Bogusław Milerski
Powstanie pedagogiki i sposoby jej uprawiania
Początki pedagogiki. Refleksja i działalność pedagogiczna jest nierozerwalnie związana z historią filozofii, kultury i religii od starożytności.
Egzemplaryczne przykłady: wychowanie ateńskie (ideał wychowawczy piękna i dobra - kalokagatia, ateńska paideia rozumiana nie tylko jako wychowanie dzieci, lecz kształcenie ogólne i proces humanizacja - formowania człowieka), wychowanie hellenistyczne i rzymskie, idee i instytucje wychowawcze w tradycji judeochrześcijańskiej; reformy karolińskie i idee pedagogiczne Alkuina; idea uniwersytetu i oświata kościelna w średniowieczu; oświata i poglądy pedagogiczne reformacji (np. Filip Melanchton, Jan Sturm), renesansu (np. Ludwik Vives); szkolnictwo jezuickie; twórcy oryginalnej refleksji pedagogicznej w wiekach późniejszych: Jan Amos Komeński, John Lock (XVII w.), Johannes Basedow i ruch filantropistów, Jan Jakub Rousseau, Immanuel Kant (XVIII w.) czy Johann Pestalozzi.
Mimo tak długiej historii oświaty i refleksji wychowawczej, powstanie pedagogiki jako nauki datuje się na wiek XIX i z jednej strony wiąże się z procesem emancypacji nauk społeczno-humanistycznych z filozofii, z drugiej natomiast z unaukowieniem samej refleksji o wychowaniu. Należy bowiem odróżnić wygłaszane od starożytności poglądy o wychowaniu i sposoby ich wdrażania w życie, zwane pedagogią, od pedagogiki jako nauki.
Z historycznej perspektywy pierwszą katedrę pedagogiki, którą objął Ernst Christian Trapp, erygowano na uniwersytecie w Halle w 1779.
Tym niemniej za twórców pedagogiki naukowej uznaje się Jana Herbarta i jego następców - herbartystów, m.in. Wilhema Reina i Tuiskona Zillera.
Jan Herbart (1776-1841); 1802 habilitacja i docentura prywatna na uniwersytecie w Getyndze; 1809 profesor filozofii na uniwersytecie w Królewcu i założyciel seminarium nauczycielskiego pod nazwą Instytutu Dydaktycznego, a następnie przemianowanego na Instytut Pedagogiczny; 1833-41 profesor na uniwersytecie w Getyndze. Dzieła: Pedagogika ogólna wyprowadzona z celu wychowania (1806), Zarys wykładów pedagogicznych (1835).
Istotną rolę w konstytuowaniu się pedagogiki odegrał także Fryderyk D.E. Schleiermacher, autor pierwszej całościowej teorii wychowania.
Fryderyk Daniel Ernst Schleiermacher (1768-1834), teolog ewangelicki i filozof; oprócz dokonań teologicznych wniósł istotny wkład w rozwój filozofii religii, hermeneutyki filozoficznej i pedagogiki; współtwórca idei uniwersytetu berlińskiego; 1810/11 pierwszy dziekan wydziału teologii ewangelickiej i członek Królewskiej Akademii Nauk; prowadził wykłady z pedagogiki na wydziale filozoficznym; najobszerniejszy pt. Główne rysy sztuki wychowania (1826) obejmuje propedeutykę pedagogiki, teorię wychowania oraz omówienie poszczególnych etapów wychowania.
Pierwszym kierunkiem pedagogiki naukowej stał się herbartyzm. W 1868 zostaje utworzone Stowarzyszenie Pedagogiki Naukowej, którego przewodniczącym zostaje Tuiskon Ziller (z 25 członków założycieli rozrasta się w 1888 do ok. 800 osób).
Mimo że herbartyzm był głównym kierunkiem pedagogiki XIX w., powstawały koncepcje od niego niezależne, jak chociażby idea wychowania przedszkolnego Friedricha Fröbla, założyciela w 1837 w Blankenburgu Zakładu Wychowawczego dla Małych Dzieci, czy też program wychowania utylitarnego Herberta Spencera, wybitnego filozofa angielskiego, będący implikacją jego poglądów filozoficznych i społecznych (O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym, 1861).
Pedagogia a pedagogika. W użyciu językowym pojęcie „pedagogiczny” odnosimy zarówno do potocznych, prywatnych czy charakterystycznych dla danej wspólnoty poglądów o wychowaniu, do postulatów wychowawczych czy poradników o wychowaniu, jak i twierdzeń będących wynikiem badań teoretycznych i empirycznych. Mimo że za każdym razem uzus językowy jest poprawny, należy mieć na uwadze różnicę znaczeń. W polskiej literaturze przedmiotu, omawiając status pedagogiki jako nauki, odróżnia się ją niekiedy od rzeczywistości, określanej mianem pedagogii.
Pojęcie pedagogii odnosi się do praktycznej wiedzy dotyczącej oddziaływań wychowawczych, podzielanej przez wychowawców (np. rodziców, nauczycieli, duchownych) czy osoby publiczne (np. polityków, przywódców religijnych) oraz do sposobów jej wdrażania w życie. Obecnie rozszerza się jego zakres także na doktryny i ideologie wychowawcze (np. stowarzyszenia, Kościoła, partii politycznej) oraz tzw. ukryte programy wychowawcze (np. szkoły).
Należy odróżnić poglądy o praktyce wychowania wynikające wprost z wiedzy potocznej, jednostkowych doświadczeń wychowawczych, podzielanych przekonań społeczno-politycznych, światopoglądowych i aksjologicznych od naukowych twierdzeń o wychowaniu. Pedagogika dąży bowiem, z zachowaniem określonych rygorów metodologicznych, do opracowania naukowego systemu twierdzeń o wychowaniu, a w konsekwencji do sformułowania teorii wychowania.
W pedagogice zrywa się z bezpośrednim, automatycznym związkiem pomiędzy wiedzą potoczną o wychowaniu, jednostkowymi doświadczeniami w kwestiach wychowawczych, uznawanymi przekonaniami społeczno-politycznymi, światopoglądowymi i aksjologicznymi a naukowymi twierdzeniami o rzeczywistości wychowawczej. Innymi słowy, twierdzenia pedagogiki jako nauki nie mogą być bezpośrednią emanacją doświadczeń praktycznych jednostek bądź grup społecznych i podzielanych przez nie przekonań.
W tym sensie pedagogiki jako nauki nie można utożsamiać z pedagogią (mimo że rozróżnienie to nie jest do końca ostre), natomiast pedagogia może być przedmiotem badań pedagogiki.
Teoria a praktyka: teoria jako uświadomienie praktyki. Kwestia relacji pomiędzy teorią a praktyką jest jednym z ważniejszych zagadnień filozoficznych i pedagogicznych. Oryginalne ujęcie zaproponował Fryderyk Schleiermacher, który we wstępie do swoich wykładów pt. Główne rysy sztuki wychowania (1826) twierdził następująco:
Teorii i praktyce przysługuje status odrębności. Oznacza to, że zarówno praktyka może istnieć bez teorii, jak i teoria bez praktyki. Jednak pedagogika jako nauka musi być teorią praktyki wychowania. Celem teorii nie jest jednak w pierwszym rzędzie podniesienie efektywności i usprawnienie praktyki wychowania, lecz jej uświadomienie.
Mimo że ujęcie takie zostało sformułowane przed ok. 180 laty, jest ono reprezentatywne dla przynajmniej części wykładni współczesnych.
Związku pomiędzy teorią i praktyką nie można bowiem postrzegać w kategoriach bezpośredniego, automatycznego przełożenia wiedzy pedagogicznej na praktykę, celem jej sprawnego i efektywnego kształtowania (aspekt prakseologiczny), lecz jako relację zapośredniczoną poprzez uświadomienie. Teoria ma bowiem uświadomić wychowawcom różne aspekty praktyki, czynniki ją warunkujące oraz związane z nią sensy i wartości. Dzięki teorii wychowawcy mogą realizować praktykę w sposób bardziej świadomy. Pogłębiona świadomość może - ale nie musi - przekładać się na bardziej sprawne działanie. Efektywność nie stanowi jednak podstawowego kryterium teorii.
Teoria jako uświadomienie praktyki wychowania polega na jej uzasadnieniu, opisaniu, zrozumieniu, wyjaśnieniu i interpretacji ideologiczno-krytycznej.
Pojęcia uzasadnienia, opisu, rozumienia, wyjaśnienia i interpretacji krytycznej nie można ujmować potocznie, gdzie często mogą być traktowane wręcz synonimicznie, lecz w kategoriach metodologicznych, odnosząc się do podstawowych sporów początku XX w. dotyczących statusu naukowego pedagogiki, a szerzej - nauk humanistycznych. Z perspektywy współczesnej, całościowo ujmowanej teorii pedagogicznej postuluje się podejście komplementarne. Teoria pedagogiczna ma rzeczywistość wychowawczą uzasadnić filozoficznie, opisać i wyjaśnić empirycznie, opisać fenomenologicznie, rozumieć hermeneutycznie i zinterpretować ideologiczno-krytycznie.
Perspektywa filozoficzna: uzasadnienie filozoficzne polega na sformułowaniu filozoficznych: ontologicznych, epistemologicznych i aksjologicznych przesłanek rzeczywistości wychowawczej.
Perspektywa empiryczna: opis empiryczny - polega na diagnozie faktów wychowawczych; wyjaśnienie empiryczne - polega na identyfikacji czynników empirycznych warunkujących rzeczywistość wychowawczą (tłumaczących jej zmienność - zmienność zmiennej zależnej).
Perspektywa fenomenologiczna: opis fenomenologiczny polega na ukazaniu rzeczywistości wychowawczej, jak się jawi w swej elementarnej postaci, tzn. przed jej zinterpretowaniem, w horyzoncie doświadczenia wychowanka, wychowawcy i badającego ją pedagoga (podejście fenomenologiczne).
Perspektywa hermeneutyczna: rozumienie hermeneutyczne polega na ukazaniu wewnętrznych sensów i wartości organizujących całościowe postaci życia duchowego i ich kulturowe obiektywizacje (podejście hermeneutyczne).
Perspektywa krytyczna: interpretacja ideologiczno-krytyczna polega na identyfikacji ukrytych form dominacji na poziomie symbolicznym, przeciwstawiających się upodmiotowieniu jednostek i grup społecznych (podejście krytyczne).
Konkluzja: podstawowym zadaniem pedagogiki jako nauki jest opracowanie teorii, która opisuje, umożliwia zrozumienie, wyjaśnia i interpretuje ideologiczno-krytycznie rzeczywistość wychowawczą. W tym sensie podstawową formą pedagogiki jako nauki jest pedagogika teoretyczna, co jednak nie wyklucza innych sposobów jej uprawiania.
Różnicowanie się teoretyczne pedagogiki na przełomie XIX i XX w. Kierunki pedagogiczne wyłonione na przełomie XIX i XX w. mają swoje współczesne kontynuacje.
Geneza ze względu na problem naukowego statusu pedagogiki
Pedagogika pozytywistyczna, analityczno-empiryczna
Przedstawiciele orientacji pozytywistycznej twierdzili, że wśród różnych rodzajów sądów pedagogicznych na miano naukowych zasługują jedynie te, które mają charakter empiryczny i zostały sformułowane w oparciu o metodologię nauk przyrodoznawczych. Powstaje pedagogika pozytywistyczna, indukcyjna, analityczno-empiryczna, której pierwszą postacią jest pedagogika eksperymentalna Ernsta Meumanna. Kontynuacje: pedagogika behawioralna, koncepcje operacjonalizacji celów kształcenia i teorie curricularne, teorie pomiaru osiągnięć szkolnych i inne analityczno-empiryczne koncepcje szczegółowe.
Pedagogika humanistyczna i filozoficzna
Przedstawiciele orientacji humanistycznej twierdzili, że przedmiotem badań pedagogicznych nie są przede wszystkim czynniki biologiczne, społeczne czy ekonomiczne, lecz to, co stanowi o istocie człowieka, a mianowicie duchowość ludzka i jej obiektywna postać - kultura. Z tego też względu pedagogika jako nauka humanistyczna musi wypracować swoiste rozumienie własnej naukowości oraz związanej z nią metodologii. Powstaje pedagogika filozoficzna i humanistyczna, której pierwszą postacią jest pedagogika ludzkiej duchowości, zwana pedagogiką kultury. Filozoficzne podstawy oraz pierwszy system tak ujętej pedagogiki opracował Wilhelm Dilthey. Kontynuacje: pedagogika kultury, pedagogika hermeneutyczna, pedagogiki wyrosłe z inspiracji różnymi podejściami filozoficznymi: pedagogika egzystencjalna, pedagogika dialogiczna, pedagogika personalistyczna, pedagogika fenomenologiczna.
Geneza ze względu na problem odnowy praktyki nauczania i wychowania w kontekście przemian społecznych
Pedagogika pajdocentryczna
W Europie powstaje szereg pomysłów dotyczących reformy kształcenia i wychowania. Dążenia te wyrastają z praktyki i są ukierunkowane na zmianę tejże praktyki, a ich wtórnym efektem są określone konceptualizacje o charakterze prakseologicznym. Mimo różnorodności ich cechą wspólną jest szeroko pojęty pajdocentryzm. Powstaje pedagogika pajdocentryczna i prakseologiczna, której postaciami są koncepcje Nowego Wychowania. Kontynuacje: koncepcje edukacji alternatywnej.
Pedagogika pragmatyzmu
W USA tego typu tendencje korelowały z jednej strony z ówczesnym progresywizmem społecznym, z drugiej z konkretnym podejściem filozoficznym, a mianowicie pragmatyzmem. Powstaje pedagogika pragmatyzmu, zwana także progresywizmem pedagogicznym. Jej twórcą jest John Dewey. Kontynuacje: neopragmatyzm oraz współczesne korelacje z pedagogiką krytyczną i refleksją postmodernistyczną
Geneza ze względu na postulaty upodmiotowienia i emancypacji oraz krytykę ukrytych form ideologizacji
Pedagogika krytyczna
W latach 60. i 70. XX w., w nawiązaniu do tzw. teorii krytycznej szkoły frankfurckiej, sięgającej początkami lat 30. (Max Horkheimer), a rozwijanej w USA i innych krajach w okresie powojennym, powstaje pedagogika krytyczna.
Pedagogika międzykulturowa
Odniesienie paradygmatu krytycznego do kwestii wielokulturowości i migracji prowadzi do powstania w latach 80. XX w. pedagogiki międzykulturowej.
Pedagogika antyautorytarna i negatywna
Odniesienie paradygmatu krytycznego oraz pedagogiki pajdocentrycznej do kwestii autorytatywności prowadziło do wyróżnienia od lat 60. nurtu pedagogiki antyautorytarnej (mamy tutaj do czynienia nie tyle z nową orientacją teoretyczną, ile z uprawianiem pedagogiki krytycznej i pajdocentrycznej z perspektywy krytyki autorytaryzmów). Radykalną formą takiej orientacji, m.in. za sprawą dodatkowych inspiracji psychoanalitycznych, było pojawienie się tzw. pedagogiki negatywnej pod postacią antypedagogiki. W kontekście reformatorsko-społecznym jej przejawem były idee descholaryzacji społeczeństwa.
Typologia (kierunków) pedagogiki ze względu na sposoby ujmowania przedmiotu badań. Wyróżnia się trzy typy uprawiania pedagogiki: pedagogikę teoretyczną, pedagogikę stosowaną i pedagogikę normatywną.
Pedagogika teoretyczna - wytwarza wiedzę o charakterze eksploracyjnym, ujmując przedmiot własnych badań w kategoriach faktu, który należy uzasadnić, opisać, zrozumieć, wyjaśnić i zinterpretować krytycznie (edukacja jako fakt).
Pedagogika stosowana / praktyczna - wytwarza wiedzę o charakterze prakseologicznym, ujmując przedmiot własnych badań w kategoriach zadania, które należy zrealizować (edukacja jako zadanie).
Pedagogika normatywna - wytwarza wiedzę o charakterze aksjologicznym, ujmując przedmiot własnych badań w kategoriach urzeczywistniania wartości (edukacja jako urzeczywistnianie wartości).
Typologia (kierunków) pedagogiki ze względu na przyjęte przesłanki metodologiczne i teoretyczne: paradygmaty teoretyczne w pedagogice. Paradygmat jest to postać teorii, która dostarcza modelowych rozwiązań określonej grupie ludzi uprawiających daną dyscyplinę naukową (Thomas Kuhn).
Nie istnieje jedna klasyfikacja kierunków pedagogicznych. Uwzględniając wielość koncepcji pedagogicznych, wyróżnia się niekiedy w zakresie pedagogiki teoretycznej trzy paradygmaty badań i myślenia o wychowaniu: paradygmat analityczno-empiryczny, paradygmat humanistyczny i filozoficzny, paradygmat krytyczny.
2