zmiany istniejących stosunków społecznych, zwłaszcza położenia biedoty, robotników przemysłowych, chłopstwa.

b) Historia gospodarcza a inne nauki.

HG jest nauką stojąca na pograniczu socjologii, historii i ekonomii. Jest nauką interdyscyplinarną.

Łączy ją z tymi naukami:

• przedmiot badania - gospodarka, społeczeństwo,

• metody badawcze: właściwa dla historii metoda gromadzenia, analizy i interpretacji źródeł (ich krytyka, ogląd w kontekście epoki), właściwa dla ekonomii metoda statystyczna i dostarczane przez teorię ekonomii prawa, teorie.

Historia stawia pytania wielkie i małe (cząstkowe). Te pierwsze to na przykład przyczyny bogactwa i nędzy narodów. Jest to zresztą pytanie wspólne również dla ekonomii, tyle, że historycy poszukują na nie odpowiedzi nie tylko w samych mechanizmach gospodarki. Historia gospodarcza usiłuje odpowiedzieć na pytanie czy zawsze tak było? Jak to się stało, że jedni stali się bogatymi, a innym się to nie udało. Czy istnieje w tym wszystkim jakiś determinizm? Co robiły państwa by istniejący stan rzeczy zmienić? Czy odniosły sukces? Pytań wielkich i mniejszych można stawiać sporo.

Nierówności, powodzenia i niepowodzenia wynikały z wielu przyczyn. W społeczeństwach agrarnych, były w istotnym stopniu „zasługą” natury, zasobów ziemi, warunków klimatycznych, itp. Czasem ich przyczyną było położenie geograficzne. Istotną rolę odgrywały postawy rządzących, funkcjonujący porządek prawny, system religijny kształtujący postawy moralne, a nawet zachowania ekonomiczne, w tym szacunek dla pracy. Dla postępu gospodarczego zasadniczą rolę odgrywały panujące reguły gospodarcze, innowacje z umiejętnością ich adaptacji, wykorzystywania. Historia pokazuje, że osiągnięty sukces nie jest dany raz na zawsze. To przecież nie jest tak, że Europejczycy zawsze byli zamożniejsi czy lepiej zorganizowani niż Arabowie czy Azjaci.

Oczywistym jest, że program zajęć z historii gospodarczej nie może poświęcać tyle samo miejsca i uwagi wszystkim ludom, że stosuje się tu jakąś selekcję. Zasadniczo nasza uwaga koncentruje się na Europie, można rzec że nasza historia jest europocentryczna. Próbujemy prześledzić i zrozumieć główny nurt rozwoju gospodarki, a więc w naszym wykładzie będziemy się skupiać na tych kwestiach, które w sposób szczególny zaważyły na sukcesach bądź porażkach wybranych państw, w tym oczywiście Polski.

c) Historia gospodarcza a nauki ekonomiczne.

Pytania i cele stawiane przez historię gospodarczą stały się bardzo wyraźne wraz z pojawieniem się prób syntetyzowania historii i ekonomii przez marksizm tworzący koncepcję rozwoju i postępu opartą głównie na przemianach w sferze produkcji i społecznej organizacji i w oparciu o nie przewidywanie przyszłości. Badanie przeszłości miało nie tyle wskazywać, że coś co mamy dziś kiedyś już istniało, ale stanowić podstawę dla stwierdzeń, że w przyszłości muszą zapanować stosunki gospodarcze i społeczne nigdy wcześniej nie występujące. Dla nauki historii istotnym stało się dociekanie - czy te prawidłowości rzeczywiście istniały. Z tegoż względu badania historii gospodarczej poszły w nowym kierunku - tzw. niemiecka szkoła historyczna zajęła się badaniem miast, cechów, skarbowości, firm handlowych, mówiąc współczesnym językiem instytucjami. Zaczęto tworzyć niemarksistowskie teorie rozwoju gospodarczego, przedmiot badań zdominował Wirtschaftsstufen - szczeble rozwoju gospodarczego. Pojawił się - obecny także w XIX wieku - swoisty spór między ekonomią a historią gospodarczą. Historycy zajęli się idiograficzną mikrografią (W. Kula), a ich celem stało się m. in. stosunkowo łatwe udowadnianie, że bogactwo rzeczywistości nie daje się ująć w żaden schemat, dla każdego zjawiska znajdowali odległe odniesienia, powierzchowne analogie.

Okres międzywojenny przyniósł krytykę tak widzianego celu historii gospodarczej. Z jednej poddano krytyce opieranie się wyłącznie na metodzie idiograficznej, z drugiej sprzeciw wobec uogólnień i schematów nie opartych na konkrecie historycznym, sprzeciw wobec badania zjawisk bez osadzania ich w szerszym kontekście historycznym, przeciw ahistoryzmowi, w którym człowiek w odległych epokach kieruje się w swoich zachowaniach tymi samymi celami, tym samym zdrowym rozsądkiem. Tendencje te ścierały się, ich wytworem stało się godzenie w badaniach historycznych obu aspektów.

W badaniach historycznych zaczęto stopniowo stosować metody statystyczne. Początkowo dotyczyły on demografii historycznej, potem cen by z czasem przesuwać się na kolejne dziedziny. Zastosowanie metod ilościowych miało przydawać historii możliwości poznania obiektywnego, wyzwolenia się z pęt ideologii. Za tym poszło dążenie do ścisłości, lęk przed uogólnieniami. Zaczęto bagatelizować zmiany jakościowe, skupiając uwagę na ilościowych, w tym na proporcjach występowania tych samych elementów. Proporcje pozwala uchwycić statystyka, stąd klucz do obiektywnego poznania przeszłości. Metoda statystyczna pozwalała badać zjawiska tylko w ramach jakościowo niezmiennych. Statystycy wiedzą, że 2 razy dłuższa ma kilkakrotnie większą wartość analityczną.

Kolejny etap rozwoju historii gospodarczej łączył metodologię statystyczną z analizą jakościową. I tu pojawił się problem. Ekonomiści badając stosunkowo krótkie odcinki czasu musieli w powyższych okolicznościach zastosować ograniczenie - ceteris paribus. Historyk gospodarczy usiłujący przyjąć tę samą metodę w zasadzie nie może przyjąć tego ograniczenia. Zmienność w dziejach jest zbyt głęboka by przyjąć założenie o niezmienności. Pułapka ta czyha na wielu historyków i ekonomistów usiłujących przedłużać szeregi wstecz, aż poza granice dopuszczalnej porównywalności. Kiedy np. wybuchł wielki kryzys lat 30, ekonomiści usiłujący zbadać jego naturę zaczęli cofać się coraz dalej wstecz badając np. ceny, inwestycje, produkcję, itp.

Fantastyczne możliwości metody analizy historycznej jaką jest historia cen. Analiza cen dl ekonomisty i analiza cen dla historyka. Na przykład wzrost cen rolnych w czasie nieurodzaju w XVII w. i spadku cen w czasie kryzysu lat 30. Cena a udział w rynku, cena a udział w dochodzie. Czy właściwe jest przyjmowanie dla produktów, które nie przeszły przez rynek, cen przez ten rynek ustalonych? Wszak gdyby te produkty na rynek trafiły cena rynkowa byłaby niższa.

Możliwość stosowania metod statystycznych stała się możliwa dzięki rozbudowie sprawozdawczości państwowych urzędów statystycznych. Informacja ilościowa jaką dysponujemy w XX wieku jest nieporównywalna z tą sprzed stuleci. Dzięki temu zaczęto precyzyjnie badać i opisywać przeszłość posługując się kategoriami wprowadzanymi przez współczesną ekonomię.

Wiek XX to zasadniczo dwa nurty w historii gospodarczej:

• pierwszy zwany szkołą „ANNALES”, głównie Francja i Europa kontynentalna - kompleksowe, interdyscyplinarne badania zjawisk historycznych, czy szerzej kultury materialnej, cywilizacji (Braudel),

• drugi zwany nową szkołą historyczną (new economic history), inaczej nazywany kliometrią, rozwijany w USA, wykorzystujący szeroko współczesną ekonomię, metody ilościowe, symulację, modele ekonomiczne). Szkoła ta stawia odważne pytania „co by było gdyby”, dokonuje weryfikacji utartych, starych tez i prawd historycznych.

Rysowała się i nadal rysuje między historykami a ekonomistami zasadnicza różnica sprowadzająca się tak do przedmiotu jak i stosowanych metod. Ekonomiści operują modelami (konkurencji doskonałej, niedoskonałej), prawami ekonomicznymi. Historyk będzie natomiast zwracał uwagę - czy te modele i prawa dają się zastosować do analiz historycznych, czy rzeczywiście mają charakter uniwersalny?

2. Problemy periodyzacji historii powszechnej (Szpak, Powszechna historia gospodarcza; A. Grabski, Dzieje historiografii):.

Dzieje gospodarcze to proces nawarstwiana się doświadczeń, dziedzictwa kolejnych epok. Uwaga historyka gospodarczego skoncentrowana jest na przeszłości gospodarczej w kontekście czasowym (chronologia, epoki) oraz terytorialnym. Siłą rzeczy wymaga to pewnej systematyki porządkującej logikę wywodów. Określone zjawiska i procesy nie dzieją się w próżni, one mają jakiś kontekst historyczny. Oznacza to, że należy je osadzić w danym czasie i danej przestrzeni. Z natury rzeczy odwoływać się więc musimy do najważniejszych dat, postaci, sytuacji, problemów, posługiwać się cezurami itd.

Periodyzacja to podział procesu rozwoju gospodarczego na mniejsze podokresy, odcinki czasu. Przyjęcie jakiejś periodyzacji wymaga określenia kryteriów podziału, którymi najczęściej stają się istotne, zwrotne punkty w dziejach gospodarczych. Każda dziedzina nauki może stosować własną periodyzację: ekonomia, filozofia, religia, historia polityczna, historia gospodarcza, itd. przy czym owe punkty zwrotne mogą być czasem wspólne, czasem nie. Inna będzie periodyzacja historii Polski, inna historii Anglii czy Stanów Zjednoczonych jeśli jako kryterium przyjmiemy na przykład wydarzenia zmieniające system polityczny, czy gospodarczy. Historia gospodarcza odwołuje się czasem do pojedynczych wydarzeń mogących stanowić początek czy koniec nowej jakości w dziejach, ale robi to - w odróżnieniu od historii politycznej - raczej rzadko. Przyczyna tego jest jasna - przemiany gospodarcze nie zaczynają się czy nie kończą w danym roku, a tym bardziej danym dniu.

Przykłady periodyzacji dziejów Europy najczęściej stosowany to podział dziejów na cztery epoki

• starożytność (od początku dziejów ludzkości do wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego w 306 r., bądź upadku Cesarstwa Rzymskiego w 476 r.)

• średniowiecze (do upadku Konstantynopola w 1453 r. lub pierwszych wypraw geograficznych w 1492 r. - odkrycia Nowego Świata)

• czasy nowożytne (do zakończenia I wojny światowej)

• czasy najnowsze (wiek XX, bądź II połowa wieku XX).

Kryterium tego podziału stanowią istotne wydarzenia polityczne, które przyczyniły się do zmiany cywilizacji europejskiej.

W polskich podręcznikach spotykamy czasem podział odwołujący się do teorii formacji społeczno - gospodarczych Marksa:

• wspólnota pierwotna (od najdawniejszych form ludzkiego współdziałania do powstania pierwszych państw około 3 tys. lat p.n.e.)

• niewolnictwo (do upadku Cesarstwa Rzymskiego 476 r.)

• feudalizm (od upadku Cesarstwa Rzymskiego do likwidacji tzw. stosunków feudalnych tj. końca XVIII i początków XIX w. w Europie Zachodniej (rewolucja francuska) i drugiej połowy XIX w. w Europie Środkowo - Wschodniej)

• kapitalizm (od końca XVIII w. do powstania państw socjalistycznych)

• socjalizm (do końca XX wieku, precyzyjniej do 1990 r.).

Kryterium tego podziału są tzw. sposoby produkcji, w których szczególnej wagi nabierają kształtowane przez materialny poziom rozwoju ludzkości stosunki międzyludzkie, instytucje, ideologia. Istotną rolę w tym rozumowaniu przypisuje się sprzecznościom pomiędzy stanem rozwoju materii a układem społecznym zastanym z danymi prawami własności. Ów rozwój materii wymusza zmiany stosunków społecznych, czasem ma to postać rewolucji. Generalnie siłą napędową postępu stają się metody i narzędzia produkcji.

Inne podziały odwołują się do faz postępu technicznego, oddziaływującego na poziom cywilizacyjny społeczeństw. W punkcie startu mamy cywilizację agrarną, w punkcie zakończenia cywilizację konsumpcyjną. Układ ten neguje tezę marksistów o ciągłości procesu historycznego, wskazuje na inne niż walka klas czynniki zmian społecznych. Zwraca uwagę na rolę postępu technicznego, naukę, subiektywne zachowania i dążenia jednostek. Najbardziej znana i akceptowana, będąca podstawą dla późniejszych analiz była teoria Walta Rostowa wskazująca na zasadnicze fazy rozwoju spoleczeństw:

• gospodarka tradycyjna, oparta na rolnictwie, wzrost gospodarczy w dużym stopniu uzależniony od natury, słabe wyposażenie w narzędzia i maszyny, niska wydajność pracy, dominacja technik pracochłonnych, hierarchiczne społeczeństwo;

• fazy pośrednie:

1. społeczeństwo przejściowe - różniące się od agrarnego otwarciem gospodarki, rosnącą rolą handlu, w tym międzynarodowego, nowymi postawami ideologicznymi, systemem wartości, istotny postęp dotyczy metod i narzędzi produkcji;

2. społeczeństwo wchodzące w fazę przemysłową: przyspieszony wzrost produkcji w tradycyjnych dziedzinach gospodarki: w rolnictwie oraz przemyśle na skalę wcześniej nie spotykaną; motorem postępu stają się zastosowane w produkcji nowe maszyny, rośnie wydajność pracy, zmienia się struktura gospodarki z rolniczej na przemysłową, towarzyszą temu zmiany struktur społecznych i zmiany instytucjonalne

3. społeczeństwo dojrzałe, które przeszło poprzednie fazy; rozwój obejmuje nowe dziedziny ludzkiej aktywności, powstają nowe pola tej aktywności, rośnie rola wykształcenia;

• społeczeństwo masowej konsumpcji, mogące wytwarzać wszystko; tradycyjne działy - przemysł, rolnictwo - tracą na znaczeniu, większość populacji osiąga dochody pozwalające na zaspokajanie nie tylko podstawowych potrzeb, można mówić o państwie dobrobytu.

Jak te fazy wyglądałyby w najważniejszych państwach? Różnie. Najwcześniej w fazę a, potem b) weszła Anglia (przełom XVII i XVIII wieku), Europa Zachodnia i USA - od połowy XIX wieku, Europa Wschodnia od końca XIX wieku, reszta świata w połowie XX wieku. Fazę masowej konsumpcji osiągnęły tylko państwa, które dziś nazywamy najwyżej rozwiniętymi.

Kolejny podział akcentuje rolę państwa i rolę jednostki w procesie gospodarowania:

• epoka tradycyjna - gospodarka podporządkowana zwyczajom zastanym, z dominacją postaw konserwatywnych - niechęć do zmian, z tradycyjnymi technikami produkcji, jednostka poddana sile państwa (monarchie); do XVII w.

• epoka wolności, liberalizmu i indywidualizmu - gospodarka z znaczącą rolą niezależnych jednostek, samodzielnie podejmujących decyzje gospodarcze, przedsiębiorczość najsprawniejszych, podporządkowanie ekonomiczne pracowników najemnych, mała rola państwa w gospodarce (koniec XVIII i XIX w.)

• epoka etatyzmu i techniki - gospodarka kierowana przez państwo (kapitalizm kierowany), jednostka funkcjonująca w układach kolektywnych.

3. Najważniejsze wydarzenia z dziejów politycznych Polski (szerzej: Jezierski, Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, podrozdziały odnoszące się do państwa i terytorium).

Ważniejsze momenty zmiany terytorium państwa X - XX wiek.

Okres			Tys. km²	Sąsiedzi
Około 1000 r.			250	Czechy Węgry Księstwa ruskie Litwa Państwo Krzyżackie Marchie niemieckie
1138 - rozbicie dzielnicowe (odpadły: 1181 - Pomorze Zachodnie; 1226 - ziemia chełmińska, 1249 - ziemia lubuska, 1308-1309 - Pomorze Gdańskie)
1320 - zjednoczenie (bez Śląska i Pomorza Gdańskiego): Małopolska, Wielkopolska, ziemia łęczycka i sieradzka, Kujawy			106
1333 - początek panowania Kazimierza Wielkiego (1339 Kazimierz Wielki zrzeka się Śląska (ostatecznie 1348), do 1370 ekspansja na ziemie ruskie), Panowanie Jagiellonów: do 1466 (odzyskanie części ziem mazowieckich i Pomorza Gdańskiego), do 1569 - ekspansja terytorialna Korona przed unią z Litwą			102 568
Rzeczpospolita w 1569 (Korona i Wielkie Księstwo Litewskie) (około 1580)			815 865		Państwo moskiewskie, Turcja, Kraje habsburskie (Czechy, Węgry, Sied-miogród), Szwecja, Bran-denburgia
Ekspansja terytorialna (wschód, Inflanty) do 1634			990
Stabilizacja terytorialna po 1686 r. do rozbiorów (od II połowy XVII w.: utrata Ukrainy Zadnieprzańskiej, Inflant, praw zwierzchnich do Prus Książęcych)			733	Cesarstwo Rosyjskie, Turcja, kraje habsburskie (Czechy, Węgry), Szwe- cja, Prusy, Saksonia
Rozbiory 1772-1795 i upadek państwa			733	Ces. Rosyjskie, Szwecja Prusy, Saksonia, Kraje habsburskie (Czechy, Węgry), Turcja
1772 - 211 tys. km² Rosja - 92 Prusy - 36 Austria - 83	1793-307 tys. km² Rosja - 250 Prusy - 57	1795 - 215 tys. km² Rosja - 120 Prusy - 48 Austria 47
Okres rozbiorów 1795 - 1807
zabór rosyjski zabór pruski zabór austriacki			462 141 130
Księstwo Warszawskie 1807 - 1815 Wolne Miasto Gdańsk			161,5 1,1	Królestwo Pruskie, Ces. Rosyjskie,Ces. Austriackie
Kongres Wiedeński (1815)- stabilizacja granic na 100 lat
Pod panowaniem Rosji (w granicach z 1772 r.) Królestwo Polskie (127 tys. km ²), Litwa i Białoruś, Ruś Pod panowaniem Prus Wielkie Księstwo Poznańskie, Pomorze Gdańskie, Warmia i Mazury Pod panowaniem Austrii - Galicja			591 80 78	Królestwo Pruskie Cesarstwo Rosyjskie Cesarstwo Austriackie

Połowa X wieku - 1138 - 1320 r. Od VIII w. do X w. na terenach między Bałtykiem a Karpatami państwa plemienne, których znajomość jest fragmentaryczna z uwagi na ograniczoną ilość źródeł archeologicznych jak i późniejszych źródeł pisanych. Źródłowo potwierdzone księstwo Wiślan w IX w. ze stolicą w Krakowie. Popadło ono w zależność od Czech i tamtejszej dynastii Przemyślidów. Drugie księstwo utworzyło plemię Polan z ośrodkami w Gnieźnie i Poznaniu. Jako państwo uformowało się na przełomie IX i X stulecia, a jego władcy wywodzili się od półmitycznego Piasta Chościkowica - stąd historycy śląscy w XVIII w. wyprowadzili nazwę dynastii Piastów. Władcami tego państwa byli: Siemowit, Leszek (lestko), Siemosław (Siemomysł), ale pierwszym oficjalnie uznanym był Mieszko I, którego okres panowania datuje się tradycyjnie od 963 r.

Powszechnie uznaje się, że w połowie X wieku istniało dość rozległe terytorialnie państwo, którego władcą był Mieszko I. Mieszkańcy tego państwo to w połowie X wieku byli różnie nazywani w źródłach: bizantyjskich - Litzike, saskich - licikaviki, węgierskich - lendiele, litewskich - lenkasi, ruskich - lachy, najprawdopodobniej od państwa Lestka -Lecha - lestkowicami. Nazwa Polonia (z mieszkańcami Polanie) zaczęła być stosowana od XI wieku.

Za panowania Mieszka I przyłączono do Polski Pomorze Zachodnie, w 990 r. Śląsk, potem Małopolski z Krakowem. Następcą Mieszka I został w 992 r. Bolesław, który przy okazji wizyty cesarza Ottona III w Gnieźnie w 1000 r. Bolesław uzyskał zgodę na wyniesienie do godności królewskiej (1025). Po śmierci Ottona rozpoczęły się walki o granice, w wyniku których do 1018 r. zakres władania Bolesława został rozszerzony o Łużyce i Milsko (jako lenno niemieckie), na krótko - do 1004 r. - Czechy, ponadto Morawy, Słowację, Grody Czerwieńskie, ale stracił zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim.

W 1025 r. odbyła się koronacja Mieszka II i początek waśni o władzę z bratem Bezprymem. Po śmierci Mieszka II (1034) wskutek wewnętrznego zamętu utracono Łużyce, Milsko, Morawy, Grody Czerwieńskie, Śląsk. Próbę odzyskania utraconych terenów (częściowo z powodzeniem) podjął Kazimierz - syn i następca Mieszka II, który uzyskał przydomek Odnowiciela (1034 -1058). Jego syn Bolesław doprowadził do wzmocnienia państwa, ale po konflikcie z biskupem krakowskim Stanisławem (król uznał go za zdrajcę i skazał na śmierć), król został wygnany i zginął w 1081 r. na Węgrzech w niewyjaśnionych okolicznościach. Król Bolesław zwany był Śmiałym (Szczodrym).

Po śmierci Bolesława jego brat Andrzej Herman, którego synowie dokonali podziału państwa na Wielkopolskę (starszy Zbigniew, zabiegał o tytuł księcia zwierzchniego), Małopolskę i Śląsk (Bolesław). Hermanowi zostało Mazowsze ze stolicą w Płocku. Stan ten utrzymał się do jego śmierci tj. 1102 r. Wtedy Mazowsze objął Zbigniew. Oślepiony w wyniku walk z bratem zmarł w 1112 r. Po jego śmierci Bolesław zwany Krzywoustym przywrócił jedność państwa. Potem rozbicie dzielnicowe (1138 - 1320), czyli przez prawie 200 lat - testament Krzywoustego.

Proces rozdrobnienia dzielnic pogłębił się w XIII w. a jego kulminacja przypada na połowę stulecia. W końcu tego wieku państwo było rozbite na 13 księstw piastowskich. Część ziem utracono, peryferyjne obszary popadły a zależność od władców sąsiednich (Pomorze Zachodnie, Śląsk), na początku XIV w. sprowadzani do ziemi chełmińskiej w 1226 r. Krzyżacy podbili Pomorze Gdańskie. Nie podzielona została tylko Małopolska. Utrzymała się jednolita organizacja kościelna, wspólna była w końcu dynastia panująca wywodząca się z Piastów.

Królestwo Polskie. W końcu XIII pojawiają się tendencje zjednoczeniowe, początkowo nieudane. Odbywają się one drogą podporządkowania kolejnych dzielnic. Próbował to robić Henryk I Brodaty (książę wrocławski), Przemysław II (król Wielkopolski koronacja 1295, potem zamordowany), król czeski Wacław II - konował się w Gnieźnie na króla Polski w 1300 r. (panował nad Wielkopolską, Małopolską, Pomorzem Gdańskim, częścią Kujaw z ziemią łęczycką i sieradzką, częścią Śląska). Spadek poparcia dla tego monarchy ułatwił odzyskanie władzy wygnanemu z kraju księciu łęczycko-sandomierskiemu Władysławowi Łokietkowi. Ułatwiła to nieoczekiwana śmierć Wacława II (1305) i zamordowanie jego następcy Wacława III w 1306 r. W 1320 r. po wieloletnich zabiegach u papieża odbyła się w Krakowie koronacja. Było to symboliczne przywrócenie jedności państwa, choć wiele jego ziem pozostało poza granicami. Terytorium państwa było mniejsze wobec stanu sprzed rozbicia. Obszar państwa około 1320 r. wynosił 106 tys. km.² (Małopolska, Wielkopolska, ziemie sieradzka i łęczycka, część Kujaw). Nie udało się przyłączyć Pomorza Gdańskiego, cały Śląsk przeszedł pod zwierzchnictwo czeskie - w 1348 r. król polski uznał że jest on krajem korony czeskiej.

W wyniku wypraw króla Kazimierza Wielkiego w sojuszu z Węgrami przyłączono Ruś Halicką z Przemyślem, Lwowem i Haliczem (przejściowo w latach 1372-1387 kiedy przejęli ją Węgrzy). W końcu panowania Kazimierza Wielkiego około 1370 r. obszar państwa to 170 tys. km² oraz 70 tys. km². ziem pozostających w stosunku lennym.

Po bitwie z Krzyżakami na podstawie pokoju w 1411 r. Polska odzyskała ziemię dobrzyńską, a Litwa Żmudź. W 1454 r. Kazimierz Jagiellończyk wydał akt inkorporacji ziem Pomorza Gdańskiego do Korony, to rozpoczęło wojnę z Krzyżakami zakończoną pokojem toruńskim w 1466 r. W 1466 r. terytorium państwa wynosiło około 260 tys. km. kw. W zasadzie ustabilizowała się do rozbiorów granica zachodnia. W 1454 r. na żądanie szlachty, która jak pisał Długosz, oświadczyła, że inaczej do „walki nie pójdą”, król wydał nowe przywileje i potwierdzenie dawnych praw.

W XIV i XV w. zaczęto do Korony włączać dawne lenna: ziemię bełską, chełmską, część Wołynia, Podola, wreszcie w 1526 r. Mazowsze.

Po unii lubelskiej - Rzeczpospolita Obojga Narodów: Korona i Wielkie Księstwo Litewskie. Na początku XVI w. Korona miała powierzchnię 260 km², Wielkie Księstwo Litewskie - 610 tys. km². Przed unią 1569 włączono do Korony Podlasie, Wołyń, bracławskie i kijowskie - o powierzchni 297 km². W wyniku Unii powstało państwo o terytorium 815 tys. km²

TERYTORIUM PAŃSTWA POLSKIEGO PO 1569 R.

Pokój w Polanowie (1634) uzyskano ziemie na wschodzie (Smoleńsk, Czernichów, Siewiersk), terytorium - 990 tys. km.². Polska trzecim co do wielkości państwem europejskim. Wojny połowy XVII w. wyparły Rzeczpospolitą z ziem wschodnich i Inflant, a terytorium spadło do 733 tys. km².

Przed rozbiorami. Koniec wojny 7-letniej 1756-1763, (wiele państw), zwycięstwo Anglii nad Francją. W naszej części Europy - po jednej stronie Prusy Fryderyka II, a po drugiej koalicja rosyjsko-austriacko - saska - skutek krytyczna sytuacja Prus. Rosjanie zajęli Prusy Wschodnie z Królewcem, a przejściowo nawet Berlin. Prusy utrzymały Śląsk.

W 1762 r. zmarła córka Piotra I - Elżbieta, wroga wobec Fryderyka II. Jej następca Piotr III, zrywa koalicję i występuje po stronie Prus. Po paru miesiącach żona Piotra III, Katarzyna dokonała zamachu stanu (uśmiercając męża), utrzymuje propruską politykę wobec Saksonii i Austrii.

W 1763 r. zmarł August II, Katarzyna poparła na elekcji siostrzeńca Czartoryskich Stanisława Augusta Poniatowskiego, swego dawnego kochanka z połowy lat 50. Wkroczyły wojska rosyjskie, które sterroryzowały sejmiki. Po bezskutecznych próbach zerwania sejmu konwokacyjnego, stronnicy „hetmańscy” wycofali się, Branicki i Radziwiłł „Panie Kochanku” musieli uciec za granicę. Elekcja dokonała się pod ochroną rosyjskich bagnetów. Można tu dodać, że wojska rosyjskie stacjonowały w Polsce od 1763 do 1780 r.

Jednoznaczna interwencja rosyjska, agitacja duchowieństwa przeciw równouprawnieniu dysydentów, grabieże wojsk rosyjskich, represje wobec dostojników kościelnych (porwanie i wywiezienie do Rosji) doprowadziły w 1768 r. do konfederacji barskiej, kilkuletniej wojny domowej i pierwszego rozbioru Polski. Wojna konfederatów trwała do 1772, walczyły z nimi wojska koronne i rosyjskie, była to w dużym stopniu wojna partyzancka. Król początkowo powściągliwy, wyczekiwał na rozwój sytuacji międzynarodowej. 1769 - podjudzeni przez antyrosyjską Austrię i jej stronników konfederaci ogłosili tzw. Generalność, która ogłosiła detronizację króla, co zmusiło króla do zmiany postawy i wystąpienia przeciw konfederatom. Konfederatom pomagała antyrosyjska Francja. Pomysł porwania króla, nieudana próba, zniechęcił do konfederatów Francję i Europę.

W 1769 r. Austria zajęła starostwo spiskie, w 1770 r. czorsztyńskie i nowosądeckie.

W 1772 r. doszło do I rozbioru godzącego skłócone dwory naszych sąsiadów. Polska utraciła 1/3 terytorium i ludności. 1773 - pod laską Adama Ponińskiego na sejmie zawiązano konfederację ratyfikowano traktaty rozbiorowe.

1787 - wybucha wojna między Rosją i Austrią z Turcją, Rosji ze Szwecją, gdzie Szwecję popierają Anglia, Prusy i Holandia. 1788 r. powstała konwencja rosyjsko-austriacka o nienaruszalności granic Polski Rośnie antagonizm między Rosją i Prusami. Polska staje się cennym sprzymierzeńcem. Opozycja antykrólewska oferowała carycy w 1787 r. siłę zbrojną w wojnie z Turcją, ale poparcie carycy dla króla ostatecznie zniechęciło do rosyjskich aliansów część opozycji, która skierowała się w drugą stronę - do Prus.

Marzec 1790 - przymierze z Prusami, zerwanie z Rosją - w razie konfliktu Prusy i Polska miały wystawić wspólną armię. W oparciu o nią Sejm Wielki odrzucił rosyjskie gwarancje dla polskiego ustroju. W lipcu 1790 Prusy muszą zawrzeć porozumienie z Austrią. Propozycje Prus działań przeciw Austrii w sprawie terytorium odrzucono - IV 1791. W 1791 r. uchwalono ustawę zasadniczą. Program był kontrowersyjny, wykorzystano fakt wyjazdu posłów na ferie wielkanocne i w obecności 1/3 członków obu izb, przy manifestacyjnym poparciu ludności Warszawy, uchwalono przez aklamację Konstytucję 3 Maja.

Do konstytucji 3 maja włączono ustawę o miastach z kwietnia 1791 r. i zniesiono jurydyki. Zlikwidowano dualizm państwa - odrębność władz w Koronie i na Litwie

W kwietniu 1792 r. zawiązano konfederację w Petersburgu (ogłoszoną w Targowicy) zmierzającą do obalenia konstytucji 3 maja. W obronie konstytucji wybuchła wojna polsko-rosyjska w 1792 r. Po pierwszych bitwach granicznych Stanisław August uznał ją za przegraną i 24 lipca Straż Praw zgłosiła akces do Targowicy opowiadając się za przerwaniem walk. Targowiczanie z biskupami Kossakowskim i Massalskim na czele, ogłosiwszy Zjednoczoną Generalność Korony i Litwy, rezydowali w Brześciu, próbując rządzić w oparciu o siłę wojsk rosyjskich. Jedyną pozostałością po tej wojnie jest order Virtuti Militari po bohaterskiej bitwie pod Zieleńcami.

W styczniu 1793 po tym jak Prusy dokonały gwałtownego zwrotu, dokonano drugiego rozbioru Polski (porozumienie w Petersburgu). Na sejmie grodzieńskim konfederację rozwiązano, opornych posłów aresztowano, innych zastraszono. Milczenie posłów potraktowano jako zgodę na rozbiory.

Wiosna 1794 r. - insurekcja kościuszkowska. Po kilku miesiącach powstanie zostało zgniecione przez wojska pruskie i rosyjskie. Feldmarszałek Suworow dokonał rzezi Pragi, co ostatecznie skłoniło Warszawę do kapitulacji. X 1795 podpisano porozumienie tym razem z inicjatywy Austrii - III rozbiór Polski, XI 1795 Stanisław August abdykował i niedługo zmarł w Petersburgu 1798. Cesarz Paweł Kościuszkę i część polskich jeńców wypuścił, dał pieniądze na emigrację do Ameryki, ale polityki wobec sprawy polskiej nie zmienił.

Podziały terytorialne ziem polskich w XIX wieku.

Podział ziemie polskich (w granicach z 1772 r.) był w latach 1772 - 1807 stabilny: zabór rosyjski, austriacki i pruski. Zmiany przyniósł okres napoleoński i dotyczyły one obszarów, które znajdowały się pod panowaniem Prus i Austrii. Ich część znalazła się w powstałym w 1807 r. z inicjatywy cesarza Francji Księstwie Warszawskim. Obejmowało ono obszar 101 tys. km. ² (II i III zabór pruski, bez Gdańska, ale z Bydgoszczą; Gdańsk wolnym miastem). W 1809 r. po przegranej przez Austrię wojnie z Francją do Księstwa włączono tzw. nową Galicja (III zabór austriacki), a z I zaboru Zamojszczyznę i kopanie soli w Wieliczce. Terytorium Księstwa wyniosło 161 tys. km.²

Po przegranej przez Napoleona wojnie z Rosją, we wrześniu 1814 r. rozpoczął się kongres w Wiedniu, który miał dotyczyć losów ponapoleońskiej Europy, w tym Księstwa. Podjęte tam decyzje na ponad 100 lat (do I wojny światowej) określiły porządek terytorialny. Zlikwidowano Księstwo Warszawskie, a jego obszar podzielono między Austrię, Prusy i Rosję.

Zachodnie obszary Księstwa (departamenty poznański i bydgoski) uzyskały Prusy - Wielkie Księstwo Poznańskie, mające mieć określone (autonomiczne) prawa w Królestwie Pruskim. Pozostałe ziemie Księstwa Warszawskiego weszły do Królestwa Polskiego - nowego bytu złączonego z Rosją, mającego mieć daleko idącą autonomię (własną konstytucję, sejm, senat, rząd, system pieniężny, itd.) ale złączone unią personalną z Rosją (car Rosji królem Królestwa Polskiego), brak własnego ministerstwa spraw zagranicznych, armia polska pod zarządem rosyjskim. Kraków i jego okolice wydzielono z Królestwa w tzw. Rzeczpospolitą Krakowską (pod protektoratem 3 państw zaborczych).

WYKŁADY Z HISTORII GOSPODARCZEJ WNE UW 2003/2004

Dr Cecylia Leszczyńska

WYKŁAD 2. (09.10.2003 r.)

Treść: dzieje ustrojów państwowych Europy Zachodniej: monarchia patrymonialna, monarchia feudalna, monarchia stanowa, monarchia absolutna, absolutyzm oświecony, republika (M. Szczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa).

SKRÓT:

1. Monarchia patrymonialna -wczesne średniowiecze (do X wieku) - silna władza panującego, ukształtowanie podstaw ustroju lennego określającego stosunki między królem a feudałami i między feudałami; słaby zarząd lokalny, prymitywne sądownictwo bez apelacji, wojskowość oparta na obowiązku jednostek

2. Monarchia feudalna - właściwe średniowiecze (X - XIII czy pocz. XIV w.) - rozbicie, partykularyzmy, prowincjonalizmy, bardzo słaba władza królewska; nie wszystkie państwa to przeżyły, np. Anglia nie miała rozbicia dzielnicowego. Wiek XIII to okres zmagania się monarchii z baronami i przekształcenia w państwo stanowe.

3. Monarchia stanowa - zmierzch średniowiecza (od pocz. XIV w. do końca XV wieku); we Francji daty graniczne: 1302 - powołanie po raz pierwszy stanów generalnych i 1484 - ostatnie ich zebranie się przed dłuższą przerwą; w Anglii rok 1265 - powołano po raz pierwszy do Wielkiej Rady przedstawicieli miast.

4. Monarchia absolutna - czasy nowożytne, we Francji od pocz. XVI do XVIII wieku, w Anglii od końca XV w. do połowy XVII w.

5. Monarchia absolutna oświecona -Ten typ państwa właściwy dla Europy Środkowej i Wschodniej w drugiej połowie XVIII w. Przy słabej pozycji mieszczaństwa monarchowie podjęli szereg reform znoszących najbardziej widoczne przeżytki średniowiecza: (wiek XVIII przynosi rozwój filozofii, oświecenia, pojawia się nowe widzenie roli panujących): ograniczenie poddaństwa, w sferze prawnej kodyfikacje, zniesienie surowych tortur; tolerancja religijna, rozwój oświaty pod patronatem państwa. Nie likwidowały one monarchii absolutnej, a raczej ją umacniały. Przetrwała ona w Prusach do połowy XIX w., w Austrii do 1867 r., w Rosji do początków XX wieku.

6. Rewolucje końca XVIII w. - suwerenem staje się naród. Rewolucja francuska, eksperyment republiki i jej upadek.

7. Powstanie pierwszej republiki konstytucyjnej - Stany Zjednoczone AP. Deklaracja praw i Deklaracja niepodległości - 1776.. Organizację władz regulowała konstytucja 1787 r.:

• władza ustawodawcza - kongres złożony z 2 izb: senatu i izby reprezentantów

• władza wykonawcza - prezydent wybierany co 4 lata w głosowaniu dwustopniowym; pełnia władzy wykonawczej sprawowana niepodzielnie; najwyższy wódz armii i floty; powoływał urzędników

• władza sądowa - Sąd Najwyższy i sądy federalne.

W latach 1789-1791 do konstytucji wprowadzono wiele nowel gwarantujących prawa obywatelskie (ale nie równości wobec prawa - niewolnictwo będzie trwało do połowy XIX w.)

Konstytucja USA jako pierwsza utorowała drogę nowożytnemu konstytucjonalizmowi - zasada suwerenności ludu i podział władzy . Ustrój USA określa się jako republikę prezydencką, a nie republikę parlamentarną. Nie stanie się ona wzorem dla Europy, ale raczej dla Ameryki Łacińskiej.

8. Po upadku rewolucji francuskiej formą kompromisową na kontynencie - zachód - stają się monarchie konstytucyjne. Pojęcie konstytucji - przyjęta przez naród, parlament, oktrojowana, czy jeszcze inny kompromis; różne rozwiązania w różnych krajach

9. Monarchie XIX w. Europy dzielą się na niekonstytucyjne (de facto absolutne) i konstytucyjne.

1. monarchie niekonstytucyjne - Europa Środkowo-Wschodnia do połowy XIX w., Rosja do początków XX w.

2. Monarchie konstytucyjne - Anglia od początków XVIII w.; cesarstwo Napoleona (duża władza panującego), epizod polski - Księstwo i Królestwo; urzeczywistnienie nieomal we wszystkich krajach po Wiośnie Ludów; większość konstytucji od czasów Napoleona konstytucje do czasu Wiosny Ludów oktrojowane. Monarchie konstytucyjne można podzielić na:

- monarchie ograniczone - demokracja ograniczona, nie funkcjonowały rządy parlamentarne: Francja 1814-1830, Prusy od 1850, Austria - od 1867, Rosja od 1905. Łączy cechy późnego absolutyzmu z zasadami ustrojów demokratyczno-liberalnych. Nie ma suwerenności ludu, konstytucja aktem łaski monarchy, który zachowuje pełnię władzy. Konstytucje regulują podział władz i ich wykonywanie, gwarantują niektóre prawa obywatelskie i określają udział ciał przedstawicielskich w sprawowaniu władzy

- monarchie parlamentarne - istnienie rządów parlamentarnych, królowie panowali ale nie rządzili, władza wykonawcza należy do rządu kontrolowanego ściśle przez parlament - albo przewaga rządu albo przewaga parlamentu; monarchowie w zasadzie nietykalni, zachowywali prawo do sankcji.

W obu przypadkach problem praw wyborczych i cenzusu majątkowego

10. Republiki - USA od XVIII w., Szwajcaria końca XIX w., Francja po 1871 r., wiele państw europejskich po I wojnie światowej; na ich czele zazwyczaj prezydenci, będący głową państwa wybieraną na określony czas w wyborach powszechnych bądź przez zgromadzenie narodowe;

1. republiki prezydencjalne - prezydent stoi na czele rządu, nawet bez premiera; w praktyce może zdominować władzę ustawodawczą i wprowadzić rządy osobiste - Ameryka Łacińska, gdzie nie mieli królów i przyjęli wzory USA

2. republiki parlamentarne - zakres władzy prezydenta przypomina króla w monarchii parlamentarnej

3. czasem na czele republiki stoi kolegium (Francja Dyrektoriatu, współczesna Szwajcaria)

Po I wojnie światowej narodziny wielu republik o ustroju parlamentarnym, z szerokimi prawami wyborczymi. II wojna pogłębiła proces powstawania republik. Jeśli pozostały monarchie to rola króla jest porównywalna z dożywotnim prezydentem republiki parlamentarnej.

11. Państwa komunistyczne w XX wieku - ZSRR i pozostałe.

PEŁNY TEKST

NARODZINY PAŃSTW ZACH. EUROPY.

Podział cesarstwa RZYMSKIEGO - za czasów Dioklecjana (284-205) system polityczny cesarstwa został silnie scentralizowany na wzór wschodnich despotii (koncentracja ustawodawstwa, władzy sądowniczej, był naczelnym wodzem i najwyższym kapłanem). W warunkach wewnętrznych trudności gospodarczych, zagrożenia z zewnątrz Dioklecjan podzielił cesarstwo na część wschodnią i zachodnią, ale bez naruszenia jedności państwa, powołując cezarów. Kolejny cesarz Konstantyn przywrócił jednowładztwo i przeniósł stolicę z Rzymu do Konstantynopola.

Ostatecznie od roku 395 podział na cesarstwo wschodnie i zachodnie utrwalił się na stałe, a ich losy potoczyły się odrębnymi drogami. Cesarstwo Zachodnie upadło w 476 roku, wschodnie (bizantyjskie) prawie 1000 lat później w 1453 - po zdobyciu Konstantynopola przez Turków.

W nauce światowej od dawna trwał spór czy decydujący wpływ na powstanie i rozwój cywilizacji zachodnioeuropejskiej wywarły tradycje państwa rzymskiego czy ludów germańskich. A więc czy ludy germańskie budowały ową cywilizację od nowa, czy był to też proces ewolucyjny - nakładania i mieszania kultur. Zapewne występowało i jedno i drugie. Faktem jest, że średniowieczne instytucje ustrojowe i gospodarcze ukształtowały się w sposób zbliżony zarówno na zachodzie jak i w Europie Środkowej.

Jeśli idzie o ludy słowiańskie to w ostatnim 500 lecie p. n. e. (w tym czasie starożytna Grecja przeżywa swój złoty wiek, a w Italii rozrasta się państwo rzymskie) zajmowały tereny między Odrą i Dnieprem. W pierwszym 500-leciu naszej ery doszło do ich znacznego rozprzestrzenienia, przekroczyły linię Karpat i Dunaju, a na zachodzie Odry. Wyodrębniły się 3 grupy Słowian: wschodni, zachodni i południowi. W V-VI wieku doszło do wyodrębniania się państw szczepowych, a w końcu 1000-lecia państwa bułgarskiego, serbskiego, chorwackiego, wielko-morawskiego, czeskiego i polskiego. Z punktu widzenia organizacji państwa miały ustrój, podobnie jak państwa germańskie, dużo bardziej prymitywny od cesarstwa rzymskiego.

MONARCHIA PATRYMONIALNA. Państwo frankońskie.

Jego dzieje zaczynają być dla historii Europy istotne od wypraw króla Klodwika, dzięki którego zdobyczom państwo Franków zaczęło się rozrastać kosztem cesarstwa rzymskiego i innych ludów germańskich. W 496 przyjął on wraz z 3 tysiącami wojowników chrześcijaństwo, przez co zdobył poparcie czynników kościelnych.

Frankowie podbili tereny zajmowane przez inne ludy germańskie, a ich państwo rozciągało się na tereny dzisiejszej Francji, Belgii, Holandii, Luksemburga, Niemiec po Łabę, Szwajcarię, północne i środkowe Włochy. Nie należała do nich podbita przez Arabów Hiszpania i północna Afryka, czy Wielka Brytania.

Państwo frankońskie powstałe w V wieku doszło do szczytów swojej potęgi za czasów panowania Karola Wielkiego (768-814), który przyjął w 800 roku z rąk papieża koronę cesarza rzymskiego. Jego cesarstwo nie trwało długo. Tendencje odśrodkowe, najazdy Normanów spowodowały jego rozpad. Po traktacie w Verdun w 843 r. państwo podzielone zostało pomiędzy 3 wnuków Karola Wielkiego (synów Ludwika Pobożnego): Karol Łysy otrzymał Francję Zachodnią (po Mozę, Saonę i Rodan), Lotariusz - Francję średnią (po Ren i Alpy) oraz północne Włochy, Ludwik Niemiec - Francję wschodnią (między Renem i Łabą). Dzieje tych członów państwa Franków będą się toczyć oddzielnie - od schyłku IX wieku rozpoczną się dzieje narodowe Francji i Niemiec. Będą one rywalizować o Francję średnią - Burgundia znajdzie się we Francji w XIV i XV wieku, a o prowincje między Mozą i Renem spór będzie trwał do XX wieku.

Patrymonialny charakter królestwa.

Pierwotnie państwo Franków nie miało znamion państwa terytorialnego jak cesarstwo rzymskie, ale było państwem szczepu Franków, król był królem Franków, inne ludy były ludami podbitymi. Podbite terytoria królowie Franków uważali za swoją własność. Dysponowali królestwem jak majątkiem prywatnym, rozdawali ziemię i immunitety. Nie rozumieli swojej władzy jako funkcji publicznej, nie odróżnili tego co posiadali jako właściciele, od tego co związane było z funkcjami królewskimi. Państwo miało charakter monarchii patrymonialnej (od patrimonium - ojcowizna, majątek) i takim pozostało do końca państwa frankońskiego.

Państwo, podobnie jak majątek prywatny, podlegało podziałom między członków rodu królewskiego, godność królewska stała się dziedziczna. Po śmierci panującego całe królestwo dzielono między jego potomków. Rozbijało to jedność państwa. Okres panowania Karola Wielkiego nie zmienił tej sytuacji.

W systemie przed karolińskim i karolińskim tym władza króla była bardzo silna. Królowie na wzór rzymski organizowali swój dwór (palatium), gdzie przebywała straż przyboczna (drużyna), dostojnicy, głównie urzędnicy łączący obsługę króla i ważne funkcje administracyjne (koniuszy, cześnik, komornik - skarb, palatyn - sądownictwo, kanclerz - kancelaria, ten ostatni był pisarzem królewskim, najczęściej była to osoba duchowna). Formalnie stolicą był Akwizgran, ale król dużo podróżował - utrzymanie dworu było kosztowne.

Uprawnienia króla:

• sprawy wojny i pokoju, czyli władza wojskowa,

• król był strażnikiem pokoju, bronił wszystkich mieszkańców, jego naruszenie groziło wysokimi karami; pojęcie miru królewskiego, z którym wiązał się rozwój sądownictwa królewskiego

• najwyższe zwierzchnictwo sądowe, był sądem właściwym dla wszystkich spraw

• władza wykonawcza - wydawanie rozkazów, naruszenie ich obwarowane było wysoką karą

• władza ustawodawcza - kapitularze królewskie

• królowie obsadzali biskupstwa i urzędy kościelne, zwoływali synody, ogłaszali przyjęte przez nie prawa i zapewniali ich wykonanie.

Bliska współpraca z kościołem dla obopólnych korzyści - kościół popierał Franków jako prawowitych katolików podbijających heretyków. Kościół uzyskiwał wielkie posiadłości, udzielał pomocy w zarządzie państwem, przechowywał dorobek kulturowy świata starożytnego.

Koronacja Pepina Małego (751) a potem Karola Wielkiego (800) przez papieża wiązała silniej władzę monarszą z religią. Cesarz zawdzięczał swą godność papieskiej koronacji, cesarstwo miało stać się instytucją broniącą chrześcijaństwo, zabezpieczającą pokój i sprawiedliwość. Akt liturgicznego pomazania był potem przyjmowany przez innych władców. Od czasów Karola król był z bożej łaski. Jako reprezentanci Boga mili działać zgodnie z prawem bożym. Jego naruszenie uzasadniało wystąpienie przeciw królowi (kościół to potem wykorzystywał obrzucając panujących klątwami).

Po koronacji Karola obaj cesarze wschodni i zachodni uznali istnienie dwóch cesarstw: wschodnio i zachodnio-rzymskiego. Niemniej za ostatnich Karolingów w IX w. zaczęto szerzyć teorię uniwersalnej władzy cesarskiej. Podejmą ją w przyszłości władcy niemieccy.

Organizacja lokalna opierała się na hrabstwach jako podstawowych jednostkach zarządu terytorialnego. Hrabia sprawował władze administracyjną i wojskową. W strefach granicznych jednostkami zarządu były marchie (margrabstwa), gdzie margrabiowie mieli szersze uprawnienia, zwłaszcza wojskowe. Na terenach podbitych szczepów germańskich, ale też na terenie Francji występowały księstwa z książętami (funkcje jak hrabiowie).

Hrabiowie powoływani byli przez króla, odwoływalni, pochodzili z możnych. Ich wynagrodzenie stanowiły beneficja, położone na terenie hrabstw. Ich nadużycia wymagały kontroli którą sprawowali wysłannicy królewscy. Beneficja często prowadziły do dożywotniości urzędu hrabiowskiego, a nawet jego dziedziczenia. W ten sposób powstawały dynastie książąt, hrabiów, itp. Hrabstwa przekształcały się w lenna w prywatnym posiadaniu dziedzicznych książąt i hrabiów.

Sądownictwo przechodziło także ewolucję - od decyzji zapadłych na zgromadzeniach ludowych odbywających się na wzgórzu sądowym, po system pośredni - hrabia wraz z 7 mężami wybieranymi przez zgromadzenie, które podejmowało ostateczną decyzję, po system ławników, którzy zastąpili mężów. W czasach karolińskich lud uczestniczył tylko na rokach sądowych głównych pod przewodnictwem hrabiego co 3 lata. Na rokach mniejszych decydował hrabia bądź wicehrabia z udziałem ławników. Od tych wszystkich wyroków nie było odwołania. Ponadto występowało sądownictwo królewskie, do którego należały sprawy inwestytur kościelnych, wasali królewskich, obraza królewskiego majestatu, złamanie miru królewskiego. Król mógł każdą sprawę przywołać przed swój sąd.

Na terenach objętych immunitetem sądowym sądownictwo sprawował pan immunitetowy lub jego wójt.

Nie rozróżniano spraw cywilnych od karnych, postępowanie rozpoczynano po wniesieniu skargi przez pokrzywdzonego. Stąd dla przestępstw szczególnie groźnych wprowadzono postępowanie rugowe - hrabia przybywał do miejscowości gdzie przestępstwo popełniono i występował jako oskarżyciel. Proces był ustny i jawny. Postępowanie dowodowe następowało po wydaniu wyroku. Podstawowe środki dowodowe to przysięga i sądy boże, świadkowie mieli mniejsze znaczenie. Moc dowodową zaczęły też zyskiwać dokumenty. Nie było instytucji odwołania się do instancji wyższej. Stosowano też system sądów bożych.

Znaczenie historyczne państwa frankońskiego: jako pierwsze w dziejach Europy stworzyło podstawy rozwoju państw średniowiecznych, zwłaszcza tych które powstały na jego gruzach - Francji i Niemiec, czy Włoch. Urządzenia państwa frankońskiego znalazły zastosowanie również w innych krajach.

MONARCHIA FEUDALNA doby rozbicia terytorialnego.

Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego (X-XIII wiek)

Po traktacie w Verdun (843) zaprzestano dalszych podziałów królestwa, monarchia przestała być dziedziczną i przekształciła się w elekcyjną (jedynie Francja średnia mogła ulegać dalszym podziałom). Prawo wyboru króla przysługiwało wąskiemu gronu możnych świeckich i duchownych. Dawne powszechne wiece zwoływane raz na rok (w marcu - Pola Marcowe, bądź maju - Pola Majowe) zaczęły zastępować kolegia, na których występowała świecka i kościelna arystokracja. Miały charakter doradczy, ale wraz z osłabianiem władzy królewskiej ich rola zacznie rosnąć, zaczną decydować o władzy państwowej, a to oznaczało osłabienie władzy monarchy. Będą one wzorem dla rad królewskich w innych państwach.

Trakat z Verdun z 843 r. położył kres jedności państwa frankońskiego. Wzrastała władza feudałów mnożących swe posiadłości, wyrastały dynastie książęce i hrabiowskie, pod nominalnym zwierzchnictwem króla wykonujące funkcje publiczne powierzane ich przodkom. W części zachodniej władzę sprawowała dynastia Karolingów, a po wygaśnięciu ich rodu w 987 r. królem został Hugo Kapet, założyciel nowej dynastii Kapetyngów (z niej wywodziła się np. linia andegaweńska). Tron francuski tak za czasów karolingów jak i od koronacji Kapeta w 987 r. był elekcyjny (wybierali nadal możni świccy i duchowni)..

Władza Kapetyngów była bardzo słaba, potęga niektórych wasali przekraczała znaczenie króla, który władał domeną dookoła Paryża i Orleanu. Reszta kraju dzieliła się na władztwa senioralne m. in.

hrabstwo Flandrii (Gandawa, Brugia, Lille),

księstwo Normandii (wzdłuż kanału La Manche - będące lennem w rękach Normandów),

Księstwo Bretanii (Nantes, Rennes),

hrabstwo Szampanii (Reims i Troyes),

Księstwo Burgundii (Dijon), hrabsto Anjou i Poitou nad Atlantykiem,

Księstwo Akwitanii na południu (w jego skład wchodziło podpirenejskie księstwo Gaskonii),

hrabstwo Tuluzy.

Wiek XI - załamanie władzy królewskiej i anarchia. Król był księciem na terenie swej domeny, ale był też nadal królem Francji. Te drugie to w zasadzie jedynie uprawnienia nominalne. Królów Francji uznawano za następców królów frankońskich co podtrzymywał akt koronacji w katedrze w Reims. Utrzymywali swą niezależność wobec papieża i cesarstwa. Na królu spoczywał też obowiązek obrony kraju i poza wojskami lennymi mógł się do pospolitego ruszenia. Tak więc król zachowywał formalnie uprawnienia zwierzchnie:

• był najwyższym zwierzchnikiem lennym (to wykorzystają jako instrument zjednoczenia),

• strażnikiem pokoju (obrona zewnętrzna ale i zwalczanie wojen domowych - prywatnych - prawo prowadzenia wojen wewnętrznych inkorporowali sobie seniorzy jako drogi dochodzenia swych spraw, zwalczał je kościół, a państwo tj. król dopiero w 1258 r. wydał zakaz prowadzenia prywatnych wojen)

• najwyższym sędzią - choć rzadko istotne sprawy trafiały przed sąd królewski, odmawiano kompetencji sądom królewskim; wraz ze zjednoczeniem pozycja króla rosła, sąd królewski zaczął wkraczać na spraw dla niego zastrzeżonych i apelacji. Sprawy zastrzeżone dla monarchy to w czasach rozbicia m. in. obraza majestatu i fałszowanie monety królewskiej, potem ilość tych spraw rosła.

W państwie frankońskim wykształcił się od końca IX wieku system lenny. Stanowił on podstawową cechę monarchii wczesnofeudalnej. Dotyczył on wzajemnych powiązań między możnowładcami i ich stosunku do monarchy. Poszczególni możni mieli określone miejsce w hierarchii jako wasale, dzierżący od króla albo od innych możnowładców ziemię, w zamian za służbę wojskową. Byli seniorami w stosunku do własnych wasali.

Stosunek wasalny był stosunkiem osobistym - wolni oddawali się pod opiekę króla bądź innych możnych zwanych seniorami i zobowiązywali się do wiernej służby dożywotniej jako wasale. Był to akt komendacji. Ich głównym obowiązkiem była wojskowa służba konna rycerska na zawołanie wasala. Związane to było z jednej strony z niebezpieczeństwami i potrzebą organizowania się przed nimi, z drugiej z rozpowszechnieniem konnicy jako formacji wojskowej. Koszt ekwipunku, wyposażenia przekraczał możliwości dotychczasowego systemu opartego na pospolitym ruszeniu ludzi wolnych. Rozpowszechnił się zwyczaj, ze wraz ze śmiercią wasala komendację składali jego następcy.

Struktura ta stała się trwała przez system beneficjów - stosunek rzeczowy oznaczający nadanie ziemi dożywotnio w użytkowanie (a nie na własność). Był to powszechnie stosowany sposób rozdawania ziemi, wynagradzania czy pozyskiwania służebników. Stosowali go królowie i możnowładcy. Było darem i nie nakładało na beneficjariusza żadnych obowiązków. Często beneficja otrzymywali wasali jako wynagrodzenie za służbę rycerską.

W ten sposób od IX wieku wasalstwo i beneficjum zaczęły się zlewać w jedną instytucję, często dożywotnie beneficjum stawało się dziedziczne, bo utrwalała się zasada przenoszenia komendacji z ojca na syna. Tak więc osobista wierność za służbę rycerską i za opiekę seniora (wasalstwo), plus uzyskanie ziemi na użytkowanie w celu pokrycia kosztów służby wojennej (beneficjum) zlewały się w jedną instytucję lenna.

Pierwsza połowa XII wieku to szczyt rozdrobnienia, władza królewska spadła do nominalnego zwierzchnictwa nad krajem rozbitym na większe i mniejsze lenna. Od XII w. królowie francuscy przy poparciu kościoła rozpoczęli ograniczanie potęgi władztw senioralnych, włączanie do domeny królewskiej kolejnych lenn. W XII w. groźna stała się potęga królów angielskich, którzy jako wasale króla Francji władali Normandią, Akwitanią, Bretanią, Anjou, a posiadłości królów angielskich - będących lennikami króla Francji - ośmiokrotnie przekraczały domenę królewską.

W drugiej połowie XII wieku rozpoczynają się tendencje zjednoczeniowe. Jego przesłanki to zagrożenie angielskie i wewnętrzne ożywienie gospodarcze - rozwój miast. Podstawą tego procesu były prawa króla jako zwierzchnika lennego całego kraju. W czasach panowania Filipa Augusta (1180-1223) wprowadzono dziedziczność tronu na zasadzie primogenitury (Filip August zaniechał elekcji swego syna). Elekcyjność tronu utrwaliła natomiast zasadę niepodzielności korony i uczynienia z władzy królewskiej władzy publicznej, a nie prywatnej, typowej dla monarchii patrymonialnej. W XIV wieku tron objęła dynastia Walezjuszy, w XVI w. Burbonów, a w 1830 r. książąt orleańskich.

Istotnym elementem zjednoczenia i warunkiem utrzymania Francji jako odrębnego państwa stało się wyeliminowanie pozycji królów angielskich - rywalizacja trwała do XV wieku i została rozstrzygnięta na korzyść Francji - dawne lenna angielskie włączono do Korony.

Zjednoczenie odbyło się drogą włączania księstw lennych do domeny królewskiej. Na przełomie XIII/XIV w. za panowania Filipa IV Pięknego domena królewska zyskała przewagę nad terytorium władztw senioralnych. Od XIII w. następuje rozbudowa sądownictwa królewskiego i stopniowej likwidacji sądownictwa senioralnego. Ugruntowało to silną pozycję króla. Silna władza i długie panowanie Filipa IV Pięknego kończy okres rozdrobnienia i rozpoczyna monarchię stanową. Datą graniczną staje się rok 1302 i zwołanie stanów generalnych uznawane jako początek monarchii stanowej.

Rola miast w procesie zjednoczenia. Miasta - osiedla ustrojowe wyodrębnione od wsi, cieszące się pewną niezależnością od feudałów, nie mieściły się w hierarchii lennej, stąd odsuwane od wpływów politycznych. W XI w. rozpoczął się ruch emancypacyjny miast, mający na celu uniezależnienie ich od władzy seniorów i uzyskanie samorządu, który by pozwolił na lepszy rozwój gospodarki miast. Ruch ten kierowany był przez sprzysiężenia mieszczan przeciw władzy feudałów. Mieszczanie żądali ścisłego określenia powinności finansowych i wojskowych na rzecz feudałów, żądali wolności osobistej, samorządu w sprawach gospodarczych i sądowych.

Ruch przyniósł rozszerzanie przywilejów wydawanych przez feudałów miastom, w XII i XIII w. wiele miast francuskich miało własne prawa. Zakres tych praw zależał od uzyskanego przywileju regulującego zakres swobód, uprawnień pana miasta, określającego zasady organizacji władz miejskich. Z reguły w przywilejach miasta uzyskiwały osobowość prawną (prawo posiadania własnego majątku i zarządzania nim, mieszczanie nabywali wolność osobistą, władzę policyjną, sądową i wojskową.

Rozwój miast i uzyskiwanie przez nie przywilejów przyniosą wyodrębnienie się społeczności miejskiej w stan mieszczański.

Anglia - inaczej niż Francja - nie doświadczyła rozdrobnienia terytorialnego, co było wynikiem świadomej polityki królów i odmiennej historii. Wilhelm Zdobywca podbijając Anglię (południowo - wschodnią część wyspy) potraktował te tereny jako zdobycz i oparł swą władzę na rycerzach normandzkich, otrzymujących dobra ziemskie i urzędy. Rozdawnictwo lenn było prowadzone w taki sposób, by nie doprowadzić do powstania zwartych kompleksów w rękach pojedynczych rycerzy (ich dobra były rozproszone). Sprawowanie przez dziedzicznych baronów (potem hrabiów) urzędów nie oznaczało pełni władzy w terenie, wykonywali ją urzędnicy królewscy - szeryfowie. Nie wykształciła się też drabina zależności lennych: tworzyły ją dwa szczeble - bezpośredni wasale królewscy i wasale lenników królewskich (z tego rozwiną się później dwie warstwy szlachty angielskiej). Również ta druga grupa była winna posłuszeństwo królowi i określone świadczenia (nie było więc zasady wasal mego wasala nie jest moim wasalem). Prawo lenne dopuszczało możliwość nabycia lenn również przez nierycerzy. Stąd szlachta angielska nie uległa takiemu zamknięciu jak na kontynencie. Wcześniej zaczęto też stosować świadczenia z lenn w formie pieniężnej (od XII w.), co dawało środki na opłacanie królowi armii najemnej i uniezależnienie od służby rycerzy. Na marginesie można dodać, że już wtedy Anglia miała nieźle rozwinięty system egzekucji podatków, tzw. centralny urząd skarbowy (dzięki zachowanym zwojom pergaminu, na których zapisywano dochody i wydatki, można poznać system skarbowy tamtej epoki - inne kraje europejskie tego nie mają). Nie doszło też w Anglii do tak dalekiej decentralizacji uprawnień sądowniczych (na drodze immunitetu), obok sądownictwa lokalnego i immunitetowego rozwijało się centralne sądownictwo królewskie zarówno na szczeblu centralnym jak i terenowym (koronne w hrabstwach).

Nie oznacza to, że nie pojawił się antagonizm baronowie - król. Był on wyraźny w XII w., a w 1215 r. baronowie uzyskali prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi (Wielka Karta). Jednak z powodów wyżej wymienionych, a także wsparcia mieszczaństwa i niższej szlachty, do rozbicia terytorialnego nie doszło, w II połowie XIII w. ustrój Anglii coraz bardziej przypomina monarchię stanową. W 1301 r. wcielono do Anglii Księstwo Walii, odtąd następca tronu angielskiego nosił tytuł księcia Walii (w Anglii już wtedy utrwaliła się dziedziczność tronu).

MONARCHIA STANOWA

O początkach państw stanowych można mówić w odniesieniu już do XIII wieku, ale pełny ich rozwój przypada na zmierzch średniowiecza (od pocz. XIV w. do końca XV wieku). Długość trwania państwa typu stanowego w innych krajach różna - zależna od pozycji króla i stanów - dominacja króla przyniesie monarchię absolutną, stanów - przedłuży okres istnienia państwa stanowego. Na przykład:. we Francji o monarchii stanowej należy mówić od 1302 r. - powołania po raz pierwszy stanów generalnych, kończy się w ona 1484 r. - ostatnie ich zebranie się przed dłuższą przerwą; w Anglii w roku 1265 - powołano po raz pierwszy do Wielkiej Rady przedstawicieli miast (uważa się to za początki angielskiego parlamentu, w których reprezentowane były trzy stany), kończy się w końcu XV wieku (1485 - początek panowania dynastii Tudorów - Henryk VII).

Geneza: w wielu krajach europejskich dawne zgromadzenia wasali przekształciły się w zgromadzenia - reprezentację społeczeństwa podzielonego na stany. W zgromadzeniach tych znaleźli się oprócz możnych (możnowładców) osoby z innych grup - chodzi głównie o reprezentantów miast. Zgromadzenia te zaczęły zapewniać sobie coraz szersze uprawnienia, m. in. w sprawach podatkowych. We Francji po raz pierwszy Filip Piękny w 1302 r. zwołał zjazd kurii królewskiej zapraszając także przedstawicieli miast. Król odwoływał się do zgromadzenia w sprawie sporu z papieżem. Po raz kolejny zwołał stany kilka lat później poszukując poparcia dla decyzji o skasowaniu zakonu Templariuszy. Zasadniczym motywem zwoływania zjazdów stanowych były głównie sprawy finansowe. Pamiętać bowiem należy, że w poprzednim okresie poprzez immunitety i inne przywileje władcy utracili możliwość samowolnego nakładania podatków, zwalniali ze świadczeń na rzecz państwa zarówno możnych świeckich jak i duchownych. Miasta zyskiwały różne przywileje. W dobie jednoczenia państwa pojawiały się trudności z finansowaniem rosnących wydatków (wojsko, aparat państwowy). Stąd król musiał, uciekać się do zgody szlachty, duchowieństwa i miast na nowe ciężary finansowe. Stany natomiast wykorzystywały swoją pozycję dla wzmocnienia kontroli nad skarbem. Szczególnie wzbraniały się przed przyjęciem stałych podatków, które uniezależniłyby króla od ich zgody. Owo uniezależnienie się mogło prowadzić do rezygnacji władcy ze zwoływania stanów, w tym samym spadku ich znaczenia.

Podział na stany społeczne. Stan to grupa społeczna różniąca się od innych nie tylko wykonywanym zawodem i położeniem majątkowym, ale i stanowiskiem prawnym. Każdy stan miał własne przywileje i rządził się własnymi prawami, posiadał własne prawa polityczne. Stany pojawiły się dopiero wtedy gdy dane grupy uzyskały odrębne stanowiska prawne:

1. Szlachecki

2. Duchowny

3. mieszczański

To oznaczało brak powszechności prawa co hamowało stworzenie jednolitego prawa w państwie.

Ogólne cechy monarchii stanowej:

• regeneracja władzy królewskiej, jej umocnieniu sprzyjały nowe szerzone pod wpływem prawa rzymskiego zasady funkcjonowania państwa jako suwerennej i publicznej instytucji; konsolidacja władzy królewskiej jako władzy publicznej, ograniczonej uprawnieniami politycznymi poszczególnych stanów;

• występowanie prawnie wyodrębnionych, zorganizowanych grup społecznych zwanych stanami, które przyczyniły się do zjednoczenia państwa i nadały mu specyficzną formę; posiadane przez nie i poszerzane przywileje przybierały formę umów z sankcjami między królem a stanami; takie umowy były też zawierane wcześniej - były to jednak umowy króla z jednostkami, teraz zaś z całymi grupami (stanami); dawna struktura pionowa przybrała postać struktur poziomych;

• udział stanów we władzy państwowej; występowanie w imieniu reprezentowanej grupy

• głównym organem stanów staje się zgromadzenie (różnie nazywane); podstawową domeną ich działalności stają się sprawy podatkowe, podejmowały też decyzje w najważniejszych sprawach państwowych;

• posłowie reprezentują dany stan, a nie państwo (naród), głosują zgodnie z otrzymanymi instrukcjami; inaczej Anglia (patrz niżej)

• zjednoczenie państwa wymuszało tworzenie organów zarządu na szczeblu centralnym, przy czym typową cechą był dualizm władzy (organów) państwowej i stanowej, zarówno na szczeblu centralnym jak i lokalnym (zgromadzenia stanowe na szczeblu centralnym oraz organy władzy królewskiej, na szczeblu lokalnym sytuacja podobna),

W organizacji państwa określanego mianem monarchii stanowej da się w każdym kraju znaleźć sporo cech szczególnych. Wyraźniejsze były natomiast różnice między systemem brytyjskim a kontynentalnym. Dotyczyły one zwłaszcza angielskiego parlamentu i zgromadzeń stanowych w innych krajach europejskich. To angielski parlament, a nie zgromadzenia stanowe na kontynencie, stanie się wzorem dla europejskiego parlamentaryzmu. Szczególne cechy tego parlamentu:

1. przyjmuje się, że wraz z pojawieniem się w tzw. Wielkiej Radzie przedstawicieli miast (1265) można mówić o początkach angielskiego parlamentu; w XIV w. uformowały się dwie izby: Gmin i Lordów, przy czym w Izbie Gmin zasiadali wspólnie przedstawiciele szlachty i mieszczaństwa, obie grupy obowiązywał cenzus majątkowy

2. na kontynencie parlament dzielił się na poszczególne stany, które obradowały odrębnie, przy czym stan mieszczański z reguły zasiadał oddzielnie od szlachty, z kolei stan szlachecki tworzył czasem dwie izby (np. w Polsce poselską i senatorską); duchowieństwo tworzyło czasem odrębną izbę (Rosja, Francja), bądź wchodziło do izb możnych świeckich; prawo wyborcze opierało się na przynależności stanowej, niekoniecznie stosowano cenzus majątkowy;

3. dwuizbowy angielski parlament zakładał rozpatrywanie spraw kolejno przez obie izby, zgromadzenia stanowe podejmowały uchwały oddzielnie, niezależnie od siebie, tj. od innych stanów, wymagana była jednomyślność stanów dla przyjęcia uchwał;

4. stanowisko króla Anglii było równorzędne z obu izbami, na kontynencie tej równowagi nie było: bądź król podlegał przewadze zgromadzenia, bądź odwrotnie

5. angielski impeachment był formą kontroli parlamentu nad organami władzy królewskiej.

6. Już w XIV wieku uznawana była zasada, że żadna ustawa nie może być ważne bez zgody króla, Izby Lordów i Izby Gmin.

7. Do króla należało prawo zwoływania parlamentu, co umacniało jego pozycję.

Tendencje w tym czasie w całej Europie: jednoczenie państwa, w końcu okresu zalążki państw narodowych angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego, w Europie środkowo-wschodniej państwo wielonarodowe (Polska, Węgry, Ruś, Turcja).

MONARCHIA ABSOLUTNA (na przykładzie Francji)

Przyjmuje się, że obejmuje czasy nowożytne, we Francji od końca XV do XVIII wieku, w Anglii od końca XV w. do połowy XVII w. W Europie centralnej: Rosja od Iwana Groźnego, Austria od Marii Teresy, Prusy od Fryderyka II.

Najbardziej typowym przykładem jest monarchia absolutna we Francji, choć trzeba pamiętać, że od 1484 r. (przyjmuje się ten moment za jej początek - jedno z zebrań stanów generalnych przed długą przerwą) do 1789 r. (rewolucja francuska) monarchia ta ewoluowała, kilka razy doznawała wstrząsów, m. in. okresie reformacji i kontrreformacji, na przykład w 1560 r. król odwołał się po wielu dziesięcioleciach ciszy do stanów generalnych. W 1598 r. król ogłosił edykt nantejski - przyznanie protestantom równych praw do urzędów, pozostały ograniczenia budowli i szkół protestanckich. Po wojnach religijnych 1685 Ludwik XIV odwołał edykt, Francja stała się nietolerancyjna. Stany generalne zwołano je raz jeszcze w 1614 r. i aż do 1789 r. byłą przerwa. W I połowie XVII w. monarchia absolutna po raz kolejny znalazła się w trudnościach, ale działania kardynała Richelieu umocniły ją.

Uważa się, że szczytowy jej rozwój przypadł na lata panowania Ludwika XIV tj. drugą połowę XVII i początek XVIII w. Ludwik XIV panował bardzo długo (1661-1715), odniósł sukcesy w wojnach z Habsburgami. Francja była wtedy najsilniejszym państwem w Europie, promieniującym na nią kulturą, językiem, przy silnych wpływach politycznych. Francuski absolutyzm stał się wtedy wzorem dla innych monarchii. W II połowie francuski absolutyzm wszedł w fazę krytyczną, wzorem dla zwolenników jej reformowania stawała się angielska monarchia konstytucyjna i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (republika). Francuskie mieszczaństwo, wyznawcy idei fizjokratyzmu (m. in. zniesienia ograniczeń gospodarczych) domagali się zmian. Co prawda Turgot - generalny kontroler finansów Francji - zniósł w 1776 r. cechy i wprowadził wolność przemysłową, ale wobec sprzeciwu zainteresowanych status quo prawo to zostało cofnięte.

Początki monarchii absolutnej wiązały się ze znoszeniem przez panującego zgromadzeń stanowych, władca uzyskiwał pozycję dominującą. Aspekty gospodarcze tego procesu to wzrost znaczenia gospodarczego mieszczaństwa, bądź szerzej grup ludności zainteresowanych silną władzą królewską wspomagającą rozwój handlu, w tym kolonialnego, prowadzącego merkantylną politykę gospodarczą. Wprowadzenie ceł zewnętrznych nadawały całemu krajowi charakter wyodrębnionego obszaru gospodarczego, zaś podporządkowanie gospodarki państwu (nazywano to etatyzmem - od określenia l'état (państwo); l'état c'est moi (państwo to ja) mówił Ludwik XIV). U początków absolutyzmu był swoisty sojusz króla z mieszczaństwem i drobną szlachtą przeciw wielkiemu możnowładztwu. Jej genezy należy też szukać w zmianach ideologii, zwłaszcza ideologii państwa suwerennego, państwa jako osoby prawnej.

Monarchia absolutna wyrastała na bazie sojuszu panującego z miastami i średnią szlachtą. przeciw możnowładcom ziemskim. Co prawda warstwa szlachecka, a także możnowładztwo pozostało w układzie społecznym uprzywilejowane, tym niemniej jego pozycja w stosunku do władzy panującego została wyraźnie osłabiona w stosunku do poprzednich epok. Ostatecznie w monarchii absolutnej nie tolerowano dawnych stanów jako takich, ograniczały one bowiem uprawnienia monarchy. Nie znaczy to, że radykalnie zmienił się układ społeczny, zmieniło się natomiast położenie prawne stanów. Mieszkańcy państwa zostają podporządkowani władzy państwowej, państwo nakłada na nich obowiązki, świadczenia, nie licząc się z ich dawnymi przywiilejami.

Mimo wielu odmian i zachodzących na przestrzeni stuleci zmian monarchia absolutna zachowała pewne cechy wspólne:

• ograniczenie prawa wszystkich stanów na rzecz wzmocnienia uprawnień państwa: zniesienie odrębnych przywilejów miast i samorządów miejskich, likwidacja kierunków odśrodkowych arystokracji, stąd jej konflikty z panującymi; główny przeciwnik króla to magnateria;

• władza królewska jest nieograniczona, można mówić o wszechwładzy, później pojawiła się interpretacja, że władza ta jest wykonywana dla dobra ogółu, król jest pierwszym sługą państwa, w swych decyzjach kieruje się tym co można nazwać racją stanu, przy czym on sam dokonuje interpretacji tejże racji stanu

• rośnie rola organów państwowych - rola biurokracji opłacanej ze środków państwowych, powstanie nowożytnej administracji, centralizm w zarządzaniu państwem, specjalny aparat do kierowania i zarządzania państwem, wykonujący decyzje panującego;

• sfery działania państwa obejmują to: skarb, wojsko, sądownictwo; dążenie do zniesienia sądownictwa stanowego i zastąpienie go państwowym; ograniczenia praw szlachty wobec włościan,

• dążenie do podporządkowania spraw wyznaniowych (w niektórych krajach zasada cuius regio uis religio - wyznanie panującego obowiązuje jego poddanych, on sam władcą „z łaski bożej”, przywiązanie i lojalność wobec monarchii interpretowano jako nakaz religijny kościoły instytucjami podporządkowanymi państwu, kasacja zakonów.

• Kodyfikacja całych dziedzin prawa, istotny rozwój ustawodawstwa regulującego całe dziedziny życia.

Władca utożsamia się z państwem, silna władza monarsza nie podlegająca niczyjej kontroli z podporządkowaniem organów państwowych; król posiadał pełnię władzy i nie dzielił jej z nikim (ani z feudałami, ani ze stanami). Istniały oczywiście pewne ograniczenia prawne (prawa fundamentalne monarchii - następstwo tronu i niezbywalność domeny królewskiej, potem że król musi być katolikiem).

Królowi podporządkowane ustawodawstwo, władza wykonawcza i sądowa, decyzja o wojnie i pokoju, był naczelnym dowódcą; rządził państwem przy pomocy ministrów i kolegialnych organów doradczych; stany generalne zwołano po raz ostatni w 1484 r., potem 70 lat przerwy, podczas wojen religijnych w końcu XVI w. zwołane 3-krotnie, potem znowu przerwa do 1614, a potem zamilkły na 175 lat do 1789 r.

Rozrost działalności administracyjnej państwa m. in. na sfery gospodarcze, oświatę, sprawy społeczne, aż po kontrolę życia domowego - stąd nazywana państwem policyjnym

Centralizm i biurokratyzm w zarządzie państwa przy pomocy rozbudowanego aparatu podporządkowanego królowi; urzędnicy byli odpowiedzialni przed królem, system urzędów hierarchicznie podporządkowanych, daleko idące ograniczenia samorządu (choć przy niechęci królów utrzymały się stany prowincjonalne - bardzo nikłe kompetencje); kłopoty z realizacją zasady hierarchiczności z powodu stosowanej praktyki zwłaszcza w urzędach skarbowych i sądowych nieusuwalności wielu urzędników (można było o urzędy zabiegać drogą kupna bądź dziedziczności) - stąd pojawiła się grupa urzędów komisarycznych pochodzących z nominacji monarszej, często fachowo wykształconych

Ograniczenie niezależności kościoła i podporządkowanie go państwu z prawem obsadzania wyższych beneficjów (dobrych synekur dla wybranych).

Nieco odmienny rozwój wypadków w Anglii - okres absolutyzmu za Tudorów od końca XV w. do połowy XVII w., powstanie kościoła anglikańskiego, podporządkowanie Parlamentu przez Henryka VIII i jego następców aż do połowy XVII w. nie spotykały się ze sprzeciwem stanów, choć zmagania królów od początku XVII w. z parlamentem były. Od lat 20. XVII w. mieszczaństwo i tzw. nowa szlachta przeszły do opozycji, pierwsza rewolucja w połowie XVII w. i ścięcie Karola I, ukonstytuowanie się Republiki, po 1660 na 28 lat Stuartowie powrócą na tron, ale nie zmieni to trendu - Anglia przejdzie do monarchii parlamentarnej.

Monarchia absolutna we Francji trwała choć coraz częściej i głośniej krytykowano zasady jej funkcjonowania. W końcowej fazie zaczęła coraz silniej posługiwać się instrumentami państwa policyjnego. Jej przeciwnicy zaczęli system jaki ta monarchia stworzyła postrzegać jako ograniczający wolność, nieracjonalny, sprzeczny z rozumem i poczuciem sprawiedliwości, tym bardziej, że sam panujący stał ponad prawem. Rozwijać się zaczęły teorie podziału władzy (Monteskiusz), suwerenności ludu (Rousseau).

W krajach absolutystycznych Europy Środkowo - Wschodniej (Prusy, Rosja czy Austria) władcy w II połowie XVIII w. podjęli działania likwidacji najbardziej skrajnych i anachronicznych form i przeżytków systemu feudalnego (absolutyzm oświecony).

OPISANĄ WYŻEJ SYTUACJĘ ZMIENIAJĄ REWOLUCJE KOŃCA XVIII W. PRZYNOSZĄCE NOWE REGUŁY USTROJU PAŃSTWA.

EUROPA KONTYNENTALNA

MONARCHIA PARLAMENTARNA - kształtuje się w Anglii od 1688 do 1832 r. kiedy jest pierwsza reforma wyborcza o znamionach demokratycznych; przedtem w latach 1649-1660 okres republiki, potem restauracji Stuartów; po 1688 wykształca się stopniowo zasada, że król podlega prawu, Izba Gmin jest reprezentacją narodu, jemu podporządkowany jest rząd, rodzi się zasada odpowiedzialności rządu przed parlamentem. W końcu XVIII i na pocz. XIX w. gabinet może rządzić w oparciu o większość parlamentarną. Co prawda do dziś król zachował prawo sankcji, ale od 1707 r. jej nie stosowano. Anglia stała się kolebką parlamentaryzmu, który da się ująć w cechy:

• zasada reprezentacji narodowej (choć w XVIII czy XIX w. we władzy uczestniczą najbogatsze warstwy mieszczaństwa i arystokracja)

• system dwuizbowy

• odpowiedzialność prawna ministrów

• rządy parlamentarne - odpowiedzialność polityczna ministrów

• rządy gabinetowe - odpowiedzialność solidarna ministrów.

Dopiero w 1918 r. wprowadzono wybory powszechne, tajne i bezpośrednie, również dla kobiet powyżej 30 roku życia. Prawa kobiet i mężczyzn zrównano w 1928 r.

FRANCJA - przejdzie wiele faz ustrojowych:

1. Okres rewolucji i porewolucyjny

1. konstytucja z proklamowaniem republiki - 1791

2. 1792 - konwent z powszechnych wyborów,

3. dyktatura jakobinów 1793,

4. 1795 - dyrektoriat jako naczelna władza państwa, dwuizbowy parlament, przywrócono cenzus majątkowy przy wyborach

5. 1799 dyktatura napoleońska zwana konsulatem a od 1804 r. cesarstwem, przez cały czas dyktatorska władza Napoleona najpierw jako pierwszego konsula potem dziedzicznego cesarza Francuzów. Dla historii mają znaczenie jego reformy w dziedzinie administracji lokalnej, sądownictwa i kodyfikacji. Zarząd: trójstopniowy: departamenty, okręgi, gminy, nominowani urzędnicy z szerokim zakresem władzy, rady na w.w. szczeblach (zbierały się raz do roku, a członkowie nominowani) - model administracji centralistycznej. Sądownictwo - nominowani, nieusuwalni sędziowie

2. Po 1815 r. okres monarchii, potem rewolucji, potem republiki, dalej II Cesarstwa od 1852-1870, dalej kolejnych republik aż po piątą od 1958 r.

• okres monarchii konstytucyjnej 1814 - 1830; konstytucja oktrojowana przez władcę 1814, z zachowaniem wielu praw jednostki z okresu rewolucji, wykluczających odrodzenie się praw stanowych; wiele podobieństw do konstytucji angielskiej choć na czele państwa stał dziedziczny król powołujący rząd; władza ustawodawcza należała do parlamentu, gdzie jedna izba pochodziła z wyboru, druga z nominacji (przy wyborach cenzus majątkowy: czynne prawo wyborcze 100 tys. osób, bierne - 12 tys.; konstytucja stwarzała „czwartą władzę” - królewską, która rządzi przez rząd; stanie się wzorem dla państw europy kontynentalnej;

• łamanie konstytucji przez Karola X przyniosło wybuch rewolucji 1830 r., nowy monarcha i nowa oktrojowana konstytucja, podobna do tej z 1814 r.

• rewolucja 1848 r. przynosi na 4 lata republikę i nową konstytucję - novum jest władza prezydenta wybieranego w głosowaniu powszechnym; ponadto jednoizbowe zgromadzenie wybierane w demokratycznych wyborach powszechnych, w praktyce rządy osobiste prezydenta Ludwika Bonapartego (bratanka Napoleona I), zamach stanu i nowa konstytucja z 1852 r. wprowadzająca dziedziczną monarchię

• 1852-1870 - drugie cesarstwo, na czele państwa dziedziczny cesarz, rozwiązania podobne do tych z czasów Napoleona I, tendencją do poszerzania praw - nowa konstytucja z 1870 podobna do tej z 1830 r.

• III Republika 1870 - 1940, konstytucja z 1875 r.: dwuizbowy parlament (senat z mianowania - dożywotni, izba deputowanych z wyborów powszechnych i demokratycznych (z wykluczeniem wojskowych i kobiet); władza wykonawcza - prezydent wybierany przez zgromadzenie narodowe z szeroką władzą, powołujący ministrów i przewodniczący rządowi; w praktyce silniejszą rolę ogrywał premier; 1905 - wprowadzono rozdział kościoła od państwa - kościoły stały się stowarzyszeniami o charakterze prywatnym

NIEMCY

Konstytucja 1871 r. związku państw zwanego cesarstwem niemieckim - monarchia konstytucyjna Na czele dziedziczny cesarz z szerokimi uprawnieniami. Kierownikiem polityki wewnętrznej i zagranicznej był mianowany przez cesarza kanclerz, odpowiadający wyłącznie przed cesarzem i stojący na czele całej administracji państwowej. Formalnie demokratyczny system wyborczy, dwie izby: Sejm Rzeszy Reichstag i Rada Związku (pełnomocnicy państw członkowskich).

AUSTRO-WĘGRY

1. Cesarstwo 1804-1867 - system monarchii absolutnej

2. Rewolucja 1848 - cesarz wydaje konstytucję, ale zaraz potem nawrót rządów absolutnych

3. nowo powstała monarchia austro-węgierska 1867 opiera się na ugodzie obu państw i przyjęciu przez parlamenty obu państw konstytucji.

4. Cechy ustroju w świetle konstytucji - monarchia konstytucyjna, na czele cesarz z pełnią władzy monarszej, nominujący rząd, dwuizbowy parlament (jedna izba nominacje, druga z wyborów według systemu kurialnego, niedemokratycznego - opartego na cenzusie majątkowym, dopiero tuż przed wojną w 1907 r. zniesiono kurie i wprowadzono wybory powszechne.

5. samorząd krajów koronnych

Nie wykształcił się system rządów parlamentarnych.

ROSJA

Monarchia absolutna od Piotra I do 1906. Władze cesarza samowładcza i nieograniczona, najwyższy sędzia (w jego imieniu sądy wydają wyroki), najwyższy wódz i reprezentant państwa. Rządy sprawował przy pomocy organów centralnych, które miały charakter rządów doradczych. Ministrowie (wprowadzeni w 1802 r.) mianowani przez cesarza i przed nim odpowiedzialni. W 1861 r. powołano Radę Ministrów, miała charakter doradczy, od 1882 r. przestała się zbierać. Charakter doradczy miała Rada Państwa (ministrowie, inni urzędnicy), zajmowała się projektowaniem ustaw; Senat Rządzący - funkcje sądu najwyższego, ogłaszanie ustaw; kancelaria cesarska - m. in. sprawy polityczne i policyjne.

1905 - pierwszy parlament - Duma Państwowa

1906 - konstytucja (ustawy zasadnicze) wydane przez cara - można mówić o Rosji jako monarchii konstytucyjnej: władza wykonawczy w ręku monarchy, dwuizbowy parlament tworzący Radę Ministrów pod przewodnictwem premiera; władza cesarza nadal absolutna choć zapis, ustawodawstwo należy do cesarza i obu izb. Przy wyborach cenzus majątkowy i skomplikowany system kurialny

PO I WOJNIIE ŚWIATOWEJ - XX WIEK - DEMOKRACJE PARLAMENTARNE

Opiera się na zasadzie suwerenności ludu, co jest antytezą monarchii absolutnej. Zasada jest sprzeczna z legitymizmem władcy, stąd nie pojawiała się w konstytucjach oktrojowanych. Połączenie zasady suwerenności ludu i suwerenności władcy udało się połączyć Brytyjczykom.

POLSKA

(Jezierski, Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, rozdziały „Państwo”).

1. Monarchia patrymonialna pierwszych Piastów z nawiązaniem do rozwiązań karolińskich.

2. Monarchia stanowa - od Kazimierza Wielkiego (uprzywilejowanie stanów, wyrazem tego kodyfikacja praw), zamknięcie stanów; istnieje do końca XVIII w. Historycy wyróżniają kilka jej faz: a) Rzeczpospolita szlachecka, b) Oligarchia magnacka. Ustrój Polski w.w. można też określić monarchią parlamentarną czy monarchią konstytucyjną, gdzie pozycja władcy i parlamentu zmieniają się w czasie.

3. Epizod konstytucji majowej 1791 i próby monarchii na wzór angielski.

4. Monarchia absolutystyczna i monarchie konstytucyjne - okres zaborów.

W tym organizacja zarządu i podział terytorialny:

tylko układ i kompetencje władz!

1. Piastowie (państwo patrymonialne)

• podział na prowincje plemienne

• grodowy system administracji

2. Rozbicie dzielnicowe

• księstwa dzielnicowe podstawą województw

• ziemie bez wojewodów

3. Po zjednoczeniu państwa (państwo stanowe)

• relikty księstw dzielnicowych - województwa i ziemie - utrzymują się de facto do 1795r.

• po kodyfikacji praw sądy ziemskie, miejsce ich odbywania się wyznacza granice powiatów, choć naprawdę nie ma granic, jest zasięg jurysdykcji danego sądu

• problem granic strefowych w ogóle, brak granic linearnych, granice wyznaczają dobra; granicami nie są raczej rzeki, wewnętrzne granice np. przymus drożny - ogólnie: cechą granic zewnętrznych i wewnętrznych są granice dóbr i ich przynależność do państw lub jednostek administracyjnych

• uformowanie państwa narodowego w XIV w.

• de facto podział na 3 jednostki: województwa, powiaty, dobra; rola wojewodów i starostów, samorząd terytorialny

• od XV w. województwa i ziemie zaczynają być jednostkami politycznymi - wybory na urzędy ziemskie, rola prowincji - sejmiki generalne;

• 1564 - upodobnienie zarządu w Wielkim Księstwie Litewskim: powiaty odpowiednikiem ziem koronnych; odmienny system Żmudzi,

• ogromne dysproporcje terytorialne po 1569 r.

III. W dobie monarchii absolutnych.i konstytucyjnych (państwa zaborcze).

• Scentralizowany system administracyjny czasu zaborów: Rosja 3-stopniowy, Austria - dwustopniowy, Prusy - 4 stopnie

• system administracyjny Księstwa: symetryczny (departament, powiat), szczebel gminy to dobra, administracja opłacana przez rząd, staje się przedłużeniem państwa w terenie;

• system administracyjny Królestwa Polskiego

• wraz z uwłaszczeniami nowy typ jednostki - gmina

• autonomia Galicji w II połowie XIX w.

WYKŁADY Z HISTORII GOSPODARCZEJ WNE UW 2003/2004

Dr Cecylia Leszczyńska

Wykład 3. (16. 10. 2003 r.)

Fazy rozwoju gospodarczego Europy i Polski od średniowiecza do początków XX wieku.

Treść: Gospodarka przedkapitalistyczna i kapitalistyczna. Co to jest kapitalizm ? Kapitalizm handlowy, kapitalizm przemysłowy i przemysłowo - finansowy. Analiza charakteru i źródeł kapitału, roli rynku, organizacji wytwórczości, techniki, źródeł energii.

GENERALIZUJĄC: w procesie rozwoju gospodarczego Europy możemy doszukać się dwóch faz: przedkapitalistycznej (Sombart) i kapitalistycznej.

W gospodarce przedkapitalistycznej (do XV wieku), wskazuje się na dwa stadia gospodarcze:

• gospodarki domowej, zwanej zamkniętą, naturalną (wczesne średniowiecze)

• gospodarki miejskiej (późne średniowiecze) - rzemieślniczej.

W gospodarce kapitalistycznej wyróżnia się także kilka faz:

• kapitalizm handlowy

• kapitalizm przemysłowy

• kapitalizm przemysłowo - finansowy.

Zasadnicza kwestia to zdefiniowanie tych faz przy pomocy różnych kryteriów oraz wskazanie na przyczyny i okoliczności przejścia od gospodarki przedkapitalistycznej do kapitalistycznej.

Co to jest kapitalizm. Kiedy jest kapitalizm?

Cztery grupy stanowisk historyków:

1. historycy kładący nacisk na fakt istnienia kapitału, przy czym jego definicja zaczerpnięta jest z ekonomii; kapitał jest głównym czynnikiem produkcji, zwłaszcza przemysłowej, kapitalizm to system zdobywania środków do życia przy zastosowaniu kapitału,

2. historycy podkreślający istnienie wielkich przedsiębiorstw, prowadzenie interesów na wielką skalę, istnienie przedsiębiorstwa prowadzącego rachunek kapitałowy z zastosowaniem księgowości bilansowej, podstawą zaspokajania potrzeb jest przedsiębiorstwo racjonalnie prowadzone, kierujące się zyskiem, przedsiębiorstwa zatrudniające pracowników najemnych i mających wyodrębnione kierownictwo,

3. historycy uznający za cechę wyróżniającą kapitalizm istnienie wymiany towarowej szerszej niż istniejąca w dobie gospodarki naturalnej, zasadniczą jego przesłanką jest rozwój gospodarki towarowo - pieniężnej, znacząca rola znaczenia rozległości rynku, który stopniowo staje się narodowym, potem światowym

4. zasadniczą cechą kapitalizmu jest odmienny od istniejącego poprzednio stan umysłów, swoisty „duch kapitalistyczny”: zdobywczość, racjonalność działania, idea godziwego zarobku, pracowitość, oszczędność (Sombart); kapitalizm jest nie tylko zjawiskiem gospodarczym, ale też psychologicznym, motorem działania jest żądza zysku zaspokajana poprzez zastosowanie ducha gospodarności do przedsiębiorstwa kapitalistycznego.

Przewijającą się przez wszystkie spojrzenia jest rola, zasięg gospodarki towarowo - pieniężnej w systemie gospodarczym w ogóle, W gospodarce tej towarem, mającym cenę pieniężną, jest także siła robocza. Aby ten rynek powstał muszą istnieć ludzie pozbawieni środków produkcji, chcący tę siłę roboczą sprzedać, z drugiej strony muszą istnieć ci, którzy mają środki i chcą ją kupić.

Jak powstaje kapitał, jak powstawał kapitalizm ?

Odwołując się do teorii ekonomii wiemy, że wzrost gospodarczy w ujęciu długookresowym zależy od inwestycji (pochodzących z oszczędności), oraz rozwoju umiejętności ludzkich, pozwalających na podniesienie wydajności pracy i kapitału. W epoce przedprzemysłowej liczba ludności nie przyrastała w sposób istotny, stąd można analizę zawęzić do:

Y = f (I, t)

Y - produkt narodowy

I - inwestycje

t - postęp techniczny

Wzrost Y zależy od wzrostu I i zmian t.

Pytanie skąd się brał wzrost I?

W krajach słabo rozwiniętych, a dominacją tradycyjnego rolnictwa, niska stopa inwestycji (oszczędności) bierze się z niskiego poziomu dochodu, tak niskiego, że w całości przeznaczanego na konsumpcję. By wyjść z zaklętego koła, należy doprowadzić do skoncentrowanego „ataku inwestycyjnego”. Wyjściem z błędnego koła może być też zwiększenie dochodu per capita poprzez zmniejszenie liczby ludności, bądź zmiany w podziale dochodu. Niektórzy wskazują na konieczność wcześniejszych zmian w strukturze społecznej i politycznej, a nawet zmian w wartościach kulturowych.

Jak więc doszło do powiększenia i akumulacji oszczędności, co stało się wyraźne w XVI wieku (istotne ożywienie gospodarki) i co historycy nazwali kapitalizmem handlowym (kapitał powstawał przede wszystkim w handlu, potem w rolnictwie)?

By na to pytanie odpowiedzieć trzeba się cofnąć do późnego średniowiecza: Badania historyków francuskich, angielskich, polskich wskazują na niską, bo sięgającą kilku procent, stopę oszczędności. W warunkach pogorszenia sytuacja w rolnictwa mogła ona być jeszcze mniejsza, a nawet mogło dochodzić do konsumowania zakumulowanych wcześniej oszczędności.

Większość badaczy przychyla się do stwierdzenia, że II połowa XIV wieku i początek XV wieku to stagnacja w gospodarce, mająca wiele cech długotrwałego kryzysu: przyczyna to czarna śmierć i wojny religijne. spadek zaludnienia spowodował zmniejszenie areału uprawnego i spadek produkcji rolnej, wywołany przede wszystkim spadkiem cen, a ten z kolei spadkiem popytu ze strony miast z powodu czarnej śmierci. spadek cen w rolnictwie czynił tę produkcję nieopłacalną co prowadziło do opuszczania rolnictwa (pustki) i przechodzenia do gospodarki miejskiej, prowadziło to m. in. do degradacji społecznej części ubożejącej szlachty (tracącej na spadku dochodów w rolnictwie, spadku rent z powodu wychodzenia chłopstwa, czy wzrostu płac rolnych. Trudności potęgował chaos monetarny i spadek realnej wartości pieniądza, w którym wyrażane były czynsze.

Pojawiające się od połowy XV wieku wyraźne ożywienie gospodarcze, w nakreślonych wyżej warunkach, dawało możliwości zwiększenia oszczędności głównie w rękach mieszczaństwa, częściowo wielkiej arystokracji ziemskiej. Przez ekspansję mieszczaństwa przejmującego zajęcia handlowe, rozwijała się produkcja i eksport, dotąd będący w rękach szlachty. Występujący wcześniej spadek dochodów szlachty wymusił na niej (wzór postaw - mieszczaństwo) wzrost aktywności ekonomicznej, która dawała wzrost dochodów w rolnictwie będąc bodźcem do rozwoju kapitalizmu.

W XV i XVI wieku mamy do czynienia z istotną poprawą warunków gospodarowania, co daje wyższe tempo dynamiki gospodarczej, a co za tym idzie wyższe oszczędności powstające w rolnictwie i handlu, z tym kolonialnym. Istotne znaczenie ma też rozwój systemu długu państwowego.

Przy omawianiu procesu gromadzenia kapitałów nie chodzi tyle o wielkości średnie, ale możliwość powiększania dochodów przez jednostki, które dokonywały dalszych inwestycji, tj. nie konsumowały całego dochodu.

Patrząc na gospodarkę Europy z punktu widzenia kryterium źródeł kapitału dostrzec można w jej dziejach następujące fazy rozwoju:

1. gospodarka przedkapitalistyczna

2. kapitalizm handlowy

3. kapitalizm przemysłowy wczesny (do I wojny światowej)

4. kapitalizm przemysłowo - finansowy

W gospodarce przedkapitalistycznej brak jest kapitału, powstają jego zalążki w postaci kapitału pieniężnego pochodzenia lichwiarskiego bądź kredytowego. Pojawiają się one głównie w północnych Włoszech i w krajach niemieckich (Nadrenia) u schyłku średniowiecza w XIV i XV stuleciu.

Kapitalizm handlowy związany jest z rozwojem żeglugi morskiej i tworzącym się europejskim podziałem pracy, a także podbojami kolonialnymi najsilniejszych państw europejskich: Portugalia, Hiszpania, Holandia, Francja, Anglia. Państwa te prowadzą politykę protekcyjną wobec własnego kapitału handlowego, kompania handlowe mają zasadniczo charakter monopolistyczny, obowiązująca doktryna ekonomiczna to merkantylizm, którego zasadą jest istnienie w państwie dodatniego bilansu handlowego. Za miarę bogactwa kraju uważa się zgromadzone zasoby kruszców.

W końcu XVII i XVIII w. tworzą się zalążki kapitału przemysłowego, którego pochodzenie związane jest z handlem. U zarania tej formy kapitalizmu występuje, według niektórych historyków, rewolucja przemysłowa polegająca na wykorzystanie zdobyczy techniki dla masowej produkcji i poszukiwania nowych rynków zbytu. Kapitalizm przemysłowy pociąga za sobą także istotne zmiany społeczne. Formują się dwie nowe klasy społeczne: burżuazja przemysłowa oraz proletariat przemysłowy. Doktryną ekonomiczną jest teoria klasyczna Adama Smitha I Davida Ricardo, co w polityce gospodarczej przynosi liberalizm. Polityka liberalna zmierza do ograniczenia roli państwa, likwidacji ograniczeń w przepływie towarów i wzmocnienia roli tzw. niewidzialnej ręki rynku, która reguluje inwestycje, popyt i podaż oraz ceny.

Kapitalizm przemysłowy rozwijał się głównie w centrum Europy: Anglia, Holandia, Belgia, Luksemburg, Francja, północne Włochy, zachodnie Niemcy i USA. Jeżeli wyłączyć USA i Anglię okaże się, że owe centrum Europy pokrywa się mniej więcej z dawnymi granicami monarchii karolińskiej, a ów kapitalizm przemysłowy omija kraje peryferyjne: Irlandię, Portugalią, Hiszpanię, południowe Włochy, kraje Półwyspu Bałkańskiego, Europy Środkowo-Wschodniej i kraje skandynawskie.

Po długiej i głębokiej depresji 1873 r. pojawiają się nowe elementy w gospodarce kapitalistycznej. W sferze tworzenia kapitału i działalności inwestorów coraz większą rolę odgrywają banki, a z punktu widzenia form przedsiębiorstw - spółki akcyjne. W dziedzinie organizacji produkcji pojawiają się wielkie korporacje, a w sferze organizacji zbytu - umowy kartelowe, syndykaty i trusty. Ten etap rozwoju gospodarki kapitalistycznej przypada zwłaszcza na przełom XIX i XX wieku i odgrywa dominującą rolę w wieku XX (w krajach kapitalistycznych, z gospodarką rynkową).

Gospodarka przedkapitalistyczna Europa - do XV wieku, Polska - do pocz. XIX w.

Rola i charakter rynku: dominacja gospodarki naturalnej, rynek miejscowy

Źródła energii: praca ludzka i zwierząt, napęd wodny i powietrzny

Organizacja wytwórczości pozarolniczej: Produkcja domowa, rzemiosło

Postęp techniczny (powszechne zastosowanie): koło wodne nadsiębierne, uprząż końska, podkowy, cep, wiatrak, pług koleśny, taczka, koło-wrotek, folusz, mechanizm korbowy

Kapitalizm handlowy Europa - XVI-XVIII w. Polska - brak

Rola rynku: produkcja towarowa, rynek narodowy, początki międzynarodowego

Źródła energii: praca ludzka i zwierząt, napęd wodny i powietrzny

Organizacja wytwórczości pozarolniczej: rzemiosło, manufaktury

Postęp techniczny (powszechne zastosowanie): wielki piec do wytopu surówki, druk, maszyna dziewiarska, nawęglanie stali

Kapitalizm przemysłowy Europa koniec XVIII-XIX; Polska druga połowa XIX

Rola i charakter rynku: narodowy i międzynarodowy, początki światowego

Źródła energii: maszyna parowa

Organizacja wytwórczości pozarolniczej: przemysł fabryczny

Postęp techniczny (powszechne zastosowanie): Maszyna parowa, silnik gazowy, turbina parowa turbina wodna, wytop żelaza na koksie, piec pudlingowy, stal bessemerowska, stal martenowska, stal narzędziowa, obrabiarka do metali, mechaniczne czółenko tkackie, krosno mechaniczne, przędzarka, lokomotywa, parowiec, pompa odwadniająca, telegraf elektryczny, maszyna do szycia, rotacyjna maszyna drukarska, tokarka rewolwerowa, tokarka automatyczna, siewnik rzędowy, pług parowy, snopowiązałka, maszyna do pisania, lampa łukowa, oświetlenie elektryczne dla celów publicznych

Kapitalizm przemysłowo - finansowy Europa koniec XIX - XX w.; Polska - I połowa XX w.

Rynek i jego charakter: narodowy i światowy

Źródła energii: silnik spalinowy i energia elektryczna, początki energii atomowej

Organizacja produkcji pozarolniczej: przemysł fabryczny, korporacje międzynarodowe

Postęp techniczny (powszechne zastosowanie): silnik benzynowy, przesyłanie energii elektrycznej na duże odległości, silnik diesla, spawanie elektryczne, aluminium, prąd elektryczny wielofazowy, telefon, gramofon, opona, samochód, maszyna do liczenia, radiotelegraf, kinematograf, stale narzędziowe szybkotnące, łódź podwodna, sterowiec, samolot, taśma w górnictwie, film, taśmowa produkcja masowa, czołg, chłodziarka, adapter, stal o specjalnej wytrzymałości, telewizja, utrwalanie dźwięku na taśmie magnetycznej, elektrociepłownia, telewizja, radio-lokacja, silnik odrzutowy, śmigłowiec, statystyczna kontrola jakości, energia jądrowa

Elementem kluczowym dla analizy poszczególnych etapów rozwoju gospodarczego jest zasięg rynku.

Do najstarszych form należy gospodarka naturalna - wiejska - w której wskaźnik urynkowienia, kontaktu z rynkiem mierzonego tzw. towarowością jest marginesowy (towarowość to stosunek produkcji sprzedanej do wytworzonej). Przypada na okres państwa patrymonialnego. Zerowy kontakt z rynkiem to literacka postać Robinsona Crusoe i jego gospodarstwa. W gospodarce naturalnej produkcja sprzedana jest ograniczona do minimum i wymusza tę sprzedaż konieczność zakupu dóbr, których gospodarstwo nie jest w stanie samo wytworzyć: sól i wyroby żelazne.

W późnym średniowieczu można mówić o ograniczaniu zasięgu gospodarki naturalnej i wzroście znaczenia rynku miejscowego bądź regionalnego. Przypada to na okres monarchii stanowej i dotyczy gospodarki miast, na wsi rynek poszerza się w sytuacji kiedy gospodarstwo przechodzi na czynsz pieniężny. Powstaje ograniczony co do produktów i zasięgu rynek w postaci targów, jarmarków. Zasięg terytorialny wynika z możliwości pokonywania przestrzeni. Jarmarki mają szerszy zasięg - transakcji dokonują kupcy stanowiący odrębną grupę zawodową. Inne grupy to rolnicy, rzemieślnicy, górnicy, etc. Można tu dodać, że rynek był krępowany szeregiem przepisów narzucanych przez miasta i państwo: prawa cechowe, ustalanie cen, prawo składu, przymus drożny, cła wewnętrzne, myta, opłaty targowe i jarmarczne.

Wraz z tworzeniem scentralizowanych państw (epoka wczesnego absolutyzmu) rodzi się rynek narodowy (nie znaczy to, że zniknęła całkowicie gospodarka naturalna, ale ma ona znaczenie marginesowe, istnieją też targi i jarmarki - jest więc też rynek lokalny). Można też mówić o początkach rynku międzynarodowego. W okresie tym mamy dążenie do zniesienia ograniczeń w wymianie wewnętrznej: praw cechowych, ceł wewnętrznych, ograniczeń w handlu narzucanych przez miasta, itp. Państwo zainteresowane jest handlem zewnętrznym jako całością stosując politykę protekcjonistyczną. W tym czasie wytwarza się międzynarodowy podział pracy, czego konsekwencją stanie się powstanie grupy państw z gospodarką przetwórczo-przemysłową i surowcowo-rolniczą. Początki rynku międzynarodowego przynosi wykształcanie się cen europejskich w głównych centrach zbytu oraz standardów. Ceny na pszenicę w Londynie rzutują na ceny w Gdańsku (z potrąceniem zysku i kosztów transportu), ceny w Gdańsku oddziałują na ceny w Sandomierzu, itd. Oprócz cen międzynarodowych istnieją ceny regionalne na rynkach miejscowych, które nie mają kontaktu z rynkiem europejskim.

W XIX w. rynek międzynarodowy przekształca się w rynek światowy. Ułatwia to rozwój żeglugi i kolejnictwa, rozwój informacji - telegraf, poczta, prasa. Umożliwia to także uformowanie się rynku kapitałowego - inwestycyjnego - przez powstanie i rozwój giełd papierów wartościowych, gdzie giełda w Petersburgu oddziałuje na giełdę londyńską, nowojorską czy berlińską i odwrotnie. Wyrazem uformowanie rynku światowego jest powstanie cen światowych - głównie surowców i papierów wartościowych.

Jednym z najistotniejszych czynników rozwoju gospodarczego jest rosnąca wydajność pracy. Tu dygresja. Niewolnictwo w okresie starożytnym nie wymagało nowych rozwiązań technicznych. Praca ludzka była bardzo tania - koszty utrzymania niewolnika. We wczesnym średniowieczu - poczynając od 500 roku naszej ery - wystąpiły braki siły roboczej. Stąd znane, ale niewykorzystywane wcześniej urządzenia techniczne zaczynają być wykorzystywane. W ten sposób ilość, a tym samym cena siły roboczej staje się jednym z przyczyn poszukiwania i stosowania urządzeń technicznych ją zastępujących.

Przez całe wieki siła robocza skoncentrowana była w rolnictwie. W obowiązującym systemie poddaństwa nie było problemu rynkowej cena siły roboczej. Problemem był raczej brak rąk do pracy, zwłaszcza po okresach wojen czy epidemii. Wraz z odchodzeniem od poddaństwa (czy niewolnictwa w koloniach) problem ów zacznie się pojawiać. I dopiero w tych warunkach można mówić o rynku wolnej siły roboczej, a więc i jej cenie.

Problem ceny robotnika i jego wydajności oraz ceny maszyny i jej wydajności generalnie stanie się istotny od XIX wieku. Często wcześniej wynalezione urządzenia nie były stosowane, bo racjonalniejsze było wykorzystywanie siły ludzi i zwierząt. Wraz z pojawieniem się kosztów siły roboczej pojawi się kwestia jej efektywności. W XIX w. maszyny zaczynają zastępować ludzi. Np. kombajn w rolnictwie amerykańskim opatentowano w 1836 r., ale wszedł w użycie po 1860 r., a więc po zniesieniu niewolnictwa. Podobnie żniwiarka Mc Cormicka - wynaleziona w latach 30., masowo stosowana w drugiej połowie wieku. W 1878 r. wynaleziono żniwiarko-snopowiązałkę - skracała czas pracy do 50%, a nawet do 30%. Zaczął się też zmniejszać obszar przeciętnej farmy na południu. Z kolei w Anglii w latach 20. XIX w. produkcja przędzy bawełnianej na 1 robotnika (w czasie godziny) wynosiła 100, w końcu wieku - 526; wyrobów bawełnianych - 932. Zjawisko to przybierze na skali w XX wieku.

Problem ten można też analizować w kontekście opisu 3 tradycyjnych grup czynników produkcji: ziemia, praca, kapitał. W epoce wczesnego średniowiecza brakowało dogodnej dla osadnictwa ziemi, natomiast z drugiej strony były wielkie połacie niezagospodarowane. Miarą poziomu rozwoju była gęstość zaludnienia. Człowiek był dobrem rzadkim i poszukiwanym. Stan ten zasadniczo zmieni się w XIX w.: rewolucja demograficzna przyniesie nadmiar siły roboczej, a przy znoszeniu niewolnictwa bądź poddaństwa powstanie rynek z wielką nadwyżką siły roboczej. Odtąd trzeba będzie za nią płacić. Zaobserwować można jej taniość w regionach z wielkimi nadwyżkami, ale z drugiej strony dla farmera zacznie ona być kosztem. Tam gdzie będzie ona tania postęp techniczny będzie dokonywał się wolno, gdzie droga - szybciej. W XX wieku ziemi stanie się za dużo, ludzi też, kapitał będzie najbardziej poszukiwany.

Źródła energii. Pierwsza faza to wykorzystanie siły koni - związane to jest z zastosowaniem nowej uprzęży (chomąto, szleje) i podków. Pracę zwierząt wykorzystuje się nie tylko w transporcie, ale także w napędzie urządzeń - ów napęd to kierat. Coraz częściej wykorzystuje się napęd wodny, koło nadsiębierne - woda spadając z góry porusza koło. Muszą być zbudowane urządzenia podnoszące poziom wody. Koła wykorzystuje się w górnictwie, hutnictwie, rzemiośle włókienniczym, tartaki. Do dziś w języku angielskim słowo mill (młyn) oznacza również fabrykę.

Innym sposobem wykorzystania naturalnych sił przyrody były młyny powietrzne. Wiatr zaczęto też wykorzystywać w żegludze. W XV w. rozpowszechnił się nowy typ statku żaglowego wyposażonego w kil i ster stanowiący jego przedłużenie. Nowe ożaglowanie pozwoliło tym statkiem halsować pod wiatr poprzez kurs zygzakiem. Do tej pory żagiel był używany tylko do żeglugi z wiatrem. W starożytności występowały też galery poruszane rękami galerników, ale o niewielkiej ładowności. Raczej były to okręty wojenne. Nowy żagiel i inne w. w. urządzenia przyniosły rewolucję w transporcie i wykorzystywane było aż do epoki parowców - połowy XIX w.

Rewolucja w dziedzinie źródeł energii była maszyna parowa, skonstruowana w końcu XVIII w., stosowana przez cały wiek XIX. Maszyna parowa dostarczała energii we wszelkiego rodzaju zakładach wytwórczych (fabrykach), oraz w transporcie (kolejnictwo i żegluga), w rolnictwie (lokomobile). Maszyna była głównym źródłem energii w epoce kapitalizmu przemysłowego. Zainstalowana moc maszyn w KM (koniach mechanicznych) była odzwierciedleniem poziomu rozwoju przemysłu. Wykorzystanie maszyny parowej szło w parze z rozwojem przemysłu włókienniczego oraz maszynowego. Związane z tym było wytapianie żelaza na koksie, stali metodą Bessemera i Martena, udoskonalanych obrabiarek oraz specjalnych gatunków stali niezbędnych do wytwarzania detali i urządzeń.

Na przełomie XIX i XX wieku powstały i rozpowszechniły się dwa nowe typy silników: silnik spalinowy (szczególne znaczenie w transporcie - kolej, samochód, samolot) oraz energia elektryczna i silnik elektryczny - nie tylko nowy typ energii, ale zapewniał idealną transmisję od źródła energii do urządzeń.

Poziom rozwoju gospodarczego. Miary.

W XX wieku jako najbardziej miarodajny wskaźnik poziomu rozwoju gospodarczego przyjmuje się PKB na 1 mieszkańca w walucie porównywalnej (najczęściej dolarach USA). Kryterium tego nie możemy zastosować dla okresu przedstatystycznego, PKB zaczęto liczyć w wielu państwach dopiero od lat 30. XX wieku, powszechnie dopiero w II połowie XX wieku, dla okresów wcześniejszych są natomiast szacunki autorskie.

Inną miarą jest wskaźnik ludności zawodowo czynnej w rolnictwie. Pełniejsze informacje na ten temat mamy od XIX w., tj. od spisów powszechnych, dla lat wcześniejszych znowu są tylko szacunki.

Miarodajną miarą, w pewien sposób porównywalną z w.w. jest kryterium, które możemy nazwać strukturą gospodarki. Kiedy patrzymy na rolę poszczególnych sektorów gospodarki w rozwoju społeczeństw do początków XX wieku, w tym zwłaszcza rolnictwa, mówimy o krajach:

1. rolniczych

2. rolniczo-przemysłowych

3. przemysłowo - rolniczych

4. przemysłowych

Kryteria tego podziału są dwa:

• struktura tworzenia produktu krajowego przez dwa zasadnicze działy gospodarki: I - rolnictwo i II - gospodarka pozarolnicza (umownie przemysłowa)

• struktura źródeł utrzymania ludności także w układzie dwudziałowym.

• dla II połowy XX wieku pojawia się trzeci dział - usługi (tutaj to pomijamy).

Powyższy podział wymaga porównywalnych danych statystycznych, stąd odpowiedzialnie możemy go stosować od początków XX wieku. Udział wymienionych działów w zatrudnieniu i tworzeniu PKB pozawala na zakwalifikowanie danego kraju do jednej z grup (a - d). Przyjmujemy, że jeżeli w wytwarzaniu PKB i zatrudnieniu dominuje dział I - określamy kraj jako rolniczy. Gdy wzrasta wyraźnie udział działu II, ale przeważa dział I - rolniczo - przemysłowe. Przy odwrotnych proporcjach - przemysłowo - rolniczy. Gdy w tworzeniu PKB i zatrudnieniu dominuje dział II z niewielką rolę działu I i III - kraj przemysłowy. Klasyfikację niektórych państw według tej metody pokazuje poniższe zestawienie. Dla zobrazowania miejsca Polski na tle tych wybranych krajów podano dane także dla II połowy XX wieku.

Kraje	Pracujący według sektorów			Udział sektorów w tworzeniu PKB
		Sektor I	Sektor II	Sektor III	Sektor I	Sektor II	Sektor III
Około 1910 Polska Niemcy Wielka Brytania Włochy	65 35 12 59	14 40 45 25	21 25 57 16
Około 1930 Polska Niemcy Wielka Brytania Włochy	65 25 5 39	16 43 47 34	19 32 48 27	69 29 13 37	32 71 87 63
Około 2000 Polska Niemcy Wielka Brytania Włochy	19 3 2 7	32 34 27 32	49 63 71 61	6 1 2 3	38 36 35 36	56 63 63 62

Na początku XX w. (podobnie zresztą około 1930) wymienione kraje moglibyśmy nazwać:

• Polska - rolniczo - przemysłowy

• Niemcy: przemysłowo- rolnicze,

• Wielka Brytania: przemysłowy,

• Włochy: rolniczo-przemysłowy, (1930 - przemysłowo - rolniczy).

Warto dodać, że o Anglii jako o kraju przemysłowym można mówić już od początków XIX w., kiedy udział pracujących w rolnictwie był niższy od 50%.

Dla okresu przedstatystycznego (choć statystycznego także) próbuje się dokonywać oceny poziomu rozwoju gospodarczego za pomocą innych miar:

• z uwagi na rolniczy charakter wielu państw miary te często dotyczą rolnictwa: plony podstawowych ziemiopłodów: najpierw w ilości ziaren z jednego zasianego, potem w kwintalach z hektara (dotyczyło to już także okopowych); w sektorze przemysłowym i górnictwie korzysta się ze wskaźnika produkcji czy wydobycia na 1 mieszkańca w danym roku typowego dla epoki produktu (węgla, surówki, stali, energii, itp.);

• w dziedzinie położenia materialnego ludności stosowane wskaźniki pokazują spożycie na 1 mieszkańca: żywności, innych produktów trwałego użytkowania (zwłaszcza dla XX wieku);

• miarą stanu cywilizacyjnego jest poziom oświaty (analfabetyzm, skolaryzacja), ochrony zdrowia, zachorowań czy wskaźniki demograficzne - najczęściej dwa: przeciętne trwanie życia od chwili urodzenia (rośnie wraz z wyższym poziomem życia) i śmiertelność niemowląt (spada).

Można dodać, ze położenie niżej zarabiających zależy od poziomu gospodarczego, a więc PKB na 1 mieszkańca i dystrybucji dochodu. Natomiast klasy wyższe mają najczęściej porównywalny poziom życia bez względu na poziom PKB.

Cykle ekonomiczne.

Badania dynamiki wzrostu gospodarczego oparte na danych ilościowych, rozwijane od XIX w., pozwoliły na okrycie powtarzających się załamań gospodarki. Przedmiotem obserwacji były wahania poziomu cen, produkcji, stóp procentowych, obrotów handlu zagranicznego. Zainteresowanie tą problematyką pojawiło się w II połowie XIX w. kiedy po raz kolejny wystąpił kryzys objawiający się spadkiem produkcji, spadkiem cen, spadkiem obrotów handlowych. Problematyka ta rozwinięta została po wielkim kryzysie lat 30. XX wieku.

Cykl koniunkturalny to zmiany poziomu aktywności gospodarczej, które obejmują wahania produkcji, konsumpcji, inwestycji, zatrudnienia i innych kategorii makroekonomicznych. Słowo cykl sugeruje powracalność, powtarzalność pewnych zjawisk w ramach głównego, długookresowego trendu.

Możliwość prowadzenia tego typu analiz wymagała określonej bazy informacji statystycznej pozwalającej uchwycić trendy, kierunki zmian. Owych analiz dokonywano dla krótszych (kilku, kilkunastoletnich przedziałów czasu), czasem zaś kilkudziesięcioletnich. Teorie rozwijane w XIX w. i w I połowie XX wieku były następnie poddawane analizom przez następnych historyków i ekonomistów, a zasadnicze pytanie dotyczyło tego czy załamania są nieuchronne, co je powoduje. Jeśli poznamy przyczyny to być może będziemy mogli im zapobiec.

Powtarzalność wahań koniunktury została zauważona przez wielu ekonomistów, przy czym najpierw zaczęto analizować ich powtarzalność w średnich okresach, dopiero później w XX wieku zaczęto szukając wyjaśnień załamań koniunktury zwrócono uwagę na zachowanie się niektórych kategorii makroekonomicznych w długich kilkudziesięcioletnich okresach czasu. Generalnie można wydzielić teorie cyklu średniego - cykle Juglara 8-10 lat (niektórzy mówią o 6-10 latach) i cyklu długiego - Kondratiewa 50-60. Następni ekonomiści wielekroć dokonywali dodatkowych badań próbując wyjaśnić naturę i przyczyny wahań koniunktury. Od nazwisk ich twórców wyróżnia się kilka rodzajów cykli: Kitchina - 3 letnie, , Juglara - 9 - 11 lat, Kondratiewa - średnio ponad 50 lat, Kuznetsa - 15 - 18 lat.

Owe okresy mierzone są pomiędzy tymi samymi fazami cyklu: od szczytu do szczytu, czy od depresji do depresji, stąd ich długość, a tym samym długość kolejnych faz może być różna. Przebieg cykli jest nieregularny, różna jest głębokość kolejnych faz, a więc amplituda wahań.

PKB

czas

Wyróżnia się najczęściej następujące fazy cyklu:

1. Recesja - początek cyklu, spadek aktywności gospodarczej, zwłaszcza produkcji i zatrudnienia,

2. depresja - dno cyklu - punkt, w którym produkcja, zatrudnienie przestają spadać,

3. ożywienie - wzrost aktywności gospodarczej, produkcji i zatrudnienia, gospodarka może zbliżyć się do poziomu pełnego zatrudnienia, ale ożywienie może też zostać przerwane przez kolejne załamanie

4. końcowy fragment fazy ożywienia, gospodarka osiąga najwyższy poziom w danym cyklu, nie można powiedzieć kiedy nastąpi, możemy go zidentyfikować kiedy pojawi się załamanie.

Opisu kolejnych faz koniunktury można dokonać ex post, wtedy dopiero da się precyzyjnie opisać ich czas i przebieg.

Załamania koniunktury obserwowano od początków XIX wieku. Na początku miały one charakter lokalny. Z czasem zaczęły obejmować coraz większą liczbę państw.

• 1816 - - kryzys w Anglii i Francji spowodowany wojnami napoleońskimi - konieczność przestawienia produkcji; 1822 - ożywienie

• 1825 - kryzys giełdowy i pieniężny w Anglii; bankructwa i bezrobocie po okresie spekulacji w Ameryce Łacińskiej, ruch niszczycieli maszyn; ożywienie 1832, ożywienie górnictwa hutnictwa brytyjskiego, boom w kolejnictwie brytyjskim

• 1836 - 1839 - kryzys finansowy w USA i Anglii, spekulacje finansowe i bankructwa, spadek cen bawełny, kryzys giełdowy, długa depresja, strajki, bezrobocie; ożywienie 1844, od 1842 masowe inwestycje kolejowe

• 1847-1848 - kryzys rolny we Francji, rozruchy społeczne, ożywienie 1850; szybki rozwój 1852-1857

• 1857 - pierwszy duży kryzys Anglia, Francja, Niemcy, objął również Amerykę, kryzys giełdowy związany ze spekulacjami giełdowymi - kolejowymi USA, spadek popytu i zysków, bankructwa bankowe i przemysłowe, ożywienie 1861

• 1866 - długotrwały kryzys w Anglii związany z wojną secesyjną w USA, głód bawełny, spadek płac, bezrobocie, spekulacje, kryzys bankowy „czarny piątek”; ożywienie 1869-1870

• 1873 - załamanie giełdy w Berlinie i Wiedniu po spekulacjach przemysłowych w Niemczech; silny kryzys bankowy, długa depresja w USA i Wielkiej Brytanii; ożywienie 1878-1979 związane z budową kolei we Francji

• 1882-1884 - kryzys giełdowy, długotrwały spadek aktywności gospodarczej, bezrobocie, w USA panika wokół kolei żelaznych 1884, bankructwa bankowe, spadek płac, bezrobocie; ożywienie 1866; ekspansja do 1890 r., koncentracja przedsiębiorstw i inwestycje zagraniczne

• 1890-1893 - krach giełdowy w Anglii, długa depresja, bezrobocie, strajki; w USA kryzys kolejowy, bankructwa, rozruchy społeczne, kryzys we Francji, ożywienie 1894

• 1900-1903 - początek kryzysu z Rosji po zakończeniu budowy kolei, obejmuje Niemcy, gdzie wcześniejsze inwestycje doprowadziły do załamania giełdowego i depresji, zmowy, fuzje; łagodniejszy przebieg w Anglii i Francji; ożywienie 1905

• 1907 - przyczyna wcześniejsze spekulacje miedzią, kryzys giełdowy i przemysłowy, zwłaszcza Niemcy i Anglia, ożywienie 1910-1911

• 1913 - po latach szybkiej ekspansji w nowoczesnych przemysłach oraz eksportu w Niemczech, Anglii i Francji załamanie koniunktury. Ożywienie 1914-1915.

WYKŁADY Z HISTORII GOSPODARCZEJ WNE UW 2003/2004

Dr Cecylia Leszczyńska

Wykład IV i V. (23 i 30. 10. 2003 r.)

Ludność Europy i ziem polskich od średniowiecza do początków XX wieku.

Treść: analiza procesu demograficznego ze zwróceniem szczególnej uwagi na zjawisko nazwane „eksplozją demograficzną” (ogólna charakterystyka - wykład, Polska - podręcznik Jezierski, Leszczyńska); migracje i osadnictwo na ziemiach polskich (podręcznik Jezierski, Leszczyńska); zmiany struktur społecznych w Europie i na ziemiach polskich (ogólna charakterystyka - wykład, Polska - podręcznik Jezierski, Leszczyńska).

1. Analiza procesu demograficznego.

Podstawowe pojęcia jakimi się posługujemy dla jego analizy:

• gęstość zaludnienia

• stopa urodzin

• stopa zgonów

• przyrost naturalny

Od soboru trydenckiego (połowa XVI w.) rejestracja urodzin, zgonów, małżeństw - stąd bardziej precyzyjne szacunki.

FAZY DEMOGRAFICZNE

Teoria cyklu demograficznego - czterech faz w rozwoju ludności - została ostatecznie sformułowana po II wojnie światowej. Używana jest dla opisu i analizy zmian liczby ludności zarówno na świecie jak i w poszczególnych państwach. Podstawowym kryterium analizy jest stopa przyrostu naturalnego.

Modelowy - uproszczony obraz czterech faz procesu demograficznego przedstawia poniższy wykres (dyskusyjną jest kwestia występowania tak zarysowanych faz w poszczególnych krajach, można przyjąć, że najbardziej adekwatne jest o w odniesieniu do Anglii):

CZTERY FAZY DEMOGRAFICZNE

stopa urodzeń

stopa zgonów

I FAZA II FAZA III FAZA IV FAZA

Przyros
t nat.: 2-3 %% 20%% 10%% 2-3%%

Uwaga: na osi poziomej nie pokazuję ani początku ani końca faz, ponieważ nie ma wspólnych cezur dla poszczególnych krajów. Można umownie stwierdzić, że I faza jest typowa dla społeczeństwa przedindustrialnego, II faza - dla społeczeństwa industrialnego, III i IV - dla społeczeństwa postindustrialnego.

I FAZA

(generalnie dotyczy społeczeństwa przedprzemysłowego, w przypadku Anglii będzie to okres od średniowiecza do XVIII w., w innych krajach I faza będzie trwała dłużej)

Liczba ludności Europy w 1000 r. szacowana jest na 18-20 (są też szacunki mówiące o 40 mln), na początku XIV w. - 60-70 mln, w połowie XV w. - 45 - 50 mln, w połowie XVII w. - około 100 mln, około 1800 r. - 200 mln, około 1900 r. - 400 mln. Ludność świata około 1000 r. wynosiła zapewne 300 mln, około 1700 r. - 600 mln (średni roczny przyrost około 1,4%%), około 1800 r. - 900 mln, około 1900 r. - 1,6 mln. Zwraca uwagę różna dynamika przyrostu liczby ludności w kolejnych stuleciach, skraca się okres, w którym liczba ludności ulega podwojeniu. W skali świata musiało to wynikać wyłącznie ze zmian przyrostu naturalnego, w skali kontynentów, a przede wszystkim państw, wpływ na zmiany liczby ludności miały także procesy osadnicze związane z migracjami.

Zmiany liczby ludności niektórych krajów (w tym Polski) pokazuje poniższa tablica:

LUDNOŚĆ NIEKTÓRYCH KRAJÓW EUROPEJSKICH (w tym Polski) w X - XVIII wieku.

KRAJE	1000		1350		1500		1650		1772
		Mln	Na 1 km²	mln	Na 1 km²	mln	Na 1 km²	mln	Na 1 km²	mln	Na 1 km²
Polska	1,25	5	2,0	8	3,4	13	11,0	11	14,0	19
Włochy	7,0	24	8,0	28	11,0	38	12,3	43	16,7	58
Francja	9,0	17	15,0	28	15,5	29	18,8	35	24,1	45
Niemcy	5,4	10	8,5	16	10,8	20	10,3	10	20,0	37
Wielka Brytania	2,5	8	3,3	11	5,0	16	6,6	21	12,2	39
Rosja europejska	8,5	2	12,0	2	15,1	3	18,3	4	29,0	6

Źródło: Historia Polski liczbach, t. I, Terytorium i ludność, red. A. Jezierski, GUS Warszawa 1994, s. 20.

Proszę zwrócić uwagę na różną dynamikę przyrostu liczby ludności np. Anglii i Polski (zwłaszcza w XVII - XVIII w.). Oprócz przyrostu naturalnego wpływały na nią m. in. ciężkie wojny (Polska) i migracje (trudno uchwytne liczbowo).

Ogólne cechy przyrostu naturalnego w fazie przedprzemysłowej:

Wysoka rozrodczość - stopa urodzin na ogół wyrównana, na poziomie 40-45 na 1000 mieszkańców rocznie (tj. 40-45%%).

Stopa zgonów - liczba zgonów wahała się gwałtownie poniżej bądź powyżej poziomu 40-45 na 1000 mieszkańców, ale w długich okresach jako przeciętna wieloletnia kształtowała się mniej więcej na tym samym poziomie co stopa urodzin.

Poziom stopy urodzin i stopy zgonów na poziomie 40%% nazywa się rozrodczością i śmiertelnością naturalną - brak wpływu oświaty, medycyny, innych „sztucznych czynników zewnętrznych”.

Tego typu sytuacja panowała zapewne we wszystkich społeczeństwach Europy Zachodniej do XVIII wieku, w innych - nawet do XX wieku. Jednak okresy wyższej rozrodczości były średnio dłuższe niż okresy wyższej śmiertelności, stąd przyrost naturalny na przestrzeni stuleci był dodatni, ale bardzo mały - od 0,5 do 3 promili rocznie. W zależności od stulecia był on bardzo różny. Szacuje się że:

w XI w. średni roczny przyrost ludności w Europie wynosił 1,3%,

w XII i XIII w. - 2,2-2,7%,

w XIV w. był ujemny - minus 2,1%,

w XVII-XVII w. od 2,7 do 2,2%.

Przeciętne trwanie ludzkiego życia (tzn. prawdopodobieństwo życia noworodka) obliczano na 30 lat. Wynikało to przede wszystkim z wysokiej śmiertelności dzieci i niemowląt, ale także wśród ludzi starszych. Stąd osiągnięcie sędziwego wieku było zjawiskiem rzadkim, na tym wyrastał szacunek i podziw dla starców.

Zasadnicze „skoki” w zmianach demograficznych przynosiły wielkie epidemie, wielkie wojny, głody.

1. „Czarna” śmierć - dżuma - w połowie XIV wieku (1348-1350) doprowadziła do spadku liczby ludności o 20 mln.

2. Dżuma w XVII w. we Włoszech i Anglii

3. W XVIII w. dżuma w Europie Środkowej i Francji

4. Ospa, powtarzała się często, najstraszniejsza w XVIII w. ofiary to 60 mln ludzi

5. Cholera, syfilis, tyfus, czerwonka - powtarzały się często

Zarazy przynosiły daleko idące zmiany w strukturze gospodarki, zmieniały stosunek do cudzoziemców, sprzyjały rozwojowi ksenofobii religijnych, uciekano się do pomocy świętych, palono czarownice. Nauczono się w czasem robić kwarantannę, palono mienie i domy. Pomniejszało to bogactwo państw.

Głody wynikały głównie z wojen i przyczyn klimatycznych, sprzyjały niedożywieniu i rozwojowi chorób. Z drugiej strony choroby czy wojny powodowały spadek populacji i zbiorów. Brak możliwości przewożenia produktów na dalsze trasy uniemożliwiał ewentualne wyrównywanie niedoborów.

Brak wojen i ograniczenie epidemii dawały wzrost liczby ludności, np. w Anglii około 1600 r. rozpoczął się wyraźny wzrost demograficzny. Stopa zgonów obniżyła się do 36/1000, a więc przyrost wzrósł do 6/1000. Związane to było przede wszystkim z ograniczeniem epidemii. Ostatnia dżuma nawiedziła nawiedziła Londyn w latach 60 XVII wieku (zmarło 100 tys. ludzi, 1/3 miasta). Zmniejszyła się także śmiertelność niemowląt (liczona wówczas do 2 lat) z około 500/1000 do 240/1000. Od XVII rozpoczyna się ostry przyrost demograficzny w Anglii, a nadwyżka ludności kieruje się do miast. Największe mają powyżej 100 tys. mieszkańców.

Obserwacja zjawisk demograficznych epoki przedprzemysłowej znalazła się w książce Thomasa Malthusa „Prawo ludności” - stąd teoria maltuzjanizmu. Stwierdzał on, że naturalna płodność ludzi na poziomie 40%% rocznie podwaja co 25-30 lat liczbę ludności i znacznie przewyższa możliwości utrzymania przy życiu wszystkich urodzonych. Grozi przeludnieniem. Uważał, że przyrost liczby ludności w normalnych warunkach dokonuje się w postępie geometrycznym (1, 2, 4, 8), zaś produkcja żywności w postępie arytmetycznym (1, 2 3, 4, 5). Przyjął normę „wyżywieniową” ziemi na 1 człowieka na poziomie 1 ha. Część społeczeństw skazana jest więc na zagładę, a głód, zarazy i wojny są regulatorami - prawami natury, zmniejszającymi populację do możliwości jej wyżywienia. Tak więc dobre okresy dają podwyższony przyrost naturalny, który jest zmniejszany przez naturę. Był przeciwnikiem pomocy dla ubogich, która powodowała rozmnażanie się nędzarzy. Opowiadał się za mniejszym przyrostem naturalnym, mniejszą liczbą potomstwa, wstrzemięźliwością, późnym zawieraniem małżeństw. Można rzec był zwolennikiem polityki antynatalistycznej.

Matlhus mylił się do co naturalnej płodności jako zjawiska trwałego, związanego z dobrobytem (w XX wieku zależność ujemna), podobnie jak za raczej stabilną uważał produkcję rolną.

II FAZA

Społeczeństwa przemysłowe, w przypadku Anglii od XVIII do początków XX wieku.

O ile na początku XIX w. ludność Europy wynosiła 200 mln, to na początku XX w. ponad 400 mln, a więc się podwoiła. W niektórych krajach przyrost liczby ludności był więcej niż dwukrotny. Pokazuje to zestawienie:

Lata	Ziemie polskie	Węgry	Niemcy a)	Francja	Wielka Brytania	Włochy	Hiszpania	USA
Ludność w mln
1800	9,0		24,8	28,3	10,5	18,1	10,5	5,3
1850	13,6	11,6	35,9	36,5	20,8	24,3	12,5	23,2
1900	25,6	16,8	56,4	40,6	37,0	32,5	18,6	76,0
1910	29,0	18,3	64,9	41,5	40,8	34,7	19,2	92,0
1920	28,7	.	59,1	39,2	42,8	38,0	21,3	105,7
1930	31,3	.	64,3	41,8	44,8	41,2	23,6	123,6
1938	34,8	.	78,9	41,9	46,2	43,7	24,8	130,2

a) w granicach z 1910 r.

Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 1939, GUS Warszawa 1939, s. 15.

Podane liczby, zwłaszcza dla początków XIX w. nie są pewne. Niemniej widać wyraźną różnicę w dynamice przyrostu liczby ludności zarówno w czasie jak i przestrzeni. Trzeba jednak pamiętać o istotnym wpływie migracji na skalę zaludnienia - proszę spojrzeć na USA. Oprócz przyrostu naturalnego mamy tam wielkie liczby osadników, którzy migrowali głównie z Europy, wpływając na zmniejszenie „naturalnych” liczb wynikających z przyrostu naturalnego.

W tablicy na pokazano też dane dla I połowy XX wieku - dotyczyć one będą w niektórych krajach jeszcze II fazy, w innych III.

Od drugiej połowy XVIII w. w krajach Europy Zachodniej występuje spadek śmiertelności, obniża się stopa zgonów do:

30%% w końcu XVIII w. ,

ponad 20 %% w II połowie XIX w.

przekracza 15 %% na początku XX w.

ponad 10 %% w latach 30. XX wieku.

Wyraźna jest zależność pomiędzy poziomem rozwoju gospodarki, a stopą zgonów - wyższemu poziomowi rozwoju gospodarczego towarzyszy spadek stopy zgonów. Trend ten jest też widoczny w Europie środkowo - wschodniej, „agrarnej”, tyle że z pewnym opóźnieniem w stosunku do Anglii. Poziom stopy zgonów wyglądał następująco:

40 %% w końcu XVIII w.

około 30%% w drugiej połowie XIX w.,

20-30 %% na początku XX wieku (w Polsce 25-26%%)

mniej niż 20%% w latach 30. XX wieku (w Polsce 14%%)

Przyczyn spadku stopy zgonów upatrujemy w przemianach gospodarczych epoki przemysłowej, postępie medycyny (znieczulanie operowanych, oddzielanie chorych od zdrowych, poprawa higieny - mycie rąk przez lekarzy, poprawie wyżywienia, likwidacji wielkich klęsk głodu - ostatni wielki głód to 1848 r., powodujący masowe migracje, m. in. z Irlandii), likwidacji wielkich epidemii (szczepionki, kwarantanna), względny spokój - brak wielkich wojen, poprawie stanu sanitarnego miast.

Szczególnie obniżyła się śmiertelność niemowląt - do XVIII w. wynosiła średnio 300 na 1000 urodzeń żywych ( w 1 roku życia), na początku XX wieku wynosiła w krajach wysoko rozwiniętych mniej niż 100, w krajach peryferyjnych ponad 200. W końcu lat 30. XX wieku spadła do około 150. Przyczyny tej poprawy to: higiena i oświata, medycyna, rozwój gospodarczy i poprawia warunków wyżywieniowych.

Przeciętne trwanie życia ludzkiego wydłużyło się do 40 lat w połowie XIX w. i do ponad 60 lat w połowie XX wieku. Różne jest ono dla różnych grup społecznych i zawodowych.

W tym samym czasie stopa urodzeń pozostaje w zasadzie stabilna - w XVIII w. stopa urodzeń nadal sięga około 40%% rocznie. Szacuje się, że na przestrzeni XIX stulecia w całej Europie spada z 38%% do 35 %%, na początku XX w. wynosi około 30%%.

Obniżenie stopy zgonów przy stabilnej stopie urodzeń daje gwałtowny wzrost przyrostu naturalnego i liczby ludności zwany eksplozją demograficzną. Można przyjąć, że stopa przyrostu naturalnego wynosiła około 20%%. W zależności od kraju przyrost naturalny wynosi od 15 do 20%%, a nawet przekracza ten poziom. W epoce przedprzemysłowej przyrost naturalny był na poziomie 2-3%% rocznie.

Eksplozja demograficzna jest wyraźnie związana w czasie z procesami zwanymi rewolucją przemysłową. Tam gdzie się wcześniej zaczynają zmiany w gospodarce, wcześniej pojawia się rosnący przyrost naturalny.

Eksplozja demograficzna przyniosła w wielu regionach przeludnienie, a co za tym idzie przyczyniła się do masowych emigracji z regionów przeludnionych do Ameryki Północnej i Australii. Oczywiście emigracji sprzyjała polityka nowego państwa amerykańskiego, sytuacja gospodarcza w Europie. Migrowało od 50 do 100 tys. ludzi rocznie w I połowie XIX wieku, do miliona osób rocznie na przełomie stuleci.

III FAZA

W zasadzie przypada na epoka późnoprzemysłową, w Anglii i krajach z nią porównywalnych będzie to I poł. XX wieku.

Od lat 30. XX wieku obserwuje się spadek rozrodczości, stopa urodzeń spada do kilkunastu promili, w latach 20. XX wieku średnio 25%%, w latach 30. XX wieku wynosi średnio 20% (w krajach rozwiniętych ponad 15%%, w krajach zacofanych około 25%%). W kolejnych dekadach spadek stopy urodzeń postępuje. W tym samym okresie stopa zgonów przyjmuje wartość ponad 10%%, tak więc przyrost naturalny wynosi mniej niż 10%%. Spadek rozrodczości wynika przede wszystkim z możliwości regulacji poczęć.

IV FAZA

W zasadzie przypada na epokę postindustrialna - w krajach najwyżej rozwiniętych będą to ostatnie dziesięciolecia XX wieku.

Postępujący spadek stopy zgonów w drugiej połowie wieku, w końcu wieku stabilizacja na poziomie ponad 10%%, w tym samym czasie podobna tendencja przy stopie urodzin - stabilizacja na poziomie kilkunastu promili, w tych warunkach przyrost naturalny wynosi kilka promili, w niektórych krajach niewiele przewyższa 1%%, bądź też jest ujemny.

2. Migracje i osadnictwo na ziemiach polskich (podręcznik Jezierski, Leszczyńska).

Proszę zwrócić uwagę na następujące zagadnienia:

1. Miarą rozwoju osadnictwa przez całe wieki byłą gęstość zaludnienia - im większa tym wyższy poziom (dlaczego ?)

2. Migracje wewnętrzne wieś - miasto i zewnętrzne (zagraniczne):

• W epoce przedprzemysłowej migracje ludności na tereny uprawne; ich przeludnienie powodowało osadnictwo na terenach trudniejszych; w skali międzynarodowej do XX wieku migracje z terenów przeludnionych na tereny o rzadszym osadnictwie, w XX wieku trend odwrotny - z terenów o rzadszym osadnictwie do gęściej zaludnionych - skutek dezagraryzacji społeczeństw;

• Polska: stabilna struktura miasto - wieś - do XIX w. włącznie „naród wiejski” , choć wiek XIX to przyspieszony rozwój przemysłu, mimo to odsetek ludności miejskiej sięga 18% na początku XX wieku i 30% w latach 30. XX wieku.

3. Ruchy migracyjne zewnętrzne, w tym: kolonizacja miast i wsi na prawie niemieckim, osadnictwo Żydów, osadnictwo w czasach nowożytnych (m. in. „olęderskie”), kierowana przez państwo imigracja w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Znaczenie gospodarcze tych procesów.

4. Osadnictwo a zmiany etniczne i kulturowe: do XIV wieku państwo polskie jednolite etnicznie i kulturowo - religia rzymska, od XIV w. wraz z aneksją obszarów należących wcześniej do kościoła wschodniego (ortodoksyjnego) na Rusi i Podolu - ludność prawosławna; migracje „z zachodu” a ludność niemieckojęzyczna; mimo tych zmian dominacja ludności polskiej; Unia z Litwa i zasadnicza zmiana proporcji: wzrost udziału ludności prawosławnej, protestantyzm (luteranizm w mieście, kalwinizm na wsi), kościół unicki (1596)

1. Od XVI w. struktura etniczna zaczyna się przekształcać w narodową. Wyznacznikami tego staje się język i kultura. Podstawą języka polskiego staje się język małopolski, literacki kształt nadają mu Kochanowski i ksiądz Wujek (przełożył na polski biblię). Można rzec, ze oni stworzyli kulturę, a poniekąd i naród polski. Klasy wyższe tego narodu mówią po polsku, bez względu na pochodzenie etniczne.

2. Czas rozbiorów nie przynosi zasadniczych zmian tych struktur - układ przedrozbiorowy jest raczej trwały. W końcu XIX w. na dawnych obszarach wschodnich Polski przedrozbiorowej aspiracje narodowe Ukraińców, Litwinów, w mniejszym stopniu Białorusinów.

3. Zmiany struktur społecznych w Europie i na ziemiach polskich (ogólna charakterystyka - wykład, Polska - podręcznik Jezierski, Leszczyńska).

Stosowane są różne kryteria analizy tzw. struktury społecznej (stratyfikacji społecznej). Poniżej wymienię najczęściej używane:

• położenie prawne (kryterium to ma sens w sytuacji istniejącego zróżnicowania uprawnień jednostek i całych grup, czyli właściwie do początków XIX w., wtedy w wielu państwach wprowadza się równość wobec prawa bez względu na majątek i pochodzenie)

• źródła utrzymania w kilku różnych konfiguracjach; najbardziej typowe:

1. według działów gospodarki, podział na działy jest różny dla każdej z epok historycznych, np. dla średniowiecza będzie to rolnictwo, rzemiosło, górnictwo, handel; dla XIX wieku - rolnictwo, przemysł, handel, transport, finanse i bankowość etc. Bierze się głównie pod uwagę działy „dominujące”;

2. według źródeł - praca najemna, samodzielny warsztat pracy, majątek, wynajem domu, żebractwo, służba publiczna, itd. Stosowane dla opisu społeczeństw właściwie od XIX wieku;

stan majątkowy, stan posiadania - stosowane dla różnych epok

strumień dochodów (poziom dochodów) - wymaga posiadania informacji o poziomie dochodów (statystyka skarbowa), stosowany najczęściej dla XX wieku;

Pod uwagę mogą być też brane inne kryteria: świadomość przynależności do danej grupy społecznej, zwyczaje, kultura, tradycje.

W praktyce przy opisie danego społeczeństwa nakłada się na siebie wymienione kryteria.

Ludność Cesarstwa Rzymskiego w okresie upadku

Terytorium: ziemie okalające Morze Śródziemne, w Europie na zachód od Renu i na południe od Dunaju, Anglia, na wschodzie wschodnie wybrzeża Morza Czarnego aż do podnóży Kaukazu, część Azji Mniejszej, północny Egipt.

Ludność - około 50 mln, silnie zróżnicowana etnicznie, plemiona italskie (zlatynizowane, wcześniej etruskie), celtyckie - zromanizowane, germańskie, iberyjskie - baskowie, germańscy Frankowie, na Bałkanach ludy illiryjskie i trackie, hellenowie na Peloponezie. Urzędowy język łacina.

Struktura społeczna:

Według praw i wolności:

• ludzie wolni zrównani w prawach, ale o dużych różnicach majątkowych;

• ludzie niewolni - niewolnicy (potomek niewolnicy bez względu na stan ojca, bądź człowiek wolny który został niewolnikiem z wyroku sądowego bądź zaprzedania w niewolę, niewolników dostarczali też cudzoziemscy kupcy) - niewolnik nie mógł zawierać legalnego związku małżeńskiego, nie miał własności, nie występował przed sądem, mógł zostać wyzwolony przed sądem, ale z praw człowieka wolnego korzystali dopiero jego potomkowie; z wyzwolonych niewolników pochodziła grupa wyzwoleńców.

• Ludzie półwolni - z kryzysu systemu opartego na niewolnictwie rodził się kolonat. Wyzwoleńcy, niewolnicy a czasem wolni chłopi stanowili tzw. kolonów - osadzani na gruntach pańskich, prowadzący gospodarkę w zamian za świadczenia, dziedzicznie przywiązani do ziemi, nie mieli prawa opuścić uprawianych gruntów, ale pan nie miał też prawa ich wyrugować. Koloni byli ludźmi półwolnymi

• Obywatele i nie obywatele (dotyczy tylko ludzi wolnych), kryterium podzialu stanowiło pochodzenie etniczne, pełnię praw mieli obywatele cives (stąd ius civile - prawo cywilne); zmieniał się w czasie, w końcowym okresie w zasadzie wszyscy ludzie wolni byli obywatelami

Według grup społecznych opartych o kryterium majątkowe: początkowo patrycjusze, plebejusze, potem 1) szlachetniejsi - stan senatorski (szlachta rodowa, arystokracja, ekwici, znaczniejsi urzędnicy), 2) pośledniejsi - ubożsi mieszkańcy wsi i miast.

Na obrzeżach cesarstwa i poza nim zamieszkiwały ludy celtyckie (Szkocja, Walia, Irlandia), ludy germańskie i słowiańskie. Największą rolę dla likwidacji cesarstwa zachodniego odegrały ludy germańskie. Zorganizowane w państewka plemienne, opierały się na związkach rodowych, często przenosząc swoje siedziby. Składały się z ludzi wolnych i niewolników. Głównym organem władzy był wiec, na których wybierano króla czy wodza plemienia, rozstrzygano sprawy sądowe. Funkcje państwa plemiennego to głównie obrona.

Kryzys cesarstwa zachodniego w III-IV wieku przyczynił się do ostatecznego jego upadku. Jego przyczyny: wyczerpanie się rezerw siły roboczej w postaci niewolników, na czym opierał się system rolny, problemy skarbowe i ucisk fiskalny, upadek miast i handlu, problemy z obronnością, ołów w akweduktach. Za najistotniejsze uważa się przyczyny fiskalne i wojskowe, ze sobą powiązane. Dla upadku cesarstwa pewne znaczenie miały migracje ludów germańskich. Od III i IV w. zorganizowane w szczepy ludy te posuwały się na południe i zachód, zwłaszcza w V wieku. Były to szczepy Wizygotów, Wandalów, Burgundów i Franków. Związane to było z najazdami od wschodu Hunów - koczowniczych ludów mongolskich. Germanie osiedlali się na terenach cesarstwa najczęściej na warunkach pokojowych (jako sprzymierzeńcy), otrzymując od ludności miejscowej część domostw, lasów, gruntów (jak na zasadach kwaterunku). Prowadziło to do zamętu i wymieszania ludności miejscowej z Germanami, na bazie czego powstawać zaczęły szczepowe państwa germańskie. Najsilniejszym z nich okazało się państwo frankońskie. Likwidując inne szczepowe państwa germańskie doszło do olbrzymiej potęgi i przekształciło się w monarchię wczesnofeudalną.

Wędrówki ludów germańskich przyniosły stopniowy zanik kultury cesarstwa. W nauce światowej od dawna trwał spór czy decydujący wpływ na powstanie i rozwój kultury zachodnioeuropejskiej wywarły tradycje państwa rzymskiego czy ludów germańskich. A więc czy ludy germańskie budowały ową cywilizację od nowa, czy był to też proces ewolucyjny - nakładania i mieszania kultur. Zapewne występowało i jedno i drugie. Faktem jest, że średniowieczne instytucje ustrojowe i gospodarcze ukształtowały się w sposób zbliżony zarówno na zachodzie jak i w Europie Środkowej.

Jeśli idzie o ludy słowiańskie to w ostatnim 500 lecie p. n. e. (w tym czasie starożytna Grecja przeżywa swój złoty wiek, a w Italii rozrasta się państwo rzymskie) zajmowały tereny między Odrą i Dnieprem. W pierwszym 500-leciu naszej ery doszło do ich znacznego rozprzestrzenienia, przekroczyły linię Karpat i Dunaju, a na zachodzie Odry. Wyodrębniły się 3 grupy Słowian: wschodni, zachodni i południowi. W V-VI wieku doszło do wyodrębniania się państw szczepowych, a w końcu 1000-lecia państwa bułgarskiego, serbskiego, chorwackiego, wielko-morawskiego, czeskiego i polskiego. Z punktu widzenia organizacji państwa miały ustrój, podobnie jak państwa germańskie, dużo bardziej prymitywny od cesarstwa rzymskiego.

Stosunki społeczne w państwie frankońskim.

Rozwój wielkiej własności (patrz rolnictwo) wpłynął na zróżnicowanie społeczne (wcześniej wynikały one ze statusu majątkowego i przynależności etnicznej; występowały wówczas - jak w starożytnym Rzymie - ludzie wolni, półwolni i niewolnicy). Z czasem wyłoniła się grupa frankońskiej arystokracji, która zlała się z arystokracją pochodzenia rzymskiego - osoby z otoczenia króla, hrabiowie, biskupi, na ogół byli wielkimi właścicielami ziemskimi. Wielka własność zorganizowana była w system dominialny; podobnie jak w czasach cesarstwa grunty zorganizowane były we włości, a każda włość dzieliła się na:

• grunty uprawiane na rachunek pana (mansi indominicati), położone wokół rezydencji, uprawiane przez niewolników, którzy też trudnili się pracami rzemieślniczymi dla dworu; obszar ten malał stanowiąc ¼ lub 1/3 włości

• na grunty użytkowane przez chłopów - drobne gospodarstwa, uprawiane przez wolnych chłopów bądź zależnych od pana.

Po powstaniu konnej służby wojskowej wyróżniała się grupa rycerzy, stanowiących w dobie karolińskiej uprzywilejowanych seniorów - z czasem dadzą oni początek szlachcie. Rycerze zobowiązanie do służby konnej otrzymują 30-40 ha. Do służby wojskowej na wezwanie zobowiązani byli wszyscy.

Ludzie półwolni i niewolni - różnice zacierały się, obie grupy popadały w zależność od wielkiej własności. Niewolnicy stawali się tak jak inni poddanymi gospodarującymi na własny rachunek na ziemi należącej do pana w zamian za świadczenia.

W państwie frankońskim wykształcił się od końca IX wieku system lenny. Dotyczył on wzajemnych powiązań między możnowładcami i ich stosunku do monarchy. Poszczególni możni mieli określone miejsce w hierarchii jako wasale, dzierżący od króla albo od innych możnowładców ziemię, w zamian za służbę wojskową. Byli seniorami w stosunku do własnych wasali.

Stosunek wasalny był stosunkiem osobistym - wolni oddawali się pod opiekę króla bądź innych możnych zwanych seniorami i zobowiązywali się do wiernej służby dożywotniej jako wasale. Był to akt komendacji. Ich głównym obowiązkiem była wojskowa służba konna rycerska na zawołanie wasala. Związane to było z jednej strony z niebezpieczeństwami i potrzebą organizowania się przed nimi, z drugiej z rozpowszechnieniem konnicy jako formacji wojskowej. Koszt ekwipunku, wyposażenia przekraczał możliwości dotychczasowego systemu opartego na pospolitym ruszeniu ludzi wolnych. Rozpowszechnił się zwyczaj, ze wraz ze śmiercią wasala komendację składali jego następcy.

Struktura ta stała się trwała przez system beneficjów - stosunek rzeczowy oznaczający nadanie ziemi dożywotnio w użytkowanie (a nie na własność). Był to powszechnie stosowany sposób rozdawania ziemi, wynagradzania czy pozyskiwania służebników. Stosowali go królowie i możnowładcy. Było darem i nie nakładało na beneficjariusza żadnych obowiązków.

Często beneficja otrzymywali wasali jako wynagrodzenie za służbę rycerską. W ten sposób od IX wieku wasalstwo i beneficjum zaczęły się zlewać w jedną instytucję, często dożywotnie beneficjum stawało się dziedziczne, bo utrwalała się zasada przenoszenia komendacji z ojca na syna. Tak więc osobista wierność za służbę rycerską i za opiekę seniora (wasalstwo), plus uzyskanie ziemi na użytkowanie w celu pokrycia kosztów służby wojennej (beneficjum) zlewały się w jedną instytucję lenna.

Rozwój wielkiej własności prowadził do uzyskiwania przez właściciela w stosunku do ludności poddanej uprawnień wynikających nie tylko z własności ziemi (określone świadczenia), ale uprawnienia publicznoprawne. Drogę temu torował immunitet. Immunitet to przywilej nadawany na rzecz wielkiego właściciela, w którym król zabraniał swym urzędnikom wkraczania - w zakresie określonym w przywileju - na dobra immunizowane w celu pobierania podatków bądź wykonywania sądownictwa. Początkowe uprawnienia sądownicze dotyczyły tylko spraw drobnych wobec ludności niewolnej lub półwolnej. Z czasem zakres immunitetu prowadził do całkowitego zwalniania immunizowanych włości od świadczeń na rzecz państwa i eliminowania na ich terenie sądownictwa państwowego również wobec ludności wolnej, nawet w sprawach gardłowych. Stąd panowie zaczęli organizować własne sądownictwo, które powierzano wójtom (advocati). Immunitet oznaczał zmniejszanie zakresu władzy króla, część uprawnień przekazywał on możnowładcom. Oznaczał też rozwój tzw. władztwa gruntowego.

W następnych stuleciach - do XI wieku - sytuacja była podobna. System społeczny państwa w dobie rozbicia terytorialnego nie ulegał zmianom, a podstawowe jego cechy to:

1. występowanie wielkiej własności ziemskiej i stosunków poddańczych na wsi (chłop nie miał ziemi na własność, miał tylko prawa użytkownika, mogły być dziedziczne (chłop nieusuwalny z gruntu), bądź nie - różne praktyki w różnych krajach); za użytkowanie ziemi chłop świadczył należności (pańszczyzna, naturalia, pieniądz); władztwo gruntowe - władza sądowa, monopole, inne świadczenia; inaczej ujmując można te zależności nazwać jako zwierzchność osobista, sądowa i gruntowa.

2. chłop był jednak podmiotem prawa, nie był niewolnikiem.

3. do czasów monarchii absolutnej dominującą grupą społeczną byli wielcy właściciele ziemscy

4. ustrój lenny i określona hierarchia lenna: na jej czele stał monarcha, dzierżycielami lenna od króla bądź seniorów byli wasale, sami będąc seniorami wobec innych wasali; obowiązki wasala: wojskowy - w zasadzie 40 dni w roku, kawalkada - stawienie się w orszaku zbrojnym na wezwanie, liczba koni zależna od kontraktu; obowiązek rady - udział w radach, sądownictwie, przez co wasale stawali się z czasem członkami aparatu administracji i sądownictwa; obowiązki finansowe - zasiłki gdy pasowano na rycerza seniora lub jego syna, gdy był ślub córki lub siostry seniora, wykupienia seniora z niewoli czy wyruszenia seniora na krucjatę; układ lenny początkowo dożywotni z czasem stawał się dziedziczny, początkowo tylko najstarszy syn, według prawa salickiego także córka;

Wyznawana we Francji zasada „wasal mego wasala nie jest moim wasalem” oznaczała osłabienie władzy monarszej, król nie miał żadnej władzy wobec pośrednich wasali (ciekawostka - król będąc zwierzchnikiem hierarchii lennej sam był dzierżycielem lenna od swojego wasala opata Saint Denis pod Paryżem).

Słaby rozwój miast powodował, że zawód kupca, handlarza dotyczyć mógł osób parających się handlem dalekosiężnym. Kupiec jest wędrownikiem, często towarzyszy rzemieślnikowi, wędrującym z tobołem na plecach.

Rzemieślnicy zawodowi istnieli w niewielu profesjach, pracowali jako wolni ludzi oferujący swe usługi różnym możnym, wędrujący po wielu miejscach. Szczególnie istotne było kowalstwo: zbroje - dość rzadko spotykane, miecze - też rzadko, wojownicy mieli szczepy, noże, topory, ale też ozdoby wysadzane kamieniami, puchary, szkło), kowale wydobywali rudy, przerabiali je, była to wiedza tajemna i budząca grozę u prymitywnych ludów. Kowal mógł być też cieślą. Kuźnia stała się obok młyna, dworu i kościoła budynkiem powszechnie dostępnym, otoczonym opieką pana.

Właściwe i późne średniowiecze XI/XII - XV wiek (de facto monarchia stanowa).

Podział na stany społeczne. Stan to grupa społeczna różniąca się od innych nie tylko wykonywanym zawodem i położeniem majątkowym, ale i stanowiskiem prawnym. Każdy stan miał własne przywileje i rządził się własnymi prawami, posiadał własne prawa polityczne. Stany pojawiły się dopiero wtedy gdy dane grupy uzyskały odrębne stanowiska prawne:

1. Szlachecki

2. Mieszczański

3. Duchowny

Powstanie stanu szlacheckiego - rekrutował się on z wasali, rycerzy. Rycerze byli pierwotnie grupą zawodową, nie dziedziczną. Rycerz który stracił lenno, albo jego synowie którzy lenna nie odziedziczyli przestawali należeć do rycerstwa. Uzyskiwane nadania prowadziły do zamykania się tej grupy jako odrębnego stanu cieszącego się przywilejami - szlachty. Przez pewien czas można było wejść do tego stanu jeszcze przez pasowanie na rycerza bądź nabycie lenna. Na przykład we Francji w 1275 r. ta druga została przez monarchę zamknięta, otwartą pozostała jedynie nobilitacja - nabycie szlachectwa drogą uzyskania przywileju od monarchy. W ten sposób o przynależności do tego stanu decydowało urodzenie, a wejście do tego stanu stawało się zamknięte.

Stan szlachecki posiadał specjalne prawa, inne od praw jakie miały pozostałe grupy. Te prawa to: przywileje sądownicze - prawo do stawania przed sądem równych; przywileje finansowe - zwolnienie od podatków.

Podkreślana odrębność przez dziedziczne herby i obyczaje.

W stanie szlacheckim znaleźli się feudałowie z różnych szczebli drabiny wasali (Francja). Na szczycie byli seniorzy bezpośrednio zależni od króla, mający lenna w postaci całych prowincji (księstw, hrabstw, markizatów, baronii, wicehrabstw); niżej byli panowie zamków - kasztelanii, na końcu rycerze w drobnych lennach.

Organizacja dóbr byłą podobna jak w czasach monarchii patrymonialnej, folwark z okalającymi go gruntami uprawianymi przez chłopów, przy czym większość gruntów była oddano chłopom w użytkowanie w zamian za świadczenia w postaci renty gruntowej. Dziedziczenie lenna należało do mężczyzn, choć stosunkowo wcześnie uzyskały je też kobiety. Utrzymywana była zasada niepodzielności lenna. W XIII w. wasale mogli sprzedać swe lenna, ale pod warunkiem zapłacenia seniorowi 1/5 ceny sprzedaży.

Od XII w. rozpoczyna się rozkład włości i rozpowszechnienie stosunków dzierżawnych. Pociągało to za sobą zmianę w położeniu chłopów. Całkowita lub częściowa likwidacja rezerwy pańskiej prowadząca do oddzielenia od dworu zależnych od niego łanów chłopskich prowadziła do spadku zainteresowania panów uciążliwymi dla chłopa powinnościami pańszczyźnianymi i zamianą ich na czynsz.

Dzięki temu stopniowo pańszczyzna jest zamieniana na czynsz, zarysowują się początki wyzwolenia chłopów. Poprawia się ich sytuacja. Rozluźniał się stosunek zależności, w XIII i XIV w. świadczenia są zamieniane na czynsz. Zachowały się tłoki, podwody, stróże. Zwiększyła się wolność osobista chłopów - zastępowano je daniną pieniężną: pogłówne, podymne, bądź naturalia. Zależność osobista - założenie rodziny też za opłatą, zanika prawo pierwszej nocy - jeśli w ogóle formalnie obowiązywało.

Zmienia się charakter prawa martwej ręki - po śmierci chłopa jego ziemia przechodziła na własność pana. Teraz po śmierci poddanego na pana przechodzi nie jego cały majątek, ale np. najlepsza sztuka bydła, bądź opłata pieniężną, a ziemią gospodaruje potomek chłopa. W zamian za opłaty na rzecz pana chłopi stopniowo uzyskali prawo sprzedaży bądź nabywania gruntów. Odbieranie działek chłopom staje się sporadyczne. Daje to początek dziedzicznego władania ziemią przez chłopów.

Przyczyny przekształceń relacji dwór - wieś: a) rozwój miast i gospodarki pieniężnej, wojny, nabywanie kosztownych towarów zmuszało panów feudalnych do sprzedaży nadwyżek (były to głownie produkty dostarczane przez chłopów) i zamiany świadczeń chłopskich na pieniądz. Najwcześniej zamiany pańszczyzny na czynsz dokonywano w domenach królewskich (XII wiek), bowiem władcy potrzebowali monety na opłaty wojenne; b) rozwój osadnictwa na wschodzie - Niemcy na wschód od Łaby, Czechy, ziemie polskie i porzucanie panów na zachodzie - za Flamandami i Holendrami ruszyli na wschód osadnicy sascy, westaflscy; porzucali oni swoje gospodarstwa uciekając przed samowolą i surowością swych panów i uzyskując lepsze warunki na wschodzie - otrzymywali tam ziemię w dzierżawę dziedziczną za karczunek i użyźnianie, a czynsz dzierżawny był niewielki, mieli tam więcej swobody; kolonizowany był Tyrol, Czechy, Morawy, Meklemburgia, Brandenburgia, Łużyce, Turyngia, Holsztyn a w XIII w. polskie Pomorze, Śląsk. Na Śląsku w połowie XIV w. zamieszkało 150-180 tysięcy osadników; w XIV w. Wielkopolska. W końcu XIV w. panowie niemieccy położyli kres temu przesiedlaniu, zagroziło to bowiem ich interesom; c) Ubytki powyższe nie były wyrównywane przez przyrost naturalny - epidemie dżumy i klęsk głodowych dziesiątkowały ludność. Najstraszniejsza była „czarna śmierć” - epidemia dżumy która nawiedziła Europę w latach 1347-1550, przywleczona ze wschodniej Azji. Objęła całą Europę od Włoch po Anglię. Wymarły całe wioski i miasteczka, zniszczenia przewyższały wszystkie dotąd występujące epidemie. Zaraza pochłonęła zapewne 1/3 populacji, w jednych regionach więcej, w innych mniej. Liczebność z początków XIV w. Anglia odtworzyła po dwóch stuleciach w XVI w., podobnie we Francji. Nastąpiło wyludnienie, pola zarastał las, ziemie chłopskie opuszczone przechodziły na własność panów gruntowych. Brakowało osadników stąd ustępstwa na rzecz tych którzy przeżyli. Zawierano z nimi umowy w których określano warunki na jakich przejmowali ziemię - były one lepsze niż przed zarazą. Wzrosły ceny siły roboczej. Ustalono maksymalne place zarobkowe - przekraczającym je pracobiorcom i pracodawcom groziły surowe kary. Ograniczono ruch ludności i przenoszenie się do miast, robotnikom rolnym nakazywano wracać na wieś, d) Wojny, zwłaszcza wojna stuletnia, która trwała z przerwani 112 lat pustosząc Francję; e) Dzięki rozwojowi miast w XII w. nasiliło się zbiegostwo chłopów - powietrze miejskie czyniło wolnym; zbieg stawał się poddanym właściciela miasta, a kiedy miasta wykupywały prawa miejskie, stawał się wolnym. Wolność uzyskiwano najczęściej po rocznym pobycie w mieście, czasem należało jednak za niż panu zapłacić. Miasta zaczęły przyciągać i chronić przybyszy po czarnej śmierci.

Wyrazem rosnącej niezależności chłopów były powstania m. in. Wata Taylera w 1381 r. w Anglii (przyczyna wzrost pogłównego). Ich hasło: Gdy Adam kopal, a Ewa przędła, kto był wówczas szlachcicem.

Początki stanu mieszczańskiego.

Miasta - osiedla ustrojowe wyodrębnione od wsi, cieszące się pewną niezależnością od feudałów, nie mieściły się w hierarchii lennej, stąd odsuwane od wpływów politycznych. W XI w. rozpoczął się ruch emancypacyjny miast, mający na celu uniezależnienie ich od władzy seniorów i uzyskanie samorządu, który by pozwolił na lepszy rozwój gospodarki miast. Ruch ten kierowany był przez sprzysiężenia mieszczan przeciw władzy feudałów. Mieszczanie żądali ścisłego określenia powinności finansowych i wojskowych na rzecz feudałów, żądali wolności osobistej, samorządu w sprawach gospodarczych i sądowych.

Ruch przyniósł rozszerzanie przywilejów wydawanych przez feudałów miastom, w XII i XIII w. wiele miast francuskich miało własne prawa. Zakres tych praw zależał od uzyskanego przywileju regulującego zakres swobód, uprawnień pana miasta, określającego zasady organizacji władz miejskich. Z reguły w przywilejach miasta uzyskiwały osobowość prawną (prawo posiadania własnego majątku i zarządzania nim, mieszczanie nabywali wolność osobistą, władzę policyjną, sądową i wojskową.

Od wieku XII zaczyna się ożywienie gospodarcze. Jego przyczyny to ożywienie handlu w związku z wyprawami krzyżowymi, które otwarły na nowo handel z Bliskim Wschodem. Rozwija się handel śródziemnomorski, rozkwitają miasta włoskie, a na północy miasta Flandrii.

Organizacja handlu i rzemiosła były ściśle uregulowane w ramach organizacji kupieckich i rzemieślniczych. Organizacje kupieckie (starsze od cechów) to gildie i hanzy.

Cechy (wzorowane na gildiach) to zamknięte i przymusowe organizacje zrzeszające rzemieślników wykonujących ten sam zawód (mistrzów, czeladników, uczniów). Każda z tych grup miała inne miejsce w cechu - liczba mistrzów i czeladników w każdym cechu była ściśle określona i nie można jej było zmieniać. Na czele cechu stała starszyzna, czuwająca nad przestrzeganiem statutów cechowych, które zaczęto spisywać już w XIII wieku. Cechy miały monopol w mieście na produkcję, sprzedaż, nauczanie. Strajk czy lokaut były zabronione. Ponadto miały obowiązki wobec miasta, obrona murów wiejskiej, wzajemna pomoc, itd.

Inną organizacją były bractwa -o silnym zabarwieniu religijnym, zajmowały się opieką nad sierotami, ubogimi, starcami, wdowami.

Rozwój miast i uzyskiwanie przez nie przywilejów przyniosą wyodrębnienie się społeczności miejskiej w stan mieszczański.

Gospodarka miejska, rzemiosło miejskie i polityka gospodarcza stały się istotnym wyróżnikiem omawianego okresu. Rozkwit życia miejskiego jaki się wtedy dokonał stanowił istotną cechę odróżniającą omawiany okres od czasów wcześniejszych zarówno antycznych jak i wczesnośredniowiecznych. Cechą tego okresu stało się istnienie bardzo wielu miast, a utrudniona komunikacja powodowała, że wraz z okolicą stanowiły one zamknięty obszar przemysłowy i handlowy. Poszczególne miasta stanowią w zasadzie jednostki samowystarczalne - wymiana codzienna, zbyt i zaopatrzenie dokonywane są wyłącznie z najbliższą okolicą. Doprowadza to do rozkwitu miejskie rzemiosło.

Z punktu widzenia gospodarczego ówczesne miasta czasem przypominały wsie - panowała tam atmosfera rolnicza, rajcowie i rzemieślnicy mieli gospodarstwa w obrębie miasta i poza jego murami, mogły to być ogrody warzywne, pastwiska na których wypasano bydło.

Liczba ludności miejskiej nie rosła zbyt szybko a powodowała to wysoka śmiertelność niemowląt, epidemie, brud, niski poziom wyżywienia, niedoskonałe lecznictwo (1396 - pozwolono we Francji otrzymywać po jednym trupie skazańca na rok dla sekcji zwłok). Gdy na początku XIV w. Albrecht I Habsburg zatruł się podczas jedzenia lekarze jako ostateczny zastosowali następujący środek: powiesili go głową w dół, żeby trucizna spłynęła przez oczy i uszy, to samo sto lat później zastosowano wobec Zygmunta I Luksemburczyka - a byli to najlepsi lekarze.

W ówczesnych miastach liczba kobiet przewyższała liczbę mężczyzn - stąd zakładanie licznych klasztorów, przytułków; leprozoria dla trędowatych jako miejsca ich odosobnienia; dużo kalek, umysłowo chorych - umieszczano w zakładach bądź więzieniach, choroby psychiczne występowały epidemicznie - zwłaszcza po czarnej śmierci - biczowanie się wśród jęków i skarg aż do krwi.

Społeczność miejska była bardzo zróżnicowana:

• grupa najzamożniejsza - członkowie rady miejskiej, właściciele ziemscy, najzamożniejsi kupcy - stanowili niewielki odsetek społeczności miejskiej, skupiając zarazem w swych rękach dominującą część majątku nieruchomego i ruchomego położonego w obrębie miasta;

• drugą grupę kupcy krajowi i lokalni, niektórzy rzemieślnicy cechowi - piekarze, rzeźnicy, sukiennicy, cechy były bardzo zróżnicowane a i wewnątrz cechów duże różnice, duchowni, lekarze

• od 20-40 % ludzi nie posiadało żadnego majątku.

Budownictwo głównie drewniane, fundamenty robiono z kamienia, gonty zamiast słomy - pożary. Podłogi były już często z desek. Domy miały parter, piętro i facjatkę. Szyby miało domy bardzo zamożnych, kościoły i ratusze - były one grube i słabo przezroczyste. Bogaci patrycjusze mają przedmioty ze srebra, drogie sprzęty domowe, stroje. Ustawy przeciw zbytkowi - np. we Frankfurcie w r. 1356 można było nosić tylko 2 pierścionki, mieszczankom precyzyjnie określano ile i w jakiej cenie mogą nosić pierścionki. W Zurychu rada miejska zezwalała nosić wszelkie ozdoby w dowolnej ilości tylko „nierządnicom” - to miało pohamować mieszczanki przed strojeniem się. Drobiazgowym ustaleniom podlegał też ubiór - był wyznacznikiem przynależności do stanu. Edward IV określił kto może nosić jakie ubiory - chłopom zabroniono ubiorów z sukna lepszej jakości.

Spano nago, nie znano widelców, mięso i ryby jadano palcami. W dni świąteczne, wesela, pogrzeby, chrzciny nie znano umiarkowania w jedzeniu i piciu. W czasie częstych postów i dni postnych w tygodniu mięsa nie spożywano.

Cechą życia średniowiecznego miasta była jego korporacyjność. Wszystkie zawody, grupy były zorganizowane w jakieś stowarzyszenia, gildie, cechy: związki notariuszy, właścicieli kantorów wymiany pieniędzy, lekarzy, grabarzy, zamiataczy ustępów, żebraków i prostytutek. Prostytutki nie były otoczone pogardą, miały swoją świętą Magdalenę, występowały do rady miasta Norymbergi z prośbą „w imię Boga i sprawiedliwości” by nie dopuszczała obcych wolnych kobiet bo nie „będą mogły wyżywić się uczciwie”. Związki organizowały uroczystości, przestrzegały wewnętrznych praw, władzę sprawowali wybierani przełożeni. Np. Bazylei czy Frankfurcie żebracy mieli starszych cechowych, żebrakom z zewnątrz nie można było żebrać z wyjątkiem dwóch dni w roku. Mieli sąd cechowy. We Francji co roku zebrania żebraków pod przewodnictwem ich króla.

Czasy nowożytne.

Anglia: W XV i XVI w. ostatecznie zanika poddaństwo i z różnych typów gospodarstw powstają farmy. Są to zarówno gospodarstwa dawnych yeoman (odpowiednik szlachty zagrodowej w Polsce), dawnych poddanych, którym udaje się doprowadzić do dzierżawy ziem należących do arystokracji, bądź prowadzone przez szlachtę gospodarstwa. W ten sposób z rolnictwa utrzymują się 3 grupy ludności: arystokraci - landlordowie - właściciele ziemi, nie prowadzą działalności gospodarczej, utrzymują się z renty; farmerzy - prowadzą właściwą gospodarkę rolę - farma własna bądź dzierżawiona; robotnicy rolni - odpowiednich zagrodników. Pracują w farmach jako najemnicy, często uzupełniając swoje dochody produkcją rzemieślniczą - przędzenie, tkanie.

Nowa kategoria właścicieli rolnych to tzw. nowa szlachta (m. in. mieszczanie), odpowiednik polskiej szlachty w XV-XVIII wieku. Jej dobra pochodzącą głównie z sekularyzacji dóbr kościelnych 1535-1539 wraz z zerwaniem Rzymem.

Proces powyższy trwał przez cały okres XVI - XVIII wieku doprowadzając do uformowania w pełni kapitalistycznego rolnictwa w końcu XVIII wieku, a ludność zawodowo czynna w rolnictwie, jest mniejsza niż 50 % - w innych krajach Europy zdecydowanie więcej.

Zasada primogenitury w spadkobraniu przeciwdziałała rozdrobnieniu gospodarstw rolnych i skłaniała młodszych synów do poszukiwania różnorakich źródeł zarobku - kupiectwo, żeglarstwo - wg niektórych to przyczyny ekspansji kolonialnej Anglii w XVII i XVIII wieku.

Reformacja. Do 3 najwybitniejszych przedstawicieli reformacji zaliczamy: Erazma z Rotterdamu - podstawy filozoficzne, teoretyczne, Lutra (1483-1526) i Kalwina (1509-1564). Nie znano ideologii poza religią, stąd też ruchy społeczne XVI - XVII wieku przyjmują postać religijną. Typowy przykład - wojna chłopska w Niemczech 1524-1525. Reformacja to przede wszystkim odrzucenie organizacji kościoła rzymskiego oraz zwierzchnictwa papieża. Likwidacja klasztorów i dóbr duchownych, odrzucenie nauki kościoła i oparcie się wyłącznie na piśmie świętym. Wszystkie kierunki reformacji zalecały oszczędność, pracę, powściągliwy tryb życia. Nędzarz jest nędzarzem bo jest grzesznikiem i jego położenie materialne jest karą za grzechy. Najbardziej radykalne kierunki to purytanie w Anglii i menonici w Niemczech. W Niemczech północnych i Skandynawii przyjęto luteranizm silnie związany z państwem. Władca stawał się najczęściej zwierzchnikiem kościoła krajowego. Kalwinizm odrzucał zależność od państwa, wystąpił głównie w krajach łacińskich (Francja - hugenoci, północne Niderlandy, Węgry i w pierwszej połowie XVI w. Polska).

Odpowiedzią kościoła był sobór trydencki z przerwami 1545-1563. Nastąpiły daleko posunięte reformy administracji i organizacji kościoła.: konieczność wprowadzenia do ksiąg kościelnych urodzin, małżeństw i zgonów co pozwoliło na ich rejestrację a dzisiaj badania demograficzne. Wprowadzono zasadę nieomylności papieża w sprawach wiary, dyscyplinę duchowieństwa - biskupi, prałaci nie mogli opuszczać miejsc swojej posługi, wprowadzono spis ksiąg zakazanych. W sumie w końcu XVI w i w XVII w. miała miejsce kontrreformacja, której głównym propagatorem był zakon jezuitów. W niektórych państwach działała inkwizycja, gdzie wyroki sądów duchownych egzekwowane były przez władze państwowe. W Niemczech - najpoważniejsze podziały religijne - wojna 30-letnia w 1648 zakończyła się pokojem, w którym przyjęto zasadę, że wyznanie władcy jest obowiązujące dla jego poddanych. Mniej więcej od połowy XVII w. utrwalił się podział na państwa, gdzie dominującym wyznaniem był anglikanizm (Anglia), luteranizm - północne Niemcy i Skandynawia, katolicyzm - Hiszpania, Portugalia, Włochy, Polska, Francja.

Narodziny kapitalizmu przynoszą zmiany istniejącej struktury społecznej. Następuje rozkład układu stanowego (bądź jego pozostałości), rzemieślnicy miejscy tracą swoją pozycję. Rodzi się nowa struktura społeczeństwa. Dla jej analizy przyjmować zaczyna się jako wiodące kryterium źródeł utrzymania. Szczególnie dużo uwagi poświęca się nowej grupie społecznej - wielkoprzemysłowym robotnikom fabrycznym. Rozwój kapitalizmu doprowadził do zmiany struktury społeczno-zawodowej. Ilustruje to tablica pokazująca zawodowo czynnych w Anglii:

Dziedzina	1801	1821	1841	1861	1881
Rolnictwo i rybołówstwo	35,9	28,4	22,2	18,7	12,6
Rzemiosło i przemysł	29,7	38,4	40,5	43,6	43,5
Handel i transport	11,2	12,1	14,2	16,6	21,3
Służba domowa	11,5	12,7	14,5	14,3	15,4
Służba publiczna	11,8	8,5	8,5	6,9	7,3

Jak z tego wynika poważnie spadła liczba zatrudnionych w rolnictwie, natomiast wzrosło zatrudnienie w przemyśle i handlu.

Warunki życia robotników były wówczas najgorsze w długiej historii Anglii:

• nieograniczony czas pracy

• zatrudnianie dzieci od 5-6 lat

• zakaz tworzenia zrzeszeń zawodowych

• stopa bezrobocia 14 %

• niskie zarobki

• fatalna sytuacja mieszkaniowa, zwłaszcza w miastach fabrycznych

• rozwój alkoholizmu, prostytucji i chorób.

Walka z tą sytuacją miała charakter raczej filantropijno-moralny niż polityczno-społeczny. Na uwagę zasługuje przypomnienie Roberta Owena zwanego ojcem socjalizmu, który w południowej Szkocji w miejscowości Lanark założył zakłady włókiennicze należące do zrzeszenia robotników. Elity popierały go jako filantropa. Ciekawe, że gdy zaproszony do Ameryki próbował powtórzyć eksperyment ze Szkocji, to nie wyszło.

Sytuację robotniczą pokazuje ruch płacy realnej. Płaca realna to jak mówiono wówczas płaca pieniężna. Wskaźnik płacy realnej oblicza się następująco: wskaźnik płacy nominalnej : wskaźnik kosztów utrzymania x100. Na przykład wskaźnik płacy nominalnej 100, kosztów utrzymania 110, wskaźnik płacy realnej 90,9. Czy wskaźnik płacy realnej spadł o 10 %. W Anglii wskaźnik ten wyglądał następująco:

1850=100; od połowy XVIII stulecia wskaźnik płacy realnej przekraczał 100, potem spadek do 101 w latach 1779-1788, osiągając dno w latach 1809-1818, po czym zaczął znowu rosną po kilka punktów do 100 w 1850 r. Można przyjąć, że na początku rewolucji (około 1780) wskaźnik płacy realnej wynosił 100, i ponownie 100 w 1850 r. Na owe dno złożyły się skutki blokady kontynentalnej, wysokie koszty utrzymania (wskaźnik 159 przy płacy nominalnej 114). Na lata 1811 - 1812 przypada ruch burzycieli maszyn.

1824 - zniesiono zakaz zrzeszeń zawodowych, co otworzyło drogę dla tworzenia trade unionów - związków zawodowych.

1833 - zakaz pracy dzieci do 9 lat oraz ograniczono do 12 godzin pracę młodocianych, 1848 - ograniczono do 10 godzin płacę dla kobiet i młodocianych

1839 - zawiązano Ligę Manchesterską anty corn law - zniesienie ceł zbożowych i obniżenie cen żywności; łączyło to interesy fabrykantów i robotników

Dopiero II Międzynarodówka w 1889 wprowadziła hasło 3 x 8: 8 godzin pracy, 8 godzin snu, 8 godzin odpoczynku. Jest to okres kiedy przy silnych już związkach zawodowych powstała Partia Pracy (Labour Party), która dziś rządzi w Anglii.

Polska - czytamy podręcznik Jezierski, Leszczyńska.

WYKŁADY Z HISTORII GOSPODARCZEJ WNE UW 2003/2004

Dr Cecylia Leszczyńska

WYKŁAD V. (06. 11. 2003 r.)

Rolnictwo polskie i europejskie od średniowiecza do XVIII wieku. Treść: system rolny późnego średniowiecza w Europie XIII - XIV w.(z wprowadzeniem w postaci jego źródeł - systemu rolnego państwa frankońskiego i postfrankońskiego), system rolny Polski w XIII - XIV w.; tendencje zmian w rolnictwie europejskim i polskim w XV - XVIII wieku, w tym zjawisko dualizmu agrarnego.

SYSTEM ROLNY W ŚREDNIOWIECZU

Najważniejsze cechy systemu rolnego państwa frankońskiego VIII-IX w.:

1. rozwój wielkiej własności ziemskiej:

Początkowo największym właścicielem ziemi był WŁADCA, do którego należały domeny królewskie i który był uważany za właściciela wszystkich ziem pustych i podbitych ludów (patrymonium). Z czasem własność królewska zaczęła być rozpraszana drogą nadań na rzecz możnych świeckich i duchownych: własność kościelna - rozrastała się drogą nadań, zwłaszcza dla klasztorów; w VIII wieku kościół otrzymał prawo poboru od całej ludności dziesięciny - 1/10 dochodów; majątki świeckich możnowładców - rozrastały się dzięki nadaniom królewskim, bezprawnym zajęciom ziemi, przejmowaniem ziemi chłopów oddających się pod opiekę (prekaria) - chłop oddawał swą ziemię na własność i otrzymywał ją w użytkowanie w zamian za świadczenia; miał z tego tytułu opiekę; możnowładca osadzał też na ziemi bezrolnych - jeńców wojennych, niewolników.

b) Wielka własność zorganizowana była we włości, często były one rozproszone, a każda włość dzieliła się na:

• grunty uprawiane na rachunek pana (mansi indominicati), położone wokół rezydencji, uprawiane przez niewolników, którzy też trudnili się pracami rzemieślniczymi dla dworu; obszar ten malał stanowiąc ¼ lub 1/3 włości

• na grunty użytkowane przez chłopów - drobne gospodarstwa, uprawiane przez wolnych chłopów bądź zależnych od pana.

Gospodarstwo chłopskie niewiele się różniło od dworskiego pod względem techniki uprawy ziemi czy rodzajów uprawianych roślin.

Od VIII w. rozpowszechnia się trójpolówka nieregularna zamiast gospodarki przemienno -pastwiskowej czy żarowej. Rozmiar uprawianych gruntów rozszerza się głównie przez karczunek. Uprawiano zboża (żyto, pszenica, owies), rzepa, fasola, groch, soczewica i winna latorośl. Kulturę rolną krzewiono w majątkach kościelnych i zakonnych. Szersze informacje o organizacji dóbr (królewskich) posiadamy z Capitulare de villis - określał on administrację dóbr koronnych - co miało mieć wpływ na dobra kościelne i świeckie (kontrowersje czy wydał to Karol Wielki). Capitulare określało co należy uprawiać, jakie bydło hodować, co ma iść na potrzeby stołu królewskiego, co można sprzedać.

Rozwój wielkiej własności prowadził do uzyskiwania przez właściciela w stosunku do ludności poddanej uprawnień wynikających nie tylko z własności ziemi (określone świadczenia), ale uprawnienia publicznoprawne. Drogę temu torował immunitet.. Immunitet oznaczał zmniejszanie zakresu władzy króla, część uprawnień przekazywał on możnowładcom. Oznaczał też rozwój tzw. władztwa gruntowego.

W państwie postkarolińskim wykształcał się od końca IX wieku system lenny. Dotyczył on wzajemnych powiązań między możnowładcami i ich stosunku do monarchy, gdzie poszczególni możni - wasale - dzierżyli od króla albo od innych możnowładców ziemię, w zamian za służbę wojskową. Koszt ekwipunku, wyposażenia przekraczał możliwości dotychczasowego systemu opartego na pospolitym ruszeniu ludzi wolnych, a dochody płynące z włości miały to umożliwić.

Ziemię nadawano też jako beneficjum - stosunek rzeczowy oznaczający nadanie ziemi dożywotnio w użytkowanie (a nie na własność). Był to powszechnie stosowany sposób rozdawania ziemi, wynagradzania czy pozyskiwania służebników. Stosowali go królowie i możnowładcy. Było darem i nie nakładało na beneficjariusza żadnych obowiązków. Często beneficja otrzymywali wasale jako wynagrodzenie za służbę rycerską.

Od IX wieku wasalstwo i beneficjum zaczęły się zlewać w jedną instytucję, często dożywotnie beneficjum stawało się dziedziczne, bo utrwalała się zasada przenoszenia komendacji z ojca na syna. Tak więc osobista wierność za służbę rycerską i za opiekę seniora (wasalstwo), plus uzyskanie ziemi na użytkowanie w celu pokrycia kosztów służby wojennej (beneficjum) zlewały się w jedną instytucję lenna stanowiącą istotę systemu feudalnego.

Dziedziczenie lenna należało do mężczyzn, choć stosunkowo wcześnie uzyskały je też kobiety. Utrzymywana była zasada niepodzielności lenna. W XIII w. wasale mogli sprzedać swe lenna, ale pod warunkiem zapłacenia seniorowi 1/5 ceny sprzedaży.

W WYNIKU OPISANYCH WYŻEJ PRZEMIAN WYKSZTAŁCIŁY SIĘ CECHY USTROJU ROLNEGO:

1. występowanie wielkiej własności ziemskiej i stosunków poddańczych na wsi:

• chłop nie miał ziemi na własność, miał tylko prawa użytkownika, mogły być dziedziczne (chłop nieusuwalny z gruntu), bądź nie - różne praktyki w różnych krajach

• za użytkowanie ziemi chłop świadczył należności (pańszczyzna, naturalia)

• władztwo gruntowe - władza sądowa, monopole, świadczenia; chłop był jednak podmiotem prawa, nie był niewolnikiem; inaczej ujmując można te zależności pogrupować: osobista (przywiązanie do ziemi i zależność od pana), sądowa (sądownictwo patrymonialne) i gruntowa (świadczenia z tytułu użytkowania ziemi).

Podobnie jak w okresie wcześniejszym rolnictwo pozostawało podstawową dziedziną wytwórczości. Można mówić o niskiej wydajność ziemi i pracy, gdyż chłop nie był zainteresowany w tworzeniu nadwyżki, którą przejmował pan bądź kościół.

Organizacja dóbr - folwark z okalającymi go gruntami uprawianymi przez chłopów, przy czym większość gruntów była oddano chłopom w użytkowanie w zamian za świadczenia. Ponadto istniały ziemie gminne - użytkowane przez dwór i wieśniaków - lasy, pastwiska, nieużytki.

W całym średniowieczu istniało poważne zróżnicowanie „ludności chłopskiej”. Ludzie półwolni i niewolni, poddani i odrabiający pańszczyznę (polegała ona na obowiązku pracy na gruncie dominialnym określoną ilość dni w roku w zależności od posiadanej ziemi), świadczący rentę w naturaliach - połownicy (oddawali połowę plonów), czynszownicy - uiszczający daninę w postaci pieniądza. W źródłach z tego okresu rozróżnia się kilkanaście rodzajów zależności (w Polsce XIII w. - dwanaście).

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

Wraz z rozwojem miast i gospodarki towarowo pieniężnej pojawiły się zmiany, które miały na celu zwiększenie dochodowości gospodarstw rolnych. Rozpoczęły się one od XII wieku w dobrach królewskich. Zmieniają się zasady władztwa gruntowego.

System rolny - późnego średniowiecza można opisać następująco:

1. Od XII w. rozpoczyna się rozkład włości i rozpowszechnienie stosunków dzierżawnych. Najwcześniej zamiany pańszczyzny na czynsz dokonywano w domenach królewskich (XII wiek), bowiem władcy potrzebowali środków pieniężnych na opłaty wojenne.

2. Pan rezygnuje z uprawy ziemi na własny rachunek i przekazuje ją w dzierżawę. Następuje całkowita lub częściowa likwidacja rezerwy pańskiej i oddzielenie od dworu zależnych od niego łanów chłopskich. Ziemia dworska odłącza się od chłopskiej. Następuje ograniczenie własnego gospodarstwa pana gruntowego i przejście do systemu dzierżawnego. Dzierżawy są dożywotnie, ale mogą przeobrażać się w dziedziczne.

Zmiany wyżej opisane przyczyniają się do spadku zainteresowania panów uciążliwymi dla chłopa powinnościami pańszczyźnianymi i zamianą ich na czynsz - zamiast władania ziemią uzyskuje się dzięki dzierżawom świadczenia i czynsz. Pańszczyzna jest stopniowo zamieniana na czynsz..

Zmiana świadczeń - zaczęło się od ścisłego określania dni pańszczyzny (2-3 dni w tygodniu), za niestawienie się żądano odrobku, bądź ekwiwalentu w pieniądzu. Stopniowo ów pieniężny ekwiwalent stawał się obok pańszczyzny dodatkową formą świadczeń. Z czasem rozróżniano łany, z których świadczono pańszczyznę - ograniczoną do kilku dni w roku - oraz łany, z których płacono czynsz (łany „wolne”). Utrzymane zostały świadczenia w naturze, ale je też ograniczano (dostarczanie kur, jaj, nierogacizny, części zbóż). W XIII i XIV w. są one także zamieniane na czynsz. Zachowały się tłoki, podwody, stróże. Ułatwiało to chłopu prowadzenie własnego gospodarstwa, uwalniało go od wtrącania się pana bądź jego zarządców.

Zmienia się charakter prawa martwej ręki - po śmierci chłopa jego ziemia przechodziła na własność pana. Teraz po śmierci poddanego na pana przechodzi nie jego cały majątek, ale np. najlepsza sztuka bydła, bądź opłata pieniężną, a ziemią gospodaruje potomek chłopa. W zamian za opłaty na rzecz pana chłopi stopniowo uzyskali prawo sprzedaży bądź nabywania gruntów. Odbieranie działek chłopom staje się sporadyczne. Daje to początek dziedzicznego władania ziemią przez chłopów.

Zwiększyła się wolność osobista chłopów - zastępowano je daniną pieniężną: pogłówne, podymne, bądź naturalia. Zależność osobista - założenie rodziny też za opłatą, zanika prawo pierwszej nocy - jeśli w ogóle formalnie obowiązywało.

Przyczyny tych przekształceń:

• rozwój miast i gospodarki pieniężnej, nabywanie towarów pochodzenia pozarolniczego (w tym luksusowych) zachęcało (zmuszało) właścicieli dóbr prywatnych, do sprzedaży nadwyżek (były to głownie produkty dostarczane przez chłopów) i zamiany świadczeń chłopskich na pieniądz. W domenach królewskich, gdzie zamiany pańszczyzny na czynsz dokonywano najwcześniej (XII wiek), wynikało to z zapotrzebowania władców na środki pieniężne na opłaty wojenne.

• Dzięki rozwojowi miast w XII w. nasiliło się zbiegostwo chłopów - powietrze miejskie czyniło wolnym; zbieg stawał się poddanym właściciela miasta, a kiedy miasta wykupywały prawa miejskie, stawał się wolnym. Wolność uzyskiwano najczęściej po rocznym pobycie w mieście, czasem należało jednak za nią panu zapłacić.

• Porzucanie przez chłopów gospodarstw i panów na zachodzie (ucieczka przed samowolą i surowością swych panów) i rozwój osadnictwa na wschodzie, gdzie uzyskiwali oni lepsze warunki - otrzymywali tam ziemię w dzierżawę dziedziczną za karczunek i użyźnianie, a czynsz dzierżawny był niewielki. Kolonizowany był Tyrol, Czechy, Morawy, Meklemburgia, Brandenburgia, Łużyce, Turyngia, Holsztyn a w XIII w. polskie Pomorze, Śląsk, w XIV w. Wielkopolska. Za Flamandami i Holendrami ruszyli na wschód osadnicy sascy, westfalscy. Na Śląsku w połowie XIV w. zamieszkało 150-180 tysięcy osadników. W końcu XIV w. panowie niemieccy położyli kres temu przesiedlaniu, zagroziło to bowiem ich interesom

• Ubytki ludności poddanej wynikały też z epidemii, klęsk głodowych i wojen - zwłaszcza wojna stuletnia, która trwała z przerwani 112 lat pustosząc Francję. Następowało wyludnienie, pola zarastał las, opuszczone ziemie chłopskie przechodziły na własność panów gruntowych.

• Spadek populacji chłopów (zwłaszcza po epidemii dżumy) prowadził do zmniejszenia dochodów właścicieli ziemi. Usiłując utrzymać dochody na wcześniejszym poziomie próbowali oni zwiększać obciążenia gospodarstwa chłopskiego. To z kolei zmuszało chłopów do opuszczania gospodarstw w poszukiwaniu lepszych warunków życia (osadnictwo na wschodzie bądź zbiegostwo do miast, które zaczęły przyciągać i chronić przybyszy) bądź krwawych rewolt chłopskich (powstania m. in. Wata Taylera w 1381 r. w Anglii, bezpośrednia przyczyna wzrost pogłównego; ich hasło: Gdy Adam kopał, a Ewa przędła, kto był wówczas szlachcicem).

• Ubytki siły roboczej powodowały wzrost jej ceny. Ustalono maksymalne place zarobkowe - przekraczającym je pracobiorcom i pracodawcom groziły surowe kary. Zaczęto czynić ustępstwa na rzecz tych którzy przeżyli. Zawierano z nimi umowy w których określano warunki na jakich przejmowali ziemię - były one lepsze niż przed zarazą. Starano się ograniczać ruch ludności i przenoszenie się do miast, robotnikom rolnym nakazywano wracać na wieś.

W opisanych wyżej warunkach zachodziły następujące procesy:

• Zwiększał się areał poszczególnych gospodarstw

• Zaczęto stosować regularną trójpolówkę, rozszerzano zastosowania nowych narzędzi, następował wzrost wydajności ziemi

• Czynsz przeważał nad innymi świadczeniami - chłop zatrzymywał dla siebie jedną trzecią zbiorów, jedną trzecią stanowił czynsz na rzecz pana, pozostałe 33 % szło na: kościół 6 %, na podatki 10 %, reszta dla wójta.

• powstanie form samorządu wiejskiego, który gwarantował realizację danin

Sama struktura produkcji rolnej i technika nie uległy zasadniczym zmianom. Rośliny te same co we wczesnym średniowieczu, nie używa się nawożenia, narzędzie upraw to głównie motyka - pług czasem chłopi kupowali wspólnie, chwasty wycinano sierpem; rozwój uprawy hamowały przesądy i zabobony.

Polska (średniowiecze)

Za pierwszych Piastów prawo książęce było swego rodzaju adaptacją karolińskiego ustroju rolnego. Od XII w. władcy rezygnowali pod presją możnych z części uprawnień i danin przez nadawanie immunitetów. Początkowo władca wystawiał immunitety jednostkowe, w końcu XII w. uzyskały je klasztory, z czasem zaczęto ustanawiać immunitety ogólne na rzecz instytucji kościelnych. Najwięcej przywilejów wydawano w XIII w. (wiek immunitetów), na przełomie XIII i XIV w. zaczęto je nadawać rycerzom, co miało związek z dążeniami integracyjnymi. W wyniku tego nastąpiło przeniesienie części uprawnień władzy publicznej na rzecz możnych i kościoła.

Wyróżnia się immunitet skarbowy (ekonomiczny) - w zakresie określonym w przywileju zwalniano ludność zamieszkałą na terenach immunizowanych od danin i przysług, które dotąd pobierali urzędnicy książęcy - nazywano to wolnością; przekazano możnym większość regaliów;

Immunitet sądowy (sądowo-administracyjny) - całkowity lub częściowy - wyłączał bądź ograniczał sądownictwo urzędników królewskich nad ludnością terenów immunizowanych. Znaczną część kar sądowych pobierał odtąd właściciel dóbr.

Podstawową formą własności ziemi od XIII w. była własność dziedziczna (alodialna), a jej posiadanie wiązało się z obowiązkiem służby wojskowej. System lenny występował jedynie na Śląsku i Pomorzu Zachodnim.

Wieś i kolonizacja wsi na prawie niemieckim.

Relatywnie niewysoka gęstość zaludnienia w Polsce umożliwiła osadnictwo przybyszów, głównie z „przeludnionego” zachodu, ale także z południa. W pierwszym przypadku nazwano je kolonizacją wsi na prawie niemieckim, w drugim - osadnictwem na terenach podgórskich na prawie wołoskim. Osadnictwo popierane było przez wszystkich feudałów Dochody właścicieli ziemskich - książąt dzielnicowych, kościoła, rycerstwa - zależały od liczby pracujących chłopów. Występują także zmiany w osadnictwie spowodowane migracjami wewnętrznymi np. mieszkańców Mazowsza na Podlasiu, czy Małopolan na Rusi Czerwonej.

Kolonizacja wsi na prawie niemieckim trwała na przestrzeni XIII-XV w.: XIII w. Śląsk, XIV - Małopolska i Wielkopolska, XV - Mazowsze, Podlasie, Ruś Czerwona. Wielkie Księstwo Litewskie nie było objęte kolonizacją. Do połowy XIV w. (czarna śmierć) napływ osadników z zachodu szacuje się na 2 tys. „głów” rocznie. Od „czarnej śmierci” także polskie wsie osadza się na prawie niemieckim.

Punktem wyjścia do lokacji wsi był immunitet, w którym władca przelewał na rycerza bądź opata:

• prawa zwierzchności osobistej

• prawa zależności gruntowej

• prawa zależności sądowej poza pewnymi wyjątkami - drobne sprawy ława wiejska, zbrodnie - nadal władca.

Osadników sprowadzał (organizował) zasadźca, który zawierał umowę z posiadaczem immunitetu. W kontrakcie osadniczym przewidywano lata wolnizny - zwolnienia od świadczeń - 10 - 20 lat (osadnicy często karczowali, osuszali itp. aby przygotować ziemię do uprawy); reliktem tego pozostały nazwy wsi: Wola, Wólka, itp. Następnie zasadźca stawał się dziedzicznym sołtysem. Sołtys przewodniczył ławie wiejskiej w sprawach drobnych wykroczeń, przy czym kara była najczęściej pieniężna. Sołtys zbierał czynsze od kmieci, a jego wynagrodzenie stanowiła 1/6 tych kwot, oraz 1/3 z kar sądowych orzeczonych przez ławę wiejską. W niektórych umowach lokacyjnych sołtys posiadał więcej niż 1 łan - 2-3, oraz dzierżawił młyn i karczmę. Od czasu Kazimierza Wielkiego sołtys zobowiązany był do służby wojskowej konno w poczcie pana. Sołtys podlegał sądowi leńskiemu - sołtysa traktowano jako niższego lennika. Król Kazimierz Wielki usiłował utworzyć odrębny stan sołtysi - najniższych wasali wobec władcy - proces ten został przerwany przywilejem Jagiełły 1423 w Warcie, gdzie stopniowo uprawnienia sołeckie przejmował właściciel ziemski. Dziedziczne sołectwa utrzymały się jedynie w królewszczyznach - dobrach królewskich zarazem państwowych.

Typowe dobra - włość - obejmowały od 15 do 20 gospodarstw kmiecych. Typowy nadział na 1 gospodarstwo to jeden łan =16 -17 ha. Wieś na prawie niemieckim (model włości) pokazuje poniższy rysunek.

POLA - GRUNTY ORNE

OZIMINA
D Z I A	D Z I A	D Z I A	D Z I A	P O L A	P O L A	P O L A
ODŁÓG
Ł K I	Ł K I	Ł K I	Ł K I	S O Ł T Y	P L E B A	D W O R S
JARE
KM I E C E	K MI E C E	K M I E C E	K M I E C E	S I E	Ń S K I E	K I E

gospodarstwa chłopów

Zmiany wprowadzone przez kolonizację:

• dwupolówkę i trójpolówkę nieregularną zastąpił przymus polny i regularna trójpolówka (patrz rysunek) podział na 3 niwy: jedna zasiewana jesienią (oziminy), druga wiosną (jare) i jedna zostawiona odłogiem; trójpolówka zmniejszała ryzyko nieurodzaju, pozwalała na lepszą organizację robót oraz wypas bydła na odłogach (pola nie zasiewane); wykorzystanie łąk i lasu należało do wsi i dworu - były to ziemie gminne, inaczej serwituty; wieś korzystała z lasu - wypas nierogacizny, zbieranie chrustu na opał, runa leśnego; pan zachował prawo polowania (zakazane dla chłopów)

• nowe narzędzia produkcji: pług koleśny z żelaznym lemieszem i odkładnicą, sierp do zbioru zbóż i kosa do siana; głęboka orka, wprowadzenie brony na poły żelaznej,

• powyższe zmiany zwiększyły wydajność ziemi z 3-4,5 q przy dwupolówce do 6-7,5 q przy trójpolówce regularnej; wydajność ta utrzymuje się do połowy XIX w.

• wprowadzano stopniowo zaprzęg koński (co związane było z wynalezieniem chomąta i szorów, podków), ale dominował zaprzęg wołowy Jedna morga (około 1/2 hektara) ziemi mogły zaorać dwa konie bądź 4 woły, jako że para wołów mogła pracować jedynie pół dnia; w ten sposób przejście na zaprzęg konny było bardziej ekonomiczne; niemniej zaprzęgi wołowe w niektórych regionach utrzymują się jeszcze do XX w.

• inwentarz to sprzężąj wołów lub koni, 2 -3 krowy, owce, niekiedy kozy i drób, nierogacizna (świnie) - pasały się w lasach bukowych i dębowych i przy braku paszy zimowej bito je w listopadzie przechowując mięso do następnego bicia; zachowywano zwierzęta do reprodukcji; problem przednówka (wiosna, kończą się zbiory z poprzedniego roku) i głodu;

• Zarówno gospodarstwo kmiece jak i rycerskie czy plebańskie miało charakter samowystarczalny, nadwyżki kierowano na zbyt - targi tygodniowe.

• Uprawiano głównie żyto i owies oraz rzepę i groch. Bartnictwo (dzikie pszczoły - pszczelarstwo dopiero w XVI w.) oraz rybactwo.

Świadczenia chłopów:

• na rzecz pana - dominował czynsz pieniężny choć istniały jeszcze relikty naturaliów. Pan otrzymywał od chłopa z łana: 10 miar zboża, 12 groszy + świadczenia zbiorowe - cielaka, świnię od całej wsi;

• na rzecz państwa - państwo pobierało do 1374 r. (przywilej koszycki) 2 miary zbóż i 12 groszy z łana chłopskiego (łany pańskie zwolnione). Po przywileju jedynie 2 grosze z łana.

• na rzecz kościoła - kościół otrzymywał z łana chłopskiego 10 % produkcji brutto (dziesięcina);

Po opłaceniu pana, państwa, i kościoła chłopu pozostawała reszta, nie musiało być to bardzo źle skoro napływają osadnicy, choć trzeba zauważyć, że przez określony w umowie czas byli oni zwolnieni ze świadczeń na rzecz pana (zakres zwolnień i czas ich obowiązywania zależał od warunków jakie przewidywały umowy osadnicze).

Podsumowując średniowiecze polskie i europejskie: podstawą ustroju agrarnego w Europie XII - XIV stulecia była niemalże we wszystkich krajach europejskich wielka własność ziemska, z drugiej strony występują gospodarstwa chłopskie obciążone powinnościami senioralnymi o różnym charakterze, choć z tendencją do uiszczania powinności (renty) w postaci czynszu (pieniądza).

TENDENCJE ZMIAN W ROLNICTWIE EUROPEJSKIM I POLSKIM W XV - XVIII W. DUALIZM AGRARNY.

Do końca średniowiecza pomimo różnic poziomu rozwoju gospodarczego, trendy zmian były podobne, a dystans gospodarczy się zmniejszał. Ewolucja stosunków społecznych i metod gospodarowania wyglądała podobnie na wschodzie jak i na zachodzie. W XV wieku w tych trendach zarysowują się różnice, które ujawnią się wyraźnie w wieku XVI i będą występowały do XVIII - XIX wieku.

Kierunki zmian w rolnictwie zachodnioeuropejskim - przykład Anglii:

1. gospodarstwo dworskie - likwidacja pańszczyzny, korzystania z chłopskiego inwentarza prowadziło do kurczenia się bądź likwidacji gospodarstwa dworskiego; jeśli zostawało to najczęściej były to ogrody, parki, lasy, stadnina; grunty oddawane były w dzierżawę nowym osadnikom, dzielona na mniejsze parcele przekazywane w użytkowanie chłopom; jeśli były duże gospodarstwa folwarczne (Anglia) to oparte o siłę najemną bądź częściowo przekazywane w dzierżawy. Dzierżawca był przedsiębiorcą rolnym - farmerem, zatrudniającym robotników; właściciel ziemski stawał się odbiorcą czynszu; w czasach Tudorów korzystano z ziem skonfiskowanych kościołowi;

2. gospodarstwo chłopskie - uiszcza czynsz jako główną formę świadczeń feudalnych, zanika pańszczyzna i naturalne świadczenia; to zmuszało chłopów do gospodarki towarowej, dawało możliwości dysponowania nadwyżkami pieniężnymi, wyboru struktury produkcji czy nawet specjalizacji; z drugiej strony wieś stawała się nabywcą produktów rzemiosła miejskiego; kontakt z rynkiem to kontakt także z ówczesnym światem, jego nowinkami, zdobyczami

3. poszerza się dziedziczne posiadanie ziemi przez chłopów poprzez umacnianie ich praw do gruntów użytkowanych, rozpowszechnia się system wolnych dzierżaw; w obydwu typach zdarzało się wykupywanie ziemi na własność; chłopi mogli swoje gospodarstwa poddzierżawiać, zamieniać, zastawiać; chłopskie prawo posiadania zbliżyło się do własności prywatnej.

4. zwiększał się obszar gruntów użytkowanych w różnych postaciach przez chłopów, zmniejszał się areał gruntów dworskich; własność gminna - wspólna - przejmowana była przez właścicieli ziemskich i często przeznaczana na pastwiska dla owiec - tzw. grodzenia (Anglia XVI i XVIII wiek) - owce zjadły ludzi; drobne gospodarstwa chłopskie pozbawione możliwości użytkowania ziem gminnych - pastwisk i nieużytków - upadały; natomiast dokonywała się koncentracja ziemi w rękach dużych dzierżawców - farmerów; bezrolni chłopi stanowili nadwyżkę siły roboczej szukając zajęć w handlu, żegludze, podbojach kolonialnych

5. w nowych warunkach zanikało poddaństwo osobiste chłopów - poszerzano swobodę przemieszczania się, osiedlania - formalnie w 1662 r. przyznano wszystkim obywatelom prawo swobodnego poruszania się i osiedlania się; jednocześnie państwo prowadzi walkę z włóczęgostwem

6. jurysdykcja patrymonialna - w Anglii chłopi w XV-XVI w. otrzymali wolność osobistą i podległość sądom powszechnym.

Od XV i XVI w. z różnych typów gospodarstw powstają farmy. Struktura ich właścicieli (bądź dziedzicznych użytkowników czy dzierżawców) jest dość rozbudowana. Są to zarówno gospodarstwa dawnych yeoman (odpowiednik szlachty zagrodowej w Polsce), jak i dawnych poddanych, którym udaje się doprowadzić do dzierżawy ziem należących do arystokracji (landlord). Typowa farma liczy od 12-16 ha (30-40 akrów). Farmy z hodowlą owiec były większe. Nową kategorią właścicieli rolnych to tzw. nowa szlachta - gentry (m. in. mieszczanie). Częściowo można ją porównać z polską szlachtą średnią z XVI wieku. Jej dobra pochodzącą głównie z sekularyzacji dóbr kościelnych 1535-1539, a także z przejmowanych majątków po rewolucji połowy XVII w. Tradycyjna arystokracja sięgająca starych rodów normańskich, po wojnach domowych i religijnych traciła majątki - zanikały rody i majątki. Nowa szlachta zastąpiła dawne rycerstwo średniowieczne. Uzyskiwała tytuły rycerskie baronów i diuków dzięki nadaniom królewskim, przez co wchodziła do Izby Lordów.

W ten sposób z rolnictwa utrzymuje się kilka grup ludności: arystokraci - landlordowie - właściciele ziemi, nie prowadzą działalności gospodarczej, utrzymują się z czynszów; farmerzy - prowadzą właściwą gospodarkę rolną - farma własna bądź dzierżawiona; robotnicy rolni - odpowiednich polskich zagrodników bądź komorników.

Zasada primogenitury w spadkobraniu - stosowana we wszystkich typach własności - przeciwdziałała rozdrobnieniu gospodarstw rolnych i skłaniała młodszych synów do poszukiwania różnorakich źródeł zarobku - kupiectwo, żeglarstwo.

Zmiany produkcji. Rozwój rolnictwa idzie w dwóch kierunkach:

1. produkcja roślinna głównie pszenicy, wprowadzenie nowego pługa i zaprzęgu konnego doprowadził, że na dniówkę można było zaorać 0,8 ha (wcześniej 1 akr - 0,4 ha). Wydajność z ha wynosi już 7 ziaren, tj. około 10 q z ha. Dopiero na przełomie XVIII i XIX w. Anglia staje się importerem żywności - duży przyrost ludności

2. hodowla owiec - owce cienkorunne (około 40 odmian). Początkowo wełnę eksportuje się do Niderlandów, od XVII w. przetwarza na miejscu - sukiennictwo angielskie.

Ponadto intensywna hodowla nierogacizny (skrzyżowanie świni chińskiej z europejską), wzrost hodowli bydła z uwagi na konieczność nawożenia pół dają duże spożycie mięsa.

W XVIII w. znika całkowicie przymus polny, nastąpiła likwidacja szachownicy pól, komasacja,

melioracje oraz początki płodozmianu czteroletniego, co zwiększyło areał zbiorów o 1/3.

Opisany proces przemian trwał przez cały okres XVI - XVIII wieku doprowadzając do uformowania kapitalistycznego rolnictwa w końcu XVIII wieku, a ludność zawodowo czynna w rolnictwie, jest mniejsza niż 50 % (w innych krajach Europy zdecydowanie więcej). Istotną cechą wsi brytyjskiej jest występowanie osób nie parających się wyłącznie produkcją rolną, tj. nakładców czerpiących dodatkowe dochody z prac poleconych do wykonania: przędzenie, tkanie, itd.

Kierunki zmian ustroju rolnego w Europie Środkowo - Wschodniej (na przykładzie Polski):

1. wzrost gospodarstwa pańskiego (folwarku) kosztem zagospodarowywania nieużytków, ziem gminnych bądź pustek (gospodarstw chłopów, którzy zbiegli bądź zmarli bezpotomnie, po pomorach), rzadziej w wyniku przejmowania gospodarstw chłopskich; w ten sposób kilku łanowe gospodarstwo pańskie powiększa się; w XVIII wieku obszar ziemi folwarcznej - dominialnej - zrównał się w wielu przypadkach z areałem ziemi chłopskiej - rustykalnej;

• folwark produkuje głównie na sprzedaż, jego produkcja ma charakter towarowy; celem działania folwarku jest zwiększanie produkcji na eksport - głównie zbóż; szczególny rozwój folwarków wzdłuż rzek spławnych, prowadzących do Bałtyku i Morza Czarnego (patrz załączone tablice);

• powyższe dążenia przynoszą wzrost wymiaru pańszczyzny od 1.-2 dni tygodniowo w XV w. do 5-6 dni bądź więcej, co wymagało utrzymywania przez większe gospodarstwo chłopskie parobka i dodatkowego sprzężaju; z tym się wiązał rozwój dworskiego aparatu przymusu; oprócz darmowej siły roboczej gospodarstwo chłopskie dostarczało sprzężaj - zwierzęta do pracy na polu - pańszczyzna piesza i sprzężajna, narzędzia, itp. Tę drugą mogły świadczyć tylko gospodarstwa duże - kmiece 8-16 ha; pańszczyzny pieszej dostarczały gospodarstwa zagrodnicze (ćwierciowe, ogrodnicze) - od 2 do 4 ha ziemi;

• egzekucja zwiększonego wymiaru pańszczyzny wymaga zaostrzania poddaństwa osobistego, ograniczenia możliwości migracji, opuszczania wsi, a więc wzmocnienia przywiązania chłopa do ziemi i umocnienia jurysdykcji patrymonialnej - władzy sądowniczej nad poddanymi; dlatego też mówimy o wtórnym poddaństwie, ostrzejszym od tego ze średniowiecza.

• przy towarowym charakterze gospodarstwa dworskiego chłopskie, obciążone pańszczyzną jest zaniedbywane, zamyka się na kontakt z rynkiem, co oznacza podcinanie korzeni gospodarki miejskiej nie mającej chłopskiego rynku zbytu

• gospodarstwo dworskie i chłopskie pozostają w swoistej symbiozie: byt dużego gospodarstwa folwarcznego zależał od kondycji gospodarstw chłopskich; upadek gospodarstwa chłopskiego w dłuższym okresie podcinał byt gospodarstwa folwarcznego; z drugiej strony chłop może liczyć na pomoc dworu w przypadku pożaru, nieurodzaju, zniszczeń, etc. Wszak od ilości siły roboczej zależy produkcja gospodarstwa dworskiego.

Owe odmienności dróg rozwoju nazwano dualizmem agrarnym. Dualizm to odmienność ustrojów gospodarczych, inny kierunek przemian gospodarczych. Zważywszy na to, że owe odmienności zaczęły się od rolnictwa, w XV i XVI wieku ujawnił się dualizm w rozwoju agrarnym Europy. Różnice dotyczyły relacji dwór - wieś (na zachodzie całkowite odchodzenie od odrobkowych form świadczeń, znoszenie zależności osobistej i patrymonialnej, zaś w Europie Środkowej i południowo - wschodniej refeudalizacja: zaostrzone poddaństwo, w świadczeniach chłopskich dominuje pańszczyzna), ale przyniosły daleko idące konsekwencje w strukturze posiadania ziemi, co łącznie oznaczać będzie ukształtowanie się innych ustrojów rolnych i innego typu gospodarstw rolnych. Z tym związany będzie nowy podział ról we wzajemnej wymianie handlowej i produkcji: dominacja rolnictwa i jego płodów w Europie Środkowo-wschodniej, istotne znaczenie dziedzin pozarolniczych oraz przedmiotów rękodzielniczych i kolonialnych w Europie Zachodniej. Konsekwencje dotyczyć też będą powstania odmiennych struktur społeczeństw oraz możliwości rozwoju gospodarki pozarolniczej, stąd szersze określenie dualizm gospodarczy. Tak więc choć w obu częściach Europy dominującą rolę w ustroju agrarnym będzie miała wielka własność ziemska, to ów uniformizm w podziale własności nie wytworzył podobnej organizacji gospodarczej. W Europie Zachodniej dominującym stał się ustrój czynszowy, w Europie Środkowo-wschodniej ustrój czynszowy zaczyna się zmieniać w całkiem inną organizację, w której dominującą rolę odgrywać będą wielkie gospodarstwa pańskie i pańszczyzna. W Europie Zachodniej rozwinęły się różne formy dzierżawy, podczas gdy w Europie wschodniej tzw. wtórne poddaństwo i jego konsekwencja - folwark pańszczyźniany.

W uproszczeniu granicę pomiędzy tak zarysowanym wschodem i zachodem stanowi Łaba i wschodnie krańce Alp. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana występować będzie na ziemiach polskich. w krajach nadbałtyckich, w Prusach, Czechach, na Węgrzech, w Austrii, Mołdawii czy w państwie moskiewskim. Zważywszy na to, że w tym układzie geograficznym nie mieszczą się państwa skandynawskie, czy Bałkany czasem używa się innego podziału Europy - centrum i peryferie. W centrum Europy czynsz przekształcił się w dzierżawę okresową, co po stuleciach przyniosło system farmerski. W Skandynawii dominowały drobne gospodarstwa wolnych chłopów (nie było poddaństwa). Na Bałkanach, które znalazły się w państwie tureckim ludność chrześcijańska płaciła daninę w różnych postaciach na rzecz państwa i tureckich właścicieli ziemi. Chłopi byli raczej poddanymi państwa niż sipojów - tureckich feudałów. Na południu Półwyspu Apenińskiego i na Półwyspie Pirenejskim utrzymał się system połownictwa. W Irlandii podbitej przez Anglię czynsz wobec irlandzkich drobnych dzierżawców ziemi. Właścicielami byli angielscy arystokraci. W samej Anglii poddaństwo zanikało w XVI w.

Przyczyny powstania systemu folwarczno - pańszczyźnianego - Polska.

Początki tego procesu sięgają XV stulecia. Rozwój ustroju pańszczyźnianego zależał od dwu zasadniczych czynników:

1. łatwości zbytu płodów rolnych za granicą, głównie zboża

2. możliwości prawnych poszerzania i egzekwowania poddaństwa chłopów, czyli systemu politycznego i prawnego.

Ad. 1. Sprzedaż produkcji jest zasadniczym celem wielkich folwarków - gospodarstw pańskich, a łatwość zbytu stanowi warunek niezbędny dla ich zakładania. Ów zbyt to m. in. rynki Europy Zachodniej, głównie Niderlandów. Według szacunków eksport zbóż z Gdańska w II połowie XVI w. sięgał 20-40 tys. łasztów rocznie, w I połowie XVII w. dochodził do prawie 100 tys. łasztów, w II połowie XVII w. załamał się - średnie pięcioletnie wahają się od 20 do 50 tys. łasztów. W wieku XVIII wahania są bardzo duże, maksymalne kwoty wywozu sięgały 40 tys. łasztów, minimalne kilkunastu tysięcy łasztów. Wywożono głównie żyto, ale w XVIII w. coraz istotniejsza staje się pszenica - jej eksport dochodzi do 50% całego wywozu, a nawet tę wielkość przekracza. Liczby te nie pokazują oczywiście ani całego eksportu, ani tym bardziej całkowitej produkcji, ale pozwalają opisać wpływ czynników zewnętrznych - eksportu - na gospodarkę rolną folwarku. Jest oczywistym, że na rozmiary wywozu wpływ miał popyt zewnętrzny, możliwości zwiększania produkcji w kraju, ale także opłacalność, a więc poziom cen.

Dlaczego Europa Zachodnia zwiększała w XVI i I połowie XVII w. import zboża, a potem się on załamywał. Wśród przyczyn tego zjawiska wymienia się:

1. wzrost demograficzny i wyczerpywanie ekstensywnych możliwości (poprzez zagospodarowywanie kolejnych ziem) zwiększania produkcji, udawało się to w niektórych regionach; plony nie przekraczały 10 q z ha, co przy wahaniach urodzaju, a z drugiej strony wzroście liczby ludności oznaczało wzrost popytu;

2. wzrost dochodów i konsumpcji wszystkich warstw ludności, rozwój rynku wewnętrznego oraz wzrost liczby ludności miejskiej powodowały wzrost popytu na produkty rolne, żywność zwłaszcza zboża stanowiła dominującą część konsumpcji, z drugiej strony wzrost popytu na produkty rolne zachęcał rolników do specjalizacji w produkcji rolnej: sukiennictwo to popyt na wełnę, a więc hodowla owiec; rozwój miast to popyt na produkty mleczne, a więc hodowla krów; spożycie mięsa to hodowla świń, itd. itp. wzrost hodowli to wzrost popytu na paszę, a więc zboża;

3. rewolucja cen - wzrost cen w XVI i XVII w. przenoszący się wraz z handlem z zachodu na wschód, czyli wzrost cen na Zachodzie wyprzedzający wzrost cen na wschodzie (patrz rysunki niżej); skutki owego wzrostu cen są wielorakie: spadek wartości wyrażonych w stałych kwotach, co miało wpływ na zmianę struktury dochodów, relatywnie szybszy wzrost cen rolnych (problem z elastycznością podaży produkcji rolnej - w krótkim czasie przy ograniczeniach agrotechniki, wydajności ziemi) niż przemysłowych;

Dla gospodarki polskiej - eksportującej towary rolne, zwłaszcza zboże, ów wzrost cen był istotny dla zwiększania wywozu. Miał też duży wpływ na ekonomikę gospodarstwa dworskiego produkującego na eksport, pośrednio również na inne gospodarstwa. Najlepiej proces ruchu cen towarów kupowanych przez Zachód a sprzedawanych przez Polskę widać na przykładzie cen gdańskich (Gdańsk można uważać za stolicę gospodarczą Polski, ceny gdańskie zależały od cen zachodnioeuropejskich, szczególnie amsterdamskich, wpływały na ruch cen w głębi kraju).


Poniżej pokazano dwa rysunki dotyczące cen żyta (najważniejszego towaru eksportowego Polski, choć od II połowy XVIII w. równie duże były ilości eksportowanej pszenicy) w Gdańsku: na pierwszym rysunku widać ceny w mierniku stałym - srebrze - oraz ceny w groszach - polskich jednostkach pieniężnych. Z uwagi na spadek siły nabywczej grosza wzrost cen w tym mierniku jest zdecydowanie wyższy. Drugi rysunek dokładniej pokazuje jedynie ruch cen w jednym mierniku - srebrze - a więc można go traktować jako bardziej adekwatny dla pokazania zmian cen zbóż w ogóle (wynikający przede wszystkim ze zmian popytu na Zachodzie i podaży krajowej).




Oczywistym jest, że tak jak wzrost cen zachęcał do zwiększania produkcji i eksportu oraz dawał wzrost przychodów z tego tytułu, tak spadek cen od połowy XVII w. będzie przyczyną załamania przychodów i trudności gospodarki folwarcznej.

Ad. 2. Początki folwarku pańszczyźnianego w Polsce sięgają przywileju z 1423 r. pozwalającego na wykup prawa sołeckiego od nieposłusznych sołtysów. W 1496 r. konstytucja sejmu piotrkowskiego i przywiązanie chłopa do ziemi (poddaństwo osobiste), 1518 - jurysdykcja patrymonialna, 1520 - konstytucje sejmu bydgoskiego zakazują chłopom opuszczania wsi, nakazują odrabianie pańszczyzny wyznaczonej przez pana i przekazują chłopa pod pełną jurysdykcję i władzę pana w swych dobrach. Pańszczyzna tygodniowa (w gospodarce na prawie niemieckim występowały pańszczyzny w wymiarze rocznym 12 dni w roku, statuty bydgosko-toruńskie 1520 pańszczyzna wymierzana tygodniowo, początkowo 1 dzień z łana).

System folwarczno-pańszczyźniany wprowadzony został także w dobrach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na terenach tych występowały duże połacie ziemi królewskiej - królewszczyzny. Dokonano tam od połowy XVI wieku dokonano reformy agrarnej - tzw. pomiara włóczna. Dokonano komasacji gruntów, wprowadzono przymus polny, trójpolówkę i nowoczesne narzędzia - pług koleśny, bronę, itp. Włóka stanowiła około 21,3 ha i przyjęto proporcje, że 7 włók chłopskich ma obrobić jedną włókę folwarczną. Każda z owych 7 włók chłopskich dostarczała pańszczyznę sprzężajną w wysokości 2 dni w tygodniu przez 49 tygodni w roku. Oprócz tego obowiązywała danina w naturaliach oraz czynsz. W wyniku reformy dochody skarbu wzrosły 4-krotnie. Szacuje się, że reformę wprowadzono na około 1,3 mln ha. Na początku XVII w. reforma agrarna objęła dobra prywatne na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Ujednolicono powinności chłopskie i uzależniono ich rozmiary od wielkości i jakości gruntów. Przeciętny nadział chłopski wynosił ¾ włóki, tj. około 16 ha, tj. około 1 łana.

Folwark a gospodarstwa chłopskie.

W ramach systemu folwarczno - pańszczyźnianego obserwujemy wzrost areału gruntów folwarcznych - ziemi dworskiej o około 15 %. Rozwój folwarku następował przede wszystkim przez zagospodarowanie pustek (gospodarstw po śmierci głowy rodziny, porzucanych przez chłopów, opuszczonych w wyniku wojen, zarazy, itd.) bądź zagospodarowywanie nieużytków.

Najczęściej występowały 2 typy folwarków - o powierzchni do około 50 ha ziemi dworskiej bądź do około 140 ha. Nie wchodzą tu grunty chłopskie. Przyjmuje się, że w Koronie 1 łan folwarczny obsługiwało od 1 do 2 łanów (patrz poniższa tablica). Szacuje się, że w XVI wieku 1 łan dworski tj. około 16,8 ha w folwarku dawał rocznie 35-55 zł czystego dochodu (na 1 ha przypadało 2,1 - 3,3 zł), chłopski od 2,5-3,5 zł.

Wyszczególnienie	Ogółem - wieś		W tym:
						gospodarstwa kmiece		folwark
Przeciętny areał folwarku i gospodarstw kmiecych w Koronie w latach 1551-1580 w łanach
Korona Małopolska Mazowsze Wielkopolska Wschodnia Wielkopolska Zachodnia	8,1 8,8 9,1 7,1 7,9		4,5 5,5 3,5 3,5 4,4		3,6 4,0 3,6 3,6 3,5
Rozwój folwarku w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego XV - XVIII wiek
Folwark w łanach			Grunty folwarczne w % ogółu gruntów wiejskich
XV w. Początek XVI w. Koniec XVI w. 1 połowa XVII w. 2 połowa XVII w.	3,2 5,2 11,0 13,0 11,0		13 16 20 30 20
Szacunkowa wielkość folwarku szlacheckiego w Wielkopolsce 1500-1655 w łanach
1500-1550 1551-1580 1581-1605 1606-1630 1631-1655	3,0 3,5 4,0 4,4 6,2
Folwarki w dobrach szlacheckich województwa kaliskiego
	Liczba wsi		Liczba folwarków		Liczba wsi na folwark
		1580-1605	1631-1655	1580-1605	1631-1655	1580-1605	1631-1655
Razem Własność szlachecka Własność magnacka	134 116 18	301 162 139	169 157 12	271 171 100	0,8 0,7 1,5	1,1 1,0 1,4

W 1580 r. powstaje opracowanie dotyczące ekonomiki folwarku „Gospodarstwo” Anzelma Gostomskiego. Uważa on, że optymalne proporcje są wówczas, gdy obszar folwarku przynosi tyle zbiorów, co grunty chłopskie po potrąceniu dziesięciny. Uważał, że można uzyskać około 8 q z 1 ha. Mały folwark 50-70 ha dawał 26 ton ziarna i przynosił 175 zł czystego zysku (na 1 ha 2,5 - 3,5 zł).

Poza systemem folwarczno - pańszczyźnianym pozostawały wsie bądź gospodarstwa czynszowe, których większe kompleksy spotykamy na Podkarpaciu i na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej. Na południowo - wschodnich kresach w królewszczyznach dominowały czynsze. Wsie czynszowe porozrzucane były też na zachodnich obszarach i w Prusach Królewskich - powtórna faza kolonizacji niemieckiej silna od drugiej połowy XVII w. W całej Rzeczpospolitej wsie czynszowe stanowiły zdecydowaną mniejszość. Najważniejszą rolę w strukturze chłopskich powinności odgrywała pańszczyzna - wsie pańszczyźniane. Była ona odrabiana przez gospodarstwa kmiece (sprzężajna), zagrodnicze (piesza).

Typy gospodarstw chłopskich zależały od ich wielkości, a co za tym idzie wymiaru i charakteru powinności. Można mówić o gospodarstwach kmiecych, zagrodniczych, chałupniczych. Przykład: starostwo lipiańskie w Prusach Królewskich:

• w 6 wsiach folwarcznych było 6 komorników, 10 chałupników i 40 zagrodników;

• w 6 wsiach gburskich (czynszowych) - sami kmiecie - 20 dwućwierciowych, 4 trzyćwierciowych, 42 czteroćwierciowe (odpowiednio ½ i ¼ łana ziemi).

Według innych obliczeń dokonanych na podstawie 469 wsi, wśród 17375 gospodarstw ogółem gospodarstwa drobne kmiece i zagrodnicze stanowiły 57 % ogółu gospodarstw, bezrolne komorników i chałupników - 15,1 %, większe kmiece - 4 %. Można stwierdzić, że największy odsetek gospodarstw kmiecych występował we wsiach czynszowych.

W II połowie XVII w. obserwujemy spadek liczby gospodarstw kmiecych, wzrost zagrodniczych. (to oprócz rozwoju systemu folwarcznego skutek wojen). Przykład pokazuje tablica.:

Gospodarstwa chłopskie starostwa korczyńskiego w XVII w.

Kategoria ludności	1600	1616	1660	1600	1616	1660
		W liczbach bezwzględnych			W procentach
Ogółem	259	338	327	100,0	100,0	100,0
Kmiecie	98	86	46	37,8	25,4	14,1
Zagrodnicy	107	155	234	41,3	45,9	71,6
Chałupnicy	44	89	28	17,0	26,3	8,6
Karczmarze	8	7	9	3,1	2,1	2,8
Młynarze	2	1	10	0,8	0,3	3,1

ROLNICTWO W XVIII W. (Polska i wybrane kraje)

POLSKA.

Tak jak w poprzednich stuleciach można mówić o trzech dominujących typach własności w rolnictwie. Pokazuje to poniższa tablica, przy czym dla pokazania zasięgu danej własności posługujemy się informacjami pośrednimi (liczba ludności) odnoszącymi się do niektórych regionów:

Posiadanie ziemi według własności

Województwo	WŁASNOSĆ
		szlachecka	duchowna	królewska	razem
Kaliskie koniec XVI wieku
W łanachª W % ogółem	8381 75	1778 16	943 9	11103 100
Krakowskie 1772
Ludność w % ogółem	50,6	33,7	14,9	100,0
Sandomierskie 1772
Ludność w % ogółem	64,2	23,1	12,2	100,0

ª 1 łan = 16,7-17,5 ha, tj. 30 morgów.

Dla końca XVIII w. posiłkujemy się obliczeniami Korzona odnoszącymi się do 1791 r. dotyczącymi całego państwaDotyczą one liczby poddanych chłopów, ale pokazują też pośrednio strukturę posiadania ziemi według 3 typów własności:

• na królewszczyzny (starostwa i ekonomie) przypada 19 % poddanych,

• na dobra duchowne 17 %,

• na dziedziczne - szlacheckie - 64 %.

Jeśli nawet dane te nie są dokładne to wyraźnie pokazują dominację własności prywatnej - szlacheckiej. W grupie tej występowała też własność drobnoszlachecka. W XVI w. w Wielkopolsce drobna szlachta posiadała prawie 5% roli (bez ról miejskich) i liczyła 3,25 % ogółu głów ludności wiejskiej. Na Rusi Czerwonej liczby te wynosiły 0,62 % i 0,4 %, na Mazowszu - krainie drobnej szlachty - 33,6 % i 25,1 %. Korzon ustalił liczbę drobnej szlachty w końcu XVIII w. na 407 tys. osób w całej Rzeczpospolitej, co stanowiło 4,5 % ogółu ludności oraz 5,6 % ludności wiejskiej. W tej grupie znalazła się drobna szlachta mająca własne grunty oraz szlachta czynszowa - dzierżawiąca grunty wielkiej własności, oficjaliści i inni.

W wyniku wojen (potopu) rozpoczął się proces koncentracji własności ziemi w rękach magnackich, przez co wzrastała liczba szlachty bezrolnej. W dobrach magnackich było to bez porównania łatwiejsze niż w dobrach ziemiańskich. Gdy na 400 wsi w dobrach Sapiehy zniszczono 200, to z pozostałych 200 dokonywano procesu odbudowy, gdy u ziemianina klucz składający się z 7 folwarków został zniszczony, nie miał on środków na odbudowę. W tej sytuacji bądź zapożyczał się u magnata biorąc pod zastaw ziemi pożyczkę, bądź ziemię sprzedawał. Zaczęły powstawać wielkie latyfundia w skład których wchodziły dziesiątki, a nawet setki folwarków. O ile w ziemiańskim kluczu folwarcznym właściciel sam doglądał produkcji, to nie było to oczywiście możliwe w systemie latyfundialnym. Administrowano nimi bezpośrednio przy pomocy urzędników (koszty administracji pochłaniały blisko połowę dochodów i wszystkie instrukcje dla personelu administracyjnego nie przynosiły rezultatu - słynny instruktaż księżnej Jabłonowskiej z Siemiatycz). bądź oddawano w dzierżawę.

Drugim rozwiązaniem - jak wspomniano wyżej - było przekazanie klucza dóbr w dzierżawę najczęściej na okres od 3 do 10 lat. Oprócz tego spotykamy się z dzierżawą za zasługi - czasem czasowe, często dożywotnie. Rozwiązanie to także nie przynosiło oczekiwanych efektów, gdyż dzierżawca chcąc się szybko dorobić doprowadzał do dezolacji - dekapitalizacji majątku. Racjonalniej prowadzone były dzierżawy długookresowe. Być może gdyby były to dzierżawy dożywotnie bądź wieczyste, to tak jak w Anglii, dałoby to lepsze rezultaty. Zapewne dzierżawcy często nie potrafili prowadzić gospodarstw, trudna też była ogólna sytuacja gospodarcza. Niemniej w XVIII w. pojawiają się próby przekazywania łanów folwarcznych w dzierżawę kolonistom lub chłopom. O ile koloniści sascy czy holenderscy potrafili prowadzić gospodarstwo na własne ryzyko, o tyle chłopi miejscowi nie.

Proces koncentracji ziemi miał duże znaczenie polityczne. O ile w połowie XVI wieku istniała pewna równowaga miedzy magnaterią i warstwą ziemiańską, a w szeregu przypadków np. egzekucja dóbr zwyciężała szlachta, o tyle od połowy XVII w. czynnikiem dominującym stała się magnateria, a w izbie poselskiej reprezentującej szlachtę znaleźli się posłowie popierani przez magnata.

Właściciele polskich średnich i małych folwarków byli najczęściej na miejscu i zajmowali się prowadzeniem swojego gospodarstwa (system dzierżaw nie był rozpowszechniony). Korzystali z najemnej pracy (stała służba i robotnicy dzienni, tygodniowi, a więc sezonowi) oraz z pańszczyzny. Często szeregi służby zasilali małorolni chłopi. Byli to komornicy, chałupnicy, zagrodnicy: np. zagrodnicy w zamiast za ordynarię mieli robić w lesie 3 dni piesze męskie i 3 dni z dziewką, w zimie po 2 dni tygodniowo, chałupnicy i komornicy w lecie codziennie, zimą wedle potrzeb. Od służby różnili się tym, że nie mieszkali w folwarku, ale we wsi. Według lustracji 10 folwarków w królewszczyznach województwa sandomierskiego i Rusi Czerwonej w latach 60 XVI w. na jeden folwark przypadało przeciętnie 5,5 osób stałej służby, podobnie w XVIII w.

Chłopi wraz z rodzinami prowadzili gospodarstwa we wszystkich wymienionych wyżej 3 typach własności. Największą grupę stanowili poddani chłopi: w dobrach szlacheckich - około 55% ogółu chłopów, zamieszkujący królewszczyzny - około 15 % i ekonomie królewskie około 3 %, razem 73%. Wolni chłopi, głównie pochodzenia saskiego czy holenderskiego, osadzeni na czynszu - około 16 %.

Poddanego chłopa obowiązywała pańszczyzna tygodniowa, czynsze - znikome znaczenie, daniny naturalne - nabiał, jaja, drób, daremszczyzny, tłoki, prace szarwarkowe. Na rzecz kościoła szła dziesięcina snopowa, na rzecz państwa - podatki (w niektórych okresach pobór stanowiący wielokrotność normalnych podatków). Przy powinnościach chłopskich właściciele ziemscy (dziedzice) powoływali się na to, że „od najdawniejszych czasów były one wykonywane”. Kiedy w XIX w. należało formalnie uzasadniać tę „tradycję”, przedstawiano dowody pisane w postaci przywilejów królewskich, inwentarzy powinności, aktów nadania czy lustracji przeprowadzonych przy okazji ustanowienia w 1789 r. podatku ofiary (podatek od dochodów, za dochód uznawano także korzyści płynące ze świadczeń chłopskich, które przeliczano na pieniądze). Podobne inwentarze zestawiono w okresie bezpośrednio pozaborowym w zaborze pruskim i austriackim (względy skarbowe). Tego typu informacje zawarte także były w umowach kupna - sprzedaży dóbr, wszak zakres chłopskich świadczeń był wymiernym składnikiem wartości dóbr.

Wojny toczone na obszarze Rzeczpospolitej (wojny połowy XVII w. i wojna północna - początek XVIII w.) powodujące szczególne zniszczenie gospodarstw chłopskich zmuszały właścicieli ziemskich do niesienia pomocy swoim poddanym (odbudowa domostw, wyposażenie gospodarstwa chłopskiego w tzw. załogę - sprzężaj) w celu odtworzenia normalnego gospodarstwa.

Zniszczenia wojenne w obu omawianych okresach doprowadziły za każdym razem do spadku produkcji roślinnej o 50 %, przy zmniejszeniu powierzchni zasiewów o 30 %, co wskazuje na spadek wydajności ziemi. Produkcja zwierzęca zmalała o 1/3. Trudna sytuacja polskiego rolnictwa jest też widoczna przy analizie wydajności ziemi, która spadła do 2-3 ziaren z 1 zasianego, co było wyraźnym cofnięciem się w stosunku do XVI w., kiedy wydajność ziemi w Polsce była porównywalna z europejską:

Plony zbóż w Polsce i wybranych krajach w XVI wieku.

Kraje	pszenica	żyto	jęczmień	owies	4 zboża
		W ziarnach (wielokrotność zbioru do wysiewu)
Niderlandy	10,4	.	8,2	4,0	7,5
Anglia	6,5	8,1	3,6	4,3	5,5
Francja	5,5	.	.	.	5,5
Hiszpania	3,5	.	.	.	3,5
Niemcy	4,7	4,2	4,5	4,3	4,4
Dania	.	2,7	3,2	2,2	2,7
Polska (Korona)	4,9	4,8	6,2	4,8	5,1
Litwa	2,8	2,8	3,6	2,7	3,0
Rosja	1,7	2,8	5,0	2,2	2,9

Według W. Kuli w rolnictwie polskim XVI - XVIII w. można mówić o dwóch sektorach z punktu widzenia kontaktu z rynkiem:

• naturalnym - gospodarstwa prowadzone przez chłopów

• towarowo-eksportowym - grunty należące do folwarków.

Jednak by mógł funkcjonować sektor towarowy musiał działać sektor naturalny dostarczający robocizny, sprzężaju, nawozów, itp. Zniszczenia wojenne naruszyły oba sektory, załamanie możliwości eksportowych (proszę spojrzeć na poniższą tablicę - załamanie eksportu, zwłaszcza zbożowego, i importu, od II połowy XVII w.; miało to też związek z ruchem cen pokazanym wyżej) przyniosło dodatkowe trudności, a próbą ich przezwyciężenia było wzmocnienie systemu folwarczno - pańszczyźnianego, co w konsekwencji załamało gospodarkę chłopską, a za nią dworską.

BILANS HANDLU MORSKIEGO GDAŃSKA

Lata	1565-1585	1595-1615	1625-1645	1665	1675	1685	1695	1748
		(dane średnioroczne)
		w tysiącach talarów
Import	380,3	752,0	1780,2	90,0	430,0	880,0	210,0	1143,3
Eksport	1052,6	1338,2	1958,4	350,0	700,0	1400,0	640,0	2926,7
Saldo	+672,3	+586,2	+178,2	+260,0	+270,0	+520,0	+430,0	+1783,4

Załamanie wywozu zboża przez Gdańsk od połowy XVII w. potwierdzają różne źródła.

Zmniejszenie dochodów właścicieli ziemi z tradycyjnych źródeł przyniosło poszukiwanie nowych. Będzie to monopol propinacyjny oraz inne monopole dworskie, łącznie z przemysłem dworskim. O ile w połowie XVII w. propinacja przynosiła kilka procent dochodów, o tyle w połowie XVIII w. już kilkadziesiąt procent.

Przed kilku dziesiątkami lat toczyła się w polskiej historiografii dyskusja czy system gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej przyniósł długotrwały kryzys gospodarczy, który doprowadził do upadku Rzeczpospolitej. Przeciwny tej hipotezy stwierdzali, ze wszak system taki istniał w państwach ościennych Rosja, Węgry, Czechy, Prusy i nie przyniósł takich efektów. Gdzie więc tkwiła odmienność Polski? Wydaje się, że wystąpiły tu 3 odmienne czynniki w stosunku do państw ościennych. Po pierwsze klęska demograficzna, po drugie zniszczenia wojenne, których nie dało się odbudować, po trzecie brak silnego państwa, które by ograniczało ucisk szlachecki. W Polsce zabrakło tego. Próby wyjścia z tej sytuacji pojawiają się dopiero w II połowie XVIII w.

W ostatnim 25-leciu XVIII w. ożywienie życia gospodarczego, w tym rolnictwa. Koniunktura na zboże, przy niskiej wydajności ziemi zwiększanie zasiewów, zwiększano udział propinacji w dochodach, wzrost hodowli - sprowadzanie z Holandii radowych krów, hodowla wełnistych merynosów, różnicowano pańszczyznę, ale położenie chłopów nie uległo istotnym zmianom stąd ucieczki na Śląsk, Ukrainę do Prus.

Sytuacja ta, przy spadku wydajności chłopa, przynosi w niektórych dobrach magnackich przenoszenie chłopów na czynsze: Andrzej Zamojski, Paweł Brzostowski, Stanisław Poniatowski., Stanisław Poniatowski bratanek królewski w 1777 r. łączy to z parcelacją folwarków, chce zbliżyć system do poznanego przezeń w Anglii systemu dzierżawy dużych gospodarstw przez chłopów. Następuje też rozwój osadnictwa czynszowego - niemieckiego, holenderskiego, niekiedy polskiego. Tak więc obok tradycyjnych grup chłopów pojawili się czynszownicy, dzierżawcy. Postępujące rozwarstwienie.

Początki nauk rolniczych Krzysztof Kluk (proboszcz w Ciechanowcu) propaguje uprawę koniczyny i okopowych, m. in. ziemniaków. Ocenia się do ponownie wzrasta ilość ziaren z jednego zasianego do 4 -5, czyli jak w XVI wieku.

Ani Konstytucja 3 maja, ani manifest połaniecki z 1794 r. nie likwidują poddaństwa i pańszczyzny, tworząc jedynie furtkę w postaci zniesienia poddaństwa dla zasłużonych żołnierzy - Wojciech Bartos nazwany Głowackim, Świstacki - awansowani do stopni oficerskich.

Dodatek: sytuacja w rolnictwie wybranych krajów europejskich (problem zróżnicowania systemu własności rolnej).

Prusy. Prusy Wschodnie: dominowała własność gruntów panującego 2/3 wszystkich gruntów. Statystyka z 1701 r. wymienia: 353 rodziny drobnej szlachty, przy czym za drobnego szlachcica uważano tego, który miał do 6 włók ziemi (prawie 100 ha); wolnych chłopów w posiadłościach chełmińskich (własność chłopska o genezie średniowiecznej, posiadłości nadawane prawem lennym z obowiązkiem pełnienia ograniczonej służby wojskowej, chłopi ci podlegali jurysdykcji panującego), podobne do „chełmińskich” posiadłości „wolnych prusaków” - tubylców, którzy oddali się pod opiekę państwa zakonnego oraz inni wolni chłopi „siedzący” w obrębie wielkiej własności.

W Brandenburgii do panującego należało 44 % gruntów, do szlachty 55 %, do kościoła 1 %, na Pomorzu Wschodnim odpowiednio 13 %, 87 % i 0 %, podobnie w Szlezwiku i Holsztynie. Liczba nieszlacheckich drobnych rolników na Pomorzu Wschodnim na początku XIX w. 3 % ogółu drobnych gospodarstw, w Brandenburgii na zachód od Odry 4 %, na wschód od Odry 1 %.

W Bawarii w drugiej połowie XVIII w. tylko 6 % ogólnej liczby gospodarstw i tylko 4 % gruntów włościańskich nie podlegało zwierzchnictwu gruntowemu, jeszcze mniejszy odsetek w północno-zachodnich Niemczech.

Regiony nadmorskie - tam bardzo licznie występowała drobna szlachta (18 % obszaru), całkowicie zajmująca się rolnictwem, nie różniąca się poziomem życia od włościan. Bywały też okolice z dominującą własnością włościańską, czasami obciążoną czynszami, często nie podlegającą ciężarom publicznym. Można rzec że był to pierwszy typ ustroju rolnego opierający się na zupełnie wolnych gospodarstwach chłopskich i nie różniących się od nich drobnoszlacheckich.

Regiony zachodnich krajów niemieckich - rozlegle posiadłości domeny królewskiej - panujący posiadał zwierzchnią własność nawet nad 80 % dworzyszcz. Dominującym właścicielem pozostawały gospodarstwa włościańskie, im dalej na zachód tym folwark miał mniejsze znaczenie i był rzadszą formą organizacji. Część ziemi folwarcznej drogą dzierżaw przeszła w ręce chłopów. Gospodarstwa pańskie jeśli istniały to nie przekraczały obszarem gospodarstwa włościańskiego. Dochody czerpano z czynszów i danin. Wschodni typ wielkich folwarków spotykano rzadko.

Francja. Wielka własność ziemska oparta na zasadach systemu lennego. Lenna bywały szlacheckie i włościańskie, jedne i drugie mogły zależeć bezpośrednio od króla bądź od wielkiego właściciela ziemskiego. Najmniej własności chłopskiej było sporo: na północnym zachodzie (20% obszaru), na samej północy - 30%, prawie 50 % środkowa Francja, ponad 50 % na południu. Wobec stosunków europejskich są to bardzo duże liczby. Państwo absolutystyczne znacząco ograniczyło realne znaczenie praw wielkiej własności ziemskiej w stosunku do tej kategorii ludności, swoboda prowadzenia gospodarstwa była znaczna, powinności niewielkie, czasem żadne.

Zasięg domeny królewskiej Formalny bardzo rozległy tylko formalnie, faktycznie były to lenna szlacheckie, częściowo lenna włościańskie - prawa króla ograniczały się niewielkich dorocznych powinności. W królewszczyznach znajdowały się natomiast bardzo liczne pałace, zamki, parki. Gospodarstwo pańskie przybierało niewielkie rozmiary. Domenę pańską dzierżawiono chłopom, pozostawiane gospodarstwo użytkowane przez pana było niewielkie, jeśli zaś „statystycznie” zajmowały duże obszary to wynikało stąd, że obejmowały parki, ogrody, lasy, pastwiska, jeziora czy nieużytki. Często i te obszary były dzierżawione. Dostępne statystyki dla niektórych obszarów mówią, że tylko kilka - kilkanaście procent właścicieli ziemskich miało własne gospodarstwa. Jeszcze mniej prowadzeniem gospodarstwa zajmowało się mieszczan, którzy nabywali ziemię. Normą było przebywanie poza obszarem własnych dóbr (absenteizm) i jedynie czasowe pojawianie się. Mieszkali głownie w mieście, na wsi bywali okazyjnie.

WYKŁADY Z HISTORII GOSPODARCZEJ WNE UW 2003/2004

Dr Cecylia Leszczyńska

WYKŁAD VI. (13. 11. 2003 r.)

Wielkie reformy agrarne w XIX wieku. Rolnictwo ziem polskich i rolnictwo europejskie w XIX wieku. Likwidacja średniowiecznych zależności, reformy uwłaszczeniowe, struktura agrarna, postęp agrotechniczny.

1. LIKWIDACJA PODDAŃSTWA I PAŃSZCZYZNY. PROBLEM WŁASNOŚCI ZIEMI.

Europa. Na przemiany w rolnictwie miały wpływ zniesienie poddaństwa i pańszczyzny. W Anglii i Niderlandach zanikły już w XVI wieku i tam postęp rolniczy zaczął się najwcześniej. We Francji poddaństwo osobiste zniosła rewolucja w 1793 r. W krajach europejskich satelickich wobec napoleońskiej Francji poddaństwo likwidowane było na początku XIX wieku, na przykład w Księstwie Warszawskim w 1807 r. Podobnie w Prusach. W monarchii habsburskiej stało się to w 1848 r., w monarchii rosyjskiej 1861, w krajach bałkańskich - po wyzwoleniu z dominacji tureckiej 1877-1878, a najpóźniej w Macedonii - po wojnie bałkańskiej 1913 r.

W okupowanej przez Anglików Irlandii utrzymał się do początków XX wieku system na poły feudalny - chłopi dzierżawili od właścicieli ziemi, głównie Anglików, niewielkie gospodarstwa rolne. Zbliżony system dzierżawy występował także w południowych Włoszech i Hiszpanii. Wysokość czynszu dzierżawnego, podobnie jak w średniowiecznej Europie i współczesnej Azji, odpowiadała wartości połowy plonów (połownictwo). Z punktu widzenia organizacji produkcji - małych działek chłopskich - połownictwo przypominało nieco Europę Wschodnią.

W większości krajów Europy Środkowej i Wschodniej po reformach uwłaszczeniowych pozostała wielka własność poszlachecka. Reforma rolna, a więc częściowa lub całkowita parcelacja tej własności, miała miejsce po I i II wojnie światowej. Nie uchroniło to jednak krajów, gdzie je dokonano, od dużego rozdrobnienia gospodarstw chłopskich i przeludnienia agrarnego. Sytuacja małorolnego chłopa w początkach XX wieku w Polsce, na Węgrzech, w Hiszpanii, na Sycylii i w Irlandii była podobna. Ubodzy emigranci udający się do Ameryki z tych krajów to przede wszystkim małorolni chłopi.

Odmienny charakter miały przemiany własności rolnej w Europie Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Już w XIX wieku zaczęły tam powstawać duże farmy rodzinne do 100 ha, zatrudniające jedynie w okresie nasilenia prac polowych robotników najemnych. W Anglii w omawianym okresie zakończył się proces zmian struktury własności, głównie poprzez likwidację małych gospodarstw rolnych. Dominowały gospodarstwa od 40 do 200 ha (60% areału), powyżej 200 ha (25 % areału) i zaledwie 15 % areału do 40 ha. Umożliwiło to rozwój kapitalistycznej produkcji w rolnictwie. Dotyczyło to głównie wydajności pracy.

Specyficzny charakter miały w Ameryce plantacje, które wraz ze zniesieniem niewolnictwa utraciły dotychczasową siłę roboczą (niewolnictwo zniesiono w USA - 1861-1864, Brazylia - 1880, na Kubie - 1888). W końcu XIX wieku zaczęły się one także stopniowo dostosowywać do systemu farmerskiego, ale gospodarstwa były mniejsze - należące zarówno do czarnych i białych farmerów - i struktura rolna w południowych stanach była mniej korzystna niż w stanach północnych, na środkowym zachodzie i w Kalifornii. Plantacje oparte na półprzymusowej sile roboczej utrzymały się do XX wieku w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej.

Specyficzne warunki naturalne Rusi Moskiewskiej wywarły wpływ na rolnictwo, być może sięgający dnia dzisiejszego. Wyznaczony przez klimat krótki okres prac polowych zmuszał do korzystania z licznej siły roboczej w krótkich okresach czasu. Także po uwłaszczeniu w 1861 r. utrzymały się z tego względu formy gospodarki kolektywnej wywodzące się ze średniowiecznej obszcziny. Na wsi wielkoruskiej dominowały wielkie rodziny trójpokoleniowe, na których czele stał "bolszak" - ojciec rodziny. Co kilkanaście lat ziemię na wsi dzielono proporcjonalnie do liczby mężczyzn w rodzinie. Warto tu dodać, że jeszcze w połowie XIX wieku liczba ludności nierolniczej w Rosji wynosiła zaledwie 3 % populacji (4).

W systemie obszcziny niektórzy historycy dopatrują się psychospołecznej genezy stalinowskich kołchozów, argumentując że:

1) w regionach poza Wielkorusią, gdzie istniała dziedziczna własność gospodarstw chlopskich, np. na terenach wchodzących dawniej w skład Rzeczpospolitej, opór chłopów przeciwko kolektywizacji był najsilniejszy,

2) gdy w listopadzie 1906 r. reforma Stołypina umożliwiła przejęcie ziemi na pełną własność i jej komasację, do roku 1913 skorzystało z tego jedynie 17, 7 % rolników.

Poświęcono nieco więcej miejsca problemom rolnictwa rosyjskiego, jako że na gruncie tradycyjnego systemu rolnego Rosji dokonano w całym imperium kolektywizacji, która po II wojnie światowej objęła wraz z Chinami blisko 1/3 ludności rolniczej świata.

Ziemie polskie (podręcznik Jezierski, Leszczyńska, poniżej wskazano i wyjaśniono najważniejsze zagadnienia)

a) Likwidacja zaostrzonego poddaństwa na ziemiach polskich zaboru pruskiego i austriackiego (II połowa XVIII w.).

Zabór pruski: Absolutna monarchia pruska drugiej połowy XVIII wieku była nazywana „oświeconą”. Monarcha był pierwszym sługą państwa, a jego zadaniem była praca dla dobra ogółu. O tym co jest tym dobrem on decydował, tylko on miał pełną wiedzę o państwie i potrzebie jego poddanych. Kierował się racją stanu. Wykorzystując idee oświecenia Fryderyk II przeprowadził w państwie szereg reform zaliczanych do postępowych „oświeconych”:

• ograniczenie poddaństwa na wsi (zniesienie zaostrzonego poddaństwa) - tylko najstarszy syn dziedzic gruntu nie mógł opuścić wsi , pozostali tak;

• zniesiono prawo rugów, tj. swobodnego usuwania chłopów z ziemi; unormowano rozmiary pańszczyzny, której pan nie mógł podnosić; zakaz bicia chłopów; poddano stosunki prawne dwór-chłop pod kontrolę sądownictwa państwowego

• w dobrach państwowych wprowadzał dziedziczną własność chłopów, popierał uprawę nowych roślin koniczyny i ziemniaków.

• rozszerzenie roli oświaty i kultury.- realizował naukę czytania i pisania wśród chłopów; zasady postępowania chłopów oparte na regule „czyńcie to co byście chcieli aby wam uczyniono”

Zabór austriacki: Józef II miał być najpełniejszym realizatorem idei absolutystycznych i jak mówiła jego matka uważał on „że wszyscy inni nie mają racji i przez to nie zasługują na uwagę”. Zamierzał on przewrócić państwo i zbudować je na naturalnie opartej na czystym rozumie koncepcji. Jego postępowanie cechowała trzeźwość, oschłość, oziębłość i poza. Józef II wychodząc z założenia, że ludzie są równi, ciążą na nich jednakie obowiązki wobec państwa. Ten radykalizm studził rozum i rozwaga oraz interes państwa. Podobnie jak w Prusach reformy stosunków wieś - dwór i ograniczenie poddaństwa. Maria Teresa i Józef II dokonali znaczących reform dotyczących m. in. stosunków poddańczych:

1. 1775 - zakaz stosowania grzywny i kar cielesnych przez panów, zniesiono pańszczyznę w niedzielę i święta;

2. lata 80 - te: w 1784 r. dominia utworzone jako mniejsze jednostki. Poszczególne gromady wiejskie podlegały zwierzchności pana (dominium). Na czele gromady stał wójt mianowany przez pana. Stosunki pan - chłop podlegały kontroli starostów. Józef II zadekretował równość wszystkich wobec prawa, 20-letnia służba wojskowa dla chłopów (przedtem nie było) chłopi mogą odwoływać się do władz państwowych od wyroków sądu patrymonialnego; pozbawienie pana funkcji sądowniczych, zastąpienie go justycjariuszem - urzędnik sądowy mianowany przez państwo a opłacany przez dwór; dopuszczano zawieranie małżeństw bez zgody dziedzica; określono maksimum pańszczyzny od kmieci, metody egzekwowania pańszczyzny i nieprzekraczalne maksimum robocizny na 156 dni w roku; część ludności wsi uzyskała wolność osobistą; ograniczono dalekie podwody; zakaz przyłączania gruntów chłopskich do folwarku i usuwania chłopów z ziemi bez wyroku sądowego; to ostatnie aż do 1848 r. stanowiło podstawę prawną świadczenia pańszczyzny;

Inne akty prawne - głównie z 1789 r. - nie zostały wprowadzone w życie): opodatkowanie gruntów chłopskich i pańskich według wysokości dochodu, stopniowe znoszenie pańszczyzny z zamianą na czynsz z jednoczesną parcelacją ziem folwarcznych, równe opodatkowanie wszystkich obywateli, możliwość opuszczania dóbr przez chłopów bezrolnych oraz pod warunkiem pozostawienia następcy chłopów mających gospodarstwa.

Cesarz zmarł przedwcześnie w 1790 r. Współcześni określali go następująco „bożyszcze chłopów, miast utrapienie, przedmiot szyderstw szlachty”. W duchu merkantylistycznym cesarz popierał hodowlę nowych roślin, zwierząt, opiekował się handlem

Zabór rosyjski. Nie dokonano tam reform podobnych do tych w Prusach i krajach monarchii habsburskiej. Polityka cara Piotra I dotyczyła „modernizacji” Rosji w innym duchu: budowa manufaktur, dróg, dopuszczenie do tych zajęć mieszczaństwa (pożyczki, przywileje, zwolnienia podatkowe, zamówienia państwowe czy mieszczanie mieli prawo nabywania całych wsi wraz z chłopami - cofnęła to potem Katarzyna II - tylko szlachta miała prawo posiadać ziemię i chłopów pańszczyźnianych; mieszkańcy miast za Piotra I otrzymali nazwę mieszczanie. Zwiększenie ucisku chłopów pańszczyźnianych, włączono ich również do służby wojskowej.

Stworzenie jednolitego prawnie stanu szlacheckiego dworiaństwa, zniesienie róznic między pomiestiami (nadania warunkowe dożywotnie) i wotczynami (własność dziedziczna), wszystkie stały się dziedzicznymi. Zasady nabywania szlachectwa - tabella o rangach z 1733 r.: przez urodzenie, przez nadanie cesarskie, przez odpowiednią rangę w służbie cywilnej bądź wojskowej (osobiste bądź dziedziczne), nie podobało się to szlachcie i ograniczyła możliwości wchodzenia do tego stanu Katarzyna II w 1785 r. (szło o szlachectwo dziedziczne).

Podporządkowanie szlachty monarsze, zwłaszcza w służbie wojskowej i urzędniczej - obowiązek dożywotniej służby od 15 roku życia od najniższego stopnia - miał przez to stałą armię a szlachtę trzymał w ryzach; „monarchia urzędniczo-szlachecka”; Katarzyna II przepisy te zniosła.

Jak z powyższego wynika szereg reform Piotra I zostało przez Katarzynę II cofniętych - jej pakiet reform z 1785 r., m. in. stworzyła samorząd szlachecki, rozszerzyła przywileje szlachty, na przykład w sądzie nie podlegała ona karom cielesnym, szybsze awansowanie, zwolnienie od podatków osobistych.

b) Ostateczna likwidacja poddaństwa i jurysdykcji patrymonialnej. Zmiany stosunków własnościowych.

Dla jasności należy jeszcze wyjaśnić problem zniesienia poddaństwa w Księstwie Warszawskim i znaczenia tego faktu dla kwestii własnościowych. Konstytucja Księstwa z 1807 r. wprowadziła równość wobec prawa i zniosła poddaństwo osobiste i jurysdykcję patrymonialną: „Znosi się niewola. Wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa, stan osób pozostaje pod opieką trybunałów”. Konstytucja nie poruszała spraw majątkowych, niejasna pozostała sprawa własności ziemi. Dotąd, kiedy chłop był przywiązany do ziemi, którą użytkował dziedzicznie, sprawa formalno-prawnego określenia stanu własności nie była jednoznacznie uregulowana. Zwyczajowo w posiadaniu - użytkowaniu chłopa pozostawały ziemia i gospodarstwo. Na wniosek Rady Stanu Fryderyk August podpisał dekret z 21 grudnia 1807 r. (dekret grudniowy) ustalający relacje w tej dziedzinie: „Każdy rolnik, włościanin i z wyrobku żyjący, nie mający już poprzedniczo za dobrowolnym układem nadanego sobie prawa własności, lub na lata udzielonego, wolny jest wyprowadzić się z miejsca, w którem dotąd zostawał (...) winien jednakże opowiedzieć się wprzódy dziedzicowi (...) tudzież zwierzchności wskazanej od władzy administracyjnej powiatowej. [...] Rolnik na koniec wyprowadzający się ze wsi (...) winien oddać dziedzicowi własność tego dziedzica gruntową, składającą się z załogi i zasiewów”. Interpretacja tego tekstu jest jednoznaczna - własność ziemi wraz z załogą i zasiewami należy do dziedzica Wszelkie wzajemne pretensje miały być rozstrzygane przed sądami. Dekret umożliwiał wywłaszczanie chłopów, zapisy mówiły o konieczności wcześniejszego (o rok) wypowiedzenia. Prawo nie regulowało świadczeń chłopskich z tytułu użytkowania ziemi - w dekrecie czytamy „Zapewnia się dla rolników, włościan, z wyrobku żyjących, chcących się pozostać w miejscu teraźniejszego pobytu zupełną wolność przemieszkiwania do roku, byleby odbywali też same powinności, którym dotąd podlegali. Dziedzic przez ten przeciąg czasu ani o wyprowadzenia się przymuszać, ani podwyższać żadnego rodzaju obowiązków, nad używane dotąd, nie jest mocen”.

Prawo własności zostało uregulowane kodeksem cywilnym (1808). Pozycja jednostki zależała od stanu posiadania, własność podlegała ochronie z mocy prawa. Fundamentem kodeksu była zasada pełnej własności, nie istniało w nim pojęcie własności podzielonej, chłop który uiszczał stałe ciężary na rzecz dworu miał prawo nabycia ziemi na własność.

Tak więc prawo Księstwa Warszawskiego zlikwidowało emfiteutyczną, tj. podzielną własność ziemi, traktując dobra ziemskie, a więc zarówno dworskie jak i wiejskie jako niepodzielną własność ziemianina. Chłopi utracili prawo wieczystego użytkowania, a z tytułu użytkowania winni byli na podstawie umowy płacić czynsz bądź pańszczyznę.

Dekret grudniowy umożliwił tzw. rugi chłopskie - usuwanie chłopów z zajmowanych przez nich ziemi i włącznie jej do folwarku. W związku z tym chłop zostawał zwolniony z pańszczyzny a na jej miejsce wprowadzano najemną siłę roboczą - folwark parobczański. Problemy, o których mowa będą obecne w praktyce politycznej i gospodarczej Królestwa Polskiego (powstało na terenach Księstwa Warszawskiego), zresztą podobnie problem ten wyglądał na obszarach polskich należących do państwa pruskiego, gdzie także nie było już poddaństwa. Na przykład w Królestwie Polskim władze w 1816 r. zaliczyły chłopów do „kategorii jedynie doczesnych dzierżawców”, czasem zdarzały się przypadki chłopów - właścicieli, ale w zasadzie wtedy kiedy właściciel ziemski im je formalnie przekazał na własność, np. niejako Kajetan Hryniewiecki (wojski latyczowski) zapisał w testamencie w 1808 r. chłopom ich gospodarstwa „aby ta klasa stworzenia Boskiego stanęła w rzędzie ludzie wolnych, przemyślnych i oświeconych”.

Odrębny status - pozostałości dawnej Rzeczypospolitej - zachowały też gospodarstwa sołeckie i chłopów wybranieckich (te ostatnie tylko w dobrach królewskich). Kiedy dobra królewskie w wyniku różnych transakcji (zamiany, sprzedaży, darowizny) przechodziły w ręce prywatne, usiłowano uczynić z wybrańców i sołtysów chłopów pańszczyźnianych. Jednak w wyniku decyzji władz Królestwa Polskiego potwierdzono ich odrębny status, uznając ich za „uprzywilejowanych osiadaczy”, wolnych od wszelkich obowiązków wobec właścicieli prywatnych, płacących podatek na rzecz państwa.

Podsumowując: chłopi rzadko byli pełnymi właścicielami, powszechnym był ich status jako użytkowników - dzierżawców. Interpretując prawo Księstwa uznano, że zniesiono zostały wszelkie dotychczasowe ograniczenia dziedziców wobec chłopów, a zgodnie z kodeksem cywilnym chłopi stali się dzierżawcami (były dzierżawy wieczyste, czasowe, doczesne), uiszczającymi z tego tytułu powinności (rentę) wobec właściciela. Stąd mogła dalej istnieć pańszczyzna, czynsz, odwołując się „do najdawniejszych czasów” dziedzice żądali tych świadczeń w określonych rozmiarach (często powinności te były zapisane w aktach kupna - sprzedaży, lustracjach, inwentarzach z czasów austriackich, pruskich czy Księstwa Warszawskiego). Zgodnie z nowym prawem należało bowiem określić wartość wzajemnych zobowiązań chłop - dwór. Dlatego też dziedzice uważali, że ich własnością są nie tylko grunty użytkowane przez chłopów, ale także zabudowania i ruchomości.

Na wielu terenach - Galicji, Królestwa Polskiego i obszarów wschodnich - utrzymały się ponadto (także odwołujące się do „najdawniejszych czasów” inne, dodatkowe powinności chłopskie:

• daremszczyzny (inaczej darmochy - praca w ogrodach i zabudowaniach dworskich, obejmowały określone czynności podczas gdy pańszczyzna była wyznaczana w dniach),

• najem przymusowy (w zasadzie 1 dzień pracy w tygodniu, opłata poniżej ceny najmu wolnego), dziedzice niechętnie przyznawali się do jego stosowania, czasem twierdzili, że jest on przedłużeniem pańszczyzny albo praca w zamian za drzewo z dworskiego lasu, czy spłata długów

• podróże (wykorzystywanie chłopów i ich urządzeń do transportu dworskich ładunków), mgły wchodzić w skład daremszczyzn, mogły być odrębnym świadczeniem,

• tłoki (pomoc przy pracach polowych, najczęściej przy żniwach),

• prace szarwarkowe (naprawa mostów, dróg, grobli)

• pańszczyzna dodatkowa

• osep (swoisty podatek w zbożu) czy daniny a naturze (drób, sztuki trzody chlewnej, jaja, grzyby, itd. w określonych ilościach od gospodarstwa) .

Trudno były ustalić tytuły prawne na jakich się powyższe powinności opierały (niektórzy dziedzice usiłowali twierdzić, że to dodatkowa pańszczyzna), ale np. władze pruskie czy Królestwa Polskiego nie godząc się z tą interpretacją nakazywały likwidację tych powinności (np. ukaz cesarski w Królestwie Polskim zniósł te powinności w 1817 r. dobrach rządowych a w 1846 r. w dobrach prywatnych, a szarwarki regulacjami z 1820 i 1846 r. ograniczono do prac na terenie gminy i uregulowano ich wymiar). Zmuszało to folwark do uiszczania opłat za tego typu prace.

Na marginesie należy dodać, że wszystkie wymierzone ciężary odnosiły się do danego gospodarstwa, dlatego też dziedzice niechętnie godzili się na jego podział, należało bowiem od nowa określać i zarejestrować powinności nowych dwóch gospodarstw.

W przededniu procesów regulacyjnych można mówić o istnieniu trzech dominujących typów własności:

rządowej - państwowej,

prywatnej - dworskiej - szlacheckiej

kościelnej.

We wszystkich tych typach (poza własnością klasztorów) uprawą ziemi zajmowały się rodziny chłopskie, prowadzące również własne gospodarstwa, o bardzo różnym statusie. Pełna własność chłopska występowała bardzo rzadko, najczęściej chłopi byli użytkownikami ziemi (dziedzicznymi bądź nie), uiszczającymi właścicielowi ziemi rentę w postaci odrobku (pańszczyzna), rzadziej czynsz pieniężny. Uzupełniały to tzw. naturalia, darmochy, tłoki, prace szarwarkowe. Stosunki własnościowe tworzyły dość skomplikowaną mozaikę, będącą spuścizną dawnej Rzeczypospolitej. Taką pozostałością były m. in. gospodarstwa sołtysie (w dobrach państwowych, ale też duchownych i szlacheckich) czy wybranieckie (tylko w dobrach królewskich), nie związane wymienionymi wyżej powinnościami. Ich losy w XIX w. były różne - jeśli dobra państwowe zostały sprzedane w ręce prywatne mogli spaść do statusu chłopów, ale np. po odwołaniu do władz Królestwa Polskiego w 1846 r. uzyskali potwierdzenie swoich dawnych praw. Płacili natomiast wysoki czynsz - podatek od łana ziemi na rzecz państwa. Generalnie swoje uprawnienia zachowali w dobrach, które pozostały się w rękach państwa.

Procesy likwidacji pańszczyzny i poddaństwa będą odbywać się w XIX wieku, w warunkach braku państwa polskiego. Dlatego analizuje się je odrębnie dla każdej z polskich prowincji, generalnie z granicach z 1807 i 1815 r. Przypomnijmy podział terytorialny b. Rzeczypospolitej (w granicach z 1772 r.) w XIX wieku:

1807 - 1814

Księstwo Warszawskie (utworzone w 1807 r. z części zaboru pruskiego, powiększone w 1810 r. o część zaboru austriackiego)

Wolne Miasto Gdańsk (utworzone w 1807 r., przedtem należało do zaboru pruskiego)

Zabór rosyjski Zabór pruski Zabór austriacki

1815-1914

Pod panowaniem Rosji Królestwo Polskie (powstało w 1815 ze zlikwidowanego Księstwa Warszawskiego) Litwa i Białoruś oraz Ruś

Pod panowaniem Austrii - Galicja (łącznie z W. M. Krakowem)

Pod panowaniem Prus Wielkie Księstwo Poznańskie (powstało w 1815 ze zlikwidowanego Księstwa Warszawskiego) oraz Pomorze Gdańskie (Prusy Królewskie)

Znoszenie poddaństwa i proces uwłaszczeń pokazuje poniższe zestawienie (szczegóły - podręcznik Jezierski, Leszczyńska):

Zniesienie poddaństwa	Zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie
Zabór pruski: Prusy Królewskie i Wielkie Księstwo Poznańskie
1807 (w państwie pruskim¹ i Księstwie Warszawskim - do niego będzie wchodziło do 1815 r. Wielkie Księstwo Poznańskie)	1808 - 1850 - większe gospodarstwa chłopskie; odszkodowanie dla ziemian płacili chłopi w postaci ziemi (od 1/3 do ½ areału chłopskiego), odrobku bądź odszkodowania pieniężnego 1850 - 1858 ostateczne zlikwidowanie pańszczyzny i uwłaszczenie gospodarstw małych; odszkodowanie tylko za pańszczyznę przy pomocy kredytu bankowego (1850 - Bank Rentowy); komasacja gruntów, likwidacja i podział serwitutów proporcjonalnie do areału gospodarstwa; Znoszenie wszelkich powinności wsi na rzecz dworu ukończono w roku 1865. W ramach reform zlikwidowano serwituty, przeprowadzono częściową komasację.
Zabór rosyjski - Królestwo Polskie
1807 (Księstwo Warszawskie)	1864 - ukaz carski² - uwłaszczenie - nadziały dla wszystkich chłopów, także bezrolnych; odszkodowanie dla ziemian w postaci tzw. listów likwidacyjnych; środki na ich umarzanie z nowego podatku „wieczystego” od 1868 r.; suma dochodów z podatku 110 mln rubli, ziemianie otrzymali 64 mln rubli, reszta była dochodem skarbu; zachowano serwituty
Zabór rosyjski - gubernie zachodnie Rosji²
1841 zakaz sprzedaży chłopów bez ziemi, 1861 - zniesienie poddaństwa	1861 - zniesienie pańszczyzny 1863 - ukaz uwłaszczeniowy dotyczący tylko guberni zachodnich; chłopi nabywali ziemię ze zniżką od 20% i więcej; na szlachtę i duchowieństwo nałożono podatek w wysokości 10% dochodu (od 1868 r. 5 %), dzięki któremu skarb finansował zakupy chłopskie; zachowano serwituty.
Zabór austriacki - Galicja³
1848	1848 - uwłaszczenia wszystkich gospodarstw chłopskich, odszkodowania dla ziemian w postaci listów likwidacyjnych, w zasadzie umarzanych do 1880 roku; środki na to czerpano ze specjalnego podatku płaconego przez wszystkich mieszkańców Galicji; od 1878 r. przejął skarb galicyjski; likwidacja serwitutów od 1853 r. poprzez procesy sądowe pomiędzy właścicielem ziemskim a wsią - przypadały najczęściej właścicielom ziemi.

¹

Zasadnicza przyczyna reform to klęska Prus w wojnie z Napoleonem w 1806 r. Reformy dotyczyły wielu dziedzin (wojskowości, rządu, finansów, wolności przemysłowej, rolnictwa). Z ich przeprowadzeniem wiążą się nazwiska Steina i Hardenberga. W 1807 r. zniesiono poddaństwo osobiste chłopów i powinności z tego wynikające oraz najmy przymusowe. Wprowadzono wolny handel ziemią.

²

Związane z reformami ustrojowymi Aleksandra II w Rosji, natomiast zasady uwłaszczeń - korzystne dla chłopstwa - wynikały z przyczyn politycznych - powstanie styczniowe.

³

Reformy wiązały się z wybuchem rabacji galicyjskiej a następnie tzw. Wiosną Ludów.

Kiedy patrzy się na powyższe zestawienie widać wyraźnie, że reformy najwcześniej rozpoczęto na obszarach zachodnich - państwo pruskie, samo zniesienie poddaństwa równie wcześnie miało miejsce w Księstwie Warszawskim. W połowie wieku reformy podjęto w Austrii, a w latach 60-tych XIX w. w Rosji. Reformy zaczęto najwcześniej realizować w państwie pruskim i na ziemiach polskich do tego państwa należących, na innych polskich obszarach rozwiązania pruskie będą często wzorem, punktem odniesienia..

SKUTKI UWŁASZCZEŃ DLA ZMIANU STANU POSIADANIA ZIEMI

Prusy Królewskie	chłopi utracili 1/3 ziemi	W całym zaborze pruskim areał ziem chłopskich zmniejszył się o 15-20 %.
Wielkie Księstwo Poznańskie	chłopi utracili 1/6 ziemi
Królestwo Polskie	areał chłopski wzrósł o około 10 %.
Galicja	areał ziemi chłopskiej nie uległ większym zmianom

W wyniku uwłaszczeń chłopi mogli stać się uczestnikami rynku obrotu ziemią. W wyniku sprzedaży ziemi dworskiej rósł udział ziemi chłopskiej

ZMIANY STRUKTURY WŁASNOŚCI

Wyszczególnienie	Królestwo Polskie		Galicja		Zabór pruski
		1870	1909	1848	1912	1882	1907
Udział areału własności chłopskiej	37,8	48,7	57,6	65,7	30,6	42,5
Wielka własność i inna a)	62,2	51,3	42,4	34,3	69,4	57,5

a) w 1870 r. inna własność: mieszczańska 3,8 %, drobnej szlachty 4,8 %, skarbowa 6,3 %, dworska 47,3; w 1909 r. odpowiednio: 4,1%, 6,0%, 6,1%, 35,1%.

W wyniku uwłaszczeń uformowały się dwa typy własności prywatnej:

wielka własność ziemska (zwana też dworską, ziemiańską)

drobna własność - chłopska.

Najczęściej kryterium powyższego podziału była powierzchnia zajmowanego gospodarstwa - 50 ha: powyżej 50 ha - własność wielka, poniżej 50 ha - własność drobna. Do wielkiej własności zaliczano też grunty państwa (w tym państwa polskiego sprzed rozbiorów) i instytucji publicznych, w większości były to lasy. Stan na początku XX wieku w układzie przestrzenno - prowincjonalnym pokazuje poniższa tablica:

WŁASNOŚĆ ZIEMI NA POCZĄTKU XX WIEKU (w %)

Prowincja	Wielka własność prywatna	Drobna własność	Wielka własność publiczna
Litwa i Białoruś	45	46	9
Śląsk Cieszyński	44	56	-
Ukraina	40	50	10
Poznańskie	36	54	10
Królestwo Polskie	34	58	8
Galicja Wschodnia	29	63	8
Galicja Zachodnia	24	74	2
Pomorze Gdańskie	22	63	15
Rejencja olsztyńska	19	69	12

Podsumowując opis struktury gospodarstw na ziemiach polskich przed I wojną stwierdzić należy, że utrzymały się dwa dominujące rodzaje własności rolnej:

• Wielka własność stanowiąca relikt szlacheckich folwarków pańszczyźnianych - stan ziemiański w stratyfikacji społecznej traktowany był jako elita

• Drobna własność chłopska - relikt dawnych gospodarstw pańszczyźnianych, które w pierwszym bądź drugim pokoleniu na początku XX wieku uzyskały równouprawnienie obywatelskie i własnościowe.

W obydwu typach własności (ziemiańskiej i chłopskiej) struktura gospodarstw bardzo zróżnicowana: w wielkiej własności były majątki przekraczające 50 ha i powierzchni kilkudziesięciu tysięcy hektarów. Gospodarstwa chłopskie obejmowały przedział do 50 ha, a wewnątrz można wyróżnić następujące grupy:

• gospodarstwa małe - do 5 ha

• gospodarstwa średnie - 5-20 ha

• gospodarstwa duże - powyżej 20 ha

Ich struktura na początku XX wieku była następująca:

Grupa gospodarstw	Liczba gospodarstw	Zajmowany obszar
		W %
Ogółem	100	100
Do 5 ha	57	23
5-20 ha	31	41
Powyżej 20 ha	12	36

Według ówczesnych ekonomistów minimalny areał gospodarstwa zapewniający utrzymanie rodziny to 5-6 ha, zapewniało to pełne zatrudnienie i utrzymanie własnego sprzężaju. Gospodarstwa powyżej 20 ha miały charakter farmerski - kapitalistyczny; przeciętna powierzchnia od 35 do 55 ha w zależności od prowincji. Gospodarstwa do 5 ha tworzyły bezrobocie utajone w rolnictwie - bezrobocie agrarne - przeludnienie agrarne. Wewnątrz wsi na samym dnie drabiny społecznej znajdowali się chłopi bezrolni.

Dla gospodarki kapitalistycznej typowa jest polaryzacja, gdzie na jednym biegunie są gospodarstwa farmerskie, na drugim małorolne, stanowiące uzupełnienie innych źródeł dochodu. Stopień polaryzacji można określić wskaźnikiem miary koncentracji który się waha od 0 do 1. W Królestwie w 1877 r. wskaźnik wynosił 0,28, w 1905 r - 0,43; na początku XX w. w Galicji - 0,39; w Poznańskim - 0,64 i na Pomorzu Gdańskim - 0,78. Można wyciągnąć z tego wniosek, że w obu prowincjach zaboru pruskiego występowała już w pełni gospodarka kapitalistyczna, podczas gdy w Królestwie i Galicji - na poły kapitalistyczna.

Najtrudniejsza była sytuacja w Galicji, gdzie 81% gospodarstw miało poniżej 5 ha, a więc nie wystarczało na utrzymanie rodziny. Szacuje się, że na 3,7 mln zawodowo czynnych w rolnictwie, 1 mln stanowili gospodarze, 2 mln członkowie ich rodzin i 0,7 mln bezrolni. Nadmiar siły roboczej powodował, iż płace za dniówkę w rolnictwie były bardzo niskie: 50 halerzy za co można było kupić 2 kg mąki i 2 kg ziemniaków. Byłą to praca dorywcza.

Trudna sytuacja zmuszała do emigracji. Największe rozmiary przebrała emigracja zamorska (USA), ponadto występowały migracje sezonowe do Niemiec i Danii, z których zarobki musiały wystarczać na utrzymanie rodziny w ciągu całego roku.

W Galicji od 1906 r. istniało powszechne prawo wyborcze, w wyniku czego stronnictwo ludowe odgrywało poważną rolę. Głównym jego dążeniem była reforma rolna polegająca na parcelacji folwarków i nadzieleniu ziemią chłopów.

REWOLUCJA AGROTECHNICZNA.

Za postęp gospodarczy uważa się najczęściej rozwój przemysłu i spadek zatrudnienia w rolnictwie. Zjawisko to jest łatwo dostrzegalne we wskaźnikach obrazujących zmniejszenie udziału rolnictwa w tworzeniu produktu narodowego. Zwłaszcza w polskiej opinii publicznej "industrializacja" kojarzy się ze wzrostem gospodarczym kraju. Z kolei agraryzację, a więc zmniejszanie się udziału przemysłu, traktuje się jako jaskrawy symptom upadku gospodarczego. Jak pisał wybitny historyk gospodarczy Antoni Mączak. "Rozwój rolnictwa w przodujących regionach Europy Zachodniej, zwłaszcza od końca XVI wieku, potwierdza pogląd, że stan rolnictwa, nie zaś poziom przemysłu uznać można za miernik rozwoju gospodarczego kraju. Przemysł, w pewnych dziedzinach wysoko rozwinięty, może współistnieć z prymitywnym rolnictwem; natomiast wysoko rozwinięte rolnictwo jest nie do pomyślenia w prymitywnym otoczeniu".

Zdaniem historyków granica cywilizacji, czyli tworzenie nadwyżki żywnościowej, umożliwiającej rozwój gospodarczy, znajduje się na poziomie relacji 1:5, tj. gdy z jednego ziarna wysianego uzyskuje się 5 ziaren plonu. W średniowiecznej Europie wskaźnik ten wynosił 1 : 3, w XV wieku wzrósł do 1: 5, w XVII wieku w Anglii 1 : 7 i w XIX wieku tamże 1 : 10. Do początków XIX wieku w Rosji (przez Rosję rozumiemy tu głównie Wielkie Księstwo Moskiewskie) wskaźnik utrzymywał się na poziomie 1 : 3. Tak więc 1 hektar pszenicy w Anglii - jeżeli odliczymy zasiewy - dawał plony wielokrotnie wyższe niż w Rosji.. Gdy Rosja zagarnęła w końcu XVIII wieku urodzajne czarnoziemy południowo - wschodnich kresów Rzeczypospolitej, a także należące przedtem do Tatarów żyzne stepy nadczarnomorskie oraz obszary północnego Kaukazu, stała się nie tylko samowystarczalna żywnościowo, ale wytwarzała nadwyżki pozwalające na poważny przyrost ludności. Na początku XIX wieku wskaźnik wzrósł do 1 : 5,1.

W większości krajów przekroczenie granicy 5 ziaren było możliwe dzięki zmianom agrotechnicznym. Postęp dotyczył środków jakimi dysponowało i jakich używało do produkcji rolnictwo. Przyniosło to wzrost produkcji rolnej, która zaczęła był na szeroką skalę przetwarzana przez przemysł rolno - spożywczy.

Dzięki zmianom w uprawie ziemi (głęboka orka, kultywacja), płodozmianowi (m. in. wprowadzono uprawę roślin motylkowych, które użyźniały ziemię dzięki związkom azotowym) zastosowaniu nawożenia (w tym sztucznego) i środków ochrony roślin wzrastała wydajność ziemi. Wysiewano nasiona wyselekcjonowane, gdy przedtem ze zbiorów tego samego gospodarstwa.

Wzrost wydajności ziemi (plonów) dawał wzrost produkcji. Proces ten był też zauważalny w rolnictwie ziem polskich. Pokazują to poniższe tablice:

Plony (średnie kilkuletnie).

Płody rolne	Królestwo Polskie		Galicja		Zabór pruski
		1878-1883	1909-1913	1880-1884	1909-1913	1878-1882	1909-1913
		Plony q/ha
Pszenica	9,4	12,4	9,1	11,7	11,2	21,6
4 zboża	7,9	10,6	7,5	11,1	8,8	18,3
Ziemniaki	63	95	85	111	65	148

Zbiory (średnie kilkuletnie).

Płody rolne	Królestwo Polskie		Galicja		Zabór pruski
		1878-1883	1909-1913	1880-1884	1909-1913	1878-1882	1909-1913
		Zbiory tys. t
Pszenica	423	635	295	623	192	344
4 zboża	2536	4635	1641	2710	1286	3232
Ziemniaki	3347	11193	2433	5657	2578	7336

Dzięki szerszemu stosowaniu nie tylko narzędzi, ale maszyn rolniczych można było usprawnić zbiory i zmniejszyć potrzebną do pracy siłę roboczą. Proces ten ilustrują poniższe porównania:

• zaoranie 1 ha: w systemie trójpolowym przy zastosowaniu pługa oraz koni wymagało około 30 roboczogodzin, w systemie płodozmianu i orce traktorem na początku XX wieku wymagało 5-10 roboczogodzin.

• Do zbioru pszenicy z 1 ha w czasie 1 godziny, przy użyciu sierpa i ręcznym wiązaniu snopów potrzebnych było około roku 1800 od 40 do 50 osób; 30 lat później przy użyciu kosy - 25-30 osób; po 1870 r. żniwiarka McCormicka ciągnięta przez parę koni zmniejszyła zatrudnienie do 8-10 osób; na początku XX wieku, gdy zaczęto używać snopowiązałek ciągnionych przez traktory - 1-2 osób.

• szacuje się, że na początku XIX w. na produkcję 1 buszla pszenicy (miara objętościowa w USA - 35,2 litra) zużywano 60 roboczogodzin, gdy na początku XX w. 9 roboczogodzin.

Postęp ten miał wpływ na wzrost obszaru gospodarstwa rodzinnego (farmy) średnio z 12 - 16 ha na początku XIX w. do 50-100 ha na początku XX wieku.

Same wynalazki w rolnictwie wyprzedzały ich powszechne zastosowanie. Już w początku XIX wieku skonstruowano ciężki pług żelazny (angielski), siewnik rzędowy, kosiarkę i żniwiarkę oraz pług parowy. Dopiero jednak u schyłku XIX w. zaczęto ich używać na szerszą skalę, najwcześniej w krajach, w których płaca w rolnictwie była stosunkowo wysoka, a następnie w pozostałych aby obniżyć koszty produkcji i utrzymać się w konkurencji na rynku światowym. Najwyższa płaca była w USA i tam maszyny rolnicze upowszechniły się najwcześniej.

Stan mechanizacji rolnictwa na ziemiach polskich (obrazuje poniekąd poziom inwestycji w rolnictwie).

Dane z początku XX wieku:

Prowincja	1 żniwiarka konna na ha	1 młockarnia na ha
Wielkie Księstwo Poznańskie	350	39
Królestwo Polskie	660	120
Galicja	3450	450

U schyłku XIX wieku nastąpiło powiązanie praktyki rolniczej z naukami rolniczymi. Zaowocowało to rozszerzeniem płodozmianu, nawożenia, nowymi gatunkami roślin, zasadą aklimatyzacji i selekcji nasion, skutecznym zwalczaniem szkodników, obsiewaniem łąk i wytwarzaniem pasz treściwych. Na przełomie XIX i XX wieku w krajach rozwiniętych uzyskiwano z 1 ha 20 q pszenicy, 150 q ziemniaków, 200 q buraków cukrowych. W wyniku szerokiego zastosowania płodozmianu nastąpił wzrost plonów o około 30%. Uprawianie przemienne zboża i roślin pastewnych stwarzało możliwości intensywnej hodowli bydła i nierogacizny. W celu poprawienia ras wprowadzone księgi rodowodowe reproduktorów, które znajdowały się pod ochroną prawną państwa. Poczynania te wpłynęły na wzrost wagi zwierząt rzeźnych, mleczność krów, etc. rasa jersey dawała od 4,5 - 5 tys. litrów mleka rocznie, co rozwinęło nabiałową gospodarkę towarową. Ze świni angielskiej i chińskiej wyselekcjonowano nowe gatunki - bekonowe, mięsne, itd.

Dzięki tym wszystkim zmianom obserwujemy istotny wzrost produkcji rolnej na ziemiach polskich w ostatnich latach XIX w.

Stan produkcji roślinnej w roku 1913 (lata 1878-1882=100); ceny stałe.

Królestwo Polskie	172
Galicja	188
Pomorze Gdańskie	249
Wielkie Księstwo Poznańskie	279
Ziemie polskie razem	205

Wzrost produkcji odbywał się w warunkach istotnego przyrostu liczby ludności, stąd produkcja w przeliczenia na 1 osobę mogła spadać (jeśli przyrost liczby ludności wyprzedzał przyrost produkcji rolnej):

Produkcja 4 zbóż na 1 mieszkańca w kg:

Prowincje	1878-1882	1913	1878-1882 =100
Królestwo Polskie	417	389	93,3
Galicja	298	335	112,4
Zabór pruski	447	844	188,8

Przyjmuje się, że wystarczający poziom produkcji zbóż na 1 mieszkańca to 400-500 kg rocznie. Królestwo Polskie importowało zboża z Rosji, zabór pruski eksportował do Niemiec, w Galicji panował głód. Stanisław Szczepanowski w 1889 r. opublikował pracę „Nędza Galicji w cyfrach”, w której dowodził, że w okresie przednówków panował tam prawdziwy głód, który był przyczyną 50 tys. zgonów głownie niemowląt i starców.

U podstaw rewolucji agrarnej i jej zasięgu znajdowały się nie tylko problemy agrotechniczne, lecz także ekonomiczne. Postęp zależał od:

• struktury własności

• możliwości inwestycyjnych

• dostępności kredytu i jego oprocentowania'

• dochodów w rolnictwie zależnych od cen produktów rolnych i sprzedaży, a więc chłonności rynków zbytu, w tym eksportu i importu, a na te oddziaływać mogły państwa przez politykę celną.

POSTĘP AGROTECHNICZNY A LIKWIDACJA GŁODU.

W zasadzie do XVIII wieku pożywieniem człowieka ubogiego był pokarm roślinny: w Europie pszenica, w Azji ryż, w Ameryce kukurydza. Człowiek źle odżywiony spożywał głównie: w Europie chleb, a Azji ryż gotowany na wodzie, w Ameryce placki kukurydziane o wartości około 2000 kalorii. Człowiek dobrze odżywiony zjadał przynajmniej dwukrotnie więcej tego samego pożywienia.

Dostęp do żywności zależał od rozmiarów jej produkcji, możliwości transportowania, cen. W przypadku osób nie utrzymujących się z rolnictwa znaczenie miały też dochody, w tym płace. Wybitny badacz początków kapitalizmu w Europie F. Braudel uważał, że istnieje stała relacja pomiędzy wynagrodzeniem za godzinę pracy a ceną zboża. Jeżeli kwintal pszenicy stanowił równowartość 100 godzin pracy lub mniej, wówczas wyżywienie społeczeństwa było wystarczające; jeżeli natomiast na skutek deficytu zboża (nieurodzaj, wojny, etc.) cena kwintala pszenicy dochodziła do poziomu wynagrodzenia za 300 godzin pracy bądź go przekraczała, rozpoczynał się śmiertelny głód.

W zasadzie wielkie głody w Europie zakończyły się w połowie XIX wieku, natomiast w innych częściach świata występowały dłużej. Na przykład w czasie głodu w Chinach w latach 1877 - 1878 zmarło 13 mln ludzi. W czasie II wojny światowej w 1942 r. w Indiach głód pochłonął 6 - 7 mln. Podobne liczby możemy zanotować w Rosji w 1921 r., na Ukrainie w 1931 i w ZSRR w 1947. W przypadku głodu w kraju czy prowincji setki tysięcy ludzi w poszukiwaniu chleba przenosiło się do innych regionów.

Od połowy XIX wieku rozwój komunikacji kolejowej w Europie pozwalał na uniknięcie takich sytuacji, choć w Rosji jeszcze w końcu XIX wieku obserwujemy głodowe wędrówki mieszkańców z północy na południe. W końcu XVI wieku Ruś miała około 8 - 9 mln mieszkańców, gdy Polska 11 mln, Francja 19 i Austria 20. Eksplozja demograficzna zaczęła się w Rosji w XIX wieku. Chłopi rosyjscy kolonizowali obszary stepów na wschód od Dniepru (12 - 13 mln ludności) oraz zachodniej Syberii (4,5 do 5 mln). W 1850 r. imperium liczyło 68 mln mieszkańców, w 1897 124 mln i 1914 170 mln, wyprzedzając pod tym względem wszystkie państwa europejskie.

KONIUNKTURA I PIERWSZY DUŻY KRYZYS AGRARNY

W pierwszej połowie XIX w. brytyjski ekonomista David Ricardo sformułował tezę o malejącej przychodowości ziemi. Można to interpretować następująco: nakłady na rolnictwo nie przynoszą proporcjonalnych przyrostów produkcji. Miało to służyć za teoretyczne uzasadnienie protekcji wobec rolnictwa. Okazało się jednak, że w 1849 r. Anglia ostatecznie zniesiono cła zbożowe i nie miało to większego wpływu na spadek dochodów w rolnictwie angielskim. Wobec szybkiego wzrostu liczby ludności popyt przewyższał podaż. Problem pojawił się dopiero po roku 1873, gdy Europę i Anglię „zasypała” amerykańska pszenica ze środkowego Zachodu (linie kolejowe w USA i tani przewóz przez Atlantyk parostatkami).

W ostatnim 30-leciu XIX w. w Europie miał miejsce kryzys agrarny. Ceny amerykańskie stanowiły 30 % cen europejskich, co doprowadziło do długotrwałego kryzysu agrarnego także w Anglii (1874 -1894). Cena 1 q pszenicy obniżyła się o prawie 40%, ceny mięsa spadły o około 20%. Spadek cen spowodowany został przez import tańszych zbóż (głownie pszenicy i kukurydzy) i bydła nie tylko z USA, ale też Kanady i Argentyny. Umożliwił to przypadający na ów okres rozwój transatlantyckiej żeglugi parowej.

Państwa prowadzące liberalną politykę gospodarczą szczególnie ostro odczuły kryzys. W tej sytuacji zastosowały w stosunku do własnego rolnictwa protekcjonizm, tj. wysokie cła zbożowe. Robiły to zwłaszcza zjednoczone Niemcy. Można tu dodać, że spadek cen wymusił na rolnictwie europejskim modernizację i obniżkę kosztów wytwarzania. Tym także można tłumaczyć upowszechnienie nowoczesnych metod agrotechnicznych na początku XX wieku.

Koniunktura w rolnictwie ziem polskich.

Po zakończeniu wojen napoleońskich sytuacja rolnictwa ziem polskich, zwłaszcza na terenach b. Księstwa Warszawskiego, była bardzo trudna. Wpłynęły na to zniszczenia wojenne, trudna sytuacja gospodarstw folwarcznych i utrata możliwości eksportu zboża na dotychczasowe rynki. Przyczyna tego leżała w polityce protekcyjnej Anglii, Prus i Francji. W 1815 r. Anglia wprowadziła cła zbożowe corn laws polegającej na nałożeniu embarga na import pszenicy w przypadku gdy cena pszenicy na rynku wewnętrznym była niższa niż 80 szylingów za quarters (około 290 litrów) oraz reglamentacji przywozu poprzez wysokie cła innych zbóż. W 1818 r. Prusy podniosły o 10 % cła ad valorem na importowane zboża. W 1819 r. Francja wprowadziła reglamentację importu zbóż, co spowodowało spadek cen na rynku europejskim.

Zła koniunktura eksportowa doprowadziła do wyraźnego spadku cen rolnych. Wpłynęło to na spadek dochodów folwarcznych jak i chłopskich, zwłaszcza, że w dodatkowo brutalnie ściągano powinności podatkowe i inne obciążenia (np. sumy bajońskie). Podatki były relatywnie wysokie: podymne około 4 mln złp, podatek wojskowy 30 złp z włóki (30 morgów x 0,56 ha), łącznie podatki bezpośrednie i pośrednie obciążały chłopa kwotą 60 złp rocznie, tj. około 1/3 dochodów brutto.

Problemem rolnictwa rządowego było zadłużenie hipoteczne dóbr narodowych. Szacowano ich wartość na 817 mln złp, a dług na 503 mln mzłp.

Zadłużenie dóbr narodowych i trudna sytuacja gospodarstw prywatnych spowodowały powołanie Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w 1825 r. Członkiem towarzystwa mógł zostać każdy, kto płacił minimum 100 zł podatku ofiary rocznie. TKZ emitowało listy zastawne, którymi można było spłacać długi hipoteczne, a wierzyciel z mocy prawa obowiązany był je przyjmować według wartości nominalnej. Oprocentowanie długów hipotecznych wynosiło 6 % rocznie, z czego 4% przeznaczano na premię przy losowaniu listów, a 2 % na wykup wylosowanych listów. Pożyczka hipoteczna z TKZ nie mogła przekraczać wysokości podatku ofiary x 100. Listy zastawne losowane były co 6 miesięcy, część była premiowana, część wykupywana. Kurs giełdowy wahał się od 75 do 84% wartości nominalnej w zależności od terminu losowania. Oprócz giełdy warszawskiej notowane były na giełdzie berlińskiej. Do 1830 r. wyemitowano listy o wartości 165 mln złp.

W TKZ obowiązywał uproszczona egzekucja zobowiązań poprzez licytację majątków. Oparte to było na nowym prawie o hipotece z 1828 r. Nie wymagano postępowania sądowego. Od 1830 r. TKZ otrzymało stały kredyt w banku Polskim w wysokości 1 mln złp, co zwiększyło płynność operacyjną instytucji.

W połowie wieku koniunktura uległa poprawie. Po 1849 r. zniesienie ceł zbożowych w Anglii rozwinął się eksport z Królestwa Polskiego do Anglii. W 1856 r. eksport zbóż - 1,5 mln rubli, 1874 - 20 mln rubli.

W 1874 - wybuchł kryzys agrarny - jego przyczyny przypomnijmy to:

1. produkcja taniej pszenicy w stanach środkowo-zachodnich w USA oraz wzrost uprawy pszenicy w południowej Rosji - Ukraina

2. rozwój kolejnictwa w obu przypadkach oraz przewóz parostatkami z portów USA i z Odessy w Rosji

W obu wymienionych krajach koszty produkcji stanowiły 1/3 kosztów zachodnioeuropejskich. Nastąpił spadek cen w Europie o 20-40 %.Sytuacja kryzysowa prawie 20 lat, ponowna koniunktura od 1894 r. Wzrost cen od 10-15 %. Położenie rolnictwa Królestwa Polskiego utrudniała konkurencja rosyjska, import zbóż 2-4 mln rubli rocznie do 15-17 mln rubli, a import bydła wynosił 10 mln rubli.

Kryzys nie dotknął rolnictwa niemieckiego - protekcyjna polityka celna, a tym samym rolnictwa ziem polskich zaboru pruskiego. Doprowadziło to do wojny celnej rosyjsko-niemieckiej w 1893 r. Rosjanie podnosili cła na artykuły przemysłowe, Niemcy - rolnicze. Niemcy prowadzą politykę protekcyjną: przewaga partii agrariuszy w parlamencie i doktryna samowystarczalności żywieniowej. Stosowano kredyt tani inwestycyjny na melioracje, mechanizację, chemizację, itp. Zlikwidowano przez komasację praktycznie szachownicę pól. Polityka ta objęła także ziemie polskie.

Najtrudniejsza sytuacja panowała w Galicji: brak rynków zbytu, brak protekcji celnej, konkurencja Węgier na rynku austro-węgierskim. Dalsze rozdrobnienie rolnictwa i szachownica pól. Przeciętnie na 1 gospodarstwo wypadało 19 zagonów położonych w różnych miejscach.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Dodatek: rolę rolnictwa w gospodarce danego kraju pokazuje m. in. odsetek zawodowo czynnych w odniesieniu do ogółu zawodowo czynnych. Pokazuje to poniższe zestawienie.

Kraje	1870	1910
Wielka Brytania	28	12
Belgia	40	25
Niemcy	48	32
USA	53	33
Holandia	48	35
Francja	50	40
Szwecja	68	55
Włochy	66	58
Węgry	70	60
Polska	74	64

WYKŁADY Z HISTORII GOSPODARCZEJ WNE UW 2003/2004

Dr Cecylia Leszczyńska

WYKŁAD VI. (20. 11. 2003 r.)

Rzemiosło i przemysł ziem polskich na tle europejskim od średniowiecza do XVIII w. Rola gospodarcza i organizacja rzemiosła, wczesny kapitalizm w przemyśle, źródła kapitału, skala i znaczenie rynków zbytu, elementy polityki przemysłowej w merkantylizmie.

Europa XI-XV wiek.

Tak jak rolnictwo związane jest generalnie z wsią (choć w świecie przedindustrialnym zajęciami rolniczymi parano się też w miastach), tak zajęcia pozarolnicze generalnie z miastami (choć w świecie przedindustrialnym również na wsi zajmowano się wytwarzaniem produktów nierolniczych).

Gospodarka miejska, rzemiosło miejskie stały się istotnym wyróżnikiem omawianego okresu. Rozkwit życia miejskiego jaki się wtedy dokonał stanowił istotną cechę odróżniającą omawiany okres od czasów wcześniejszych zarówno antycznych jak i wczesnośredniowiecznych.

Cechą tego okresu stało się istnienie bardzo wielu miast, a utrudniona komunikacja powodowała, że wraz z okolicą stanowiły one zamknięty obszar przemysłowy i handlowy. Handel dalekosiężny uprawiany z innymi miastami bądź krajami miał dużo mniejsze znaczenie niż handel lokalny.

Poszczególne miasta stanowią w zasadzie jednostki samowystarczalne - wymiana codzienna, zbyt i zaopatrzenie dokonywane są wyłącznie z najbliższą okolicą. Doprowadza to do rozkwitu miejskie rzemiosło. Wymiana mająca przedtem marginesowe znaczenie teraz staje się podstawą gospodarki, przy czym owa wymiana dokonuje się w obrębie miasto-okolica.

Sytuacja ta przynosi określoną politykę miejską - zapewnienie zaopatrzenia w żywność od okolicznych wsi (prawo drogowe, milowe, składu, zakaz kupowania zboża na drodze do miasta lub przed jego murami), gdzie miasto regulowało ceny maksymalne, szczegółowa reglamentacja produkcji rzemieślniczej z wykluczeniem pośrednictwa osób trzecich dla sprzedaży rzemieślniczej, prawo o gościach.

Miasta były ustrojowo wyodrębnione od wsi, cieszyły się pewną niezależnością od feudałów. W XI w. rozpoczął się ruch emancypacyjny, mający na celu uniezależnienie ich od władzy seniorów i uzyskanie samorządu, który by pozwolił na lepszy rozwój gospodarki miast. Ruch ten kierowany był przez sprzysiężenia mieszczan przeciw władzy feudałów. Żądano ścisłego określenia powinności finansowych i wojskowych na rzecz feudałów, wolności osobistej, samorządu w sprawach gospodarczych i sądowych. Ruch przyniósł rozszerzanie przywilejów wydawanych przez feudałów miastom, w XII i XIII w. wiele miast francuskich, niemieckich miało własne prawa. Zakres tych praw zależał od uzyskanego przywileju regulującego zakres swobód, uprawnień pana miasta, określającego zasady organizacji władz miejskich. Z reguły w przywilejach miasta uzyskiwały osobowość prawną (prawo posiadania własnego majątku i zarządzania nim), mieszczanie nabywali wolność osobistą, władzę policyjną, sądową i wojskową.

Z punktu widzenia gospodarczego ówczesne miasta czasem przypominały wsie - panowała tam atmosfera rolnicza, rajcowie i rzemieślnicy mieli gospodarstwa w obrębie miasta i poza jego murami, mogły to być ogrody warzywne, pastwiska na których wypasano bydło.

Miasta posiadały dwie charakterystyczne cechy: rynek gdzie odbywała się wymiana i gród - miejsca zabezpieczone murami i fosą. Miastami stawały się często wsie położone na szlakach komunikacyjnych, bądź w których osiedlali się właściciele ziemscy bądź klasztory. Większość miast to były ośrodki małe do 5 tys. ludności, ważniejsze liczyły do 10 tys. mieszkańców, a największe do 20 tys. W połowie XV wieku około 20 tys. mieszkańców liczyła Norymberga, Strasburg, Lubeka, Gdańsk.

Od wieku XII zaczyna się ożywienie gospodarcze. Jego przyczyny to ożywienie handlu w związku z wyprawami krzyżowymi, które otwarły na nowo handel z Bliskim Wschodem. Rozwija się handel śródziemnomorski, rozkwitają miasta włoskie, a na północy miasta Flandrii. Szlak wymiany łączącej Morze Śródziemne z Północnym przebiega przez wschodnią. Jarmarki szampańskie w Troyes i Provins stają się ośrodkami handlu międzynarodowego - w XIII w. bogata Szampania została włączona do domeny królewskiej.

Organizacja rzemiosła była ściśle uregulowana w ramach organizacji rzemieślniczych. Warto dodać, że np. organizacje kupieckie - gildie i hanzy - były starsze od cechów (gildie łączyły kupców z wielu miast zainteresowanych osiągnięciem wyznaczonego celu, wspólnie występowały wobec seniorów uzyskując od nich przywileje i monopole handlowe, często dla handlu w jakimś regionie - hanza kupiecka w Rouen opanowała dolny bieg Sekwany).

Cechy to zamknięte i przymusowe organizacje zrzeszające rzemieślników mistrzów wykonujących ten sam zawód. Każda z grup zawodowych miała inne miejsce w cechu - liczba mistrzów i czeladników w każdym cechu była ściśle określona i nie można jej było zmieniać. Na czele cechu stała starszyzna, czuwająca nad przestrzeganiem statutów cechowych, które zaczęto spisywać już w XIII wieku. Statuty regulowały technologię produkcji i jakość wyrobu, ceny, zaopatrzenie w surowiec, warunki pracy, dni wolne od pracy, wynagrodzenia, godziny otwarcia, zamykania warsztatów. Cechy miały zaopatrywać się w surowiec po zbliżonych cenach, regulowano drobiazgowo wartość narzędzi. Produkty miały mieć tę samą dobrą jakość i sprzedawane po tej samie cenie. Brak podziału pracy. Ucieczką od owych ograniczeń było tworzenie warsztatów produkujących nowy wyrób bądź otwieranie zakładów poza murami miejskimi.

Cechy miały monopol w mieście na produkcję, sprzedaż, nauczanie. Ponadto obowiązki wobec miasta, obrona murów wiejskiej, wzajemna pomoc, itd.

Cechy powstrzymywały rozwój techniki: zabroniono używania kołowrotka, foluszu - ugniatanie wełny nogami daje lepsze efekty, ale rzeczywiście bano się bezrobocia - folusz mógł zastąpić pracę 24 ludzi. Udoskonalone sposoby wytwórczości traktowano jako tajemnicę (szkło - Wenecja i Czechy, jedwab - Bolonia, Florencja, Genua, Wenecja; drobne wyroby żelazne i zegary piaskowe - Norymberga, noże - Solingen), ich zdradzenie karano śmiercią. Członkowie cechu składali przysięgę, że nie opuszczą miasta.

Inną organizacją były bractwa - o silnym zabarwieniu religijnym, zajmowały się opieką nad sierotami, ubogimi, starcami, wdowami. W ówczesnych miastach liczba kobiet przewyższała liczbę mężczyzn - stąd zakładanie licznych klasztorów, przytułków; leprozoria dla trędowatych jako miejsca ich odosobnienia; dużo kalek, umysłowo chorych - umieszczano w zakładach bądź więzieniach, choroby psychiczne występowały epidemicznie - zwłaszcza po czarnej śmierci - biczowanie się wśród jęków i skarg aż do krwi.

Rzemieślnicy cechowi tworzyli istotną część społeczności miejskiej. Wchodzili najczęściej do grupy średniej pod względem zamożności i posiadanego majątku, a co za tym idzie wpływów w radzie miejskiej. Tak jak inne grupy zamieszkujące miasta, społeczność cechowa była zróżnicowana, wewnątrz cechów występowały spore różnice (mistrz, czeladnicy, uczniowie, zamożność różna w różnych cechach).

Rzemiosło cechowe dotyczyło następujących grup wytwórczości:

1. Tkactwo (sukiennictwo, jedwabnictwo, płóciennictwo, we Włoszech bawełna)

2. Produkcja wyrobów gotowych z wełny, jedwabiu, itp. (kapelusznictwo, czapnictwo, koronkarstwo, krawiectwo),

3. Garbarstwo (szewcy, kuśnierze, rymarze, pantoflarze),

4. Produkcja wyrobów spożywczych (piekarze, rzeźnicy, piwowarzy),

5. Produkcja wyrobów żelaznych (kowalstwo, płatnerstwo, nożownictwo, blacharstwo, kotlarze, mosiężnicy, miecznicy, hartownicy)

6. Produkcja budowlana (cieśle, kamieniarze, murarze),

7. Produkcja ozdób, towarów zbytku (złotnicy, porcelana),

8. Produkcja sprzętów domowych, bednarze, garncarze,

Z biegiem czasu liczba specjalizacji rośnie - głównie przez pączkowanie i wyodrębnianie kolejnych czynności oraz tworzenie grupy zawodowej - nowego cechu - je wykonujących. Stare cechy ograniczają liczbę rzeźników, sukienników, itd., a specjalizacja jest sposobem ominięcia tych ograniczeń. Liczba zawodów i organizacji cechowych je obejmujących w największych miastach przekraczała 100, w Paryżu 150.

Chałupnictwo

Rzemiosło cechowe produkowało przede wszystkim dla lokalnego rynku. Poza nim funkcjonowała produkcja w systemie domowym zwana chałupnictwem bądź systemem nakładczym. Powstaje w późnym średniowieczu XIV - XV w., istnieć będzie w do XVIII w. Chałupnik jest wytwórcą, zaś sprzedawcą pośrednik. Ta forma rozwija się głównie we włókiennictwie. Najwcześniej dotyczy to włoskiego jedwabnictwa - właścicielami surowca i produktu gotowego są handlarze, przerabiają go w warsztatach tkacze, farbiarze. Chałupnictwo najszerzej objęło sukiennictwo włoskie, flandryjskie, potem angielskie i francuskie.

Najsilniejszy rozwój sukiennictwa w XIV w. będzie miał miejsce we Florencji - największa produkcja kilkanaście tysięcy sztuk sukna, podczas gdy w miastach francuskich, angielskich, flandryjskich czy niemieckich - od kilkuset do kilku tysięcy sztuk. Było to zasługą kupców florenckich organizujących specjalnie kompanie zajmujące się tą dziedziną wytwórczości. Dysponując kapitałami bankierskimi sprowadzały surowiec z Anglii, a sprzedawały wyroby gotowe w innych krajach europejskich i na Wschodzie.

Sukiennictwo miast flandryjskich opiera się na wełnie angielskiej i osiągnęło bardzo wysoki poziom jeśli idzie o jakość wyrobów. Wyodrębniła się tam grupa nakładców - kupowali wełnę, przekazywali ją do przerobu i sprzedawali gotowy surowiec. Przędły ją głównie wiejskie kobiety, potem przędza trafiała do tkacza, dalej farbiarza i ewentualnie do dalszej produkcji. Czasem do nakładcy należał sprzęt do produkcji, zwłaszcza że farbiarstwo wymagało dużych nakładów kapitału. Sukiennicy flandryjscy po wojnach religijnych XVI w. zaczną migrować do Anglii, będą też sprowadzani do krajów i miast niemieckich.

UWAGA: ROZWÓJ WYTWÓRCZOŚCI GENERALNIE DOKONYWAŁ SIĘ W OŚRODKACH POŁOŻONYCH NA SZLAKACH HANDLOWYCH BĄDŹ HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO

Poza zasięgiem cechowej organizacji produkcji znajdowało się górnictwo i hutnictwo.

Górnictwo.

W średniowiecznej Europie wydobywano niewiele kopalin. Były to sól, srebro i ołów (Alpy austriackie i włoskie, Sardynia, Czechy, Niemcy), złoto (Alpy Wschodnie, Wogezy, Górny Śląsk, Węgry), miedź (Niemcy, Polska), cyna (Anglia), siarka (południe Włoch).

To co znajdowało się pod ziemią stanowiło własność panującego (regalium), wydobycie odbywało się bezpośrednio na rzecz skarbu, mogło być też oddane posiadaczowi immunitetu. Górnicy to najczęściej obcy przybysze, którzy uzyskiwali z rąk króla, biskupa czy np. margrabiego prawo poszukiwania kopalin w ich domenach i przysięgali stać na straży ich interesów. Oddawano królowi bądź posiadaczowi immunitetu część urobku, panującemu przysługiwało też prawo nabywania srebra (czasem miedzi i cyny) po umiarkowanej cenie do bicia monety.

Owi cudzoziemscy górnicy skupiali się w stowarzyszenia zwane gwarectwami. Budowały one i eksploatowały większość kopalni - wynikało to z dużego ryzyka budowy i eksploatacji złóż (wynikającego ze słabej znajomości geologii) oraz dużych nakładów finansowych na prace przygotowawcze, itp. Przybysze górnicy otrzymywali też prawo osiedlania się i swobodnej zmiany miejsca pobytu, mieli do dyspozycji przy kopalni określone zagrody i pastwiska. W ten sposób powstawały gminy górnicze, osobne osiedla z określonymi prawami, np. wolność od podatków, prawo uboju bydła, wypieku chleba, warzenia piwa.

Gwarectwa wydobywały kopaliny na własny rachunek, wykonywały prace związane z jego obróbką, a każdy z gwarków otrzymywał określony udział w urobku. Te udziały można było przekazywać, sprzedawać, ale pozostałym gwarkom przysługiwało prawo pierwokupu.

Gwarkowie rekrutowali się początkowo z rzemieślników wnoszących do spółki kapitał, narzędzia. Sami pracowali w kopalniach. Z czasem owe udziały mogły być koncentrowane w rękach niektórych z nich, wtedy mogli oni przestać pracować i pozostawiali za określoną zapłatą pracę innym gwarkom. Sami stawali się kupcami i zarazem udziałowcami. Kiedy wydobywanie surowców wymagało większych nakładów, których nie byli w stanie sfinansować sami gwarkowie, do spółek wchodziły osoby z zewnątrz z kapitałem (kupcy i bankierzy), a „gorsi” gwarkowie stawali się pracownikami najemnymi. Ci „gorsi” to najczęściej gwarkowie, których udziały były minimalne bądź nie mieli ich wcale. Z czasem werbunek i wynagradzanie robotników przestało należeć do pojedynczych gwarków, ale do gwarectwa. Ci robotnicy tworzą grupę kopaczy. Prace pomocnicze na powierzchni wykonywali pańszczyźniani chłopi.

Rozwój górnictwa zależał od możliwości technicznych, stąd wyczerpanie dostępnych do eksploatacji złóż oznaczało porzucanie kopalni o poszukiwanie nowych.

W górnictwie podobnie jak w handlu najwcześniej pojawia się kategoria kapitału i zysku, z drugiej strony bardzo długo występuje praca pańszczyźnianych chłopów przy czynnościach pomocniczych.

Hutnictwo żelaza i szkła.

Odbywało się poza organizacją cechową. Hutnictwo żelaza to głównie Styria, Karyntia, Szwecja, ponadto Anglia, Hiszpania, północne Włochy i Węgry. W Styrii i Karyntii rocznie produkowano w XV w. około 2 tys. ton, we Szwecji około 8 tys. ton, w pozostałych po kilkaset ton.

Wytop żelaza odbywał się w dymarkach - stosowano jako paliwo węgiel drzewny, energii dostarczał młyn wodny. Stąd lokalizacja przy rzekach, w lasach. Zakład hutniczy - kuźnia - składał się z pieca dymarskiego dającego z jednego wytopu 40-50 kg żelazo dymarskie (ciastowate zwane osmund), chłodzone wodą, następnie kuźnik wygniatał żużel drewnianym młotem. W ten sposób powstawało żelazo kute w blokach, które w kuźniach po podgrzaniu w specjalnych piecach do bardzo wysokich temperatur przerabiano na narzędzia czy blachę. Żelazo miało mało węgla i było miękkie.

Hutnicy umieli też wytwarzać stal - Toledo, Mediolan - przez nawęglanie żelaza drogą prażenia z domieszkami w tyglach. Wymagało to wiedzy i doświadczenia, brak znajomości procesów chemicznych powodował, że produkt nie zawsze był odpowiedniej jakości. Stali produkowano mało, była droga, stosowano ją do produkcji ostrych narzędzi.

Hutnictwo dostarczało też metali kolorowych i ich stopów - brązu (miedź i cyna) czy spiżu (miedź, cyna, srebro lub ołów). Produkowano z nich głównie naczynia, ozdoby i przedmioty kultu.

Czasy nowożytne XVI-XVIII w.

Obok tradycyjnych form wytwórczości (rzemiosło, system nakładczy, chałupnictwo), przynoszą nowy typ organizacji produkcji - koncentracja produkcji na większą skalę w jednym miejscu ale przy tradycyjnej technice - manufakturę.

W okresie tym można też mówić o pewnych elementach polityki przemysłowej w skali państwa (a nie jak dotąd miast) mieszczącej się w ramach merkantylizmu.

MERKANTYLIZM Pierwsza doktryna ekonomiczna kapitalizmu, jako miernik bogactwa kraju - państwa - przyjmowała zasoby kruszcu znajdujące się w jego posiadaniu. Zasada dodatniego bilansu handlowego - eksport > import = by dodatnie saldo wyrażone w pieniądzu, zostało w kraju. Protekcyjna polityka celna - wysokie cła wwozowe, niskie bądź brak przy wywozie. W przypadku braku surowców w państwie niskie cła wwozowe aby po przetworzeniu można eksportować.

Można powiedzieć, że jest ona stosowaniem przez państwa narodowe tych samych zasad ochrony przemysłu i handlu, które przedtem wcielały w życie poszczególne miasta. Miasto średniowieczne chroniąc swoje rzemiosło starało się ograniczyć przywóz towarów przemysłowych z zewnątrz. Teraz robią to państwa wydając zakazy przywozu i stosując cła prohibicyjne na swoich zewnętrznych granicach. Jednocześnie wyraźna jest tendencja znoszenia wewnętrznych ograniczeń krępujących handel wewnętrzny. Politykę ochrony własnych dziedzin produkcji prowadzi wiele państw, wprowadzając najczęściej ograniczenia przywozu, w tym jednolite cła w skali całego państwa, oraz znoszenia ograniczeń wewnętrznych (ceł wewnętrznych, myt, praw składu, itp. ograniczeń wprowadzanych w imieniu i na korzyść miast w średniowieczu). Państwo przejęło obowiązki, które dotąd należały do miast: miary, wagi, stemplowanie produktów, instytucje miały to kontrolować - ile warsztatów, ilu uczniów, a nawet czasami określano płace.

Pełny rozwój wolnego handlu krępowany był m. in. niepisanymi zasadami etyki kupieckiej - nie wolno było werbować klientów innego kupca, podgoń za klientem uważano za niedopuszczalną (czy to przez zachwalanie swojego towaru, czy przez konkurowanie ceną), bo przeczyło zasadzie „mały obrót, duży zysk”. Takie rugowanie konkurencji uznawano za nieuczciwe. Konserwatyzm dominował też nadal w sposobie myślenia rzemieślników, właścicieli manufaktur. Dominacja nowych zasad - konkurencji, usprawniania zbytu, rozszerzania przedsiębiorstwa, konkurowania ceną pojawi się w XIX wieku.

Opisany wyżej typ polityki wchodził w życie stopniowo, najwcześniej w Anglii bo już w wieku XV w., w Niderlandach i Francji w XVI i XVII w., w Prusach, Austrii i Rosji w XVIII w. Centralna władza toczyła „wojnę” z książętami, miastami, cechami. Po stronie państwa stoją kupcy, dla których ograniczenia cechowe i miejskie stanowiły barierę swobodnej działalności. Z punktu widzenia możliwości konkurowania był to znaczny postęp w stosunku do średniowiecza. Zwłaszcza, ze można było po udowodnieniu, że dany produkt nie jest wytwarzany przez przemysł krajowy, sprowadzać go z zewnątrz.

Przykłady działań zaliczanych do polityki merkantylistycznej:

• Anglia - wielokrotnie w swojej historii wprowadzała bardziej lub mniej długotrwałe zakazy przywozu towarów: od 1355 r. żelaza, od połowy XV w. wyrobów jedwabnych, a od 1464 r. większości artykułów przemysłowych. Stosowane są też prohibicyjne cła. Akty nawigacyjne można także zaliczyć do polityki protekcyjnej.

• Francja w XV-XVI w. wprowadza przejściowo zakazy przywozu angielskiego sukna, wschodnioindyjskiego jedwabiu, w 1671 r. zakaz przywozu weneckich luster i koronek. W 1664 r. znosi większość ceł wewnętrznych i wprowadza jedną taryfę celną, Ostateczna likwidacja ceł wewnętrznych, opłat rzecznych, drogowych odcinających dotąd od siebie poszczególne prowincje następuje w XVIII w. Tworzy się jednolity obszar gospodarczy.

• Austria stosuje cła, które od 1713 r. zostaną zastąpione zakazami przywozu, ale zróżnicowanymi w zależności od dzielnicy monarchii. Jednolita ogólna taryfa celna zostanie dla całego kraju wprowadzona w 1775 r. Zniesiono cła miejskie, krajowe i inne opłaty wewnętrzne.

• W Brandenburgii i Prusach w XVII w. zabroniono przywozu przedmiotów z miedzi i ołowiu (1654), żelaza (1655), szkła (1658), oraz sukno. W wieku XVIII zakazano przywozu tych towarów, które wytwarzał przemysł krajowy stworzony przez Fryderyka Wielkiego.

W praktyce kupcom udawało się omijać przepisy przez dowodzenie, że akurat danego towaru przemysł krajowy nie wytwarza, albo jest on innego gatunku. Często producent danego towaru musiał wyrazić zgodę na to by kupiec otrzymał licencję na przywóz danego towaru.

Oprócz zakazów przywozu stosowano też zakazy wywozu najczęściej surowców bądź półproduktów potrzebnych dla przemysłu krajowego. W pierwszej kolejności musieli być w nie zaopatrzeni producenci krajowi - szło o stabilizowanie cen.

Podobne elementy polityki stosowanej przez miasta średniowieczne można dostrzec w ograniczeniach wywozowych dotyczących produkcji rolnej, zwłaszcza zboża. Utrudnienia czy zakazy wywozu zbóż miały zapewnić niskie ceny rolne i niskie płace potrzebne przemysłowi krajowemu.

Starano się też przeciwdziałać rozwojowi przemysłu wiejskiego - wolność w tej dziedzinie wprowadzano w XVII - XVIII w. Często były to przeżytki ograniczeń wprowadzanych przez miasta. Podobną politykę prowadzono wobec kolonii - ograniczenia rozwoju przemysłu miejscowego.

Starano się tworzyć nie istniejące w kraju gałęzie wytwórczości po to by wyeliminować konieczność przywozu danych towarów. Ściągano cudzoziemskich majstrów, obiecywano im ulgi i udogodnienia (zwolnienie z podatków, przyznawanie zapomóg pieniężnych, budynków, premii wywozowych, czasem przyznawano monopol wytwarzania i sprzedaży w danym okręgu). Anglia już w XIV w. ściągała flamandzkich tkaczy i sukienników zapewniając im ochronę królewską i przywileje. W kolejnych stuleciach dotyczyło to zegarmistrzów holenderskich, górników czeskich, płatnerzy niemieckich, włoskich szklarzy. Za Elżbiety cudzoziemcy produkowali w Anglii mydło, saletrę, skóry, płótno żaglowe.

W Anglii nie udzielano subsydiów pieniężnych i pożyczek, gdyż nowy przemysł tego nie potrzebował. Stosowano to w innych krajach. Na szczególnie dużą skalę miało to miejsce we Francji i od francuskiego l”etat wzięło się określenie etatyzm. Etatyzm - popieranie bądź zakładanie przez państwo manufaktur po to aby uniknąć importu dóbr. Typowy przykład polityka gospodarcza Colberta w czasach Ludwika XIV.

We Francji Colberta manufaktura dywanów w Beauvois otrzymała na 30 lat wyłączny przywilej wyrabiania dywanów, zakład koronczarski na 9 lat, itd. Ścigano zbiegłych robotników, którzy mogli przenieść umiejętność wytwarzania produktów w inny region. Wszystko po to by na miejscu wytwarzać materiały jedwabne i bawełniane, trykoty, koronki, dywany, szkło, porcelanę, papier, zegary, mydło, tytoń, itp.

Zdaniem niektórych historyków te działania były bardzo skuteczne i np. działania Colberta spowodowały, że po 20 latach przemysł francuski mógł konkurować z angielskim, włoskim czy hiszpańskim w grupie tekstyliów.

Ów rozszerzony rynek umożliwiał poszerzanie skali produkcji. Rozwija się szeroko system nakładaczy i chałupnictwo, powstają manufaktury. Nie oznacza to, że przestały działać cechy, ale znalazły one poważnego konkurenta. Cechy długo jeszcze broniły rynku przed innowacjami, nowymi maszynami.

System nakładczy i chałupnictwo pojawiły u schyłku średniowiecza. Wyrastały często na gruncie jednego z monopoli cechowych - monopolu sprzedaży. Mianowicie rzemieślnicy sprzedający swoją produkcję mogli ze swego grona delegować mistrza - rzemieślnika sprzedawcę, który stawał się organizatorem produkcji, która nadal odbywała się w cechach. Wynikało to głównie z specjalizacji rzemieślniczej - we wczesnym średniowieczu rzemieślnik mógł wytwarzać jeden produkt od początku do końca, wraz z wyodrębnianiem się nowych zawodów i nowych produktów ich wytwarzanie rozbijało się na kilka etapów.

System nakładczy zachowuje charakterystyczne cechy drobnej wytwórczości i techniki rękodzielniczej, ale organizuje produkcję na szerszą skalę, sprzedaż na szersze rynki.

System nakładczy wyrastający często z rzemiosła łatwiej likwidował ograniczenia cechowe. Jeszcze w XVI w. w wielu statutach wprowadzano zakaz oddawania przez jednego majstra roboty innym majstrom, ale było to dość szybko znoszone - sami rzemieślnicy tracili w ten sposób zamówienia na produkcję. Co więcej pojawiają się skargi rzemieślników, że brakuje kupców - nakładców, którzy by opiekowali się produkcją drobnych majstrów. Musieli przyjmować warunki kupców.

Nakładcą często staje się też kupiec zawodowy. Cechy broniły się przed ingerencją kupców w ich monopol, np. w Anglii przez dwa wieki trwał zatarg o przymus siedmioletniego terminatorstwa - nie przeszli go przecież kupcy. Tak czy inaczej wyraźnie dokonywał się podział na producentów i sprzedawców. Stopniowo nakładca zaczął powierzać produkcję osobom nie należącym do cechu. Mogli to być partacze, mogły być zakłady wiejskie nie podlegające przepisom cechowym, wyrwę w systemie stanowili też hugenoci znajdujący poparcie państwa dla rozwijania nieznanych w kraju metod wytwarzania produktów.

System chałupniczo- nakładczy rozwija się przede wszystkim na wsi. Dotyczyło to zwłaszcza sukiennictwa i tkactwa. Było to też korzystne dla ludności wiejskiej, która znajdowała dodatkowe źródło zarobkowania, choć place były niższe niż robotników miejskich.

Nakładcy próbowali organizować się w kompanie, zakładali stowarzyszenia podobne do cechów, czasem do cechów po prostu należeli. Różne ich stowarzyszenia dzieliły kraj i rynki między siebie.

Kupcy z czasem zaczęli tworzyć kompanie handlujące danym towarem, które znowu wprowadzały ograniczenia i uzyskiwały monopol handlu danym produktem na danym rynku. Majstrowie musieli dostarczać kupcom swój towar, bo tylko za ich pośrednictwem mógł być on sprzedany - kupcy de facto dopuszczali produkty miejscowych rzemieślników do sprzedaży oferując określoną cenę. Np. w Austrii wytwórcę - fabrykanta uniezależniono od „niewolniczego” związku z kupcem w czasach Józefa II.

Rozwój produkcji masowej czasem miał związek z licznymi wojnami, gdzie coraz liczniej wystawiane zaciężne wojska od XVI w. to zarazem popyt na określony rodzaje towarów. Zaczęto je produkować na zlecenia dostawców, którym państwo powierzało dostarczenie broni, amunicji, umundurowania, żywności. Konieczność szybkich dostaw dużych partii towaru, co więcej jednolitego asortymentu, wymagała zorganizowania produkcji na dużą skalę. Zwłaszcza w XVII w. ten rodzaj popytu przynosi powstawanie nowych zakładów wytwarzających broń. Armie stały się masowym odbiorcą produktów żelaznych, a za tym szedł rozwój hutnictwa i wydobywania rud. To do armat zaczęto używać tokarek i wiertarek przez co udoskonalono techniki wiercenia. Nie bez znaczenia były też zamówienia wojskowe dla przemysłu sukienniczego, garbarskiego. Nie przypadkowo te dziedziny cieszą się szczególnym poparciem państw.

Dostawy dla wojska wymagały jednolitego produktu. Ani zakłady rzemieślnicze, ani chałupnicy nie mogli go wytwarzać - jeśli nawet były odpowiednie ilości, to poszczególne partie różniły się od siebie. Manufaktura problem ten wyeliminuje.

Kupcy stali się też nabywcami rud metali wydobywanych przez gwarków. Ich kapitał powędruje do górnictwa by umożliwić instalację droższych urządzeń i większą produkcję. Kupcy nabywali też udziały w kopalniach stając się stopniowo ich właścicielami (Fuggerowie). Prawo pierwokupu wydobywanych surowców należało do królów czy książąt, ale mogli je odstępować za określone kwoty - najczęściej pożyczki - na jakiś czas podstawie zawieranych umów (np. w 1488 r. Fuggerowie nabyli prawa do całego wydobycia srebra w Tyrolu), czy złota na Węgrzech albo rtęci w kopalniach hiszpańskich. Umowy były często przedłużane.

Manufaktura podobnie jak system nakładczy najczęściej zajmowała się produkcją towarów nie będących przedtem domeną rzemiosła. Proces produkcji najczęściej ręczny, ale pod nadzorem i na rachunek przedsiębiorcy. Manufakturzysta to inaczej fabrykant, wytwórca, producent, chociaż w wielu krajach określenia te dotyczą tak rzemieślnika jak i „polskiego” fabrykanta, a więc właściciela fabryki. Manufaktura była więc rodzajem zakłady wytwórczego, w którym nie używano maszyn, źródłem napędu było koło wodne. Najczęściej tak rozumianą manufakturą - jednym zakładem - były przedsiębiorstwa zatrudniające niewolnych robotników w więzieniach, przytułkach, sierocińcach, itp. Przedsiębiorstwa te mogły być zakładane i prowadzone przez prywatnych przedsiębiorców. Zdarzały się np. dzierżawy więzień, w których urządzano przędzalnie, gdzie mieszkańców tych zakładów nauczali sprowadzeni mistrzowie. Produkty często były przeznaczane dla wojska.

Manufaktura nie była formą rozpowszechnioną. Najczęściej dotyczyła tej fazy produkcji, która wymagała większego nakładu kapitału. Trzeba było budować pomieszczenia - mieszkania la robotników i ich rodzin. W tamtym czasie była to np. farbiarnia tkanin, bardzo drogich wyrobów wytwarzanych pod nadzorem. Gromadzenie w jednym pomieszczeniu wielu ludzi i warsztatów ich pracy było czym rzadkim i podziwianym jako coś osobliwego.

Manufaktura powstawała częściej z inicjatywy króla czy książąt, gdzie produkcję organizowali cudzoziemscy mistrzowie. Często skupiano ich w jednym miejscu by chronić przed prześladowaniami miejscowych rzemieślników. Mając ochronę i pomoc państwa, a także zapewniony zbyt organizowali większe przedsiębiorstwa, wytwarzające gotowy produkt od początku do końca. Ten podział pracy umożliwił zastosowanie w XVIII w. pierwszych maszyn - przędzarki mechanicznej, którą wkrótce zaczęto napędzać kołem wodnym - water frame - rama wodna; warsztatu tkackiego krosna mechanicznego z tzw. latającym czółenkiem. Ulepszono farbowanie, apreturę, itp.

Rzeczywisty rozwój manufaktur jest związany z pojawieniem się i zastosowaniem bardziej skomplikowanych i drogich urządzeń.

Analiza form przedsiębiorstw w XVI-XVIII w. wskazuje na istotną rolę przede wszystkim chałupnictwa i systemu nakładczego oraz nadal rzemiosła. Przeczy poglądom Marksa - przytaczanym przez wielu historyków - że wiek XVI-XVIII to okres manufakturowy, a manufaktury przekształcą się w XIX w. w fabryki. Fabryki powstały raczej na gruncie systemu nakładczego. Manufaktury oczywiście występowały, ale ich rola była znikoma, a przed końcem XVIII w. scentralizowany wielki przemysł w zasadzie nie istniał.

Rzemiosło istniało w omawianym okresie nadal, chociaż jego domeną stały się towary przeznaczone dla bezpośredniej konsumpcji: ubrania, bielizna, kapelusze, obuwie, artykuły skórzane, meble, narzędzia drewniane i metalowe. Utracono niektóre dziedziny wytwórczości, ale nie oznaczało to zaniku zakładów rzemieślniczych w ogóle. Ponadto zakład rzemieślniczy się rozrasta, często jest połączony ze sklepem, choć zależy to od przepisów zezwalających bądź nie na prowadzenie takiego handlu. Cechy nie są już tak potężne, np. w Wiedniu w latach 30. XVIII w. do cechów należy już tylko 1/3 mistrzów, we Francji od XV w. władca przy okazji koronacji wydawał patenty (za opłatą) na podejmowanie pracy przez wolnych mistrzów. Dawne cechy stały się organizacjami w XVIII w. zamkniętymi, ale to nie ograniczyło produkcji pozacechowej. Strzegąc swoich praw toczyły z sobą wojny - cech guzikarzy i krawców paryskich o to, kto ma prawo wykonywania guzików z materiału, z którego jest uszyte ubranie; w Prusach piekarz nie mógł piec babek bo to dziedzina cukiernika id. Naprawa urządzenia wymagała często pracy kilku rzemieślników, bo każdy obawiał się naruszyć praw innego.

Broniąc swych coraz mniejszych praw cechy tworzą organizacje wychodzące poza miasto - w skali lokalnej, a nawet państwowej. W skali państw pojawia się jednolite ustawodawstwo cechowe, gdzie próbowano - raczej nieskutecznie - regulować sprawy dotąd określane przez dany cech samodzielnie.

Podstawowe dziedziny ówczesnej wytwórczości to:

1. sukiennictwo - przodowała Anglia, 2/3 swojej produkcji tkanin wełnianych w XVIII w. kierowała na eksport; sukiennnictwo n kontynencie to: Brandenburgia, Śląsk, Dolna Nadrenia, Saksonia, Czechy, region Zurych, niektóre prowincje francuskie

2. lniarstwo - Niemcy południowe, Saksonia, Czechy, Śląsk - ten ostatni zbywał swoją produkcję w Europie Zachodniej i w koloniach, głównie hiszpańskich; ponadto w XVIII w. Westfalia, północna Francja, Flandria, Bretania, Normandia, Holandia; mieszanka bawełny i lnu - barchan;

3. nie produkowano w zasadzie wyrobów bawełnianych - sprowadzała je kompania wschodnioindyjska z Indii; dla zapobieżenia rewoltom, których inicjatorami byli producenci tkanin wełnianych zabraniano noszenia drukowanych tkanin sprowadzanych z Indii, Persji i Chin (Francja 1686, Anglia 1700, potem Prusy i Hiszpania); można je było produkować na eksport, stąd te zakazy nie do końca skuteczne; po kilkudziesięciu latach zakazy cofnięto, co dało początki przemysłowi bawełnianemu

4. jedwabnictwo - pierwszeństwo miast włoskich, od XVII w. Lyon, mniej Paryż i Awinion, trochę w miastach niemieckich;

5. dziewiarstwo - początki końca ręcznego od zastosowania maszyny dziewiarskiej (koniec XVI w.)

6. koronkarstwo - głównie Flandria, Brabancja, miasta północnych Włoch, potem Włochy, Niemcy, Czechy; załamało się po rewolucji francuskiej

7. zegarmistrzostwo - Szwajcaria

8. przemysł lustrzany - do XVII w. monopol Wenecji, zdrada tajemnicy produkcji groziła śmiercią; w XVII w. Colbert ściągnął suto opłacając weneckich robotników, poznano technologię, Wenecjanie przed obawą o otrucie przez wysłanników Wenecji wrócili, ale Francja już w jedynej państwowej mającej monopol na większe lustra manufakturze uruchomiła produkcję; lustra ozdobiły Wersal. Fontainebleau, Luwr; Francuzi zakładali manufaktury w innych krajach, ale tak jak Wenecjanie nie chcieli zdradzić udoskonalonej przez siebie tajemnicy produkcji;

9. górnictwo - od XVI w. maszyny do czerpania wody poruszane kieratami konnymi, ale nie był to zasadniczy postęp

10. hutnictwo - wynaleziono stop żeliwa i zaczęto budować wielkie piece; najistotniejsze było przejście od dwuetapowego wytwarzania żelaza: najpierw surówki - ciekłe żeliwo (stąd nazywane pig - iron - świńskie żelazo, bo dobre było ciastowate), potem żelaza (wytapiano pod dzialaniem dmuchu na palenisku nazywanym fryszerką); zastosowano siłę wody do poruszania młotów żelaznych i miechów; stare dymarki i piece szybowe zastąpiły wielkie piece; był to proces ciągły, trwający około 40 tygodni płynnej kompanii, codziennie spust płynnej surówki. Piec 40-50 m. sześć. W wielkich piecach stosowano zimny dmuch - powietrze napędzano miechami - kołem wodnym. Najwięksi producenci to Szwecja, Rosja, Niemcy, Austria, Anglia (choć ta była importerem żelaza); wzrost produkcji pociągnął za sobą szersze wykorzystanie węgla drzewnego.

Rozwój wymienionych dziedzin dotyczył początkowo przede wszystkim centrum Europy i przebiegał wzdłuż linii: północne Włochy, niemieckie kraje nadreńskie i Holandia. W krajach niemieckich istotne znaczenie miało wydobycie rud - rozwój górnictwa, hutnictwa żelaza i metali kolorowych. Sprzyjały temu nowe rozwiązania w sferze aparatury do wypompowywania wody, wywożenia urobku, górnictwa głębinowego. W górnictwie inwestowane są pierwsze wielkie kapitały pochodzące z obrotu pieniężnego.

W połowie XVI w. następuje osłabienie gospodarki na owej linii, podobnie jak prymat Antwerpii w Niderlandach i Wenecji na południu. Przyczyny tego są wielorakie: tańsze srebro przywożone do Europy z kolonii wypiera z obiegu srebro z kopalni niemieckich. We Włoszech północnych zaczyna się rozwijać Mediolan, gdzie kapitał podporządkowuje leżące przy mieście regiony wiejskie - występuje u zależność pomiędzy nowatorstwem w rolnictwie (melioracje w Lombardii, nowe uprawy, hodowla na nawodnionych łąkach), tzw. high farming - potem przeniesie się do Holandii a stamtąd do Anglii. W Mediolanie i okolicach rozwija się produkcja manufaktur wełnianych, kosztownych tkanin przetykanych złotem i srebrem i jedwabnych. Powszechnie używa się maszyn napędzanych wodą w przędzalnictwie i tkactwie.

Po krótkim okresie świetności rozpoczęła się w Lombardii recesja. Braudel widzi przyczyny w tym, że Mediolan nie rozporządzał rozległym rynkiem narodowym.

U schyłku tej epoki na czoło europejskiej czołówki w dziedzinie uprzemysłowienia wysunie się Anglia.

POLSKA - proszę przeczytać odpowiednie rozdziały podręcznika.

WYKŁADY Z HISTORII GOSPODARCZEJ WNE UW 2003/2004

Dr Cecylia Leszczyńska

WYKŁAD VI. (27. 11. 2003 r.)

Przewrót techniczny w przemyśle XIX w. i jego znaczenie gospodarcze. Stare i nowe kraje przemysłowe. Dystans ziemie polskie - Europa. Postęp techniczny - jego okoliczności i następstwa, przemysł fabryczny, źródła kapitałów, rynki zbytu, siła robocza, rola i miejsce państwa w procesie uprzemysłowienia, poziom rozwoju przemysłu w układzie europejskim - w tym ziemie polskie.

1. Przewrót techniczny w Europie - Anglia.

W XVIII wieku w Anglii obserwujemy zaskakująco szerokie zastosowanie nowych wynalazków, które zmieniły obraz dotychczas funkcjonujących form i metod produkcji przemysłowej. Przynoszą nowy sposób wytwarzania - system fabryczny. Fabryka oznacza koncentrację produkcji w jednym miejscu (w odróżnieniu od nakładu), proces produkcji jest nadzorowany, wykonują go rzesze najczęściej najemnych robotników. Korzysta się z nowych źródeł energii - maszyna parowa. Istotną cechą jest skala produkcji, jej masowość, co oznacza przeznaczenie dla szerokiego odbiorcy.

Głębokość i zasięg zachodzących zmian jest na tyle szeroki, że nazwano je rewolucją przemysłową. Zmiany dotyczą bowiem nie tylko nowych technologii, maszyn i urządzeń, ale niosą z sobą nowy typ produkowania, szybki wzrost rozmiarów produkcji, pociągają za sobą zmiany struktur społecznych, organizacji rynków: pracy, produktu i kapitału. Poziom rozwoju przemysłu staje się wyznacznikiem miejsca danej gospodarki w układzie międzynarodowym. Co więcej ich skutkiem stał się pogłębiający dystans między krajami przemysłowymi i nieprzemysłowymi.

Rewolucja przemysłowa najwcześniej wystąpiła w Anglii bo około 1780 R.

W Europie kontynentalnej rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w latach 30. XIX w. przesuwając się z zachodu na wschód. Nawiązując do pogłębiania różnic warto zauważyć, że o ile około 1750 r. dystans między Europą Zachodnią (bez Anglii) i Wschodnią w poziomie dochodu na 1 osobę wynosił około 15%, około 1800 r. ponad 20%, w 1860 - ponad 60%, natomiast na początku XX w. około 80% (Landes, s. 225).

Anglia, w której przemiany przemysłowe rozpoczęły się najwcześniej, stała się swoistym punktem odniesienia, wzorem dla tych państw, które pozostawały zapóźnione. Stąd też stawiano pytania: jakie warunki powinny być spełnione by proces uprzemysłowienia nabrał przyśpieszenia, dlaczego Anglia, a nie inne kraje, które były od nie zamożniejsze. Jeszcze w połowie XVI w. Wyspy Brytyjskie pozostawały w tyle pod względem przemysłowym za Lombardią, Holandią, Francją a nawet Hiszpanią.

Przewrót przemysłowy rozpoczął się w tradycyjnych dziedzinach wytwórczości: przemyśle włókienniczym (zwłaszcza bawełnianym), górnictwie i hutnictwie. Osobnym zagadnieniem jest nowe źródło energii - maszyna parowa. Jest oczywistym, że zmiany na skalę przemysłową mogły dokonać się ponieważ w Anglii zaistniały po temu warunki:

a) ogólnoekonomiczne

1. rozwój rynku - rosnący przyrost naturalny oraz wzrost dochodów z rolnictwa. Rosnący popyt był bodźcem dla produkcji przemysłowej.

2. ulepszenia w rolnictwie podnoszące jego produktywność i wydajność (zwolnienie siły roboczej, rynek zbytu, źródło dochodów), rynkowy charakter gospodarstw

3. przewaga technologiczna Anglii w niektórych dziedzinach już od drugiej połowy XVI; w przededniu wojny domowej (1642) Anglia stawać się zaczęła ważniejszym państwem przemysłowym Europy

4. dobrze rozwinięty system nakładczy, Anglia przyjmowała rzemieślników z Niemiec, Holandii, Włoch i Francji - głównie protestantów, uciekinierów z konfliktów religijnych, którzy wykorzystali swoje umiejętności dla tworzenia warsztatów, przedtem nieznanych: papiernie, prochownie, fabryki luster i huty szkła, odlewnie armat, wytwórnie chemiczne, rafinerie cukru, fabryki saletry, itd.

5. dysponowanie przez przedsiębiorców kapitałem - jego źródła były wielorakie: osiągnięte zyski, kredyt bankowy, dochody z handlu, itd. Już w XVII w. niektóre manufaktury rozwinęły skalę produkcji: widać to przez wielkość budynków, liczebność załóg robotniczych, wysokość nakładów inwestycyjnych dochodzących do kilku tysięcy funtów; płaca robotnicza bardzo niska - 5 funtów rocznie; rodzi się manufaktura w postaci rozległych warsztatów z masami robotników, które na kontynencie przyzwyczajonym do rzemiosła uderza swą liczebnością i brakiem kwalifikacji

6. niezła infrastruktura w postaci dróg i kanałów, budowanych przez prywatnych przedsiębiorców w związku z potrzebą poszerzania możliwości zbytu - rynek zbytu

7. rosnący udział w podbojach kolonialnych i korzyści z tego wynikające

• handel niewolnikami - pierwszy transport do nowego świata 1520; trójkąt żeglugi z Liverpoolu (główny port Anglii) wywożono towary do Afryki Zachodniej, tam kupowano niewolników i transportowano ich na Karaiby a następnie do Ameryki; sprzedaż niewolników - zakup surowców z plantacji, początkowo trzcina cukrowa, następnie tytoń, bawełna, rum, przewóz do Liverpoolu i sprzedaż w Anglii.

• Źródła surowców

• schyłek XVIII w. rynek zbytu dla metropolii.

• Źródło dochodów z handlu kolonialnego - głownie stają się one udziałem kompanii handlowych XVII - XVIII w., Kompania handlowe (brytyjska, ale też holenderska ) to państwa w państwie. Posiadały własne wojska, floty wojenne strzegąc monopolu w handlu z koloniami. Uprzywilejowanie floty angielskiej 1651 r. akt nawigacyjny - przybijanie do portów tylko statkom uznanym za angielskie. Jest to pełna protekcja dla marynarki handlowej.

• Zyski, które płynęły z handlu i kolonii spowodowały rywalizację między kompaniami i państwami. Pojawia się marynarka wojenna, okrętem takim jest galeon - okręt wojenny, wyposażony w artylerię okrętową. Duże galeony miały po kilkadziesiąt armat z każdej burty. Wojny handlowe wymagały wielu środków, zwłaszcza że wojny toczone na kontynencie odbijały się także na koloniach. Dotyczyło to zwłaszcza XVIII wieku.

• Anglia często stosowała mając nawet pokój z innym państwem korsarzy w służbie korony. Głównym przeciwnikiem Anglii w XV w jest Hiszpania, w XVII w. Niderlandy, w XVIII w. Francja. Nelson dokonał flotę francuską pod Trafalgarem w 1805 r. odtąd Anglia władczynią mórz i oceanów.

b) warunki pozaekonomiczne:

• Istnienie klasy średniej (kupców, właścicieli sklepów, bankierów, itd.) kierujących się „duchem kapitalizmu” - według wielu historyków istotny wpływ na rozwój kapitalizmu miała reformacja. Wszystkie kierunki reformacji zalecały oszczędność, pracę, powściągliwy tryb życia. Historycy gospodarczy niemieccy Gustaw Schmoller wyprowadzili nawet pewną hipotezę, że kraje protestanckie miały szybszy rozwój gospodarczy i w nich funkcjonuje duch kapitalizmu, podczas gdy kraje katolickie - nie. Hipoteza ta została odrzucona, nie ostała się weryfikacji.

• System prawny regulujący nie tylko ład i porządek, ale też określający zasady i nienaruszalność prywatnej własności, relacje gospodarcze (umowy, transakcje, zobowiązania, wierzytelności, dochodzenie roszczeń); istnienie instytucji publicznych i politycznych reprezentujących i chroniących interesy gospodarcze przedsiębiorców,

• swobody polityczne, wolność osobista, ochrona prawna obywatela, swoboda przemieszczania się i podejmowania zajęć; Anglicy wcześnie stali się obywatelami, tj. posiadali świadomość przynależności do narodu, lojalności wobec państwa, równości statusu obywatelskiego, poczucia indywidualizmu.

• Wolność przemysłowa - relatywnie szybko zniesiono ograniczenia instytucjonalne dotyczące zakładania przedsiębiorstw - np. o kilkadziesiąt lat wcześniej niż na kontynencie zniesiono ograniczenia cechowe.

• „duch wynalazczości”, eksperymentowanie, ulepszanie, przekazywanie wiedzy i umiejętności, wyścig o pierwszeństwo w badaniach, rozpowszechnienie badań teoretycznych i doświadczalnych (szeroko o tym S. Lilley, Ludzie, maszyny i historia).

Przewrót techniczny rozpoczął się - jak już wspomniano - w tradycyjnych, tj. już istniejących dziedzinach wytwórczości. Często urządzenia, nad którymi eksperymentowano dużo wcześniej, zaczęto stosować a potem dalej doskonalić z konkretnych przyczyn:

1. przemyśle włókienniczym:

Rozsadnikiem postępu stał się przemysł bawełniany, sukiennictwo było konserwatywne, bano się techniki oznaczającej redukcję warsztatów i pracujących w nich ludzi. Broniąc swojego rynku sukiennicy uzyskali zakazy przywozy tkanin bawełnianych w Indii, ci w których ten zakaz uderzał zaczęli je więc produkować na miejscu. Rozwój przemysłu bawełnianego przyśpieszył wynalazek Eli Whitneya - odziarniarka bawełny. Anglia stała się głównym importerem bawełny z południowych stanów USA i Indii.

1733 - 1760 - wynalezienie i upowszechnienie latającego czółenka w warsztacie tkackim, co dwukrotnie zwiększyło wydajność pracy tkaczy; produkcja przędzy zbyt wolna - stąd

1768 - James Hargreaves - skonstruował przędzarkę mechaniczną zwaną spenning Jenny

1769 - Richard Arkwrigt - skonstruował przędzarkę napędzaną kołem wodnym water frame - rama wodna

1779 - Samuel Crompton skonstruował przędzarkę napędzaną siłą wody, a następnie maszyną, usunął wady dwóch poprzednich konstrukcji, nazwano ją przędzarką „mulejową” - mule; wąskim gardłem stało się tkactwo

1787 - Edmund Cartwright skonstruował krosno mechaniczne, na którym wyrabiano szlachetne, cienkie materiały wełniane.

Za tym poszły inne udoskonalenia zarówno etapów przędzenia i tkania, jak też farbowania, drukowania kolorowych wzorów, itd.

Głównym ośrodkiem przemysłu włókienniczego stał się Manchester 1800 - 95 tys. ludzi, 1850 - 400 tys. ludzi.

Wzrost liczby instalowanych urządzeń wymagał do ich napędu coraz większej ilości energii.

2. wynalezieniu, udoskonaleniu i rozpowszechnieniu maszyny parowej - zanim skonstruowano maszynę parową udoskonalono koła wodne, wiatraki, prowadzono naukowe badania nad ulepszaniem ich konstrukcji; stymulatorem prac nad maszyną parową była potrzeba urządzeń odwadniających kopalnie - pompy wodne oraz zasilających wodociągi miejskie - pierwsze urządzenia z wykorzystaniem energii pary pojawiają się w końcu XVII w. Aż do 1769 r. kiedy James Watt skonstruował pierwszą użyteczną maszynę parową, trwały prace różnych uczonych i konstruktorów nad stworzeniem tego nowego źródła energii; pewnym czynnikiem stymulującym poszukiwania był także stosunkowo wolny bieg rzek angielskich, wymagający kosztownych inwestycji dla przystosowania napędu kół młyńskich. Powszechne zastosowanie ulepszonych maszyn parowych zależało od rozwoju przemysłu żelaznego - jakość cylindrów, tłoków, itd. Maszyna parowa znajdzie powszechne zastosowanie w przemyśle, górnictwie, transporcie a także w rolnictwie.

3. górnictwo węgla kamiennego - zapotrzebowanie na węgiel istniało już w XVII w. (gdy na pocz. XVI w. wydobycie 35 tys. ton, to na pocz. XVII w. - 200 tys. ton), drewno było dobrem rzadkim i drogim, stąd szerokie stosowanie węgla, barierą dla wzrostu wydobycia były trudności z odwadnianiem kopalń; problem częściowo rozwiąże maszyna parowa, dzięki której wzrośnie wydajność pomp. W innych krajach posiadających węgiel produkcja była dużo mniejsza, nie było takiej potrzeby.

W 1845 r. wynaleziono sposób budowy szybów wodoszczelnych. Zaczęto stosować proch prasowany do wybuchów (strzałów). W transporcie pionowym wykorzystano maszyny parowe, a poziomym szyny, specjalne wózki i konie. Praca w górnictwie była bardzo niebezpieczna. Dotyczyło to zwłaszcza wybuchów gazu - metanu.

W XIX w. węgiel odgrywał tę rolę co ropa i gaz współcześnie. Anglia miała dla swojego przemysłu wystarczające pokłady węgla. Przystosowano całą flotę do przewozu węgla kamiennego - rozwożono go drogą wodną śródlądową (specjalnie budowane kanały węglowe), lecz także żeglugą kabotażową - przybrzeżną oraz do krajów europejskich. Spółki budujące kanały należały głównie do właścicieli kopalń węgla. Węgiel zastępować zaczął drewno w gospodarstwie domowym, przy ogrzewaniu mieszkania, znalazł szerokie wykorzystanie w przemyśle - huty szkła, gorzelnie, cegielnie, rafinerie cukru, warzelnie soli z wody morskiej.

4. hutnictwo żelaza i umiejętność koksowania węgla kamiennego potrzebna do rozwoju produkcji hutniczej; na początku XVIII wieku żelazo wytapiano w wielkich piecach przy użyciu węgla drzewnego. Brak lasów w Anglii zmuszał do importu żelaza z Rosji i Szwecji. Tak więc na początku XVIII w. hutnictwo żelaza w Anglii ustępuje hutnictwu Rosji, Szwecji i Francji. Zanik lasów i wzrost ceny drewna spowodował że w XVIII w. zaczęto próby koksowania węgla kamiennego. Rozpoczął je w 1717 r. Abraham Darby, po 30 latach przyniosły one sukces. Anglia miała duże pokłady węgla nadające się do koksowania. Anglicy otrzymywaną surówkę nazywali pig iron, gdyż nadawała się jedynie do odlewów. Na żelazo użytkowe przerabiano ją nadal we fryszerkach i kuźnicach, gdzie miechy i młoty poruszane były kołem wodnym.

W 1784 r. Henry Cort zastosował nową metodę pudling (mieszać, babrać). W piecu pudlingowym rozgrzewano surówkę w celu zredukowania zawartości węgla. Otrzymany półprodukt puszczano na walce poruszane siłą wodę uzyskując pręty, które spawano w wiązkach, ponownie rozgrzewano i puszczano na walce by uzyskać żelazo walcowane. Żelazo to, ustępujące jakością stali, nadawało się do obróbki plastycznej przy pomocy obrabiarek. W pierwszej połowie stulecia (1850) Anglicy wytwarzali około 2 mln ton żelaza, dzięki czemu stała się możliwa budowa linii kolejowych potrzebujących wielkich ilości żelaza na szyny.

Produkcja stali - której technika wywodziła się ze średniowiecza - była bardzo kosztowna i uzyskiwano niewielkie jej ilości. Dopiero kiedy w 1856 r. Henry Bessemer wynalazł konwertor do wyrobu stali (gruszka besemerowska), a w 1867 Marten zbudował piec martenowski do wytopu stali, jej produkcja zaczęła gwałtownie rosnąć. W wielkich piecach zastosowano gorący dmuch i powiększono objętość z około 50 do 300-400 m.³ (przedtem nie było to możliwe z uwagi na węgiel drzewny i zimny dmuch, nie pozwalały stosować dużego pieca).

Dało to duży wzrost wydajności pracy: podczas gdy w ciągu jednego dnia przy fryszerce i kuźnicy robotnik wytwarzał 40 kg żelaza, przy pudlingu 200 kg, to przy produkcji stali metodę Bessemera i Martena około 2000 kg. Anglia stała się głównym producentem stali w Europie.

5. Przemysł maszynowy. W 1797 r. Henry Maudsley zbudował tokarkę zaopatrzoną w suport krzyżowy i śrubę pociągową. W następnych latach skonstruowano szereg obrabiarek do metali (frezarki, szlifierki) przez co stała się możliwa produkcja maszyn i urządzeń z metalu. Po to żeby przedmiot podać obróbce skrawaniem należało dokonać odlewu. Robiono to prymitywnie według dawnej technologii odlewniczej. W 1837 r. zbudowano formierkę, w której odlewano żeliwo, a w rok potem maszynę, w której odlewy robiono pod ciśnieniem. Następnie odlew poddawano obróbce skrawaniem na obrabiarkach.

Precyzja obróbki miała istotny wpływ na użyteczność maszyn parowych (wcześniej brak szczelności między tłokiem a cylindrem powodował niską moc i duże zużycie pary). Aby zachować równy ruch pracy maszyny parowej stosowano koło zamachowe oraz tzw. balansjery (oparte na zasadzie siły odśrodkowej), zapewniały ten dopływ pary do cylindra, utrzymując pożądane obroty. Od maszyny parowej do budynku fabrycznego prowadzony był tzw. wał główny, a z wału głównego pasy transmisyjne poruszały maszyny. Było to bardzo niebezpieczne dla pracowników. Ówczesne maszyny wymagały kominów i stąd w jednej fabryce mogło być 5-10 i więcej wysokich kominów.

U schyłku XIX wieku miała miejsce tzw. druga rewolucja przemysłowa. Przyniosła powstanie zupełnie nowych źródeł energii i nowych dziedzin wytwórczości:

1. silniki spalinowe i energia elektryczna

2. ropa naftowa i jej pochodne

3. nowe dziedziny wytwórczości: przemysł stalowy, wytwarzanie stali specjalnych (szybko tnących), przemysł chemiczny, przemysł spożywczy, przemysł konfekcyjny, przemysł zbrojeniowy, początki motoryzacyjnego, przemysł elektrotechniczny

Skutki ekonomiczne tych zmian były chyba głębsze niż tych z końca XVIII i początków XIX wieku:

1. nowe metody wytwarzania: montaż taśmowy, montaż na zasadzie wymienialności części - standaryzacja

2. nowa organizacja przedsiębiorstw - koncerny (Ford) - całe wyposażenie samochodu w jednym przedsiębiorstwie jest produkowane

3. nowa organizacja rynku - związki monopolistyczne (kartele, trusty, syndykaty)

4. na szeroką skalę nowe źródła pozyskiwania kapitału - banki, rynek kapitałowy i emisja akcji przez spółki akcyjne.

Około 1880 PKB na 1 mieszkańca był w Anglii najwyższy=100

USA - 86.6

Kanada - 76

Niemcy - 52,5

Francja - 46,3

Szwecja - 39

Austria - 30.

Początek końca pomyślności Anglii spowodował kryzys zwany też głęboką depresją, który wybuchł w 1873 r. a depresja utrzymała się do 1894 r. Indeks cen hurtowych spadł w Anglii o 45%, w USA o 50%, w Niemczech o 40%, we Francji o 43%. Można rzec, że był to pierwszy kryzys światowy.

Poza przyczynami kryzysu nadprodukcji, napływem zboża z Ameryki, miała kontrybucja narzucona Francji przez Niemcy wypłacona w 1872 w wysokości 200 mln funtów w złocie. Miało to wpływ na pewne załamanie gospodarki światowej w sferze pieniądza i finansów.

Ponowny rozwój Anglii od 1894 r., ale miała ona wówczas już 2 niebezpiecznych konkurentów: USA i zjednoczone Niemcy.

PRZEMYSŁ NA ZIEMIACH POLSKICH - proszę przeczytać podręcznik zwracając zwłąszcza uwagę na:

1. Próby kierowanego przez państwo wzrostu uprzemysłowienia (zwłaszcza górnictwa I hutnictwa) za czasów Staszica i Druckiego - Lubeckiego i przyczyny „nieudanej kapitalistycznej industrializacji) - zagadnienia te są bardzo dobrze opisane w jednym miejscu, nie ma potrzeby ich tutaj opisywać

2. Rzeczywisty przyspieszony rozwój przemysłu kapitalistycznego od lat 60. XIX wieku. Jego warunki i skutki.

Krótka charakterystyka najważniejszych problemów.

Rozwój kapitalistycznego przemysłu fabrycznego na ziemiach polskich na największą skalę dokonywał się w Królestwie Polskim o czym świadczy liczba robotników przemysłowych (1910) - patrz poniższe tablice.

Prowincje	Ogółem	W tym najważniejsze gałęzie przemysłu
				włókienniczy	metalowy	spożywczy	mineralny	górnictwo	hutniczy
		W tysiącach
Ogółem	645	183,3	102,2	90,5	69,6	49,4	17,8
Królestwo Polskie	413	165,7	62,0	42,4	26,0	27,4	16,5
Wielkopolska i Pomorze Zach.	122	8,5	29,1	29,0	24,1	2,4	-
Galicja	110	9,1	11,1	19,1	19,5	19,6	1,3
Górny Śląsk - Rzesza Niemiecka ª	260	16,5	32,9	19,7	21,9	112,3	34,8
W %
Ogółem	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Królestwo Polskie Zabór pruski Galicja	64,1 18,9 17,0	90,4 4,6 5,0	60,7 28,5 10,9	46,9 32,0 21,1	37,4 34,6 28,0	55,4 4,9 39,7	92,7 - 7,3

ª

Nie leżał w granicach Polski przedrozbiorowej

Dla przejrzystości i zrozumienia literatury najlepiej jest przyswajać treść według układu:

1. Znaczenie rynków zbytu, w tym rynku rosyjskiego, w tym znaczenie polityki celnej oraz transportu - koleje

2. Kapitał.

3. Technologia - maszyny i urządzenia

4. Przedsiębiorcy, robotnicy i personel techniczny.

5. Okręgi i ośrodki przemysłowe - „wyspowy charakter rozwoju przemysłu”

6. Koniunktura.

Poniżej zwracam uwagę na najważniejsze problemy:

RYNKI ZBYTU, w tym rynki wschodnie

Brak szerokiego, głębokiego rynku zbytu dla przemysłu w I połowie XIX w. Gdy 1823=100, to w ciągu 5 lat do 1828 r. produkcja wełniana wzrosła do 197, a lniana do 143. W 1823 r. produkcja wyrobów bawełnianych wynosiła 0, to w 1828 - 2513 tys. łokci (1 łokieć=0,576 metra). Główny rynek zbytu to wojsko i eksport do Rosji, zwłaszcza na dawne obszary Rzeczypospolitej. Rynek wewnętrzny wiejski raczej oparty o produkcję domową, de facto nie istniał.

Eksport do Rosji w mln złp (dominowały sukna)

	eksport	Import	Saldo
1821	7,4	12,1	-4,7
1827	14,5	11,0	+3,5
1829	15,2	18,4	-3,2

Import powyższy to wyroby luksusowe, herbata z Chin, kawior astrachański, tytoń, ale istotną rolę odgrywało uzbrojenie produkcji rosyjskiej dla 30 tys. wojska polskiego.

Po przegranej wojnie z Rosją w 1833 r. Rosja wprowadziła wysokie cło na import polskich wyrobów zwłaszcza sukna.

Istotnym dla narodzin przemysłu fabrycznego był nie rynek zewnętrzny, ale rynek wewnętrzny. Rynek wewnętrzny wyprzedzał rynki zewnętrzne. Najwcześniej uformował się rynek na artykuły włókiennicze, zwłaszcza przemysłu bawełnianego. Wynikał on z przemian zachodzących na wsi na skutek oczynszowania a następnie uwłaszczenia oraz urbanizacji wyrażającej się wzrostem liczby ludności miejskiej.

Przemiany w rolnictwie przyniosły między innymi wzrost towarowości gospodarstw, a co za tym idzie wieś mogła stać się poważnym konsumentem masowej produkcji fabrycznej. Dotyczyło to zwłaszcza gospodarstw farmerskich.

W II połowie XIX w. poważnie wzrosła liczba robotników sezonowych pracujących w Niemczech i w Danii, ich zarobki przywożone do kraju na 8 mln rubli srebrnych, co stwarzało dodatkowy popyt. Na przykład w Królestwie Polskim rynek na artykuły włókiennicze do połowy XIX w. był dość stabilny i nie przekraczał 5-6 mln rubli rocznie. Chłonność tego rynku w latach 1850-1880 wzrosła do około 30 mln rubli, a więc blisko 5-krotnie.

Przemiany na wsi tworzyły także rynek dla przemysłu metalowego. Dotyczyło to narzędzi rolniczych oraz różnego rodzaju wyrobów żelaznych używanych w gospodarstwie rolnym. Na przykład gwoździe, narzędzia, łańcuchy, żelazne części wozów, itp. W Warszawie powstała fabryka tego typu wyrobów Bernarda Handke, która specjalizowała się i rozwijała w oparciu o ten rynek.

Także rozbudowa miast tworzyła zapotrzebowanie dla przemysłu artykułów budowlanych: cegła, cement, rury i inne wyroby żelazne.

Głównie na potrzeby miast pracował przemysł spożywczy: cukrownie, gorzelnie, browary, młyny fabryczne parowe ulokowane w wielkich miastach.

Istotnym czynnikiem dla rozwoju przemysłu żelaznego, zwłaszcza stalowego, była budowa kolei żelaznych: szyny, wagony kolejowe, konstrukcje mostowe, itp.

Istotnym czynnikiem był wzrost liczby ludności - rewolucja demograficzna - podkreślić, że w Galicji duży przyrost naturalny, mimo to brak rozwoju przemysłu.

RYNKI ZAGRANICZNE Od mniej więcej 1880 r. zaczął rosnąć popyt na tzw. rynkach wschodnich. Na wzrost znaczenia tych rynków wpłynęły czynniki:

• rozwój kapitalizmu w rolnictwie po reformach 1861 r. - 9 guberni zachodnich - pełne uwłaszczenie chłopów

• sieć kredytu zaopatrująca handel hurtowy i detaliczny znajdującego się w rękach Żydów i nie przekraczający tzw. linii osadnictwa - przebiegała na wschodnich granicach RP sprzed 1772 r. oraz na obszarach południowych zdobytych przez Rosję w XIX w. wraz z Kaukazem - były to tzw. gubernie małorosyjskie których centrum handlowym stawała się Odessa.

• Ekspansję na rynki wschodnie ułatwiał rozwój kolei żelaznych, a z drugiej strony rozwój kolei z tego wynikał. Wprowadzenie kolei szerokotorowych ułatwiło (na skutek braku przeładunku) eksport towarów z Dąbrowy Górniczej, Okręgu Łódzkiego i Staropolskiego na rynki wschodnie oraz import z Rosji surowców: rudy żelaznej, węgla koksującego, bawełny, itp.

• Istotną rolę odgrywała także protekcyjna polityka celna na zewnętrznych granicach imperium - między Królestwem a Cesarstwem zniesiona w 1851 r., a początki polityki protekcyjnej zaczęły się w 1877 r. Polegało to na konieczności wnoszenia opłat celnych w rublach srebrnych, gdy przedtem można je było uiszczać w rublach asygnacyjnych. W 1877 r. wzrost wszystkich ceł o 16,1 %, w 1881 - o 18,7 %, 1885 - o 28,3 %, 1893 - o 33 %.

• Gdy w czasie kryzysu agrarnego Niemcy wprowadziły wysokie cła wwozowe na produkty rolnicze z Rosji, Rosja odpowiedziała podwyższeniem ceł na niemieckie artykuły przemysłowe; szczyt wojny celnej 1893, a następnie ustabilizowano taryfy celne na dość wysokim poziomie. Można przyjąć, ze u schyłku XIX i na początku XX Rosja stosowała protekcyjną politykę celną w stosunku do importu przemysłowego.

Pomimo zawarcia traktatów celnych między Niemcami i Rosją utrzymano wysokie cła wwozowe na przywóz artykułów przemysłowych z Niemiec. Stanowiło to bardzo korzystną sytuację dla przemysłu Królestwa Polskiego znajdującego się w rosyjskim obszarze celnym, chroniącego przemysł Królestwa.

Przewrót techniczny w przemyśle rosyjskim - powstanie przemysłu fabrycznego - opóźniony był w stosunku do Królestwa o około 20 lat. Rosyjski przemysł włókienniczy skupiony był w centralnej Rosji. Walka konkurencyjna, którą w historiografii rosyjskiej nazywa się wojną Moskwy i Łodzi (na przełomie lat 80 i 90) sprowadzała się do interwencji w Petersburgu zmierzających przy pomocy ceł i taryf kolejowych uprzywilejowania przemysłu rosyjskiego. Podobne działania dotyczy przemysłu ciężkiego, gdzie wprowadzono wysokie cła na import surowców: węgla koksującego i rudy żelaznej. Hutnictwo Zagłębia Dąbrowskiego zamiast korzystać z pobliskich kopalni górnośląskich, przywoziło węgiel z Ukrainy z Doniecka, a rudy żelazne z Krzywego Rogu. Spowodowało to, iż szereg zakładów z niemieckiego Górnego Śląska aby ominąć barierę celną poczęło inwestować w Zagłębiu Dąbrowskim.

Mimo to w latach 1880-1900 rynki rosyjskie stanowiły dominujący czynnik w rozwoju przemysłu w Królestwie. Na początku XX wieku owe rynki ograniczały się głównie do tzw. guberni zachodnich Cesarstwa.

Rolę rynków rosyjskich charakteryzuje następujące zestawienie:

Rok	Wartość produkcji przemysłowej w mln rubli	Wywóz na rynki wschodnie w mln rubli	% produkcji wywożonej na rynki wschodnie
1880	171	47	27
1890	216	194	90
1900	600	395	66
1910	860	515	61

Od początku XX wieku w Rosji nastąpił burzliwy rozwój przemysłu i u schyłku tej dekady rola rynków wschodnich, zwłaszcza guberni w centralnej Rosji zaczęła się obniżać. Nie dotyczyło to jednak guberni zachodnich. Mowa tu o tzw. 3 guberniach litewskich, 3 białoruskich i 3 ukraińskich, na których nadal na początku XX w. dominowały w konsumpcji produkty przemysłu Królestwa.

Konsumpcja tkanin wełnianych:

• w guberniach litewskich 90 % konsumpcji tkanin wełnianych pochodziło z Królestwa,

• w białoruskich - 78 %

• w ukraińskich - 81 %

Konsumpcja tkanin bawełnianych:

• w litewskich - 72 %

• białoruskich - 48 %

• ukraińskich - 46 %

Na terenie 9 guberni w konsumpcji ogółem pochodziło z Królestwa: 86 % tkanin, 68 % wyrobów ceramicznych, 46 % kwasu siarkowego, 21 % celulozy, 17 % szkoła i wyrobów szklanych, 86 % spirytusu, 24 % cukru, 47 % przemysłu metalowego i około 8 % maszyn rolniczych.

Przez niektórych ekonomistów i polityków związek z Rosją oceniany był jako warunek pomyślności przemysłu Królestwa. Dotyczyło to zarówno lewicy jak i prawicy. Na lewicy eksponowała ten pogląd R. Luksemburg, która w 1898 r. opublikowała w języku niemieckim rozprawę „Rozwój przemysłu w Polsce”, gdzie uzasadniała tezę, że bez rynków rosyjskich polski przemysł nie ma szans.

Królestwo poczynając od 1875 r. stało się krajem zdecydowanie przetwórczym w relacji z Rosją. Przemysł ten nie był konkurencyjny na rynkach nie chronionych barierami celnymi, np. na rynkach zachodnich. Tak więc z polityki celnej Petersburga wynikały poniekąd wnioski R. Luksemburg jak i sfer gospodarczych z Królestwa. Układ ten charakteryzowało przystosowanie struktury przemysłu Królestwa do rynków rosyjskich i uzależniało od nich przemysł Królestwa. Sytuacja taka odbić się mogła niekorzystnie w momencie utraty tych rynków (po I wojnie światowej).

Około 1900 r. skończyło się opóźnienie przemysłu rosyjskiego wobec przemysłu Królestwa. Rozpoczęła się trudna walka konkurencyjna na rynkach rosyjskich, relatywny spadek eksportu przemysłu lekkiego i przemieszczanie przemysłu ciężkiego na Ukrainę. W Królestwie Polskim poprawa koniunktury rolnej po 1905 r. zwiększyła chłonność rynku krajowego. Lokaty inwestycyjne w tym czasie przestawiane były na zbyt krajowy.

KAPITAŁ Źródła kapitału. W I połowie XIX w. najczęściej dorabiano się na dostawach dla wojska i administracji, na dzierżawach podatków i monopoli. Tak zarobione pieniądze inwestowano w handel, przemysł, banki. Do dziedzin tych napływały także pieniądze ziemiaństwa i arystokracji. Niemniej nie były to kapitały duże. Wobec tego w I połowie XIX wieku w przedsięwzięciach inwestycyjnych dominował kapitał państwowy, w którym decydującą rolę odgrywał powstały w 1828 r. Bank Polski.

Protekcyjna polityka gospodarcza mająca na celu ochronę młodej gospodarki rosyjskiej zachęcała do inwestycji i przyciągała znaczne kapitały. Rosja była państwem biurokratycznym, gdzie system koncesji, zgody urzędników uruchamiały przywileje, zwolnienia z podatków, zamówienia rządowe, koncesje. Na rynku tych koncesji skutecznie radzili sobie przemysłowcy i finansiści z Łodzi, Warszawy czy Sosnowca - Polacy, Żydzi i Niemcy niż obcokrajowcy Np. w 1882 r. w inicjatywy polskich przedsiębiorców wybudowano w Warszawie stalownię, która dzięki rosyjskim urzędnikom stała się kartelem który opanował decydującą część dostaw szyn kolejowych dla cesarstwa - w 1883 r. 90 % zamówień na szyny prywatnych linii kolejowych. W końcu stracił swoje znaczenie, ale polskie lobby w Petersburgu pozostawało silnym.

Na skutek odejścia od polityki etatystycznej po roku 1850 dokonała się prywatyzacja przemysłu państwowego w latach 1855-1897. W tym czasie pojawia się kapitał obcy w postaci przedsiębiorców zagranicznych posiadających kapitał w postaci doświadczenia i kredytów zagranicznych. Przedsiębiorcy ci na trwałe przenoszą się na tereny polskie mając poważny wpływ na rozwój przemysłu fabrycznego. Typowym tego przykładem jest okręg łódzki.

Fabrykanci polscy zaczynali od niewielkich sum - Kalman Poznański, Ludwik Geyer czy Grohmanowie - były to kwoty rzędu 500 rubli. O ich dochodach decydował spryt i naruszanie prawa. Do lat 70. dominuje kapitał krajowy - polski, żydowski czy niemiecki.

W latach 70. pojawia się kapitał zagraniczny. Jego pozycja umacnia się w latach 90. Ma to związek z wprowadzeniem polityki protekcyjnej w Rosji, stąd w latach 1880-1890 kapitał zagraniczny lokuje swoje przedsiębiorstwa w Królestwie aby uniknąć bariery celnej na swoje wyroby. W ten sposób powstają filie koncernów zagranicznych, zwłaszcza w Zagłębiu Dąbrowskim, a ośrodki dyspozycyjne pozostają za granicą.

Do inwestycji zachęcały nie tylko rynki zbytu, ale też wysokie dywidendy sięgające 20-40% w skali rocznej. Zapewniało to samofinansowanie kolejnych inwestycji.

Poważną rolę jako źródła kapitału obrotowego odgrywają banki akcyjne: Bank Handlowy w Warszawie S.A., Bank Handlowy w Łodzi, Bank Dyskontowy w Warszawie. Bank Handlowy zaczynał z kapitałem 1 miliona rubli, w 1914 - miał kapitał zakładowy 20 mln rubli. Jego akcji były w obrocie na giełdzie berlińskiej. W ostatnim okresie Bank Polski skupia się na kredycie krótkoterminowym, głównie dyskonto weksli. W każdym większym ośrodku miejskim powstają jego kantory.

Istotne formą pozyskiwania kapitałów stają się spółki akcyjne. Zgodnie z prawem rosyjskim spółki akcyjne musiały posiadać koncesje wydawane przez centralne władze państwowe. Przepisy prawa regulowały także ich działalność: publikacja bilansów, ogłaszania o walnych zebraniach akcjonariuszy, obrocie akcjami, itd. Ułatwia to zreformowana giełda warszawska w 1872 r.

Na początku XX wieku istnieje blisko 200 spółek akcyjnych w Królestwie, tj. 8,2 % liczby przedsiębiorstw zatrudniających 51% robotników i 55 % wartości produkcji.

Rola spółek akcyjnych w przemyśle Królestwa Polskiego.

Lata	Liczba spółek	% zakładów	% robotników	% wartości produkcji	% mocy silników
1880 1913	19 228	1,5 5,8	32,9 47,5	33,2 49,4	. 59,8

Szacunki ile przedsiębiorstw należało do kapitału obcego - jedynie 25 % zakładów, ale zatrudniały 69% ogółu robotników fabrycznych, a roczna wartość produkcji 453 mln rubli, tj. powyżej 60% wartości produkcji. 90 % zaangażowanych kapitałów pochodziło z Francji i Niemiec (po połowie). Była to duża skala, ale warto dodać, że np. Francja w samej Rosji zaangażowanych miała kapitałów (również w postaci pożyczek, głównie kolejowych) na kwotę 12,3 mld rubli. Szacuje się, że 10 % z tej kwoty przypadało na Królestwo.

W zasadzie w Królestwie nie było kapitału amerykańskiego i brytyjskiego - Brytyjczycy w 1877 r. wprowadzili znakowanie towarów „Made in ...”. Miało to związek z określaniem jakości produktu.

Kapitały zagraniczne miały istotny wpływ na przyśpieszenie rozwoju przemysłu Królestwa. Oprócz samych inwestycji wprowadzały nową organizację (choć nie w stylu amerykańskim). Warto wspomnieć o unowocześnianiu produkcji: uruchomiono fabryczną produkcję leków (Spies i synowie), nawozów sztucznych, barwników, mebli wiedeńskich, szkła cementu, itp.

Królestwo przyjmowało obcy kapitał, ale także eksportowało swój w głąb Rosji, na Ukrainę, Kaukaz. Polscy producenci mieli wpływ na politykę ogólnorosyjskich karteli. Finansowaniu ekspansji na daleki wschód swój udział miały kredyty bankowe.

MASZYNY I URZĄDZENIA

Hamulcem rozwoju w pierwszej połowie XIX w. była słabość myśli technicznej. Do 1870 r. dominował import maszyn z Anglii. Od 1870 r. do około 1900 import z Niemiec, gdzie produkcja niemiecka wypiera angielską. Niemcy miały korzystniejsze warunki - niższe ceny od angielskich, instrukcje w języku niemieckim łatwiejsze dla przedsiębiorców Królestwa, Niemcy udzielali kredytów na zakup urządzeń. Anglicy obawiali się udzielać takich kredytów bowiem nie posiadali informacji o zdolności płatniczej polskich przedsiębiorstw. Niemcy posiadali liczne wywiadownie zbierające tego typu informacje i kredytodawcy niemieccy lepiej zabezpieczali swoje interesy.

Około 1900 r. rozwijać się zaczęła własna produkcja maszyn i urządzeń. Szczególnie: obrabiarek do metalu, urządzeń dla przemysłu spożywczego, silników parowych, itp. Przemysł warszawski dostarczał obrabiarek dla całego imperium - roczna produkcja obrabiarek w imperium wynosiła 923 tys. rubli, z tego w Królestwie 837 tys. rubli. Nic więc dziwnego, że gdy wybuchła I wojna światowa Rosjanie ewakuowali w głąb Rosji warszawskie fabryki obrabiarek.

Szacuje się, że w roku 1910 import maszyn i urządzeń stanowił 30 mln rubli, produkcja własna 12 mln, w tym eksport 7 mln. Łącznie inwestowano w zakup maszyn 35 mln rubli.

PRZEDSIĘBIORCY, PERSONEL TECHNICZNY I ROBOTNICY

Już w końcu XVIII wieku zaczął się rozpadać tradycyjny podział starego mieszczaństwa na plebs, pospólstwo i patrycjat. Już w końcu XVIII w. w większych miastach zaczęła się kształtować nowa społeczność: właściciele banków, manufaktur i przedsiębiorstw - od produkcyjnych do kolejowych.

PRZEDSIĘBIORCY Osoby, które stale obracały kapitałem nazywane były finansistami. Mieli oni udziały w przemyśle, budownictwie, ubezpieczeniach, handlu. Zwano ich też kapitalistami bądź burżujami, co często było utożsamiane z filistrem i było określeniem pejoratywnym.

Ówcześni przedsiębiorcy byli w znaczącej mierze imigrantami w pierwszym bądź drugim pokoleniu. Tzw. fabrykanci przyjeżdżali niekiedy do Łodzi czy Pabianic jedną furmanką. W drugim pokoleniu korzystając z dochodów uzyskanych już w Polsce, żyjąc oszczędnie inwestowali tworząc duże przedsiębiorstwa fabryczne, w latach 80. przekształcane w spółki akcyjne. Niekiedy przemysłowcami stawali się przedsiębiorcy żydowscy, których kapitały powstawały w handlu bądź bankowości. Rzadko w pierwszych grupach przemysłowców pojawiali się Polacy. Częściej byli to w drugim czy trzecim pokoleniu spolonizowani imigranci angielscy, francuscy czy niemieccy czy czescy (Steinkeller, Epstein, Evans, Lilpop, Hille, Dietrich). Ich przedsiębiorstwa rozrastały się z dużych zakładów rzemieślniczych. Rzadziej były początki ziemiańskie czy inteligenckie (Łubieńscy, Zamoyscy, Cegielski).

W drugiej połowie XIX wieku pozycja najzamożniejszych przedsiębiorców była na tyle silna, że stali się oni partnerem dla ziemiaństwa i arystokracji. Akceptacja często wynikała z konwersji (przyjmowania chrześcijaństwa), nabywania majątków ziemskich czy uzyskiwania tytułów arystokratycznych (głównie baronów). Jan Bloch - król kolei - wprowadził do sfer arystokratycznych swoje 4 córki i syna. Tego typu procesy narodzin arystokracji finansowej zachodziły też w innych krajach, np. w sąsiednich Niemczech mezalianse Kruppa i von Bohlena. Nieco odmienne było na kresach - rzadkość finansistów i potężna arystokracja.

Finansjera nie miała najlepszych ocen u rodzącej się grupy inteligencji. Wytykano im nieuczciwość, zdobywanie fortun dzięki spekulacjom i wyłudzeniom (Ziemia Obiecana Reymonta), Łódź nazywano „stolicą oszustwa i nadużyć” - Lodzer mensch. Podkreślano, że dla fabrykantów łódzkich łapówka to prowizja, a oszustwo dobry interes. Wyszydzano ignorancję, słaby gust, brak wykształcenia, zrozumienia i poparcia dla kultury. W tym ocenach było sporo pogardy dla nowobogactwa, ale i zazdrości.

PERSONEL TECHNICZNY Początkowo brak było polskiego personelu technicznego. Na stanowiskach techników, nawet majstrów występowali wcześniej Anglicy, potem Niemcy. Stąd duże znaczenie miało kształcenie polskiego personelu technicznego. W latach 80. powstały dwie szkoły techniczno-kolejowe i 2 rzemieślnicze o wysokim poziomie nauczania (finansowane przez zakłady, fundacje). W 1895 r. powstała szkoła techniczna z fundacji Wawelberga, a w 1898 r. Państwowa (rosyjska) Politechnika w Warszawie. Przedtem inżynierowie kształcili się bądź na Politechnice w Rydze, bądź w licznych instytutach w Petersburgu oraz na uczelniach niemieckich. W 1914 r. było 8 szkół technicznych, 11 szkół rzemieślniczych, liczne kursy szkolenia zawodowego organizowane przez przedsiębiorstwa i 2 wyższe szkoły techniczne w Warszawie. Zawód inżyniera obierali często przedstawiciele zdeklasowanej szlachty, robiąc kariery jako menagerowie.

Od początków XX wieku istniał relatywny nadmiar inżynierów i techników oraz wykwalifikowanych robotników, którzy udawali się często w głąb Rosji, gdzie uzyskiwali wyższe zarobki i łatwiejszą karierę („Przedwiośnie” Żeromskiego).

ROBOTNICY: Robotników niewykwalifikowanych nazywano robotnikami, a na wsi wyrobnikami. Ci którzy posiadali kwalifikacje byli tzw. rzemieślnikami fabrycznymi.

W zasadach zatrudniania wiele było przeżytków systemu cechowego - mimo że zniesiono go w 1816r. Jeszcze w końcu XIX wieku majster budowlany sam dobierał robotników - terminatorów i czeladników. Kwalifikacje zdobywano bądź przez praktykę bądź w szkołach rzemieślniczych. Dopiero masowość, skala skupienia robotników w jednym miejscu przyczyniła się do wyróżniania ich jako odmiennej grupy, zauważonej przez statystykę państwową. W grupie tej dominowali Polacy, ale byli też Żydzi, Niemcy, w Galicji wschodniej Ukraińcy, na kresach Białorusini i Litwini. Warto jednak pamiętać, że w strukturze zatrudnienia robotnicy fabryczni, w stosunku do innych grup, nie byli liczni.

Choć robotnicy przemysłowi są istotnym „produktem” epoki, to ich liczba w skali ludności kraju nie była zbyt znacząca. Świadczy to pośrednio o skali uprzemysłowienia. Pokazuje to poniższa tablica:

Wyszczególnienie	1870	1913
Ludność Królestwa w mln	6,5	13,4
% ludności miejskiej	26	37
Liczba robotników fabrycznych a) w tys. % ogółu ludności % ludności miejskiej	75 1,1 4,4	320 2,4 6,5

a) W zakładach powyżej 10 zatrudnionych.

W Warszawie w 1894 r. pracowało 22 tys. robotników i 55 tys. rzemieślników. Ale o ile w 1884 r. Warszawa miała 44 zakłady przemysłowe zatrudniające ponad 500 robotników, to w 1914 - 148 - pokazuje to zmiany skali przedsiębiorstwa. Przed wojną największa firma Królestwa zakłady żyrardowskie zatrudniała prawie 10 tys. ludzi.

Robotnicy rekrutowali się głównie z rolnictwa - wieś stanowiła rezerwuar siły roboczej dla przemysłu. Jedynie w starych ośrodkach miejskich dodatkowo byli to ludzie pochodzenia rzemieślniczego (drukarze, metalowcy).

W II połowie XIX w. w przemyśle pracowały już robotnice - kobiety. Najwięcej pracowało ich w przemyśle tytoniowym (90 %) i włókiennictwie (70 %), gdzie przyuczone do obsługi maszyn zastępowały wykwalifikowanych tkaczy.

Za spóźnianie się do pracy, niewłaściwe obchodzenie w maszynami i materiałami groziły kary pieniężne. Obowiązywał kategoryczny zakaz prowadzeni rozmów.

Na początku XX wieku wykształcona już była grupa tzw. arystokracji robotniczej - wysoko wykwalifikowanych i opłacanych robotników. Budowali domki na przedmieściach, mogli kształcić dzieci, posiadali oszczędności, które lokowali w kasach oszczędnościowych.

Dla zasiedziałych i wykwalifikowanych robotników budowano osiedla przyfabryczne, najczęściej murowane. Typowy był tu Żyrardów. Podobne osiedla znajdowały się w większości miast przemysłowych. Choć właściciel mógł być protestantem lub starozakonnym fundował kościół. W Łodzi Karol Scheibler - właściciel największego na ziemiach polskich kompleksu przemysłowego - fabryka z najważniejszą przędzalnią, rezydencja - pałac właściciela, osiedle familijne domów jednopiętrowych z czerwonej cegły z zakładami usługowymi i kulturalnymi (sklep, ochronka, biblioteka, klub i muszla koncertowa, a nawet klub sportowy). Po to żeby otrzymać jedną bądź dwie izby bez tzw. wygód, najemca korzystał w niskiego czynszu, musiał posiadać dobrą opinię kierownictwa zakładu. Dla utrzymania mieszkania pracę w zakładzie podejmowały kolejne pokolenia. Osiedla budowali nie tylko fabrykanci, czasem fundacje, np. Szlenkierów na Woli w Warszawie. Jednak ich liczba nie była znacząca.

W połowie wieku wykształcił się zwyczaj wypłacania zarobków co tydzień (tygodniówki). Czasem płacono talonami do sklepu fabrycznego. Ceny tam mogły być wyższe, a jakość towarów gorsza, robotnicy ten typ płacy przyjmowali niechętnie.

Wysokość płac zależała od branży, kwalifikacji, a po 1906 r. od umów zbiorowych. Istniała duża dysproporcja między płacami niewykwalifikowanych robotników wiejskich i miejskich, a robotników wykwalifikowanych zwanych wówczas rzemieślnikami fabrycznymi. Robotnik niewykwalifikowany na wsi zarabiał dziennie 40 kopiejek, w mieście 45-50. Na początku XX wieku zarobki robotnicze wynosiły przeciętnie rocznie 240 rubli. Koszty utrzymania szacowano wówczas: dla jednej osoby - 140 rubli, dla rodziny 4-osobowej - 260 rubli, dla rodziny większej - 360 rubli. Wysoko wykwalifikowani rzemieślnicy fabryczni tzw. arystokracja robotnicza zarabiali powyżej 1000 rubli rocznie. Generalnie płace realne robotników od początku XX w. rosły.

Problem starości, wypadków przy pracy określały ustawy socjalne. Ustawodawstwo społeczne najwcześniej się w Anglii, gdzie powstały związki zawodowe, w 1875 robotnicy angielscy mieli prawo do strajku. W Niemczech najwcześniejsze i najważniejsze ubezpieczenia społeczne wprowadził kanclerz Bismarck walcząc jednocześnie z nowo powstałą państwo socjaldemokratyczną. Niemcy uzyskały miano pierwszego państwa opiekuńczego. Stworzono ubezpieczenia od wypadków przy pracy, inwalidztwa, starości. Ograniczono czas pracy, pracę dzieci. Ubezpieczenie od choroby stało się warunkiem zatrudnienia. W zaborze pruskim obowiązywały górne normy zanieczyszczeń w fabrykach od pyłu i hałasu - gdyby te przepisy przenieść do Królestwa wiele fabryk trzeba byłoby zamknąć.

Przepisy socjalne w Austrii zaczęto wprowadzać w 1882 r., w Rosji 1882, Królestwie 1885 - obowiązywały od 1891. Powoływana była inspekcja fabryczna, choć jej skuteczność nie była duża. Najlepiej przepisy sprawdzano w dużych zakładach, w małych rządził właściciel: czas pracy 14-16 godzin. Zakazane były zarówno związki zawodowe jak i strajki. Pierwszy strajk masowy miał miejsce w Żyrardowie w 1883 r., a następnie w Łodzi (bunt łódzki) 1 maja 1892 r. Hasło II Międzynarodówki (1889): 8 godzin pracy, 8 godzin odpoczynku, 8 godzin snu. Wówczas obniżono w całym Królestwie czas pracy do 10 godzin, ograniczając jednocześnie pracę kobiet i młodocianych. Największy postęp socjalny dokonał się po rewolucji 1905 r. W wielu miejscach - na krótko - wprowadzono 8 godzinny czas pracy. Zalegalizowano związki zawodowe, a wzrost płac w 1908 r. wobec 1900 r. przeciętnie w całym przemyśle wynosił około 20 %

W 1906 r. przedsiębiorcy łódzcy zastosowali lokaut - tj. wypowiedzenie wszystkim pracy i ponowne zatrudnienie. Niemniej postęp w płacach był widoczny.

OKRĘGI I OŚRODKI PRZEMYSŁOWE - ROK 1913

Królestwo Polskie Cały prawie przemysł był zlokalizowany na obszarze 7 % powierzchni Królestwa. W 1897 r. prawie 60 % wartości produkcji przemysłowej pochodziło z guberni piotrkowskiej (Łódź, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza), 28 % z guberni warszawskiej (Lilpop, Rau. Loewenstein, Rudzki); razem z obu guberni ponad 87 %. W 1913 r. było to ponad 90 %.

1. OKRĘG ŁÓDZKI - 33,5 % ogółu robotników fabrycznych Królestwa, głównie we włókiennictwie

2. ZAGŁĘBIE DĄBROWSKIE- 22,7 % ogółu robotników, przemysł górniczo-hutniczy i włókienniczy

3. OKREG WARSZAWSKI- 21,4 % ogółu robotników, przemysł metalowy, maszynowy, konfekcyjny

4. OKRĘG STAROPOLSKI - 5 % ogółu robotników, hutniczy, mineralny, metalowy

Pozostałe 17,4 % robotników w ośrodkach: Lublin, Płock, Włocławek, Kalisz.

Zabór rosyjski: Okręg białostocki - około 1860 - 4,2 tys. robotników, przed 1914 r. około 15 tys. Przemysł włókienniczy.

Zabór pruski: Brak okręgów przemysłowych, rozproszony przemysł rolno-spożywczy. Ośrodkami przemysłu metalowego błyy: Poznań, Gdańsk, Elbląg.

Zabór austriacki: Od 1884 r. rozwinęło się wydobycie ropy i gazu ziemnego - Drohobycz, Borysław, Jasło, Krosno.Region krakowski - węgiel i sól; Śląsk Cieszyński - przemysł wełniany - Bielsko, Skoczów i górniczo - hutniczy - Trzyniec. Ponadto przemysł przetwórczy i metalowy w Krakowie o Lwowie.

Górny Śląsk: Potężny okręg przemysłowy w granicach Niemiec. 1912: 42 mln ton węgla, 1 mln ton stali, 170 tys. ton cynku. Na początku XX w. proces repolonizacji ludności, co znalazło wyraz w 3 powstaniach po zakończeniu I wojny.

W przemyśle dominowało zatrudnienie w branżach tradycyjnych: włókiennictwo, hutnictwo, górnictwo, przemysł rolno-spożywczy, konfekcyjny. Branże przyszłości - chemia, elektrotechnika, mechanika precyzyjna, optyka to był margines.

Podczas gdy w Królestwie w przemyśle tu przed wojną pracowało 413 tys. robotników, w Czechach 991 tys., na Węgrzech 448 tys. Moc zainstalowanych maszyn parowych w przemyśle na 1000 mieszkańców w latach 80. w KM była następująca:

• Królestwo - 8

• Czechy - 21

• Francja - 20

KONIUNKTURA

KRYZYSY nadprodukcji pojawiły się wraz z rozwojem kapitalizmu, a więc około 50 lat później niż w Europie Zachodniej: 1877, 1882, 1888, długi kryzys 1899-1903 - inne daty niż w kryzysach rolnych.

Przebieg:

• spadek cen - np. w przemyśle żelaznym w trzecim okresie o 20-60 %

• upadek małych zakładów o tradycyjnej technice - wszystkie stare zakłady hutnicze w Zagłębiu Staropolskim

• spadek kursu akcji - 1899=100, to 1903 - Zakłady Ostrowieckie - 51 %, Lilpopa w Warszawie - 86 %, Żyrardowskie - 67 %, Cukrowania Hermanów - 57 %.

• Przejściowy spadek zatrudnienia

Od kryzysu 1882 zaczęły powstawać kartele - umowy przedsiębiorców zawierane najczęściej na rok dotyczące cen zbytu i kontyngentów produkcji na pojedyncze przedsiębiorstwo; dotyczyły produktów jednorodnych; przedsiębiorstwa o szerszym asortymencie mogły należeć do kilku karteli; kartele miały niekiedy formę biur zbytu; udział w kartelu dobrowolny, przedsiębiorstwa nie wchodzące nazywano outsiderami. Korzystały niekiedy z utrzymywanie cen kartelowych, nie płacąc kartelom składek. W przypadku obniżania cen przez karle poniżej kosztów produkcji na krótki okresy czasu, przedsiębiorstwa takie upadały.

Przedsiębiorstwa KP wchodziły najczęściej do karteli ogólnorosyjskich. Do 1900 r. zawiązywano kartele dotyczące głównie produktów wyjściowych:

• 1882 - szyny kolejowe

• 1887 - cukier

• 1897 - węgiel

• 1899 - cement

Szczególny rozwój karteli po kryzysie 1899-1903,np. kartel Prodameta obejmował 90 % produkcji stali i wyrobów stalowych.

W czasie kryzysu przemysłu metalowego 1909 - 1912 miało to ujemny wpływ na poziom produkcji w Królestwie - przykład Starachowic.

Idiografizm - teoria m. in. w metodologii historii, zgodnie z którą celem badań naukowych powinno być ustalanie, opis, wyjaśnianie i interpretacja faktów, zdarzeń, a nie wykrywanie i formułowanie praw naukowych rządzących rzeczywistością; mikrografia - opis drobnych przedmiotów z dokładnością mikroskopu.

Księciem Normandii był m. in. Wilhelm Zdobywca, który w 1066 r. podjął wyprawę zbrojną do Anglii (odebrać otrzymane w spadku od króla angielskiego Edwarda Wyznawcy królestwo). Aż do XV wieku królowie Anglii będą mieli na terenie dzisiejszej Francji posiadłości stanowiące równocześnie lenno królów francuskich. Lenna we Francji będące w posiadaniu królów angielskich będą w XII wieku przewyższały terytorialnie ich posiadłości w Anglii, będą też większe od domeny królów francuskich. Stanie się przyczyną antagonizmu angielsko - francuskiego, które zakończy tzw. wojna stuletnia. Anglia opuści w 1453 r. posiadłości francuskie, zostanie jej tylko port w Calais (do 1558 r.).

Mały Rocznik Statystyczny 1939, GUS Warszawa 1939, s. 10.

Początek III w. n. e. - kryzys gospodarczy i społeczny cesarstwa rzymskiego. W warunkach wewnętrznych trudności gospodarczych, zagrożenia z zewnątrz Dioklecjan podzielił cesarstwo na część wschodnią i zachodnią, ale bez naruszenia jedności państwa, powołując cezarów. Kolejny cesarz Konstantyn przywrócił jednowładztwo i przeniósł stolicę z Rzymu do Konstantynopola. Ostatecznie od roku 395 podział na cesarstwo wschodnie i zachodnie utrwalił się na stałe, a ich losy potoczyły się odrębnymi drogami. Cesarstwo Zachodnie upadło w 476 roku, wschodnie (bizantyjskie) prawie 1000 lat później w 1453 - po zdobyciu Konstantynopola przez Turków.

W VI-VII w. - wędrówki ludów, VIII w. - inwazja Arabów.

Armia cesarstwa do I wieku oparta byłą na poborze, potem na wojsku zaciężnym, gdzie opłacani żołdem żołnierze pełnili służbę przez 20 lat. Granice państwa zabezpieczone były fortyfikacjami, obsadzanych przez garnizony zawodowych i dziedzicznych żołnierzy, tworzącymi wraz z rodzinami kolonie wojskowe.

Immunitet to przywilej nadawany na rzecz wielkiego właściciela, w którym król zabraniał swym urzędnikom wkraczania - w zakresie określonym w przywileju - na dobra immunizowane w celu pobierania podatków bądź wykonywania sądownictwa. Początkowe uprawnienia sądownicze dotyczyły tylko spraw drobnych wobec ludności niewolnej lub półwolnej. Z czasem zakres immunitetu prowadził do całkowitego zwalniania immunizowanych włości od świadczeń na rzecz państwa i eliminowania na ich terenie sądownictwa państwowego również wobec ludności wolnej

Stosunek wasalny był stosunkiem osobistym - wolni oddawali się pod opiekę króla bądź innych możnych (akt komendacji) zwanych seniorami i zobowiązywali się do wiernej służby dożywotniej jako wasale. Rozpowszechnił się zwyczaj, ze wraz ze śmiercią wasala komendację składali jego następcy.

Najstraszniejsza była „czarna śmierć”, epidemia dżumy która nawiedziła Europę w latach 1347-1350, przywleczona ze wschodniej Azji. Objęła całą Europę od Włoch po Anglię. Wymarły całe wioski i miasteczka, zniszczenia przewyższały wszystkie dotąd występujące epidemie. Zaraza pochłonęła zapewne 1/3 populacji, w jednych regionach więcej, w innych mniej. Liczebność z początków XIV w. Anglia odtworzyła po dwóch stuleciach w XVI w., podobnie we Francji.

Zasadniczą przyczyną tego zjawiska był z jednej strony wzrost ilości kruszcu srebrnego na rynku Zachodniej Europy (od Hiszpanii po pozostałe kraje) przywożonego z kolonii przez Hiszpanów, z drugiej rozwój obrotów bezgotówkowych w gospodarce (banki udzielające kredytów, dług publiczny), mówiąc językiem współczesnym byłby to wzrost podaży pieniądza zarówno gotówkowego jak i bezgotówkowego.

Patrz wykład o pieniądzu. Tu chodzi o zmniejszanie zawartości kruszcu w jednostce monetarnej, a przez to spadek jej siły nabywczej.

Rysunek wykreślono na podstawie: Historia Polski w liczbach. Rolnictwo, GUS Warszawa 1991, s. 34.

Chłopom polskim nazwiska będą nadawane dopiero w ramach porządkowania stosunków właścicielskich w XIX w. przez państwa zaborcze.

Zakres tych prac obejmował bardzo wiele czynności od czyszczenia kominów, rąbania drzewa, polewania roślin po pieczenie chleba - wszystko to zależało to „dawnego zwyczaju” i charakteru produkcji folwarku.

136

ekonomia

Historia gospodarcza

historia

socjologia

1349

*

Lwów

*

Kraków

1569

*

Kijów

* 1569

Wilno

Poznań

*

*

Wrocław

1348

Szczecin

1181

1561

Mitawa

Gdańsk

1308-1466

1526

Warszawa

*

Inowrocław

1332-1364

SOŁTYS

4

3

2

1

MŁYN

KOŚCIÓŁ

5

LAS, ZIEMIE GMINNE, NIEUŻYTKI




DWÓR

KARCZMA

---