Dr inż. Marcin Krause

Ocena ryzyka zawodowego

Literatura

1. Krause M.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. Podstawowe wymagania i wytyczne. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu, Poznań 2012.

2. PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.

Aktualne wymagania prawne zobowiązują każdego pracodawcę do podejmowania działań związanych z ryzykiem zawodowym, w tym obejmujących w szczególności m.in. obowiązek identyfikacji zagrożeń, oszacowania ryzyka, wyznaczenia dopuszczalności ryzyka, dokumentowania wyników oceny, informowania pracowników o zagrożeniach i ryzyku.

Zgodnie z wymaganiami dyrektywy 89/391/EWG zasady postępowania dotyczące ryzyka zawodowego określone zostały według następującej kolejności:

• unikanie ryzyka;

• ocena ryzyka, którego nie można uniknąć;

• zapobieganie ryzyku u źródła;

• dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie odnośnie projektowania stanowisk pracy, wyboru wyposażenia roboczego oraz metod produkcyjnych i metod pracy;

• stosowanie nowych rozwiązań technicznych;

• zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;

• prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy;

• nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;

• właściwe instruowanie pracowników.

Ogólne przepisy prawne dotyczące ryzyka zawodowego zawiera dział X Kodeksu pracy w art. 226., który określa, że pracodawca:

• ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko,

• informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Podstawowe wymagania prawne dotyczące obowiązków pracodawcy związanych z ryzykiem zawodowym zawiera § 39 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, który określa m.in.:

• Pracodawca realizuje obowiązek zapewnienia pracownikom bezpieczeństwo i higienę pracy, w szczególności przez zapobieganie zagrożeniom związanym z wykonywaną pracą, właściwą organizację pracy, stosowanie koniecznych środków profilaktycznych oraz informowanie i szkolenie pracowników.

• Działania profilaktyczne powinny być realizowane na podstawie ogólnych zasad dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom związanym z pracą, w tym przez:

• zapobieganie zagrożeniom;

• przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami, które nie mogą być wykluczone;

• likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania;

• dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy - z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników;

• stosowanie nowych rozwiązań technicznych;

• zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji i innych materiałów - bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;

• nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;

• instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

• Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe występujące przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i preparatów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego uwzględnia się wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac.

• Stosowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilaktyczne, metody oraz organizacja pracy powinny zapewniać zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników oraz być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodawcę na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.

• Pracodawca prowadzi dokumentację oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków profilaktycznych. Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien uwzględniać w szczególności:

• opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie: stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów, wykonywanych zadań, występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy, stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, osób pracujących na tym stanowisku;

• wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;

• datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.

Szczegółowe wymagania prawne dotyczące obowiązków pracodawcy związanych z ryzykiem zawodowym dla przykładowych rodzajów prac i rodzajów zagrożeń to m.in.:

• ochrona pracy kobiet - przepisy działu VIII Kodeksu pracy i przepisy o wykazie prac wzbronionych kobietom;

• ochrona pracy młodocianych - przepisy działu IX Kodeksu pracy i przepisy o wykazie prac wzbronionych młodocianym;

• ręczne prace transportowe - przepisy bhp przy ręcznych pracach transportowych;

• czynniki mechaniczne - przepisy o zasadniczych wymaganiach dla maszyn, przepisy o minimalnych wymaganiach dotyczących bhp przy użytkowaniu maszyn;

• czynniki chemiczne - przepisy ustawy o substancjach chemicznych i ich mieszaninach, przepisy o karcie charakterystyki substancji niebezpiecznej, przepisy bhp przy pracy w narażeniu na czynniki chemiczne;

• czynniki rakotwórcze i mutagenne - przepisy bhp przy pracy w narażeniu na czynniki rakotwórcze lub mutagenne;

• szkodliwe czynniki biologiczne - przepisy bhp przy pracy w narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne;

• hałas i drgania mechaniczne - przepisy bhp przy pracy w narażeniu na hałas lub drgania mechaniczne;

• promieniowanie jonizujące - przepisy ustawy Prawo atomowe, przepisy o dawkach granicznych promieniowania jonizującego, przepisy bhp przy pracy ze źródłami promieniowania jonizującego.

Szczegółowe wymagania prawne dotyczące czynników szkodliwych dla zdrowia zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.11.33.166) oraz rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.02.217.1833; z późn. zm.).

Podstawowe zasady organizacji oceny ryzyka zawodowego określa Polska Norma PN-N-18002:2011, która zastąpiła PN-N-18002:2000. Zasadnicze różnice pomiędzy normami polegają m.in. na rozszerzeniu wytycznych do oceny ryzyka w celu uwzględnienia w nich zmian wprowadzonych do przepisów prawa (np. art. 226 ustawy Kodeks pracy oraz § 39 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy), a także wskazówek dotyczących planowania oceny ryzyka i oceny czynników organizacyjnych.

Polska Norma PN-N-18002:2011 zawiera ogólne wytyczne postępowania przy przeprowadzaniu oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy. Wytyczne te mogą być stosowane przez wszystkie organizacje, a w szczególności przez organizacje wdrażające systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy zgodnie z wymaganiami określonymi w Polskich Normach serii PN-N-18000 lub w normach międzynarodowych.

W normie określono zasady przygotowania oceny ryzyka zawodowego w organizacji, w tym odnoszące się do planowania procesu oceny ryzyka oraz wyboru osób do przeprowadzenia oceny ryzyka oraz zasady przeprowadzania oceny ryzyka, a także planowania i wdrażania wynikających z niej działań korygujących i/lub zapobiegawczych.

Zgodnie z wymaganiami normy PN-N-18002:2011 zasady postępowania dotyczące organizacji oceny ryzyka zawodowego określone zostały według następującej kolejności:

• wyznaczenie osób odpowiedzialnych za planowanie i koordynowanie działań związanych z oceną ryzyka;

• wyznaczenie odpowiednich osób do przeprowadzenia oceny ryzyka;

• szkolenie osób wyznaczonych do przeprowadzenia oceny ryzyka;

• zaangażowanie przedstawicieli kierownictwa i pracowników w ocenę ryzyka;

• zapewnienie osobom oceniającym ryzyko dostępu do odpowiednich informacji i zasobów, w tym potrzebnych konsultacji i usług;

• planowanie i realizacja wynikających z oceny działań, mających na celu wyeliminowanie lub ograniczenie ryzyka;

• monitorowanie stosowanych środków ochrony w celu zapewnienia, że są one przez cały czas skuteczne;

• dokumentowanie oceny ryzyka;

• informowanie pracowników o wynikach oceny ryzyka i podejmowanych w jej wyniku działaniach zmierzających do wyeliminowania lub ograniczenia tego ryzyka;

• przegląd i kontrola wyników oceny ryzyka oraz jej weryfikacja.

Ocenę ryzyka zawodowego przeprowadza się dla wszystkich stanowisk pracy obejmujących stanowiska stacjonarne i niestacjonarne oraz dla wszystkich procesów pracy wykonywanych regularnie (na co dzień) i nieregularnie (okazjonalnie).

W celu usprawnienia przebiegu oceny ryzyka zawodowego można wyróżnić grupy stanowisk pracy, na których wykonywanie są w tych samych warunkach te same zadania i na których występują te same zagrożenia. Wtedy nie jest wymagane przeprowadzenie oceny ryzyka dla każdego z tych stanowisk z osobna, ale wystarczy identyfikacja zagrożeń i ocena ryzyka zawodowego przeprowadzona dla jednego stanowiska z tej grupy i sprawdzenie, czy na pozostałych stanowiskach z tej grupy nie występują dodatkowe zagrożenia.

W każdej organizacji decyzje dotyczące wyznaczenia osób do przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego podejmuje pracodawca. W małej organizacji osobą oceniającą ryzyko zawodowe może być sam pracodawca.

Osobami wyznaczonymi do udziału w ocenie ryzyka zawodowego mogą być:

• pracownik służby bhp lub osoba wykonująca zadania tej służby;

• lekarz medycyny pracy;

• osoby kierujące pracownikami;

• pracownicy i/lub ich przedstawiciele.

Ocenę ryzyka zawodowego można przeprowadzać w różny sposób, w zależności od potrzeb organizacji, wytyczne w tym zakresie zawierają m.in. Polskie Normy.

Zalecane są w pierwszej kolejności takie metody oceny ryzyka, których stosowanie nie wymaga wiedzy specjalistycznej i które mogą być w prosty sposób wykorzystane przez członków zespołu oceniającego ryzyko.

Do identyfikacji zagrożeń na stanowisku pracy można zastosować metody jak najprostsze, do metod powszechnie stosowanych należą przede wszystkim listy kontrolne, wytyczne w tym zakresie zawierają m.in. Polskie Normy.

Należy zwrócić uwagę, aby otrzymane wyniki oceny ryzyka zawodowego były w pełni wystarczające do wyznaczenia jego dopuszczalności oraz właściwego planowania działań korygujących i/lub zapobiegawczych.

Jeżeli zastosowanie prostych metod oceny ryzyka zawodowego nie dostarcza zadowalających wyników, należy dokonać kolejnej oceny ryzyka, co w praktyce jest związane z możliwością wyboru następujących wariantów decyzyjnych:

• zastosowanie metod zaawansowanych,

• skorzystanie z kilku metod jednocześnie,

• zapewnienie udziału specjalistów (konsultantów, doradców),

• grupowe podejmowanie decyzji lub sondaż opinii ekspertów.

Polska Norma PN-N-18002:2011 obejmuje następujące kryteria oceny ryzyka:

• wskaźnik ryzyka (tzw. metoda ilościowa) - metoda oceny ryzyka dla czynników mierzalnych, dla których wyznaczono wartości dopuszczalne; metoda 1-parametrowa, matrycowa, ilościowa, stosowana dla czynników szkodliwych dla zdrowia, np. dla szkodliwych czynników fizycznych, czynników chemicznych i pyłów;

• matryca ryzyka (tzw. metoda jakościowa) - metoda oceny ryzyka dla pozostałych czynników, obejmujących czynniki niemierzalne i czynniki mierzalne, dla których nie określono wartości dopuszczalnych; metoda 2-parametrowa, matrycowa, jakościowa, stosowana np. dla szkodliwych czynników biologicznych i czynników mechanicznych.

W metodzie ilościowej wielkość ryzyka wyznacza się przez porównanie wartości wielkości charakteryzującej narażenie P z wartością dopuszczalną P_max, np. porównanie natężenia czynnika fizycznego oraz stężenia czynnika chemicznego i pyłu z odpowiednią wartością dopuszczalną (np. NDN, NDS).

Metoda ilościowa wg normy PN-N-18002:2011 powinna być stosowana do oceny ryzyka w odniesieniu do wszystkich czynników szkodliwych dla zdrowia.

W normie PN-N-18002:2011 podano metodę oceny ryzyka w skali trójstopniowej (tabela 1), nie ma aktualnie podanej w normie kryteriów w skali pięciostopniowej.

Tabela 1. Macierz oceny ryzyka w skali trójstopniowej wg PN-N-18002:2011 na podstawie porównania wartości wielkości charakteryzującej narażenie P z wartością dopuszczalną P_max.

Porównanie wartości P z Pmax	Kategoria ryzyka
P > Pmax	duże
0,5 Pmax < P ≤ Pmax	średnie
P ≤ 0,5 Pmax	małe

W metodzie jakościowej wielkość ryzyka wyznacza się przez określenie dwóch wskaźników ocen cząstkowych ryzyka, które obejmują:

• prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia;

• ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia.

Prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia obejmuje trzy następujące kategorie:

• mało prawdopodobne - następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika;

• prawdopodobne - następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika;

• wysoce prawdopodobne - następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika.

Ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia obejmuje trzy następujące kategorie:

• mała - urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych dolegliwości i absencji w pracy; są to czasowe pogorszenia stanu zdrowia takie jak niewielkie stłuczenia i zranienia, podrażnienia oczu, objawy niewielkiego zatrucia, bóle głowy itp.;

• średnia - zalicza się te urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są związane z krótkimi okresami absencji; są to np. zranienia, oparzenia II st. na niewielkiej powierzchni ciała, alergie skórne, nieskomplikowane złamania, zespoły przeciążeniowe układu mięśniowo-szkieletowego (np. zapalenia ścięgna) itp.;

• duża - zalicza się te urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe dolegliwości i/lub śmierć; są to np. oparzenia III st., oparzenia II st. dużej powierzchni ciała, amputacje, skomplikowane złamania z następową dysfunkcją, choroby nowotworowe, toksyczne uszkodzenia narządów wewnętrznych i układu nerwowego w wyniku narażenia na czynniki chemiczne, zespół wibracyjny, zawodowe uszkodzenie słuchu, astma, zaćma itp.

Ocena ryzyka zawodowego według Polskiej Normy PN-N-18002:2011 dla czynników niemierzalnych obejmuje następujące warianty:

• skala trójstopniowa (tabela 2) - ryzyko małe, ryzyko średnie lub ryzyko duże;

• skala pięciostopniowa (tabela 3) - ryzyko bardzo małe, ryzyko małe, ryzyko średnie, ryzyko duże lub ryzyko bardzo duże.

Tabela 2. Ocena ryzyka zawodowego według normy PN-N-18002:2011 w skali trójstopniowej.

Prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia	Ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia
		mała	średnia	duża
mało prawdopodobne	ryzyko małe	ryzyko małe	ryzyko średnie
prawdopodobne	ryzyko małe	ryzyko średnie	ryzyko duże
wysoce prawdopodobne	ryzyko średnie	ryzyko duże	ryzyko duże

Tabela 3. Ocena ryzyka zawodowego według normy PN-N-18002:2011 w skali pięciostopniowej.

Prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia	Ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia
		mała	średnia	duża
mało prawdopodobne	ryzyko bardzo małe	ryzyko małe	ryzyko średnie
prawdopodobne	ryzyko małe	ryzyko średnie	ryzyko duże
wysoce prawdopodobne	ryzyko średnie	ryzyko duże	ryzyko bardzo duże

Zgodnie z zaleceniami normy PN-N-18002:2011 dopuszczalność ryzyka odczytuje się:

• w skali trójstopniowej - niedopuszczalne jest ryzyko duże;

• w skali pięciostopniowej - niedopuszczalne jest ryzyko duże i ryzyko bardzo duże.

Podstawowym kryterium dopuszczalności ryzyka są przede wszystkim wymagania odpowiednich przepisów prawnych i Polskich Norm oraz innych standardów, a w przypadku braku takich wymagań zaleca się, aby organizacja ustanowiła własne kryteria dopuszczalności ryzyka z uwzględnieniem opinii ekspertów w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.

1

---