POTRZEBY DZIECKA I POTRZEBY OPIEKUŃCZE

I. Klasyfikacja potrzeb dziecka według głównych sfer rozwoju i kształtowania się jego osobowości::

1. potrzeby związane z rozwojem fizycznym (biologicznym)

2. potrzeby związane z rozwojem psychicznym

3. potrzeby związane z rozwojem społecznym

4. potrzeby związane z rozwojem kulturalnym.

• Rola opieki, wychowania i nauczania w zaspokajaniu potrzeb:

Działanie na rzecz zaspokojenia potrzeb dziecka wymaga równoległego podejmowania czynności opiekuńczych, wychowawczych, dydaktycznych (zadania opiekuńczo-wychowawcze).

OPIEKA - działanie polegające na dostarczaniu środków zaspokojenia potrzeb (dobra materialne, duchowe, więzi osobowe), gdy dziecko nie może/nie potrafi zdobyć ich i spożytkować własnym działaniem.

WYCHOWANIE - służy ukierunkowaniu rozwoju i sposobów zaspokajania potrzeb dziecka( rodzaj i zakres oddziaływania wychowawczego zależy od właściwości potrzeb, wieku i doświadczeń społecznych dziecka)

NAUCZANIE - zmierza do rozwijania świadomości potrzeb we wszystkich sferach rozwoju dziecka i do dokonywania wyboru środków zaspokajania potrzeb (dóbr materialnych, duchowych, więzi osobowych) oraz ukształtowania hierarchii zaspokajania potrzeb według uznanego systemu wartości.

• Oprócz wyżej wymienionej klasyfikacji pedagogika opiekuńcza klasyfikuje i analizuje sytuacje, w których zaspokojenie potrzeb dziecka może być utrudnione lub stwarzać zagrożenie dla jego życia i rozwoju. Te sytuacje to tzw. „potrzeby opiekuńcze”. - opieka wkracza wtedy, gdy dziecka własnymi siłami nie może zaspokoić własnych potrzeb.

• W określeniu „potrzeba dziecka” - punkt odniesienia tkwi w dziecku ( ono odczuwa brak potrzeby, daje temu wyraz, sygnalizuje jej brak lub potrzebę zaspokojenia)

• W określeniu „potrzeba opiekuńcza” - punkt odniesienia tkwi w opiekunie (potrzebę podjęcia opieki przeżywa opiekun i dla niego jest ona motywem działania )

II. Klasyfikacja potrzeb opiekuńczych według głównych środowisk opieki i wychowania oraz według właściwości organizmu dziecka (według sytuacji zagrożenia):

1. potrzeby wynikające z funkcjonowania rodziny

2. potrzeby związane z działalnością szkoły

3. potrzeby związane z aktywnością dziecka w środowisku zamieszkania

4. potrzeby wynikające z właściwości organizmu dziecka.

A. POTRZEBY WYNIKAJĄCE Z DZIAŁALNOŚCI RODZINY

1. Pozbawienie opieki:

• sieroctwo naturalne pełne (brak obojga rodziców) i niepełne (brak jednego z rodziców),

• sieroctwo społeczne (porzucenie dziecka, odebranie władzy rodzicielskiej przez sąd),

• okresowe pozbawienie dziecka opieki z powodu choroby rodziców, ich wyjazdu, zdarzeń losowych.

2. Brak środków materialnych:

• rodzina pozbawiona środków materialnych na zaspokojenie potrzeb dziecka,

• rodzina mająca trudne warunki materialne, nie pozwalające na zaspokojenie wszystkich niezbędnych potrzeb dziecka,

• rodzina pozbawiona środków materialnych okresowo, na skutek zdarzeń losowych (choroba, powódź, pożar, klęski żywiołowe).

3. Brak dostatecznej opieki w związku z pracą zawodową obojga rodziców:

• rodzice pracujący zawodowo w jednakowym czasie i nie mogący zapewnić dzieciom opieki w okresie swego pobytu w pracy,

• rodziny niepełne, w których pracują zawodowo ojcowie lub matki,

• rodzice pracujący zawodowo w wymiarze godzin lub w warunkach uniemożliwiających opiekę nad dzieckiem (wyjazdy).

4. Zaburzenia funkcjonalne rodziny:

• rodzina w rozkładzie (sprawy rozwodowe, rozpad dotychczasowej rodziny),

• poważne błędy wychowawcze rodziców, powodujące utratę więzi z dzieckiem,

• brak troski o dziecko, alkoholizm i demoralizacja w rodzinie (prowadzące zwykle do sieroctwa społecznego).

B. POTRZEBY ZWIĄZANE Z DZIAŁALNOŚCIĄ SZKOŁY

1. Bezpieczeństwo osobiste dziecka:

• w drodze do szkoły (problemy ruchu drogowego),

• w toku zajęć szkolnych (pracownie, wycieczki, zajęcia sportowe),

• w czasie przerw rekreacyjnych (niebezpieczne zabawy w różnych porach roku).

2. Niepowodzenia szkolne:

• wynikające z indywidualnych właściwości dziecka powodujących trudności w nauce,

• wynikające z wadliwej organizacji życia dziecka w rodzinie i braku odpowiednich warunków do nauki własnej w domu,

• wynikające z niedostatecznej pracy szkoły (słabe przygotowanie uczniów do samodzielnej pracy umysłowej).

3. Utrudniony dostęp do szkoły ponadpodstawowej:

• odległość szkoły od miejsca zamieszkania dziecka, uniemożliwiająca mu podjęcie nauki,

• odległość szkoły od miejsca zamieszkania dziecka, wymagająca dojazdu do szkoły,

• brak środków materialnych na opłacenie przez rodzinę kosztów pobytu dziecka w internacie lub na stancji.

C. POTRZEBY ZWIĄZANE Z AKTYWNOŚCIĄ DZIECKA W ŚRODOWISKU

1. Potrzeba aktywności indywidualnej:

• ograniczenie pożytecznej samodzielności dziecka w zabawie, nauce, życiu domowym,

• brak troski o rozwój i zaspokajanie zainteresowań dziecka (zwłaszcza poznawczych),

• niewystarczająca/wadliwa opieka nad dzieckiem utalentowanym.

2. Potrzeba kontaktów społecznych:

• brak/nieumiejętność nawiązywania kontaktów koleżeńskich i przyjaźni,

• wypaczone kontakty koleżeńskie (fałszywa solidarność, zbiorowe wagary i in.),

• trudności wychowawcze (lenistwo, kłamstwo, agresywność, zazdrość, nieposłuszeństwo) utrudniające ułożenie prawidłowych kontaktów dziecka z innymi dziećmi/dorosłymi.

3. Potrzeba przydatności społecznej:

• egoizm i niechęć do współdziałania,

• postawa konsumpcyjna i pasożytnicza,

• niedostosowanie społeczne (w tym przestępczość nieletnich).

D. POTRZEBY WYNIKAJĄCE Z WŁAŚCIWOŚCI ORGANIZMU DZIECKA

1. Defekty fizyczne:

• kalectwo ograniczające/uniemożliwiające samodzielne poruszanie się dziecka,

• upośledzenia narządów ruchu, nie ograniczające poruszania się dziecka,

• wady rozwojowe i mikrouszkodzenia, utrudniające pełną sprawność organizmu dziecka i wymagające zabiegów korekcyjnych/kompensacyjnych.

2. Upośledzenia:

• słuchu (niedosłyszący, głusi)

• wzroku (niedowidzący, niewidomi),

• umysłowe.

3. Zagrożenia zdrowia:

• zły stan higieny domowej, wadliwy tryb życia dziecka,

• stany osłabienia organizmu (wątła budowa, rekonwalescencja i in.)

• choroby (zwł. przewlekłe, wymagające stałej opieki lekarskiej, o charakterze epidemicznym).

• Ta klasyfikacja ma charakter ramowy, dlatego osoby i instytucje zajmujące się opieką powinny dokładnie i całościowo poznać sytuację dziecka.

Według A. Kelma proces opieki obejmuje 2 cykle:

( Etapy postępowania w zapewnieniu opieki dziecku osamotnionemu )

I. Cykl diagnostyczny (rozpoznanie sytuacji dziecka):

1. sygnalizacja potrzeby opieki ( sygnalizować potrzeby mogą sąsiedzi, służba zdrowia, placówki oświatowo- wychowawcze, szkoły itp. )

2. rozpoznanie potrzeby opieki (diagnoza sytuacji dziecka dokonana prze osoby upoważnione lub P P-P, placówki diagnostyczne )

3. kwalifikacja potrzeby opieki (ocena sytuacji dziecka oraz podjęcie decyzji o opiece częściowej lub całkowitej )

4. zastosowanie odpowiedniej formy opieki nad dzieckiem (częściowej lub całkowitej)

II. Cykl realizacyjny (wykonanie zadań składających się na osiągnięcie celów opieki):

1. włączenie dziecka do życia w nowym dla niego środowisku

2. realizacja zadań okresowych obejmujących przygotowanie wychowanka do samodzielnego życia w społeczeństwie (wyznaczanych przez wiek dziecka, zdolność, szczebel edukacji)

3. okres bezpośredniego usamodzielniania (mieszkanie, praca)

4. opieka wspomagająca w pierwszym okresie samodzielnego życia.

• W praktyce nie muszą być spełnione wszystkie etapy z cyklu realizacyjnego. Postępowanie opiekuńcze może zakończyć się wcześniej.

Inne klasyfikacje potrzeb:

I. Klasyfikacja potrzeb powszechnych oparta na hierarchicznej typologii A. Maslowa

1. fizjologiczne

2. bezpieczeństwa

3. przynależności i miłości

4. aktywności i twórczości

5. samodzielności i autonomii

6. uznania

7. nowych wrażeń, doświadczeń

8. sensu życia

9. samorealizacji

10. szczęścia, zadowolenia z życia

11. wiedzy i rozumienia

12. estetyczne

II. Klasyfikacja potrzeb dzieciństwa ( M, Tyszkowa 1992 )

1. przywiązania ( bliskiego, fizycznego )

2. stymulacji zmysłowej i społeczno-uczuciowej

3. stałości otoczenia ( zwłaszcza osobowego)

4. wzrostu i rozwoju

5. znaczenia i ważności

6. aktywności przedmiotowej ( zabawowej ) w środowisku

7. oparcia, wzoru

8. relacji partnerskich

9. poczucia własnej tożsamości, wartości

10. eksperymentowania w pełnieniu różnych ról społecznych

III. Klasyfikacja potrzeb powszechnych wg T. Tomaszewskiego 1979

1. potrzeby biologiczne

2. potrzeby psychologiczne

3. potrzeby społeczno-kulturowe

4. potrzeby instrumentalne

IV. Klasyfikacja potrzeb powszechnych ( K. Obuchowski 1983 )

1. Potrzeby samozachowania

• potrzeby fizjologiczne, związane z fizjologicznymi czynnościami organizmu, jak: odpowiedniej ilości substancji budulcowych i energetycznych, pokarmu, właściwej temperatury, tlenu, wypoczynku, wody, snu

• potrzeby orientacyjne- związane z orientacją w otoczeniu - są to potrzeby: poznawcze, kontaktu emocjonalnego, sensu życia

2. potrzeba rozmnażania ( zachowania gatunku )

V. Klasyfikacja potrzeb indywidualnych ( K. Obuchowski 1983 , G. Gajewska 1997 )

1. nawykowe

2. nałogowe

3. chorobowe

4. utrwalone dążenia pragnienia

5. trwałe zainteresowania

„Potrzeby indywidualne” mają indywidualny charakter i są wytworem jednostkowych biografii i osobowości w „zaawansowanych” etapach ontogenezy.

Temat opracowała mgr Dorota Ławecka- Bednarska na podstawie:

Albin Kelm: „Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej”, Wydawnictwo Akademickie „Żak” ,Warszawa 2000 oraz Zdzisław Dąbrowski: „Pedagogika opiekuńcza w zarysie”, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2006.

Ważne pojęcia z zakresu pedagogiki opiekuńczej:

Pedagogika opiekuńcza - zajmuje się opisem, formułowaniem, wyjaśnianiem ogólnych dyrektyw postępowania w praktyce opiekuńczo-wychowawczej;

- nauka o funkcjach, zasadach, formach, metodach opieki, wychowania przez opiekę i wychowania opiekuńczego (zwaloryzowanego wartościami opieki).

Pedagogika opiekuńcza - dział pedagogiki. Opisuje, wyjaśnia i optymalizuje szeroko

rozumianą działalność opiekuńczo-wychowawczą, podejmowana wobec dzieci i młodzieży do czasu uzyskania przez nich względnej samodzielności życiowej. Przedmiotem badań jest działalność opiekuńcza w instytucjach opieki częściowej lub całkowitej, stowarzyszeniach, związkach i organizacjach skupiających dzieci i młodzież

Opieka - istota pedagogiki opiekuńczej - zaspakajanie potrzeb ponadpodmiotowych

(tych, których podmiot nie jest w stanie zaspokoić samodzielnie; zadanie to wyrasta ponad osobę podopiecznego, stawia go w pozycji niesymetrycznej, podrzędnej zależności od innych; zaspokojenie tych potrzeb wymaga interwencji opiekuńczej i jest celem działalności opiekuńczo-wychowawczej; wyznacza zakres, kierunek, treść tej działalności). (Z. Dąbrowski)

Opieka - jest opartym na odpowiedzialności kompensacyjnej ciągłym i bezinteresownym zaspakajaniem przez opiekuna opiekuńczych potrzeb podopiecznego. (wg Z. Dąbrowskiego)

Opieka - zaspakajanie potrzeb występujących w sytuacji zagrożenia;

- proces świadomego, planowego, odpowiedzialnego zaspokajania potrzeb (będących wartościami społecznymi); dąży do usamodzielnienia jednostki

w danym zakresie. (A. Kelm)

Opieka - to działania podejmowane wobec osób ze względu na faktyczne lub potencjalne zagrożenie ich istnienia, przy braku lub ograniczonych możliwościach przezwyciężenia własnymi siłami tych osób. (wg A. Kelma )

Opieka nad dzieckiem - to ogól działań podejmowanych przez odpowiednie instytucje lub osoby w

celu zaspokojenia codziennych potrzeb dzieci oraz wszechstronnego rozwoju ich osobowości. Osoby lub instytucje sprawujące opiekę ponoszą odpowiedzialność moralną i prawną za powierzone ich opiece dzieci. Wiąże się z wychowaniem, bo wychowanie służy usamodzielnieniu jednostek pozostających pod opieką (W. Okoń )

Potrzeba - trzon definicji opieki;

- wewnętrzny stan organizmu, wywołany jakimś brakiem, skłaniającym człowieka do działania usuwającego ten brak i przez to przywracający równowagę.

Potrzeba opiekuńcza - oznacza zespół czynników stwarzających sytuację zagrożenia,

( potencjalną, rzeczywistą, następstwa sytuacji zagrożenia rzeczywistego) której przezwyciężenie wymaga dostarczenia odpowiednich środków i wykonania określonych czynności, a więc podjęcia opieki. Potrzeba opieki to potrzeba podjęcia opieki ze względu na określoną sytuację.( A. Kelm)

Potrzeba opiekuńcza - to tyle samo co potrzeba -konieczność opieki wobec kogoś lub taki niekorzystny stan, w jakim się ktoś znajduje, który wymaga interwencji opiekuńczej. Potrzeby opiekuńcze to te spośród całości potrzeb jednostki lub grupy, których nie jest ona zdolna przejściowo lub trwale, częściowo lub całkowicie, samodzielnie zaspakajać, regulować. ( wg Z. Dąbrowskiego)

Proces opiekuńczo-wychowawczy - to ogół wzajemnych oddziaływań między wychowawcą, opiekunem a wychowankiem, podopiecznym odbywającym się w ramach określonej formy opieki nad dzieckiem. Proces ten może mieć charakter jednostkowy i w tym przypadku podstawę procesu stanowi relacja wychowanek-wychowawca. Może również mieć charakter zbiorowy, gdzie występują relacje bardziej złożone, jak: wychowawca-wychowankowie, wychowankowie- wychowankowie, grupa wychowawcza-cała społeczność placówki, wychowanek-grupa wychowawcza, wychowawca-grupa wychowawcza.

Proces opiekuńczo - wychowawczy - jest to cykl następujących po sobie zmian, które wzajemnie się warunkują, adekwatnych do kolejnych etapów samodzielności oraz niezależności życiowej wychowanka (jest to proces ewolucyjny). Jako proces globalny (czyli całościowy) zawiera pewne pasma zmian poczynając od stanu wyjściowego do stanu końcowego, natomiast jako proces parcjalny obejmuje on zmiany zachodzące w czynnościach oraz zależnościach opiekuńczych dotyczące tylko niektórych elementów składowych.

Postawa opiekuńcza - jest to pewna stała organizacja o charakterze uczuciowym, poznawczym i behawioralnym. Po raz pierwszy termin ten został zdefiniowany przez Żabickiego, który uważał postawę opiekuńcza za jednolitą linię postępowania, która jest wynikiem zamiłowania do opiekowania się dziećmi.

Postępowanie opiekuńcze - wyznacza ocena sytuacji i stanu zagrożenia przez przedmioty opieki, możliwość rozwiązania sytuacji zagrożenia przez samo dziecko i jego najbliższych (rodzina lub osoby zaprzyjaźnione )

Zawód opiekuna - zadaniem opiekuna jest wychodzenie naprzeciw potrzebom społecznym oraz kształtującemu się rynkowi pracy, jeśli chodzi o opiekę nad dzieckiem (do 4 roku życia przede wszystkim). Opiekun powinien posiadać szeroki zakres wiedzy z nauk takich jak anatomia i fizjologia dziecka, psychologia, socjologia i pedagogika. Odpowiednia praca z dzieckiem poprzez kształtowanie jego sfery fizycznej jak również zdolności plastycznych czy muzycznych, daje wynik w postaci właściwego rozwoju psychicznego.

Opiekun - osoba przejmująca opiekę nad dzieckiem

Opiekun pracuje z dziećmi w odpowiednich ośrodkach, placówkach opieki, lub też w jego domu rodzinnym, jako samodzielny opiekun. Osoba taka organizuje odpowiednie warunki dla rozwoju osobowości oraz cały czas modyfikuje sposoby zaspakajania potrzeb swoich podopiecznych indywidualizując proces wychowania ze względu na możliwości rozwojowe dziecka. Opiekun dba o zdrowie oraz codzienną higienę dziecka, uczestniczy również w różnego rodzaju rehabilitacjach.

Opiekun prawny - osoba wyznaczona przez sąd do sprawowania opieki nad osobą majątkiem małoletniego jeśli jego rodzice nie żyją lub zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej; opiekę tę mogą sprawować również zakłady wychowawcze oraz instytucje lub organizacje społeczne

Pojęcia zestawiła mgr Dorota Ławecka- Bednarska na podstawie:

1. Albin Kelm: „Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej”

2. Zdzisław Dąbrowski: „Pedagogika opiekuńcza w zarysie”

3. Urszula Kamińska: „ Zarys metodyki pracy opiekuńczo - wychowawczej w rodzinnych i instytucjonalnych formach wychowania”

4. Józefa Brągiel i Sylwia Badora ( red. ): „Formy pracy opiekuńczo -wychowawczej”

---