ANATOMIA
OSTEOLOGIA

ANATOMIA- z greckiego „anatemnein” ozn. rozcinać, rozczłonkowywać; anatomia jest nauką o budowie i kształcie żywego ustroju. Polega na badaniu cech budowy organizmu (narządy widoczne gołym okiem- anatomia makroskopowa oraz szczegóły mikroskopowe- anatomia mikroskopowa).

Celem anatomii jest zrozumienie budowy żywego ciała.

Podział anatomii:

• Systematyczna, badanie ustroju w kolejności układów narządów

• Topograficzna, badanie wg położenia względem siebie poszczególnych narządów

• Artystyczna bądź plastyczna, badanie dotyczy głównie powierzchni ciała, jego proporcji i ukształtowania zewnętrznego

Opis budowy narządów przebiega w kolejności:

Układ kostny

Układ mięśniowy

Układ nerwowy

Układ naczyniowy

Układ pokarmowy

Układ moczowo płciowy

Układ oddechowy

Układ wewnątrzwydzielniczy

Narządy zmysłów

Skóra

OSIE I PŁASZCZYZNY-określenia orientacyjne w przestrzeni

Przyjmuje się, że ciało ludzkie do celów opisowych pozostaje w postawie stojącej z kończynami górnymi zwisającymi po obu stronach tułowia, z głową, wzrokiem i powierzchnią dłoniową rąk skierowanymi do przodu. W celu określenia wzajemnego położenia narządów i ich części

posługujemy się kilkoma umownymi osiami i płaszczyznami przeprowadzonymi przez ciało.

OSIE CIAŁA:

- pionowe (długie) - różnobiegunowe, z których najdłuższą, biegnącą przez szczyt głowy, nazywamy osią główną,

- poprzeczne (poziome) - biegną prostopadle do poprzednich, ze strony prawej na lewą,

- strzałkowe - biegną poziomo i prostopadle do obu poprzednich, w kierunku przednio-tylnym.

PŁASZCZYZNY CIAŁA:

- strzałkowe - określone przez oś strzałkową i pionową, biegną pionowo od przodu do tyłu, dzielą ciało na część prawą i lewą. Jedna z płaszczyzn, biegnąca przez oś główną, stanowi płaszczyznę pośrodkową albo płaszczyznę symetrii, dzielącą ciało na dwie połowy będące prawie zwierciadlanym odbiciem jedna drugiej,

- czołowe - określone przez oś poprzeczną i pionową, dzielą ciało na część przednią i tylną,

-poprzeczne (poziome) - określone przez oś poprzeczną i strzałkową, biegną poziomo i pod kątem prostym do obu poprzednich, dzielą ciało na część górną i dolną.

-

Wzajemne położenie narządów i ich części określamy w zależności od ich stosunku do wymienionych wyżej płaszczyzn.

W stosunku do płaszczyzny pośrodkowej kierunek może być przyśrodkowy lub boczny.

W stosunku do płaszczyzn czołowych określamy kierunek jako przedni lub tylny, na tułowiu - kierunek brzuszny i grzbietowy.

W stosunku do płaszczyzn poziomych określamy kierunek jako górny i dolny, na tułowiu - kierunek czaszkowy i ogonowy.

Położenie bliższe zewnętrznej powierzchni ciała nazywamy powierzchownym lub zewnętrznym, położenie dalsze - położeniem głębokim lub wewnętrznym. Twór leżący w płaszczyźnie pośrodkowej zajmuje położenie pośrodkowe.

Na kończynach kierunek zwrócony ku przyczepowi kończyny nazywamy bliższym, ku końcowi - dalszym. Brzegi przedramienia i ręki oraz goleni i stopy mają nazwy: brzeg boczny i przyśrodkowy lub obu kości przedramienia czy goleni: brzeg promieniowy i łokciowy, piszczelowy i strzałkowy. Na ręku i stopie mówimy o kierunku grzbietowym i dłoniowym na ręku lub podeszwowym na stopie.

UKŁAD SZKIELETOWY zbudowany z kości, stawów i więzadeł, stanowi bierny aparat ruchu, aparat poruszany, a poza tym pełni funkcję osłonową i podporową części miękkich ciała.

OSTEOLOGIA - nauka o kościach

ARTROLOGIA - nauka o stawach

SYNDESMOLOGIA - nauka o więzadłach

W pierwszym okresie rozwoju ustroju kościec ma charakter łącznotkankowy (błoniasty). W tej formie występuje u najniższych kręgowców. Już u ryb chrzęstnoszkieletowych materiał błoniasty zastąpiony jest chrzęstnym, bardziej odpornym na ciśnienie i rozciąganie, czy też zginanie. Szkielet, występujący od ryb kostnoszkieletowych do ssaków włącznie, osiąga najwyższe stadium rozwoju, w którym chrząstkę zastępuje kość, materiał najbardziej trwały i odporny.

Również w rozwoju osobniczym człowieka kościec występuje najpierw w formie błoniastej (mezenchymatycznej). Jednak już w 4 do 6 tygodnia życia zarodka powstają na tym podłożu odrębne ogniska chrzęstne, wytwarza się szkielet zbudowany z chrząstki szklistej, i wreszcie, poczynając od 7 tygodnia, chrząstka zostaje stopniowo zastąpiona przez kość.

Kość może także powstawać na podłożu łącznotkankowym, kostnienie następuje więc niekiedy bezpośrednio po stadium błoniastym, omijając stan chrzęstny.

W ten sposób powstaje dla ustroju i jego ruchów mocne i trwałe rusztowanie. Łącznotkankowe podłoże szkieletu nie ginie całkowicie, lecz zachowuje się częściowo w postaci okostnej i ochrzęstnej oraz jako połączenie kości z sobą (np. w postaci torebki stawowej).

CZYNNOŚĆ KOŚCI

Kościec określa kształt i wielkość ciała. Jest on zrębem budowy całego ustroju. Wiele kości służy za ochronę narządów, np. czaszka ochrania mózgowie, kręgi - rdzeń kręgowy, mostek i żebra do pewnego stopnia chronią serce i płuca. Inne kości są dostosowane do dźwigania masy ciała, np. kości udowe, które dźwigają ją w położeniu stojącym, podczas chodzenia czy też w biegu. Poza tym kości stanowią dźwignie i są istotnymi składnikami narządów ruchu. Kości łącząc się z sobą są wprawiane w ruch przez mięśnie, a na swych końcach są zaopatrzone w stawy, które umożliwiają ruchy tych kości i poszczególnych odcinków ciała.

Natomiast czynność zawartego w kościach szpiku kostnego polega m.in. na: wytwarzaniu czerwonych krwinek, pewnego rodzaju białych krwinek, granulocytów i trombocytów.

Kość bierze również udział w przemianie materii. Jest ponadto największym zbiornikiem soli mineralnych, zwłaszcza soli Ca. Ca pobierany jest z przewodu pokarmowego i wydalany w większości przez nerki. Istnieje ciągła wymiana Ca między kością a płynami tkankowymi (ok.. 400 mg/dobę).

Żywy udział w przemianie wapniowej biorą komórki. Komórki kościotwórcze (osteoblasty) mają zdolność odkładania Ca w kości. W przeciwieństwie do nich osteoklasty (komórki kościogubne) zawierają enzymy wypłukujące Ca, który przechodzi do płynu międzykomórkowego. Prawidłową przemianę wapniową regulują hormony przytarczyc i kory nadnercza. Dla sprawnego przebiegu procesów niezbędna jest witamina D.

SKŁAD KOŚCI

Kość zbudowana jest z dwóch podstawowych składników:

q organicznego, tzw. osseiny, nadającej kości elastyczność,

q mineralnego, głównie soli kwasu fosforowego i węglowego. Fosforan Ca i Mg oraz węglan Ca nadają kości odpowiednią twardość.

Osseinę można wydzielić poddając kość działaniu silnych kwasów, które usuwają z niej sole mineralne. Odwapniona kość zachowuje kształt, jest bardzo sprężysta i łatwo odkształcalna. Poddanie kości działaniu wysokiej temperatury usuwa z niej elementy organiczne. Taka kość jest bardzo krucha i rozsypuje się nawet przy niewielkim uderzeniu (złamania osteoporotyczne).

Wzajemny stosunek ilościowy i jakościowy osseiny i składnika mineralnego warunkuje właściwości mechaniczne kości. Kości u dzieci, bogate w składniki organiczne, są elastyczne i odporne na złamania. Kości u osób starszych są mało elastyczne i kruche ze względu na przewagę w nich składników mineralnych.

KSZTAŁT KOŚCI

Kształt kości zależy od ich zastosowania w ustroju. Kości długie służą do dźwigania mięśni, kości krótkie - tworzą sprężyste człony lub sklepienia, kości płaskie budują mocne i trwałe puszki lub tworzą powierzchnie dla szerokich mięśni (np. łopatka).

1.Kości długie, zbudowane z części środkowej - trzonu i położonych na jego końcach zgrubiałych nasad (bliższej, górnej oraz dalszej, dolnej) Trzon zawiera przestrzeń, tzw. jamę szpikową, wypełnioną szpikiem kostnym. W wieku dziecięcym nasada oddzielona jest od trzonu warstwą chrząstki nasadowej, będącej miejscem wzrostu kości na długość. Zanika ona po zakończeniu wzrostu i wtedy nasada łączy się bezpośrednio z trzonem. Część trzonu sąsiadująca z chrząstką nasadową nazywa się przynasadą. Nasady kości długich pokryte są w całości lub w części chrząstką stawową, która umożliwia swobodne ruchy w stawie oraz jest miejscem wzrostu nasad. Nasady zbudowane są głównie z istoty gąbczastej, a trzony z istoty kostnej zbitej.

2. Kości płaskie - kości sklepienia czaszki, łopatka, mostek i kości biodrowe. Mają kształt cieńszych lub grubszych, powyginanych płyt.

Zewnętrzna i wewnętrzna warstwa kości płaskiej zbudowana jest z tkanki kostnej zbitej. Między nimi leży śródkoście zbudowane z substancji gąbczastej. Kości płaskie w młodym wieku mają niekiedy dodatkowe punkty kostnienia umieszczone najczęściej na obwodzie kości. Są wtedy oddzielone od właściwej kości płaskiej chrząstką nasadową. Są wydłużone w dwóch kierunkach, znacznie zaś spłaszczone w kierunku trzecim.

3. Kości krótkie - występują przeważnie w tych okolicach kośćca, w których masywna i silna budowa łączy się z ograniczoną ruchomością, np. w nadgarstku czy kościach stępu. Są one mniej więcej równomiernie rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach.

4. Kości różnokształtne - wszystkie te kości, które nie dają się zaliczyć do żadnej z poprzednich grup. Występują one jako bryły najrozmaitszej postaci.

5. Kości pneumatyczne - kość czołowa, klinowa, sitowa, kości skroniowe, szczęka. Zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem.

Wyniosłości zależne od kształtu oznaczamy nazwą: wyrostków, kłykci, krętarzy, guzów, guzków, kolców, grzebieni, kres lub linii chropawych.

Zagłębienia nazywamy: dołami, bruzdami lub rowkami, otworami, kanałami itp..

Płeć powoduje charakterystyczne różnice wielkości i rzeźby kości. Kości męskie są większe, masywniej zbudowane i z powodu silniejszych mięśni bardziej wymodelowane od żeńskich.

BUDOWA WEWNĘTRZNA KOŚCI

Warstwę kości o utkaniu ścisłym nazywamy istotą zbitą, natomiast warstwę kości o utkaniu beleczkowatym nazywamy istotą gąbczastą. Istota zbita występuje zawsze na powierzchni kości, istota gąbczasta - wewnątrz kości; poza tym jednak rozłożenie istoty zbitej i gąbczastej jest różne w różnych rodzajach kości. Trzon kości długich zbudowany jest prawie wyłącznie z mniej lub bardziej grubej warstwy istoty zbitej, oba końce natomiast składają się tylko z cienkiej powłoki istoty zbitej, całe wnętrze zaś z istoty gąbczastej.

Warstwę istoty gąbczastej w kościach płaskich czaszki, położoną między obu blaszkami istoty zbitej, nazywamy śródkościem. Liczne kości płaskie w cienkich miejscach nie mają w w ogóle istoty gąbczastej i obie blaszki istoty zbitej zlewają się w nich, tworząc jedną całość.

Tam, gdzie linie największego ciśnienia i rozciągania, tzw. główne linie napięcia lub trajektorie rozstępują się, występuje delikatna budowa beleczkowa istoty gąbczastej, tam gdzie się obie skupiają i zagęszczają - istota zbita. Z tego punktu widzenia istota zbita jest zagęszczoną istotą gąbczastą, lub też ta ostatnia jest rozrzedzoną istotą zbitą.

CZYNNOŚCIOWA ARCHITEKTONIKA KOŚCI

Architektonika kości opiera się na zasadzie największej wytrzymałości przy najmniejszej ilości budulca. Stąd trzony kości długich mają kształt rur wytrzymałych na obciążenie osiowe i zginanie. Nasady kości długich, kości różnokształtne i śródkoście kości gąbczastej zbudowane są z tkanki gąbczastej, której układ beleczek pozwala na przenoszenie odpowiednich dla danej kości sił ściskających i rozciągających.

Układ beleczek kostnych zgodny jest zatem z przebiegiem linii sił tworząc tzw. trajektorie. W miejscach obciążeń beleczki występują obficiej i są grubsze. W polach mechanicznie martwych jest ich mniej i są cieńsze.

WŁAŚCIWOŚCI BIOLOGICZNE KOŚCI

Regeneracja - główną rolę odgrywa okostna. Najłatwiej regenerują trzony kości długich, ubytki kości w żuchwie i żebrach, natomiast kości czaszki i kości gąbczaste regenerują znacznie trudniej.

Zrost odłamów przebiega w kilku fazach.

Podczas złamania dochodzi do wylewu krwi w sąsiedztwie odłamów.

Krew ta krzepnie. Do skrzepu wrastają z otoczenia i jamy szpikowej drobne naczynia i dochodzi do rozplemu komórek.

W przestrzeniach międzykomórkowych wytrącają się sole mineralne. W ten sposób powstaje kostnina pierwotna.

W następnej fazie osteoklasty usuwają zwapniałą tkankę kostniny, a jednocześnie osteoblasty odbudowują kość. Pozostałośią po złamaniu jest blizna kostna.

Dostosowywanie się - zdolność dostosowywania się pod względem swego kształtu (kość zachowuje plastyczność); grubość kości do pewnego stopnia może dostosować się do swej czynności.

OKOSTNA I OCHRZĘSTNA

Większa część powierzchni kości pokryta jest okostną , błoną włóknistą, silnie unaczynioną i unerwioną, która bez większego trudu daje się oddzielić od swego kostnego podłoża.

W okostnej wyróżnia się dwie warstwy: zewnętrzną, włóknistą i wewnętrzną, rozrodczą. Od warstwy zewnętrznej włókna Sharpeya odgałęziają się łukowato i wnikają w kość. Dzięki temu okostna, jak również więzadła i ścięgna promieniujące w nią ściśle łączą się z kością. Włókna okostnej (a także ochrzęstnej) mają określony przebieg, który odpowiada architektonice przylegającej kości. Grubość okostnej jest różna w różnych miejscach w zależności od tego, czy ścięgna mięśni przyczepiają się do niej, czy też nie. Warstwa wewnętrzna, rozrodcza, jest bogatsza w składniki komórkowe od zewnętrznej. W okresie rozwoju kości zawiera ona komórki kościotwórcze. Tworzą one swoistą część okostnej, natomiast warstwa włóknista występuje również w innych osłonkach łącznotkankowych. Gdy kostnienie się kończy, komórki kościotwórcze giną, a występują znowu tylko wtedy, kiedy (np. po złamaniu) wytwarza się nowa istota kostna. Między złamanymi końcami kości powstaje kość w nadmiarze, tzw. kostnina (guz kostninowy).

W okostnej przebiega wiele naczyń krwionośnych i chłonnych oraz nerwów. Bogate czuciowe unerwienie okostnej powoduje wielką bolesność w razie uderzenia o kość. Większe naczynia krwionośne leżą w zewnętrznej, włóknistej warstwie, delikatniejsze rozgałęzienia - w warstwie wewnętrznej. Naczynia krwionośne i chłonne okostnej łączą się z naczyniami biegnącymi w kanałach odżywczych i kanałach osteonu. Rola okostnej jest więc wieloraka: służy ona za ochronę kości, do jej odżywiania i jest czynnikiem rozwoju i regeneracji kości.

Części chrzęstne kośćca z wyjątkiem chrząstek stawowych pokrywa jędrna, włóknista błona podobna pod względem budowy do okostnej, zwana ochrzęstną. Daje się także bez trudu oddzielić od przylegającej chrząstki. Znaczenie ochrzęstnej dla chrząstki jest takie samo jak okostnej dla kości. W czasie rozwoju kośćca w miejscach, w których chrząstka przekształca się w kość, ochrzęstna zamienia się w okostną.

SZPIK KOSTNY

Wnętrze jam szpikowych w trzonach kości długich i licznych małych jamek w istocie gąbczastej wypełnia miękka, silnie ukrwiona, gąbczasta masa, szpik kostny. Masa całego szpiku wynosi u dorosłego mężczyzny ok. 2600 g (więcej niż masa wątroby). Wraz z wiekiem ilość szpiku znacznie wzrasta.

Szpik występuje w dwóch postaciach: szpiku kostnego żółtego i czerwonego. Szpik żółty składa się przeważnie z komórek tłuszczowych i nielicznych tylko młodocianych postaci krwinek czerwonych. W przypadkach anemii może on być zastąpiony szpikiem czerwonym. U płodu i noworodka we wszystkich kościach występuje tylko szpik czerwony, ale już w dzieciństwie rozpoczyna się stopniowo stłuszczenie szpiku w trzonach kości długich. Po okresie pokwitania szpik żółty szybko rozprzestrzenia się w istocie gąbczastej końców kości długich, gdzie częściowo zastępuje szpik czerwony. U dorosłego szpik żółty jest już nie tylko w jamach szpikowych trzonów kości długich, ale ogniska szpiku stłuszczonego stwierdza się także w innych kościach. Szpik czerwony utrzymuje się jeszcze w kręgach, mostku, żebrach, kościach czaszki, w kości miednicznej i w łopatce oraz częściowo w końcach kości długich, sięgając nieraz głęboko w obręb trzonu.

W warunkach prawidłowych ilość szpiku czerwonego i żółtego jest mniej więcej równa.

U dorosłego szpik czerwony jest wyłącznym miejscem wytwarzania krwinek czerwonych i ziarnistych krwinek białych (granulocytów), natomiast bezziarniste, czyli agranulocyty (limfocyty i monocyty), powstają w narządach chłonnych i śledzionie.

Szpik czerwony oprócz wytwarzania komórek kostnych i komórek krwi ma za zadanie magazynowanie lipidów, potrzebnych do budowy krwinek czerwonych. Przez odkładanie się tłuszczu szpik czerwony przekształca się u dorosłego w szpik żółty. Oprócz powyższych elementów komórkowych szpik zawiera również naczynia krwionośne, naczynia chłonne i nerwy. U ludzi starszych lub schorowanych szpik staje się często przezroczysty, barwy brunatnoczerwonej - mówimy wtedy o szpiku galaretowatym.

Szpik, zwłaszcza czerwony, jest silnie unaczyniony.

ROZWÓJ I WZROST KOŚCI

Tkanka kostna może rozwinąć się albo bezpośrednio na podłożu tkanki łącznej zarodkowej (mezenchymy), albo za pośrednictwem chrząstki.

Na podłożu łącznotkankowym rozwija się obojczyk, kości twarzy i sklepienia czaszki. Wszystkie inne kości powstają na podłożu chrzęstnym. Kostnienie na podłożu chrzęstnym może rozpoczynać się od powierzchni chrząstki (kostnienie odchrzęstne). Z chwilą wytworzenia się pierwszych warstw kości ochrzęstna zmienia się w okostną i dalej postępujące kostnienie nazywa się odokostnowym.

Kostnienie rozpoczynające się w głębi chrząstki nazywamy śródchrzęstnym. W ten sposób rozwijają się jądra kostnienia nasad kości długich i kości krótkie. Przetrwała po skostnieniu nasady i granicząca z trzonem warstwa chrząstki nosi nazwę chrząstki nasadowej. Znika ona po zakończeniu wzrostu kości i jest miejscem wzrostu kości na długość. Komórki chrzęstne leżące w sąsiedztwie nasady rozmnażają się i przesuwając się w kierunku trzonu ulegają licznym zmianom, których wynikiem jest powstanie nowej kości. Zniszczenie chrząstki nasadowej zatrzymuje wzrost trzonu kości długiej.

Rolę chrząstki wzrostowej nasad pełni chrząstka stawowa. Jej zniszczenie w okresie wzrostu organizmu powoduje zatrzymanie lub upośledzenie wzrostu nasady. Okostna umożliwia wzrost kości na grubość.

NACZYNIA I NERWY KOŚCI

Kość czerpie swoje ukrwienie z dwóch źródeł:

1.Z okostnej wnikają do kości liczne tętniczki przez drobne kanały odżywcze. Na powierzchni kości występują otwory naczyniowe. Duże otwory naczyniowe występują w przynasadach trzonów kości długich, w nasadach oraz w kościach krótkich i płaskich. Silne unaczynienie okostnej występuje wszędzie tam, gdzie należy zaopatrzyć w krew obfitą istotę gąbczastą wraz z zawartym w niej szpikiem czerwonym.

2. Naczynia, które bezpośrednio wnikają do kości. Występują głównie w trzonach kości długich. Zbitą istotę kości przenikają skośnie jeden lub dwa tzw. kanały odżywcze, ich zewnętrzne otworki nazywamy otworami odżywczymi, położone w pobliżu środka trzonu. Przez nie wnikają naczynia odżywcze, zaopatrujące szpik.

Żyły powstają z naczyń włosowatych szpiku.

Naczynia limfatyczne są zarówno w okostnej, jak i w kanałach osteonu istoty kostnej. Nerwy w różnych kościach występują w różnej ilości. Są to zarówno nerwy okostnej, jak też samej kości i szpiku kostnego.

5

---