Tężec (łac. Tetanus) - ciężka choroba przyranna zwierząt i ludzi. Tężec jest chorobą zakaźną (wywoływana przez czynnik zakaźny), ale nie zaraźliwą, ponieważ jej przyczyną są egzotoksyny (o charakterze neurotoksyn) wytwarzane przez laseczki tężca (Clostridium tetani).
Tężec występuje na całym świecie. Zwierzęciem najczęściej zapadającym na tężec jest koń, który jest też naturalnym nosicielem tejże choroby. Inne zwierzęta, jak choćby psy, koty, bydło i świnie są mniej wrażliwe. Natomiast ptaki są odporne. Bardzo podatny jest człowiek.
W Polsce w 1999 roku zarejestrowano 21, a w 2000 - 14 zachorowań na tężec[1]. Śmiertelność w wypadku zachorowania wynosi ok. 30%[2].
Chorobę u ludzi i zwierząt powoduje Clostridium tetani, czyli beztlenowa orzęsiona laseczka wytwarzająca okrągłe spory, zwane teżprzetrwalnikami, umieszczone na końcach laseczki.
Spory po wniknięciu w tkanki, najczęściej po zranieniu lub skaleczeniu, przechodzą w postać wegetatywną poprzez proces kiełkowania spor. Rozwojowi sprzyjają warunki beztlenowe. Takie warunki spotykamy w ranach głębokich. W ranach płytkich i drobnych skaleczeniach może również dochodzić do namnażania się laseczek tężca pod warunkiem dodatkowego zakażenia drobnoustrojami tlenowymi, które zużywając tlen wytworzą warunki korzystne do rozwoju laseczek tężca. Namnażając się w miejscu zakażenia produkuje toksyny: tetanospazminę, tetanolizynę ifibrynolizynę.
Tetanospazmina jest neurotoksyną atakującą komórki nerwowe. Wiążąc się z obwodowym neuronem ruchowym, wnika do aksonu i stąd przenosi się do komórek nerwowych pnia mózgu i rdzenia kręgowego. Tetanospazmina wędruje następnie przez synapsę do zakończenia presynaptycznego, gdzie blokuje uwalnianie inhibitorów neuroprzekaźnikowych (glicyna i kwas gamma-aminomasłowy, co powoduje blokowanie fizjologicznych procesów hamowania i prowadzi do stałego nadmiernego pobudzenia neuronów ruchowych, które z kolei wywołuje wzmożone napięcie i napady prężeń (skurczów) mięśni szkieletowych.
Tetanolizyna działa litycznie na czerwone ciałka krwi.
Laseczka tężca jest bardzo rozpowszechniona w przyrodzie. Występuje w glebie, kurzu, błocie.
Objawy
Okres inkubacji choroby wynosi od 2 do 50 dni, najczęściej około 7-14 dni. Pierwsze objawy to skurcze mięśni. Początkowo skurcze przede wszystkimmięśnia żuchwy, powodując charakterystyczny szczękościsk (trismus). W następnym etapie skurcze obejmują inne partie mięśni szkieletowych. Skurczmięśni mimicznych twarzy wywołuje charakterystyczny grymas, tzw. uśmiech sardoniczny (risus sardonicus). Napięcie mięśni karku i tułowia daje łukowate wyprężenie ciała (opistotonus).
Człowiek
Objawy uaktywniają się ok. 3-14 dni po zakażeniu. W miejscu zranienia występuje ból i skurcz mięśni.
Zmiany anatomopatologiczne
W obrazie sekcyjnym brak jest charakterystycznych zmian.
Rozpoznawanie
Rozpoznanie rozwiniętej choroby jest stosunkowo łatwe ze względu na występowanie charakterystycznych objawów klinicznych i wywiad chorobowy wskazujący na wcześniejsze zranienie z możliwością dostania się do rany przetrwalników tężca.
Rozpoznanie różnicowe
W początkowych etapach choroby należy wykluczyć: zatrucie strychniną, tężyczkę, zapalenie mózgu, wściekliznę, ostry gościec stawowy.
Leczenie zarażonych
Zwierzęta
Leczenie przeżuwaczy i świń nie daje efektów, w związku z tym zwierzęta te poddaje się ubojowi. U koni śmiertelność wynosi ponad 50%.
Człowiek
Leczymy poprzez oczyszczenie zakażonego miejsca, podanie surowicy przeciwtężcowej (antytoksyny) oraz anatoksyny. Leczenie ludzi odbywa się w warunkach szpitalnych, na oddziałach intensywnej opieki medycznej.
Postępowanie przeciwtężcowe
Postępowanie zapobiegające zachorowaniu na tężec (postępowanie profilaktyczne) można podzielić na dwa zagadnienia:
zapobieganie zachorowaniu osób zdrowych - uodpornienie czynne przez zastosowanie szczepień
zapobieganie zachorowaniu u osób narażonych na zachorowanie przy podejrzeniu zanieczyszczenia rany (lub uszkodzenia ciągłości skóry/błon śluzowych) pałeczkami tężca lub ich przetrwalnikami - uodpornienie czynne lub czynno-bierne przez zastosowanie szczepienia lub szczepienia wraz z podaniem antytoksyny tężcowej.
Szczepienia przeciwtężcowe są łatwą, tanią i skuteczną formą zapobiegania zachorowaniom na tężec. Szczepienia stosuje się u ludzi, można także szczepić konie.
U ludzi szczepienia przeciw tężcowi należą do szczepień obowiązkowych, bezpłatnych.
Podstawowy program szczepień przeciwtężcowych, który powoduje wytworzenie odporności przed zachorowaniem składa się z 4 dawek podawanych w następujący sposób:
przełom 3. i 4. miesiąca życia (po 6 tyg., szczepionką skojarzoną, łącznie ze szczepieniem na błonicę i krztusiec - szczepionka DPT)
5. miesiąc życia (szczepionką skojarzoną, łącznie ze szczepieniem na błonicę i krztusiec - szczepionka DPT)
16. - 18. miesiąc życia (szczepionką skojarzoną, łącznie ze szczepieniem na błonicę i krztusiec - szczepionka DPT).
Następnie należy przeprowadzać podawanie kolejnych dawek szczepionki tzn. przypominających w następującym schemacie:
6. rok życia (szczepionką skojarzoną łącznie ze szczepieniem na błonicę i krztusiec - szczepionką DTaP)
14. rok życia (szczepionką skojarzoną łącznie ze szczepieniem na błonicę, ze zredukowaną ilością anatoksyny błoniczej)
19. rok życia (lub ostatni rok nauki w szkole) - (szczepionką skojarzoną łącznie ze szczepieniem na błonicę, ze zredukowaną ilością anatoksyny błoniczej).
Aby uchronić osobę dorosłą przed zachorowaniem, konieczne jest powtarzanie podawania dawek tej szczepionki (szczepionka Td) w odpowiednich odstępach czasu w ciągu całego życia, nie rzadziej niż co 10 lat.
Postępowanie z osobami zranionymi i narażonymi na zachorowanie na tężec zależy od: stanu przeprowadzenia programu szczepienia podstawowego, czasu który upłynął od programu szczepienia podstawowego i ryzyka wystąpienia tężca.
Jeżeli ryzyko zachorowania jest duże to u osób nieszczepionych, a także u który program podstawowy szczepienia nie został ukończony lub upłynęło więcej niż 10 lat od ukończenia programu podstawowego należy zastosować zarówno antytoksynę tężcową (ewent. ludzką immunoglobulinę przeciwtężcową) oraz szczepienia anatoksyną tężcową (szczepionka T lub Td) w schemacie 0-1-6 miesięcy.
Różyca (łac. rhusiopathia suum) lub erysipeloid (łac. erysipelas suum) - groźna dla ludzi, zakaźna i zaraźliwa bakteryjna choroba świń o przebiegu ostrym lub przewlekłym. Występuje na całym świecie. Powodowana przez włoskowiec różycy (Erysipelothrix rhusiopathiae), regularną, Gram dodatnią pałeczkę. Zakażenie występuje przez uszkodzenie skóry i drogą pokarmową (zanieczyszczona pasza).
Okres inkubacji choroby wynosi 3-4 (2-7) dni. Możemy wyróżnić trzy postacie choroby:
postać posocznicowa
postać pokrzywkowa
postać przewlekła
Leczenie
Lekiem z wyboru jest penicylina krystaliczna lub prokainowa. Dawki wahają się od 1,2-2,4 mln j. w różycy skóry do 20 mln j. w postaci posocznicowej. Alternatywnie można stosowaćcyprofloksacynę lub doksycyklinę.