Pojęcia: klasycyzm, sentymentalizm, racjonalizm, utylitaryzm, deizm, ateizm, bajronizm, werteryzm, Kolumbowie, Apokalipsa spełniona.
klasycyzm - prąd literacki w sztuce i literaturze europejskiej; od 16 wieku we Włoszech, rozkwit we Francji wieku 17; modny w okresie Oœwiecenia (18 wiek); nawiązywał do Antyku; w wersji francuskiej związany był z racjonalizmem, miał łączyć piękno i prawdę z trwałymi wartoœciami akceptowanymi przez rozum; propagował harmonię kształtów i umiar, unikając skrajnych wartoœci estetycznych, jak komizm satyryczno - groteskowy czy gwałtowny tragizm; sięgano po takie formy, jak: epos, tragedia nawiązująca do starożytnoœci, poematy dydaktyczny i opisowy, oda, satyra, bajka; w Polsce widoczny od połowy 18 wieku w twórczoœci najwybitniejszych pisarzy okresu stanisławowskiego; tzw. Klasycyzm warszawski zaistniał w pierwszym 30 - leciu 19 wieku w Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym; zwany przez niechętnych „pseudoklasycyzmem"; uprawiali go np. Osiński, Feliński, Œniadecki;
sentymentalizm - ukształtował się w połowie 18 wieku, jako reakcja przeciw klasycyzmowi oraz jako zwrot do natury i do prawdy uczuć; odwoływał się do przeżyć wewnętrznych jako do właœciwej dziedziny literatury; prawda uczuć jednostki, jej naturalne doznania i związki międzyludzkie, natura jako tło sytuacji ludzkich przeciwstawione zostają œwiatu cywilizacji, jako œwiatu obłudy, pozorów i osamotnienia; odwoływał się także do ludowoœci; w dramacie wprowadził mieszczańskiego bohatera, który siła swoich uczuć miał dorównać bohaterowi tragedii klasycznej. Stąd przesadny sposób wyrażania tych uczuć, nadmiar słów i czułostkowoœć. W literaturze europejskiej S. rozwinął się głownie w powieœci (Rousseau „Nowa Heloiza") i w dramacie; w literaturze polskiej w sielance, elegii i pieœni lirycznej (Franciszek Karpiński) oraz w powieœci; S. na miejsce stylu retorycznego wprowadzał do poezji styl mówiony, sięgał po formy poezji ludowej, kształtował nowy pejzaż poetycki; S. stanowi jedno z ogniw prowadzących do romantyzmu
racjonalizm - termin filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi; funkcjonuje w 2 podstawowych znaczeniach:
1. przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza nie pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym Ÿródłem jest rozum; zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistoœci, skierowane są na jej stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe; nie dostarczają wiedzy pewnej, mogą jedynie stanowić Ÿródło informacji przydatnych do działania w œwiecie; tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i dotyczącej istoty rzeczywistoœci
2. przeciwstawiany irracjonalizmowi; to pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł, odrzucający takie jej Ÿródła, jak: objawienie, doœwiadczenie mistyczne, intuicja; nie wyklucza zaœ poznania zmysłowego; tego rodzaju pogląd szczególnie dobitnie formułowali przedstawiciele francuskiego Oœwiecenia („wieku rozumu"), którzy postulowali rozwój poznania naukowego jako wiedzy niezależnej od dogmatów czy tradycji; choć często krytykowali chrzeœcijaństwo i instytucje koœcielne, nie odrzucali religii; wysuwali także postulaty stworzenia religii wywodzącej się z rozumu (np. Wolter), nie odwołującej się do autorytetów i objawienia (deizm); tak rozumiany R. Oznacza postawę charakteryzująca się krytycyzmem, odrzucanie przesądów, uprzedzeń, fanatyzmu.
bajronizm - zespół tendencji literackich, ideowych i obyczajowych ukształtowany za sprawą twórczoœci i biografii wybitnego reprezentanta angielskiego romantyzmu, G.G.Byrona. Skomplikowane życie osobiste, radykalizm społeczno-politycznych poglądów poety (będący przyczyną opuszczenia ojczyzny) poparty udziałem w walkach powstańczych w Grecji oraz sposób bycia Byrona stały się w pierwszej połowie XIX wieku przedmiotem legendy, która wywarła wpływ na obyczajowy styl epoki i przyczyniła się do powstania wzoru osobowego poety romantycznego jako jednostki o nieprzeciętnej indywidualnoœci, ale zarazem nieszczęœliwej, skłóconej z otoczeniem i samotnie walczącej o prawa dla innych. W obfitej twórczoœci Byrona ukształtował się wielokrotnie powielany przez innych twórców stereotyp bohatera romantycznego-buntownika, który swym postępowaniem wyrażał protest przeciw panującemu porządkowi społecznemu i zasadom moralnym. Wypracowane przez Byrona nowe formy gatunkowe odznaczały się celowym powikłaniem kompozycyjnym, synkretyzmem rodzajowym, wykorzystywaniem motywów egzotycznych i historycznych, a przede wszystkim ironicznym dystansem podmiotu literackiego wobec œwiata przedstawionego i samego twórcy. Ukształtowany przez Byrona wzorzec poety i twórczoœci oddziaływał na czołowych poetów epoki: A. de Musseta, H. Heinego, M. Lermontowa, A. Puszkina, A. Mickiewicz i J. Słowackiego.
ateizm- doktryna ateistów, pogląd zaprzeczający istnieniu Boga oraz sił nadnaturalnych, ateizm wywodzi się ze Ÿródeł poznawczych oraz społecznych; Ÿródłem poznawczym ateizmu jest wzrastająca, nieuchronna sprzecznoœć po między twierdzeniami naukowymi a wierzeniami religijny mi; społecznym Ÿródłem ateizmu jest protest przeciwko zachowawczym społecznie funkcjom religii usprawiedliwiającej zwykle nierównoœć społeczną i przenoszącej kwestię wyrównania krzywd społecznych w sferę pozaziemską, historycznie ateizm występował w różnych postaciach i wiązał się z różnymi systemami filozoficznymi, przeważnie jednak kojarzył się z materializmem filozoficznym,
deizm- racjonalizm przeciwstawiając się wiedzy objawionej i dogmatom wiary, stał się Ÿródłem deizmu, deiœci uznawali istnienie Boga jako stwórcy œwiata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzuca li natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary, deistami byli między innymi Diderot i Wolter,
Kolumbowie- to ludzie, których młodoœć, wkraczanie w dorosłe życie przypadło na lata II wojny œwiatowej, pokolenie literackie Kolumbów to grupa twórców, którzy w momencie wybuchu wojny mieli po 18-20 lat i którzy wzięli udział w walce z okupantem, nazwa pochodzi od tytułu powieœci Romana Bratnego „ Kolumbowie. Rocznik 20 „ wy danej w Warszawie w roku 1957, do tej generacji pisarzy należeli: Krzysztof Kamil Baczyński (Jan Bugaj), Tadeusz Gajcy, Zdzisław Stroiński, Andrzej Trzebiński, Tadeusz Borowski, Tadeusz Różewicz, Zbigniew Herbert, Roman Bratny i Miron Białoszewski,
apokalipsa spełniona- tym terminem okreœla się grupę z pokolenia literackiego Kolumbów, którzy zginęli w czasie II wojny œwiatowej w walce z okupantem hitlerowskim (Tadeusz Gajcy, K.K.Baczyński, Zdzisław Stroiński, Andrzej Trzebiński),
werteryzm- to pojęcie ogromnie ważne w dobie romantyzmu , to charakterystyczna dla tej epoki postawa młodego człowieka, to moda na pewien styl bycia, odczuwania, a nawet na sposób ubierania się, werteryzm to wreszcie istotna w literaturze tendencja kształtowania bohatera, wywodzi się od powieœci Goethego „ Cierpienia młodego Wertera „, powieœci, która zyskała sobie w owym czasie ogromną popularnoœć. Fabuła utworu nie jest zawiła: Wer ter- młody, wrażliwy i nader uczuciowy człowiek wyjeżdża na wieœ, by tam zaznać ukojenia po niezbyt szczęœliwych perypetiach miłosnych w mieœcie. Tu, na wsi, poznaje Lottę - słodką kobietę - anioła. Rodzi się uczucie, w typowo romantycznej atmosferze: kwiaty, prezenty, spotkania i cudowne rozmowy na łonie natury. Niestety! Lotta jest już narzeczoną innego człowieka - Alberta. Werter, miotany namiętnoœciami, znajduje się w œlepej uliczce. Ogromnie przeżywa swój ból, swój konflikt z konwenansami tego œwiata. Wreszcie po romantycznym pożegnaniu, bohater pełen wewnętrznego rozdarcia popełnia samobójstwo strzelając do siebie; Ta romantyczna historia poruszyła młodzież Europy. Czytelnicy łączyli się z bohaterem w jego wewnętrznych zmaganiach z samym sobą, odczuwali niesprawiedliwoœć istniejących norm społecznych, rozumieli decyzję odejœcia od społeczeństwa. Werteryzm objawił się w ogólnym zachwycie naturą, modą na strój werterowski (słynny niebieski frak i żółta kamizelka), a nawet falą zanotowanych wówczas samobójstw. A zatem werteryzm oznaczał pewien model zachowań: odczuwanie weltschmerzu (bólu œwiata), wybujałą uczciwoœć, patrzenie na rzeczywistoœć przez pryzmat poezji i marzeń, wieczne niepogodzenie ze œwiatem i jego konwenansami, a także poczucie wyobcowania wœród społecznoœci ludzkiej,
utylitaryzm - pojęcie związane z epoką oœwiecenia, wyznaczało zadania dla literatury głosząc uniwersalne wartoœci utworów literackich