OŚWIECENIE (od poł. XVIII w. do pocz. XIX w.)
•Publicystyka epoki oświecenia •Ożywienie społeczne i edukacyjne •I. Krasicki i J.U. Niemcewicz - wychowawcy społeczeństwa szlachty •Humor i śmiech - myśli przewodnie twórczości I. Krasickiego •Klasycyzm i sentymentalizm •Gatunki literackie •Nurty
Publicystyka epoki oświecenia
W okresie oświecenia rozwija się publicystyka. Powstają pierwsze czasopisma: „Monitor" (1765r.), „Zabawy przyjemne i pożyteczne", „Gazeta Narodowa i Obca". Na łamach „Monitora" redagował m.in. I. Krasicki. W esejach, felietonach, report-ażach autorzy kryty-kują sarmackie zachowanie, propagują wzór oświeconego szlachcica, krytykują feudalizm, walczą o tolerancję i o świecką edukację. Zajmują się sprawami literatury i teatru. Do publicy-styki w służbie kraju zaliczyć można dzieła St. Staszica - „Uwagi nad życiem Jana Zamoy-skiego" oraz Hugona Kołłątaja - „O przyszłym sejmie Anonima listów kilka". Staszic wska-zywał na konieczność wprowadzenia edukacji świeckiej, domagał się by w sejmie o prawie decydowała większość głosów, o więzieniu by decydował sąd. Przestrzegał przed wybieraniem cudzoziemców do władzy. Kołłątaj wyrażał opinię, że sejm powinien zwrócić wolność chłopu, a pańszczyznę potraktować jako kontrakt z dziedzicem.
Ożywienie społeczne i edukacyjne
KEN - pierwsza w Polsce świecka władza oświatowa, powołana 14.X.1773r. z inicjatywy działaczy skupionych wokół Stanisława Augusta Poniatowskiego. KEN zorganizowała trój-stopniowe nauczanie - szkoły elementarne, średnie, następnie Szkoła Główna Koronna i Li-tewska. KEN wydała kodeks szkolny określający założenia programowe i organizacyjne szkolnictwa.
Szkoła Rycerska - szkoła średnia o charakterze wojskowym, założona w 1765r. przez króla Stanisława Poniatowskiego. Komendantem szkoły był książę Adam Czartoryski. Głównym zadaniem było przygotowanie młodzieży szlacheckiej do służby obywatelskiej. Program na-uczania dzielił się na część przygotowawczą, ogólnokształcącą oraz naukę kunsztów (jazdy konnej, tańca, muzyki. Wychowankami Szkoły Rycerskiej byli m.in.: T. Kościuszko, J. Jasiń-ski, J. U. Niemcewicz.
Teatr Stanisławowski - pod dyrekcją Wojciecha Bogusławskiego. Został podzielony na ze-społy opery, baletu i dramatu. Pierwsze przedstawienie - „Natręci".
TPN - założone dla rozwoju nauki i literatury w 1800r. przez St. Staszica.
W 1740r. Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium.
Bracia Załuscy przekazali prywatny księgozbiór - powstała pierwsza w Europie biblioteka publiczna.
Stanisław August Poniatowski prowadził mecenat artystyczny (literatura, malarstwo, archi-tektura, rzeźbiarstwo). Problemy literackie poruszano także podczas „obiadów czwartkowych" i na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych" pod redakcją Adama Naruszewicza.
I. Krasicki i J.U. Niemcewicz - wychowawcy społeczeństwa szlachty
J. U. Niemcewicz w komedii „Powrót posła" umieszcza wątek polityczny. Ukazuje ściera-nie się poglądów stronnictwa reformatorskiego (Podkomorzy, Walery) i konserwatystów (Starosta Gadulski). Proponowane jest zniesienie liberum veto, wolnej elekcji, wprowadzenie dziedziczności tronu, zwiększenie liczby wojska i uwłaszczenie chłopów. Niemcewicz przed-stawia również postawę kosmopolity (Szarmancki) - łowcy posagów, przejmującego modę zachodnią, obojętnego wobec kraju. Utwór wykazuje, że jeżeli szlachta będzie niewykształco-na, chciwa, dażyła do nieograniczonej wolności, używała zamiast argumentów szabli - „Jak obce wojsko wkroczy, to wszystko pogodzi". Reformatorzy są zdania, iż „dom zawsze powi-nien ustąpić krajowi.
Funkcje dydaktyczne spełnia także pierwsza polska powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" I. Krasickiego. Utwór opisuje życie szlachcica wychowanego w duchu sarmackim. Bohater pobiera płytką naukę u jezuitów, później u guwernera. Mikołaj podróżuje; dociera do wyspy Nipu, na której panuje utopia równości społecznej, powszechnej miłości i zgody. Wra-ca do kraju i osiada w majątku po rodzicach. Krasicki, pragnąc zmienić systuację, ukazuje nieuctwo, samowolę, lenistwo i kosmopolityzm szlachty.
Satyra „Do króla" jest pochwała zalet króla (mądrości, wykształcenia, troski o kulturę) w świetle krytyki szlachty. Poprzez kamuflaż Krasicki ukazuje portret sarmaty, który zarzuca władcy nie królewskie pochodzenie i młody wiek. Autor pozornie ganiąc - chwali.
Humor i śmiech - myśli przewodnie twórczości I. Krasickiego
Ignacy Krasicki wyśmiewa wady świata w „Bajkach" i „Satyrach". Bajka „Kruk i lis" za-wiera alegorię próżności i głupoty (kruk) oraz przebiegłości (lis). Autor śmieje się że „Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym". „Dewotka" pokazuje fałszywą pobożność: „dama" odmawiając modlitwę biła swoją służącą. Pewnemu gospodarzowi skradziono groch rosnący przy drodze. Na drugi rok zasiał go wśród żyta, myśląc że zbiór będzie o wiele więk-szy. Przeciwnie - zniszczono mu i zboże, i groch. Krasicki wyśmiewa przesadną ostrożność i chęć zysku. Bajka „Szczur i kot" piętnuje ludzi pysznych i pewnych siebie. W satyrze „Pijaństwo" ukazany jest typ polskiej gościnności. Przeradza się ona w pijatykę, po której następuje pochwała trzeźwości. Dyskusję przerywa jeden z uczestników i idzie się napić. Au-tor wyśmiewa w „Żonie modnej" przejmowanie przez szlachtę obyczajów francuskich. Moda prowadzi do rozrzutności i wiedzie do zrujnowania. Poemat heroikomiczny „Monachomachia" demaskuje stan duchowny (zakon reformatorów i karmelitów); ich skłonność do pijaństwa i bójek. Krasicki prowadzi krytykę poprzez oksymorony: „święte próżniaki", „wielebne głup-stwo". Twierdzi ironicznie „Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych". Pomimo humoru Krasicki przedstawia świat, w którym do-minuje siła, przewrotność i głupota („Jagnię i wilcy", „Malarze", „Wół minister") - jest on przygnębiający.
Klasycyzm i sentymentalizm
Klasycyzm - łączył się z postawą racjonalną. Nadawał literaturze cechy utylitarne i dydak-tyczne. Ośrodkami klasycyzmu były Włochy, Paryż i Warszawa. Przedstawicie-lami - Wolter, F. Bolański („O wymowie i poezji"), I. Krasicki, J. Niemcewicz. Poruszali oni tematykę spo-łeczno-obyczajową i polityczną stosując gatunki: satyrę, bajkę, komedię i rozprawę. Klasy-cyzm miał charakter reprezentatywny. Dbał o jas-ność i czystość języka. Najczęściej posługi-wano się formą drwiny, śmiechu i parodii. Literatura miała charakter intelektualistyczny. Ce-lem sztuki klasycystycznej było osiągnięcie doskonałości prze imitację wzorów antycznych i wzorów natury. Obo-wiązywała zasada decorum (właściwy dobór elementów) oraz prawdo-podobieństwa.
Sentymentalizm - wiąże się z irracjonalizmem. Został stworzony przez J. J. Rousseau. Gło-sił on, że człowiek jest dzieckiem natury i powinien kierować się sercem, a nie rozumem. Bo-hater literacki jest wrażliwy, uczuciowy. Pochodzi z mieszczaństwa lub prostego ludu. Ośod-kiem sentymentalizmu w Polsce były Puławy. Przedstawicielami - F. Karpiński („Laura i Fi-lon"), Maria Wirtemberska (pierwsza polska powieść sentymentalna „Malwina"). Tematykę twórczości stanowi miłość, refleksja i przyroda. Jej cechą jest sielankowość. Często istnieje paraleizm przyroda-stan uczuć. Sentymentaliści uprawiali powieść, lirykę osobistą i dramat. Zadaniem literatury sentymentalnej było kształtowanie więzi międzyludzkich.
Trzecim prądem artystycznym było rokoko charakterystyczne dla poezji wytwornej i subtelnej, która służyła rozrywce.
Gatunki literackie
Bajka - krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rza-dziej rośliny lub przedmioty. Zawiera pouczenie lub moralistyczne uogólnienie przedstawione wprost lub zasugerowane. Przedstawione wydarzenia stanowią przesłankę dydaktyczną. Wniosek nosi nazwę morału. Bajka wyrosła z literatury ludowej. Za twórcę gatunku uważa się Ezopa z VI w. p.n.e. Wyróżniamy bajkę narracyjną (wierszowane opowiadanie) i epigrama-tyczną (pozbawioną elementów epickich).
Satyra - gatunek poetycki obejmujący utwory piętnujące przejawy życia społecznego, oby-czajowego i politycznego. Służy celom ideowym, polemicznym i dydaktycznym. Ukształto-wała się w literaturze rzymskiej (Horacy, Lucyliusz). Wyróżniamy satyrę konkretną i abstrak-cyjną.
Poemat heroikomiczny - parodia starożytnego eposu bohaterskiego. Ma charakter żartobli-wy i satyryczny. Cechą gatunku jest komizm osiągany przez kontrast między rangą bohaterów a sposobem ich działań oraz złamanie zasady decorum - pisanie patetycznym stylem o rze-czach błahych.
Komedia - utwór sceniczny o tematyce nieograniczonej, charakterze pogodnym. Wykorzy-stuje komizm - sprzeczność między ukazywaną rzeczywistością, a naszym jej modelem. Ko-media klasycystyczna składa się kilku części: ekspozycja, charakterystyka postaci, punkt kul-minacyjny, moment napięcia i rozwiązanie akcji. Przykładem jest „Świętoszek" Moliere'a. Utwór piętnuje postawę zacofanego, fałszywie pobożnego mieszczanina - Orgona. Przyjmuje on do swego domu Tartufe'a, który jest dla niego uosobieniem cnót religijnych. W rzeczywi-stości jest przebiegły i obłudny. Pragnie zdobyć córkę Orgona - Elmirę. Gospodarz traktuje go lepiej niż członków rodziny. Zaślepiony zapisuje mu majątek. Tartufe'a gubi zasadzka służą-cej Doryny. Zostaje aresztowany przez oficera gwardii. Moliere ukazuje parę typów - człowie-ka naiwnego i spryciarza. Krytykuje bigoterię i zacofanie mieszczaństwa.
Nurty
Kontrreformacja - prąd powstały w Kościele wobec zagrożenia reformacją. Do walki z re-formacją w 1531r. został powołany zakon jezuitów. Zadaniem jego była edukacja w duchu katolickim oraz cenzurowanie ksiąg. Kościół, dbając o nieskażenie dogmatów, określał co uznawać za katolickie w dziedzinie nauki i sztuki. Popularność odzyskała hagiografia („Żywoty świętych" Piotra Skargi). W centrum zainteresowań stały się narodowe przekłady Biblii oraz sztuka.
Marinizm - nurt poetycki wprowadzony przez Włocha Giambattista Marino. Zakładał, że poezja powinna zadziwiać czytelnika, zaskakiwać operacjami językowymi; metaforami, para-doksami, antytezami i śmiałymi porównaniami. Przykładem zastosowania tej techniki jest so-net „Cuda miłości" J. Morsztyna.
Obok marinizmu pojawia się konceptyzm - nurt zwany gongoryzmem. Uwydatniał on za-równo harmonijne, jak i sprzeczne zależności między zjawiskami. Poprzez środki stylistyczne: anaforę (powtórzenia), oksymorony (zestawienie sprzeczne), gradację (stopniowanie zjawi-ska), hiperbolę (jego wyolbrzymienie) doprowadzał utwór do zaskakującej, nieoczekiwanej pointy. Poezja była intelektualna i zmysłowa. Wszystkie zmysły odbierające zróżnicowanie wrażenia świata nazywano „informato-rami duszy".
Racjonalizm - wywodził się z krytycyzmu cechował go kult rozumu. Nurt zapoczątkował Rene Descartes w „Rozprawie o metodzie". Kontynuatorami byli John Lock, Baruch Spinoza, Isaak Newton. Kartezjusz głosił, iż rozum to jedyne źródło dochodzenia prawdy. Najbardziej niezawodną była metoda dedukcji. Nurtem tym kierowali się literaci francuscy: Wolter, Dide-rot (redaktor „Encyklopedii, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł") Racjona-lizm odrzucał dogmaty wiary, których nie można rozumowo uzasadnić. Powstały: deizm i ateizm.
Przekonano się, że racjonalizm jest jednostronny. W opozycji zrodził się irracjonalizm odwo-łujący się do przekonań wypływających z instynktu, tradycji i wiary.
Głosił, iż rozum nie jest w stanie objąć rzeczywistości.
Deizm - uznaje istnienie Boga jako stwórcy świata bez dalszej ingerencji w nim. Uznaje także nakazy moralne płynące z religii, odrzuca objawienie i wyznaniowe formy wiary. De-istami byli Diderot, Wolter.
Ateizm - odrzuca istnienie Boga, uznaje tylko materię. Pogląd pojawił się w pismach fran-cuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.
Empiryzm - jego prekursorem był angielski filozof Francis Bacon. Pogląd kładł nacisk na rolę doświadczenia w poznawaniu świata; preferował rozumowanie indukcyjne. Z empiry-zmem łączy się sensualizm. John Locke uważał, że rozum to nie zapisana karta i całą wiedzę człowiek gromadzi na podstawie obserwacji zewnętrznych (zmysłów) i wewnętrznych (refleksji). Wyłącznym motywem działania jest dążenie do szczęścia.
Utylitaryzm - typowa postawa oświecenia, która za najwyższy cel jednostki uważała jej po-żytek. Każde działanie powinno dawać jak największe szczęście jak największej liczbie ludzi. Cech użytkowych nabierała literatura, której przypisywano wartości edukacyjne i wychowaw-cze. Utylitaryzm spowodowany był wiarą w człowieka jako wolną, rozumną jednostkę, wiarą że może on zbudować lepszą przyszłość. Z nurtem tym łączy się dydaktyzm mający na celu rozpowszechnienie literatury, również w niższych klasach społecznych. Za przykład stanowią „Bajki" Krasickiego, który w zwięzły i dobitny sposób wyrażają krytykę ustroju feudalnego, zachowań: próżności, głupoty, niesprawiedliwości. Publicystyka okresu Sejmu Wielkiego podkreśla patriotyzm, i to, że rozum może doprowadzić ojczyznę do dawnej potęgi. „Powrót posła" J. Niemcewicza przestrzega przed zdradą i doprowadzeniem do rozbioru kraju.