Zboża lub rośliny zbożowe to rośliny uprawne z rodziny traw (Poaceae). Ich owoce wytwarzają nasiona o wysokiej zawartości skrobi, są one wykorzystywane do celów konsumpcyjnych (mąki, kasze, oleje, syropy), pastewnych i przemysłowych (piwowarstwo, młynarstwo, gorzelnictwo, farmaceutyka).
Do zbóż zalicza się takie rośliny jak:
jęczmień (Hordeum)
kukurydza (Zea)
owies (Avena)
proso (Panicum)
pszenica (Triticum)
pszenżyto (xTriticosecale)
ryż (Oryza)
sorgo (Andropogon)
włośnica (Setaria)
żyto (Secale)
pszenica orkisz (Triticum spelta L.)
Ponadto niektórzy zaliczają tu rośliny z innych rodzin:
gryka (Fagopyrum)
szarłat spożywczy (Amaranthus cruentus)
kotewka orzech wodny (Trapa natans)
Ze względu na sposób uprawy zboża można podzielić na:
jare
ozime
Trochę o każdym:
Jęczmień (Hordeum L.) - rodzaj zbóż z rodziny wiechlinowatych. W zależności od podziału wyróżnia się od 20 do 25 gatunków tego rodzaju traw jednorocznych lub trwałych. Pochodzi ze stref umiarkowanych półkuli północnej.
Roślina uprawna - gatunki uprawne stanowią jedno z najstarszych i najważniejszych zbóż (piąte co do wielkości uprawy na świecie). Największym producentem jęczmienia jest Rosja. Najstarsze znane dowody na uprawę jęczmienia pochodzą z Bliskiego Wschodu i są datowane na VII tysiąclecie p.n.e. W stanie dzikim występuje w całej strefie umiarkowanej półkuli północnej i Ameryki Południowej. Znajduje zastosowanie w browarnictwie i do produkcji kasz. Jęczmień jest także rośliną pastewną. Krótki okres wegetacji rośliny wynoszący 90 dni umożliwia uprawianie jej na terenach o chłodniejszym klimacie, a specjalnie wyhodowana odmiana o okresie wegetacji wynoszącym 55 dni, także na obszarach dalekiej północy. Niektóre odmiany jęczmienia są roślinami ozdobnymi (jęczmień grzywiasty) lub chwastami (jęczmień płonny).
Gatunki flory Polski, gatunki uprawiane u nas oraz efemerofity
a)jęczmień dwurzędowy (orkisz, płaskur) (Hordeum distichum) - uprawiany, wyróżnia się podgatunek:
jęczmień zwisły (Hordeum distichum ssp. nutans)
b)jęczmień grzywiasty (Hordeum jubatum) - efemerofit
c)jęczmień płonny, j. płony (Hordeum murianum) - efemerofit
d)jęczmień zwyczajny, j. wielorzędowy (Hordeum vulgare) - uprawiany, wyróżnia się podgatunki:
jęczmień czterorzędowy (Hordeum vulgare ssp. tetrastichon)
jęczmień sześciorzędowy (Hordeum vulgare ssp. hexastichon)
e)Jęczmień żytni (Hordeum secalinum syn. H. nodosum) - efemerofit
f)Hordeum bulbosum - efemerofit
g)Hordeum marinum syn. H. maritimum - efemerofit
h)Hordeum zeocrithon - efemerofit
Inne gatunki:
a)jęczmień dziki (Hordeum spontaneum)
b)jęczmień trójwidlasty (Hordeum trifurcatum)
Kukurydza zwyczajna (Zea mays L.) - gatunek rośliny jednorocznej z rodziny wiechlinowatych. Należy do zbóż. Pochodzi z Meksyku. Praktycznie nie występuje w formie dzikiej.
Systematyka
Odmiany botaniczne kukurydzy zwyczajnej:
kukurydza twarda (kukurydza zwykła) (Zea mays var. indurata) - agrotechnicznie dzieli się na odm. drobno- i gruboziarniste. Ziarno ma gładkie, głównie o barwie żółtopomarańczowej i szklistym przełomie. Ziarno w postaci śrutowanej jest jedną z najcenniejszych pasz dla tuczników. Jednocześnie służy do produkcji mąk i kasz.
kukurydza koński ząb (Zea mays var. indentata) - Owoce tworzą ziarna spłaszczone, o wydłużonym kształcie z wgłębieniem na wierzchołku. Zaletą odmiany jest tworzenie bardzo dużej ilości masy zielonej, która w postaci zielonki, kiszonki oraz zmielonego suszu jest bardzo cenną paszą dla bydła i trzody.
kukurydza cukrowa (Zea mays var. saccharata) - Ziarno pomarszczone, wewnątrz szkliste. Najczęściej wykorzystywana jako warzywo do produkcji mrożonek i konserw.
kukurydza pękająca (Zea mays var. everta syn. Z. m. var. microsperma)
Owies (Avena L.) - rodzaj roślin należących do rodziny wiechlinowatych obejmujący około 35 gatunków (wiele z nich to rośliny uprawne), które w stanie dzikim występują w basenie morza Śródziemnego i Azji Środkowej, a w Polsce dziko występuje głównie owies głuchy (chwast). Ostatnio coraz częściej wykorzystywany jest jako biopaliwo do ogrzewania budynków.
Gatunki flory Polski
owies brodaty (Avena barbata) - w Polsce efemerofit
owies głuchy, owiesek (Avena fatua) - w Polsce antropofit zadomowiony
owies jednostronny (Avena orientalis) - w Polsce gatunek uprawiany
owies krótki (Avena brevis) - w Polsce efemerofit
owies nagi (Avena nuda) - w Polsce efemerofit
owies płonny (Avena sterilis) - w Polsce efemerofit
owies pośredni (Avena x vilis syn. Avena x hybrida) - w Polsce antropofit zadomowiony
owies szorstki, owies owsik (Avena strigosa) - w Polsce antropofit zadomowiony
owies zwyczajny (Avena sativa) - w Polsce gatunek uprawiany
Inne gatunki
owies bizantyjski (Avena byzantina)
Proso (Panicum L.) - rodzaj roślin jednorocznych lub bylin należący do rodziny wiechlinowatych. Jedna z najstarszych roślin zbożowych.
Pszenica (Triticum L.) - rodzaj zbóż z rodziny wiechlinowatych. Pochodzi z południowo-zachodniej i środkowej Azji. Wyróżnia się około 20 gatunków pszenicy. Oprócz jęczmienia jest najstarszym zbożem chlebowym uprawianym od co najmniej 6 tysięcy lat. Zajmuje pierwsze miejsce w światowej produkcji zbóż.
Pszenżyto (Triticosecale Wittm. ex A.Camus, Triticale Muntzig, Tritisecale Lebedev) - rodzaj zbóż należący do rodziny wiechlinowatych. Jest to mieszaniec otrzymany sztucznie przez człowieka pod koniec XIX wieku ze skrzyżowania 2 gatunków: żyta i pszenicy.
Ryż (Oryza L.) - rodzaj zbóż z rodziny wiechlinowatych obejmujący około 20 gatunków. Występuje w strefie klimatów gorących i ciepłych na całym świecie.
Sorgo (Sorghum Moench) - rodzaj roślin z rodziny wiechlinowatych obejmujący około 25 gatunków. Rośliny tego rodzaju występują w strefie klimatów ciepłych i gorących, stanowiąc jedną z najważniejszych roślin zbożowych tych regionów świata.
Włośnica (Setaria P. Beauv.) - rodzaj roślin z rodziny wiechlinowatych.
Żyto (Secale L.) - rodzaj roślin jednorocznych, dwuletnich lub wieloletnich z rodziny wiechlinowate. Pochodzi z Azji. Liczy ok. 10 gatunków[1], z których najważniejszym jest uprawiane żyto zwyczajne.
Pszenica orkisz, szpelc (Triticum spelta L.) - gatunek zboża należący do rodziny wiechlinowatych. Popularna w średniowieczu, obecnie rzadko uprawiana.
Gryka (Fagopyrum Mill.) - rodzaj roślin z rodziny rdestowatych. Występuje w klimacie umiarkowanym. Pochodzi ze wschodniej i środkowej Azji.
Szarłat wyniosły (szarłat wiechowaty), zwany też amarantusem, Amaranthus cruentus L. - gatunek rośliny z rodziny szarłatowatych.
Kotewka orzech wodny (Trapa natans L.) - gatunek rośliny jednorocznej, należący do rodziny kotewkowate. Występuje w stanie dzikim w zachodniej, środkowej i południowo-wschodniej Europie, południowo-zachodniej Azji, na Syberii; zawleczony do Ameryki Północnej, Ameryki Południowej i Australii. W Polsce jest rośliną bardzo rzadką.
Rośliny jare - uprawne rośliny jednoroczne, których cały cykl rozwojowy zachodzi w jednym okresie wegetacyjnym. Do kwitnienia nie potrzebują okresu niskich temperatur (jarowizacji).
Do roślin jarych należą m.in.:
gryka zwyczajna
kukurydza zwyczajna
jęczmień - odmiany jare
owies
pszenica zwyczajna - odmiany jare
proso zwyczajne
pszenżyto - odmiany jare
żyto - odmiany jare
ziemniak
słonecznik zwyczajny
łubin żółty
gorczyca
wyka jara
bobik
mak lekarski
Rośliny ozime, oziminy - uprawne rośliny jednoroczne, które do przejścia całego cyklu rozwojowego potrzebują okresu niskich temperatur (jarowizacji), występujących zimą. Wysiane wiosną nie wytwarzają pąków kwiatowych i nie owocują. Owoce dają za to w maju i sierpniu, czasem w grudniu.
Oziminy wysiewane jesienią, rozpoczynają wegetację przed zimą. Zimują pod pokrywą śnieżną, ale nie pod lodem. Brak śniegu zimą może prowadzić do uszkodzenia młodych roślin. Zbyt wysokie temperatury zimą prowadzą do przedwczesnego wzrostu roślin.
Do roślin ozimych należą m.in.:
jęczmień - odmiany ozime
pszenica - odmiany ozime
pszenżyto - odmiany ozime
rzepak - odmiany ozime
rzepik - odmiany ozime
żyto - odmiany ozime
wyka ozima
Niektóre rośliny dwuletnie mogą być uprawiane na nasiona jako rośliny ozime. Przykładowo w klimacie trochę cieplejszym od polskiego uprawia się buraki na nasiona wysiewając je późną jesienią, zbioru dokonuje się następnej jesieni.
Rośliny uprawne - rośliny, które nie są eksploatowane ze stanowisk dzikich, ale z upraw stworzonych i pielęgnowanych przez człowieka. Zostały one udomowione przez człowieka ze stanowisk naturalnych. Pierwsze ślady uprawy roślin pochodzą od ludów pierwotnych, początek kultury rolniczej nastąpił po wcześniejszym okresie zbieractwa.
Rośliny uprawne można podzielić na następujące grupy:
a)rośliny cukrodajne:
burak cukrowy
trzcina cukrowa
rośliny garbnikodajne
rośliny kauczukodajne
rośliny miododajne
rośliny oleiste
rośliny owocowe (rośliny sadownicze):
rośliny ozdobne
rośliny pastewne:
b)rośliny motylkowe:
strączkowe (grubonasienne)
wieloletnie (drobnonasienne)
rośliny okopowe
pastewne trawy
rośliny silosowe niemotylkowe
c)rośliny przemysłowe:
bawełna
rzepak
soja
len
d)rośliny przemysłowe specjalne:
chmiel uprawny
facelia
herbata
kakaowiec
kawowiec
machorka
tytoń szlachetny
wiklina
rośliny warzywne
rośliny włókniste (włóknodajne)
rośliny zbożowe
rośliny zielarskie:
rośliny lecznicze
rośliny przyprawowe
rośliny olejkodajne
Wiele gatunków roślin uprawnych rozprzestrzeniło się dzięki człowiekowi na ogromne przestrzenie i nowe kontynenty. Została stworzona teoria centrów różnorodności genetycznej, która była wynikiem badań genetycznych zapoczątkowanych przez Wawiłowa. Wyodrębniono 9 głównych ośrodków różnorodności:
Ośrodek chiński
Ośrodek indyjski
Ośrodek indomalajski
Ośrodek środkowoazjatycki
Ośrodek bliskowschodni czyli przednioazjatycki
Ośrodek śródziemnomorski
Ośrodek abisyński
Ośrodek środkowoamerykański
Ośrodek południowoamerykański, który składa się z dwóch części:
część andyjska
część brazylijsko-paragwajska