E. Tabakowska: „Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego”

KOGNITYWIZM wykład dr. A. Chrupały 23.02.2007,

02.03.2007

Językoznawstwo kognitywne powstało z rozczarowania generatywistów (Chomsky)

- rozróżnienie między kompetencją a performancją językową

- przedmiotem badań lingwistycznych jest kompetencja językowa wyidealizowanego użytkownika języka (posłuszny regułom gramatyki, pozbawiony uczuć)

- możliwość uzyskania wszystkich możliwości budowania zdań

metafora

- człowiek, aby mówić o niedoświadczalnych rzeczach musi używać metafory => KOGNITYWIZM

- w generatywizmie wykracza poza zakres badań

empiryczne podstawy opisu - pomijanie struktur podważalnych, posługiwanie się krańcowymi przykładami (albo dobre, albo złe) => generatywizm

zdania prototypowe - występują rzadko, nie wolno posługiwać się tylko nimi => KOGNITYWIZM

anglocentryzm - nie zajmują się językami egzotycznymi => generatywizm

zbytnie przywiązanie do teorii i jej założeń:

- zbiór reguł - jak najmniejszy - generatywiści

- trzeba odejść od matematyki na raecz biologii => KOGNITYWIZM

JĘZYK:

- w generatywizmie różne poziomy badania języka (por. strukturalizm)

- nie wolno rozdzielać języka => KOGNITYWIZM „Nawet cały język nie jest niezależny i autonomiczny”

proces poznania = proces postrzegania (pierwszy kontakt z rzeczą, osobą, itp. => porównywanie jej z innymi)

KOGNITYWIZM (łac. cognito = myślenie) = myślenie w znaczeniu poznania

- czynnikiem wpływającym na rozwój nauk kognitywistycznych była psychologia postaci

- psychologia postaci = psychologia gestaltu (gestalt = niem. postać czegoś, forma, kształt, całość, schemat)

- 1910 - Max Wertheimer, W. Köhler, K. Koffka zapoczątkowali psychologię postaci (ruch pozorny => całość jest ważniejsza od części)

	ATOMIZM (asocjacjonizm)	GESTALTYZM (strukturalizm)
część/ całość	prymat części nad całością	całość ważniejsza i większa od części
wrażenia i spostrzeżenia	wrażenia są pierwotne a spostrzeżenia wtórne	spostrzeżenia są pierwotne, a wrażenia wtórne (wrażenia….)
łączenie	łączenie wrażeń w spostrzeżenia następuje na podstawie praw kojarzenia (prawo styczności w czasie => melodia lub prawo styczności w przestrzeni => prostokąt) < Arystoteles	łączenie spostrzeżeń we wrażenia wyodrębnienie całości występuje na podstawie zasad Wertheimera, które mają charakter wrodzony
pole percepcyjne	istnieje pole percepcyjne (na którym się koncentrujemy), a w którym wszystkie części są jednakowo ważne	w każdym polu percepcyjnym można wyróżnić figurę - ważniejsza i tło - mniej ważne

Zasady Wertheimera to zasady wyodrębniania całości (1923):

1. bliskość przestrzenna lub sąsiedztwo w polu widzenia

2. jednakowy wygląd lub podobieństwo

3. wspólna droga (łączy się z pojęciem dobrej kontynuacji)

4. niewielkie rozmiary

5. symetria

6. zgodność z chwilowym nastawieniem II II II I

7. ubiegłe doświadczenia i przyzwyczajenia

FIGURA:	TŁO:
figura ma kształt figura wydaje się być wysunięta ku przodowi figura ma kształt rzeczy figura silniej nam się narzuca, jest łatwiej zapamiętywana, wydaje się bardziej sensowna figura wydaje się jaśniejsza od tła	tło jest bezkształtne (jest tak postrzegane) tło wygląda tak, jakby rozciągało się za figurą w sposób ciągły, a nie tak, jakby było przez nią przerwane tło wydaje się być z tyłu

percepcja = odkrywanie przedmiotu

łaczenie elementów tak, by był jakiś sens (Harry Potter -> halikopter)

KATEGORYZACJA:

Kategoria ma kształt okręgu, w środku którego znajduje się prototyp

PROTOTYP - najbardziej reprezentatywny egzemplarz danej kategorii

- o przynależności do kategorii decyduje zgodność (ilość zgodnych) cech danego obiektu z wiązką cech prototypowych

np. ptak - prototypem jest np. wróbel (dla mnie), ale istnieją również inne obiekty, które nazwiemy ptakami, np. pingwin, choć na pierwszy rzut oka wcale nie przypominają prototypu - wg kognitywistów mogą istnieć nietypowe obiekty w danej kategorii (znajdujące się na obrzeżach okręgu)

Językoznawstwo kognitywne przedstawia zupełnie nową koncepcję kategoryzowania.

KATEGORYZOWANIE = porządkowanie, umieszczanie w różnych kategoriach

1. klasyczna teoria kategorii (od czasów Arystotelesa) oparta była na założeniu, że kategorie tworzone przez ludzki umysł odpowiadają kategoriom istniejącym w otaczającym nas świecie.

Cechy kategorii według klasycznej teorii:

• granice między kategoriami są niezmienne (raz wytyczone) i ostre

• wewnętrzna definiowalność kategorii (nie trzeba odwoływać się do kontekstu, by je opisać przy kategoryzacji - kontekst nie ma wpływu na ustalenie granic)

• binarność (dwoisty charakter) cech definicyjnych (przynależność do kategorii określają zasady logiczne, m.in. zasada wykluczania się - nie można być trochę w ciąży <można być albo nie być>). Warunki przynależności obiektu do danej kategorii definiuje się jako konieczne (są wspólne dla różnych kategorii) i wystarczające (różnicują kategorie). OBIEKT MUSI SPEŁNIAĆ WSZYSTKIE WARUNKI.

• wzajemne relacje między kategoriami regulują twierdzenia rachunku zbiorów (kategorie = zbiory)

• wszystkie elementy kategorii mają w obrębie tej kategorii dokładnie taki sam status (nie ma elementów mocniejszych i słabszych)

• każdy przedmiot, żeby znależć się w danej kategorii, musi posiadać wszystkie cechy konieczne i cechy wystarczające dla danej kategorii

Teoria ta jest odbiciem dążenia umysłu ludzkiego do uporządkowania otaczającego nas świata (taki sposób kategoryzacji bardzo uspokaja, jest dla nas logiczny, przechodzi gładko przez różne doświadczenia).

U podstaw tej koncepcji leży obiektywizm: rzeczy i relacje istnieją w sposób obiektywny = niezależnie od nas.

ALE! Cechy wszak są stopniowalne! Wszystkiemu można przyporządkować skalę!

Kategorie poznawcze (catégories cognitives) nasze niekoniecznie odpowiadają tym, które istnieją w świecie.

=> należy poszukać innych systemów kategoryzacji

2. teoria kategoryzacji w oparciu o prototyp powstała na gruncie badań empirycznych z dziedziny psychologii rozwojowej. Twórczyni - Emmanuelle Rosch (USA) - całkowicie odrzuciła wszystkie dotychczasowe założenia zakładając, że kategorie powstają w wyniku procesu tworzenia pojęć, są to kategorie poznawcze (nie odpowiadają poszczególnym segmentom w świecie rzeczywistym, a raczej naszym przekonaniom, jak segmenty te powinny wyglądać).

Cechy kategorii według teorii prototypu:

• proces kategoryzacji z natury jest subiektywny (zależy od każdego człowieka, choć w pewnym stopniu kategorie różnych ludzi się pokrywają)

• proces kategoryzacji może być wyjaśniony poprzez badanie doświadczenia zmysłowego (= percepcji)

• doświadczenie zmysłowe poprzedza i warunkuje powstawanie struktur pojęciowych. (Emmanuelle Rosch = eksperymentalistka)

[doświadczenie struktury pojęciowe kategoryzacja rozumienie]

• rozumienie to umiejętność umieszczenia danego obiektu w jakiejś kategorii.

• postrzeganie zmysłowe to początkowe stadium percepcji:

- na 1. etapie - jednakowe dla wszystkich ludzi

- na dalszym etapie - nasze doświadczenia się różnią (różnicują ludzi, bo uaktywniają się w nas aspekty psychiczne, kulturowe, wychowawcze i socjologiczne, np. indywidualne cechy osobowości, wykształcenie, poziom intelektualny)

• podstawowym elementem procesu poznawczego jest dokonanie porównań - ustalenie podobieństw i różnic

• wybiórczość percepcji: percepcja jest procesem wybiórczym, (nasze pole widzenia jest zawężane przez fizyczne możliwości naszych zmysłów oraz przez nasze psychiczne nastawienie), porównując dokonujemy pewnych wyborów - widzimy głównie to, co chcemy widzieć

prototyp = pierwszy, próbny egzemplarz (najlepszy)

proces kategoryzacji w oparciu o prototyp = struktura poznawcza

Człowiek ma w swoim umyśle wyobrażenie na temat każdego obiektu - jest to prototyp (Prototyp jest symbolem danej kategorii).

Funkcję prototypu mogą pełnić: + najlepszy (wg nas) egzemplarz danej kategorii

+ schemat (zestaw cech), który w naszym przekonaniu będzie charakteryzować najlepsze elementy

+ efekt prototypu (zredukowanie prototypu)

Prototyp jest poznawczym punktem odniesienia.

Kategoria oparta o prototyp:

• granice są nieostre

• poszczególne kategorie mogą się na siebie nakładać

• istnieją elementy lepsze i gorsze

- im więcej cech wspólnych w elemencie dla prototypu, tym bliżej prototypu stoi on w kategorii

- im dalej od prototypu się znajdują, tym większe prawdopodobieństwo, że będą się nakładać z inną kategorią

• sayance = istotność danej cechy (np. niektórzy ludzie uważają, że nietoperz jest nietypowym ptakiem)

Każdy z nas tworzy sobie własne prototypy, ale muszą one być do siebie w jakimś stopniu podobne - inaczej porozumienie byłoby niemożliwe. Kategorie są zhierarchizowane. Prototyp ma nam pomóc uporządkować świat => musi być użyteczny

Istnieją poziomy prototypów: - wyższy, np. roślina - podstawowy, np. drzewo - niższy, np. jabłoń antonówka

Przy minimalny mwysiłku kognitywnym chcemy przekazać jak najwięcej wiedzy => w potocznym życiu codziennym najbardziej użyteczne są POZIOMY PODSTAWOWE ale: w specjalistycznych sytuacjach potrzebne są poziomy wyższe i niższe (trzeba wtedy podjąć wysiłek kognitywny)

np. wyobraźmy sobie kategorię „stół” => prototyp = blat + 4 nogi

ale istnieją też inne obiekty, które nazwiemy stołami, np. stół operacyjny, który faktycznie bliższy jest kategorii „łóżko”. Stół operacyjny nazwiemy stołem, ponieważ okazuje się, że ważniejsze dla nas jest to, że ktoś przy tym stole pracuje i chodzi (cecha przydatności jest bardziej istotna od cech wyglądu)

WYMIAR PIONOWY KATEGORII	poziom nadrzędny: zwierzę domowe / ssak poziom podstawowy: pies poziom podrzędny: bernardyn, terier, owczarek, jamnik
	WYMIAR POZIOMY KATEGORII

Kategorie definiowane przez prototyp są kategoriami potocznej wiedzy o świecie.

Modele kategorii

Zaproponowano 2 modele kategorii:

- model kategorii radialnej - George Lakoff

- model sieciowy - Ronald Langacker

Model kategorii radialnej

- stworzony na potrzeby wyjaśnienia zasady powstawania metafory („Metafory w naszym życiu”)

- zakłada istnienie kategorii złożonej z prototypu (element centralny) oraz elementów nieprototypowych (peryferyjnych)

- podobieństwo rodzinne (połączenia metonimiczne) A~B, B~C, C~D, D~E => A~E

- metafora - proces zachodzący w nas samych w trakcie mówienia

• wg Lakoffa i Johnsona: doświadczanie, postrzeganie, mówienie o jednej rzeczy w terminach innej rzeczy - bo wyobrażamy sobie pewne zjawiska w taki a nie inny sposób, np. wojna wybuchła - to nie wojna wybucha, tylko granat

• metafora występuje nie tylko w języku - my doświadczamy metaforycznie

• przenosimy pojęcia abstrakcyjne w dziedzinę pojęć nieabstrakcyjnych. do wszystkich tych pojęć zastosowano jeden schemat: jakaś wiedza jest zamknięta w pojemniku i aby do niej dotrzeć, należy otworzyć ten pojemnik jakimś odpowiednim narzędziem

Model sieciowy

- model ten jest rozwinięciem modelu radialnego, ponieważ większości kategorii nie da się przedstawić promieniście

- Langacker stwierdził, że struktura kategorii składa się z kilku miejsc centralnych, które łącząc się ze sobą, tworzą SIEĆ

- trzeba patrzeć na diachroniczny rozwój tych kategorii (żeby dowiedzieć, dlaczego do danej kategorii zaliczają się elementy tak różne)

- główne elementy nazywają się węzłami

- najbardziej podstawową relacją jest relacja od pojęcia ogólnego do szczegółowego

- rozszerzenia: linie przerywane

- schemat modelu skserowany

1

---