Socjologia Durkheima

Emile Durkheim (1858-1917)

1896 - Bordeaux, pierwsza na świecie katedra socjologii, objął ją Durkheim

1902 - Durkheim obejmuje katedrę socjologii na Sorbonie.

Twórca francuskiej szkoły socjologicznej. Miał pośredni i bezpośredni wpływ na wiele nauk społecznych

Durkheim a dziedzictwo myśli społecznej

Odwoływał się do Monteskiusza, Rousseau, liberalizmu, konserwatyzmu i socjalizmu. Z wszystkimi prowadził spór. Liberalizm - spłyca problematykę społeczną, człowiek to nie tylko homo oeconomicus, a społeczeństwo nie służy tylko do zapewniania ludziom maksimum niezależności i pomyślności materialnej. Dla Durkheima społeczeństwo to „ognisko życia moralnego”. Socjalizm - czynił jak liberalizm społeczeństwo instrumentem życia ekonomicznego. Wg. Durkheima możliwości kapitalizmu nie zostały wyczerpane i nie trzeba szukać nowego ładu społeczno-gospodarczego. Wystarczy przystosowanie społeczeństwa obecnego do nowych warunków społecznego bytu i położenie kresu stanowi dezorganizacji, który zależy od czynników moralnych, nie zaś politycznych czy ekonomicznych. Przeciwstawiał się jako zwolennik laicyzacji szkolnictwa konserwatyzmowi oraz Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Uczony powinien szukać własnej drogi wchodząc, gdy zachodzi taka potrzeba w spór ze wszystkimi.

Nawiązywał do pozytywizmu ale w wielu kwestiach także się nie zgadzał. Należy zastąpić analizę ideologiczną analizą naukową.

Fakty społeczne jako „rzeczy”

Nie głosił tezy materialnym charakterze tych faktów. Chodziło mu o to, aby socjolog wprawił się w taki stan ducha, w jakim znajdują się fizycy, chemicy czy fizjologowie wtedy, gdy zapuszczają się w nie zbadane jeszcze regiony swej działalności naukowej. Socjolog powinien podchodzić do przedmiotu swoich badań bez żadnych uprzedzeń, tak jakby nic nie wiedział. Wiedza przednaukowa nie zasługuje na zaufanie. Stąd charakterystyczna dla Durkheima procedura tworzenia definicji i wyodrębniania przedmiotu badań przez odwoływanie się do najbardziej zewnętrznych, najłatwiej obserwowalnych oraz intersubiektywnie sprawdzalnych cech rozpatrywanych zjawisk.

Zadaniem definicji jest nie ujawnienie domniemanej istoty rzeczy, lecz wyznaczenie pola badań. Eliminował z nauki wszelkie pozaempiryczne założenia.

Rzeczą jest wszystko, cokolwiek może być zrozumiane jedynie na drodze obserwacji i eksperymentów, stopniowego przechodzenia od cech najbardziej zewnętrznych i bezpośrednio dostępnych do cech mniej widocznych i głębszych.

Fakt społeczny wg. Durkheima: „Jest faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji.

Metodologia ta znajdowała swe dopełnienie w określonej społecznej ontologii. Ontologia ta miała dwojakie uzasadnienie: filozoficzne i quasi-naukowe.

Filozofia człowieka rozdwojonego

Człowiek odznacza się dwoistością, która wyrażała się w systemach religijnych, filozoficznych i moralnych. Na jednym biegunie znajdują się wrażenia zmysłowe, instynkty i dyspozycje związane z czysto fizycznymi potrzebami organizmu, na drugim zaś - myślenie pojęciowe, normy moralne, religia itd. - słowem, to wszystko, cokolwiek dzielimy z innymi ludźmi. Owe dwa aspekty możemy nazwać „osobowym” i „bezosobowym”, „egoistycznym” i „altruistycznym”, „indywidualnym” i „uniwersalnym”, „jednostkowym” i „społecznym”.

Według niego istnieje między nimi trwały antagonizm. Aby postępować moralnie człowiek musi zadawać gwałt swej zwierzęcej naturze, gdyż one opierając się na instynktach, nie znają wyrzeczeń i ofiarności.

Zajmował się religią. Twierdził, że człowiek, wchodząc w życie religijne, bierze na się inną naturę, staje się innym człowiekiem. To dzięki religii pojawia się w ludzkim życiu doświadczenie czegoś, co ewidentnie przekracza granice zmysłowego doświadczenia: ponad sferą profanum konstytuuje się sfera sacrum, w której obliczu jednostka odczuwa szacunek i lęk, każące powściągać naturalne odruchy i rezygnować z zaspokajania przemożnych kiedy indziej potrzeb organizmu.

Społeczeństwa są zjawiskiem o szczególnym charakterze, który polega na tym, że pewne sposoby działania, narzucone lub przynajmniej proponowane jednostce z zewnątrz, dołączają się do jej własnej natury. Pierwszy krok w tym kierunku został zrobiony dzięki religii.

Durkheim w bóstwie widział jedynie społeczeństwo, przekształcone i przedstawione symbolicznie. Społeczeństwo wpływając z „zewnątrz” na jednostkę, czyni z niej istotę rozumną i moralną. Dychotomia profanum i sacrum, egoizmu i altruizmu to, to, co jednostkowe i społeczne.

Społeczeństwo jako rzeczywistość sui generis

Twierdzenie o zewnętrznym charakterze społeczeństwa względem jednostki da się potwierdzić empirycznie. Za tym pojmowaniem społeczeństwa przemawiały cztery argumenty:

1. Durkheim posługiwał się analogiami czerpanymi z nauk przyrodniczych.

2. Korzystał z ustaleń psychologii tłumów. Jednostki zgromadzone razem zachowują się zupełnie inaczej niż w odosobnieniu. Różniło go to, że nie podzielał on poglądu, że zgromadzenie jednostek tylko wyzwala to, co potencjalnie było już w nich obecne a ponadto interesował się nade wszystko tymi rezultatami wpływu społecznego, które ulegają utrwaleniu.

3. Rzeczywistość społeczna jest dla jednostki zawsze rzeczywistością zastaną. Dostosowuje się norm obowiązujących w jego społeczeństwie czy grupie społecznej. Jeżeli tego nie robi, napotyka na reakcję ze strony swego środowiska, która przybiera najrozmaitsze formy: od sankcji prawnych po niesformalizowaną przyganę.

4. Świadomość jednostek jest niemal zawsze świadomością fałszywą. Działalność ludzka jest działalnością świadomą, ale owa świadomość nie stanowi adekwatnego odzwierciedlenia rzeczywistości. Istnieje rozbieżność między zamierzeniami jednostek a skutkami ich działalności, które określa nie tylko ich wola: społeczeństwo rozwija się według swych własnych praw, w których obliczu jednostki okazują się bezsilne

Społeczeństwo to nie suma jednostek

Sens tezy realizmu socjologicznego

Nie można wyprowadzać części z całości, bo całość jest niczym bez swych części składowych.

Społeczeństwo istnieje w jednostkach i poprzez nie; gdyby idea społeczeństwa wygasła w umysłach poszczególnych ludzi, umarłoby społeczeństwo.

Chciał wyartykułować problematykę kultury nie tyle jako materialny dorobek zbiorowości, co jako regulator postępowania należących do niej jednostek. Niektórzy jednak przedstawiają jego problematykę kultury jako problematykę interpretacji systemu społecznego, osobowości i kultury.

Społeczeństwo jest zewnętrzne wobec jednostki, nie da się wyjaśnić zjawisk społecznych w kategoriach jednostkowych. Jednostka w tym sensie to abstrakcyjna jednostka psychobiologiczna wzięta w całkowitym odosobnieniu. Społeczeństwo przerasta jednostkę rozważaną zasadniczo jako organizm biopsychiczny jeszcze nieuspołeczniony. Przeciwstawienie jednostki i społeczeństwa oznacza tu po prostu przeciwstawienie natury i kultury.

Czasem jednak Durkheim ma na myśli jednostkę uspołecznioną, w stosunku, do której teza o „zewnętrzności społeczeństwa ma ewidentnie ograniczone zastosowanie, albowiem społeczne normy zostały przez nią uwewnętrznione.

Te dwa ujęcia stały się punktem wyjścia doniosłych badań.

Solidarność społeczna i jej przemiany

Badał solidarność, dostrzegł historyczną i kulturową zmienność relacji między jednostką a społeczeństwem i przeniósł problem z płaszczyzny filozoficznych generaliów na płaszczyznę socjologicznych konkretów. Społeczeństwo czyni jednostkę człowieka w pełnym znaczeniu tego słowa (pochwałą społeczeństwa). Było to punktem wyjścia teorii więzi społecznej („solidarności”), która uwzględniała różnorodność i wielość jej form.

Durkheim dążył do konkretów, ale nie popadał w skrajność. Sprzeciwiał się traktowaniu społeczeństw jako heterogenicznych, nieporównywalnych całości. Złotym środkiem między uogólnieniem a zbytnim skonkretyzowaniem są „rodzaje społeczne”. Idea ta łączy jedność, jakiej wymaga wszelkie badanie prawdziwie naukowe, z różnorodnością danych faktów, ponieważ ten sam rodzaj cechuje wszystkie jednostki, które do niego należą, a rodzaje różnią się między sobą.

Aby badać solidarność społeczną należy znaleźć obiektywny wskaźnik, pozwalający na jej „mierzenie”. D. uznał, że tym wskaźnikiem będzie prawo.

Istnieją dwa rodzaje przepisów prawnych, których waga nie jest jednakowa w różnych rodzajach społeczeństw:

- prawo karne, przewidujące kary dla tego, kto je narusza; odnosi się do czynów będących pogwałceniem powszechnie przyjętych norm

- prawo kooperacyjne (restytucyjne), przewidujące zobowiązanie winnego do naprawienia szkody, jaką swym postępowaniem wyrządził innym członkom społeczeństwa; dotyczy czynów zwróconych przeciwko jednostkom lub wyróżnionym grupom

„Prawo represyjne odpowiada temu, co jest sercem, centrum świadomości wspólnej, prawo restytucyjne powstaje na obszarach peryferyjnych. Im bardziej staje się ono naprawdę sobą, tym bardziej się od centrum oddala.

Ta różnica odpowiada dwóm rodzajom społeczeństwa i solidarności. W toku dziejów maleje rola represyjnego prawa karnego a rośnie rola prawa restytucyjnego.

Wyróżniamy społeczeństwa o przewadze prawa karnego - pod kontrolą zbiorowości, znajduje się całe czy też nieomal całe życie jednostki, takie, w których istnieje względnie jednolity system norm obowiązujących wszystkich członków zbiorowości; pogwałcenia norm podlegają bezwzględnej karze; rzadko występują; jednostka nie ma jeszcze osobowości, stanowi replikę wzoru ogólnospołecznego; zakres świadomości indywidualnej jest tożsamy zakresem świadomości zbiorowej; społeczeństwo co najwyżej w niewielkim stopniu jest zróżnicowane; solidarność mechaniczna - podstawą jest podobieństwo jednostek; struktura społeczna jest systemem jednorodnych i podobnych do siebie segmentów; Są to przez analogie do stawonogów społeczeństwa segmentowe cechujące się wspólnotą dóbr, dominacją religii, tradycjonalizmem, brakiem podziału pracy - główna cecha.

Społeczeństwo o przewadze prawa kooperacyjnego: podstawą solidarności jest zróżnicowanie członków w następstwie podziału pracy; zasada to wypełniać z pożytkiem swoje funkcje; ludzi wiąże to, że są różni i potrzebni sobie przez to nawzajem; świadomość zbiorowa coraz mniej określa świadomość poszczególnych jednostek; dzięki specjalizacji kształtuje się osobowość; solidarność tu to świadomość organiczna, jest wprost proporcjonalna do stopnia zróżnicowania i ujednostkowienia społeczeństwa; społeczeństwo to system różnych organów, z których każdy ma swoją specjalną rolę i składa się ze zróżnicowanych części.

Takim społeczeństwem jest nowoczesne społeczeństwo przemysłowe (przeciwieństwem społ. tradycyjne). Nie kontroluje wszystkich sfer życia jednostki, funkcją prawa karnego jest ochrona życia i mienia, wierzenia religijne zatracają swój charakter, rośnie rola myślenia racjonalnego, jednolita moralność ustępuje wielu moralnością grupowym, rozpowszechnia się indywidualizm, który zdobywa społeczną aprobatę.

Durkheim formułował niekiedy swe rozróżnienie dwóch rodzajów solidarności jako „prawo historyczne”, przedstawiające ogólny kierunek rozwoju społeczeństw ludzkich. Mówił dlatego o społeczeństwach „wyższych” i „niższych”, niższych przechodzeniu od form prostych do złożonych. Nie był to ewolucjonizm. Każde społeczeństwo składa się z dwóch rodzajów. To rozróżnienie ma pomóc przy porównaniach.

Jego typologia nawiązywała do Spencera. Durkheim jednak odrzucał tezę, że przyczyną homogeniczności społeczeństw militarnych był przymus. Członkowie byli do siebie podobni, bo byli niezdolni do samodzielności. Tyrania zbiorowości była nie przyczyną, lecz skutkiem.

Jednostka jest od urodzenia liberałem

Także się kłócił ze Spencerem o to, że społeczeństwa industrialne to nie społeczeństwa, gdzie jednostki mają pełną swobodę, a z nieskrępowanej niczym gry ich interesów powstaje żywiołowo społeczna harmonia. Samorzutność rozwoju społeczeństwa zawsze ogranicza w jakiejś mierze swobodę jednostek.

Dostrzegał rozwój funkcji regulacyjnych nowoczesnego społeczeństwa i postulował ich poszerzanie (np. przez tworzenie korporacji zawodowych) w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom ujednostkowienia. Kryzys społeczny był wynikiem rozluźnienia kontroli społecznej nad jednostkami a zwłaszcza nad ich działalnością ekonomiczną.

Nie akceptował spenceryzmu jako teorii społecznej i ideologii.

Problem podłoża zjawisk społecznych: morfologia i fizjologia społeczna

Jedną z najważniejszych zasad metody socjologicznej jest szukanie przyczyn zjawisk społecznych wyłącznie w innych zjawiskach społecznych. Odrzucał eksplikacje biologiczne, psychologiczne, ekonomiczne, itp., ale nie przesądził jednak, jakie fakty społeczne uznaje się za „dostatecznie ogólne”, aby można było wyjaśniać za ich pomocą inne fakty społeczne.

Życie społeczne należy wyjaśniać przez głębsze przyczyny, których należy szukać w sposobie zgrupowania połączonych w społeczeństwo jednostek. Jednym z zadań socjologii miało być znalezienie podłoża świadomości zbiorowej. Badaniem tego podłoża oraz jego związków z wyobrażeniami i zachowaniami się zbiorowymi miał zajmować się specjalny dział Durkheimowskiej socjologii nazywany morfologią społeczną.

Zadaniem morfologii społeczeństwa było badanie materialnych form społeczeństwa - wielkość terytorium, położenie społeczeństwa, sposób jego otoczenia przez inne społeczeństwa, kształt jego granic, a następnie „ogólna masa ludności, którą trzeba rozpatrywać ze względu na jej liczebność i gęstość”. Trzeba też badać zgrupowania wtórne posiadające podstawę materialną, jak wsie, miasta, prowincje, które powinny być rozpatrywane ze względu na swe rozmiary, zaludnienie, komunikację, itd. Morfologia społeczna to ta część socjologii, której zadaniem jest tworzenie i klasyfikacja typów społecznych. Durkheim nie twierdził jednak, że życie społeczne jest w całości zdeterminowane przez leżące u jego „podłoża” zjawiska morfologiczne. Wyobrażenia zbiorowe, których „podłoże” ma wyjaśnić morfologia społeczna, stają się rzeczywistością częściowo autonomiczną, żyjącą swoim własnym życiem w rezultacie nowe wyobrażenia mają taki sam charakter: ich bezpośrednią przyczyną są inne wyobrażenia zbiorowe, nie zaś taki czy inny rodzaj struktury społecznej”.

Durkheima interesował wpływ świadomości zbiorowej na świadomość jednostek, społeczeństwo jako „ognisko życia moralnego”. Socjologia porusza się także w sferze ideałów - zajmuje się pewną kategorią zjawisk duchowych.

Zmiany morfologiczne związane z kształtowaniem się nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego doprowadziły na razie nie do powstania nowej moralności, lecz do stanu kryzysu. Problematyka morfologii społecznej miała znaczenie drugorzędne.

Instytucjonalizacja zachowania się ludzkiego i niebezpieczeństwa jej braku

Instytucje wg. Durkheima, Fauconneta i Maussa to zespół ustalonych działań oraz idei, które jednostki zastają jako coś gotowego i narzucającego się im mniej lub bardziej nieodparcie.

Instytucją wzorcową i prototypem wszelkich społecznych instytucji, była w oczach Durkheima religia - fascynowały go zjawiska religijne, ale jako zjawiska społeczne.

Badał australijski totemizm i na tej podstawie chciał zrozumieć religię jako taką, a poznając „elementarne formy życia religijnego”, pragnął uzyskać punkt wyjścia dla wyjaśnienia życia społecznego w ogólności. Religia nie tylko jest ostatecznym źródłem całego instytucjonalnego aparatu, lecz musi trwać, aby aparat ten mógł dalej działać. Moralność przestałaby być moralnością, gdyby nie zawierała składnika religijnego. Prawie wszystkie wielkie instytucje społeczne mają swe źródło w religii.

Rola religii:

1. Przez obrzędy religijne dokonuje się inicjacja jednostki do życia zbiorowego; jest pierwszą szkołą dyscypliny

2. Obrzędy religijne służą zespalaniu zbiorowości, będąc środkami, za których pomocą dokonuje ona okresowo swej reafirmacji, gdyż życie codzienne oddala jednostki (takie funkcję pełnią też święta narodowe, zgromadzenia, zjazdy)

3. Kultywuje tradycje grupowe, które stanowią o odrębnej „fizjonomii moralnej zbiorowości”; odnawia najistotniejsze składniki świadomości zbiorowej

4. Obrzędy pełnią funkcję „euforyczną” - służą podtrzymywaniu jednostek w chwilach załamań i kryzysów, np. obrzędy żałobne.

Doniosłość i „wieczność” religii bierze się stąd, że jednostka pozbawiona moralnego oparcia w grupie zatraca zdolność do normalnego życia, a społeczeństwo niezdolne do sprawowania nad jednostką kontroli i opieki staje u progu rozkładu - anomia

Twierdził, że brak regulacji uniemożliwia trwałe zharmonizowanie różnorodnych funkcji występujących w nowoczesnym społeczeństwie - potrzebna jest, choć minimalna kontrola członków zbiorowości.

Obecne życie gospodarcze znajduje się w stanie anomii prawnej i moralnej.

Samobójstwo zmienia się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji grup społecznych, do których należy jednostka. Kiedy społeczeństwo jest mocno zintegrowane, trzyma ono jednostki pod swoją kontrolą, uważa, że są one do jego usług i nie pozwala im rozporządzać sobą podług ich własnych fantazji. Przeciwstawia się ono temu, by uchylały się one poprzez śmierć od obowiązków, jakie mają w stosunku do niego”.

Typy samobójstw:

- altruistyczne

- egoistyczne

- anomiczne

- fatalistyczne

Samobójstwa anomiczne biorą się stąd, że działalności jednostek zaczyna brakować regulacji, co jest dla nich źródłem cierpienia. Dzieje się tak w warunkach przyspieszonych przemian gospodarczych, za którymi nie nadąża przebudowa organizacji społecznej i świadomości moralnej - ludzie nie potrafią się odnaleźć w nowej rzeczywistości.

Widział w kapitalizmie zapowiedź wyższej formy stosunków społecznych (solidarność organiczna), ale dostrzegał też brak oparcia w moralności, która w nowych warunkach pełniłaby funkcję dawnej religii - nacisk na edukację moralną, do której walnie miałaby się przyczynić naukowa socjologia ujawniająca zasadnicze potrzeby społeczne, z których bezwzględnie najważniejsza jest potrzeba trwałego ładu normatywnego.

Organicyzm i „funkcjonalizm” w socjologii Durkheima

Durkheim podkreślał mocno „duchowy” charakter zjawisk społecznych, ale nie odrzucał wiary, że można je naukowo badać tylko metodami naturalistycznymi. Od Comte'a i Spencera przejął organicyzm, któremu sprzyjało przekonanie, iż rzeczywistość społeczna jest z istoty swojej ponadjednostkowa. Dał temu wyraz w terminologii, np. morfologia, anatomia, system nerwowy.

Organicyzm jest wyraźny w twierdzeniu ścisłego związku między wszystkimi elementami systemu społecznego, jeżeli tylko znajduje się on w stanie „normalnym” oraz w istnieniu swoistych potrzeb „organizmu społecznego”, które są czymś innym niż potrzeby jego poszczególnych części i bezwzględnie muszą być zaspokajane, jeżeli społeczeństwo ma trwać.

Był pierwszym socjologiem, który jasno sformułował postulat analizy funkcjonalnej: „Kiedy przystępuje się do wyjaśniania zjawiska społecznego, szukać trzeba oddzielnie przyczyny, która je utworzyła, i funkcji, jaką to zjawisko wypełnia. Używamy słowa „funkcja”, przedkładając je nad słowo „cel” właśnie dlatego, że zjawiska społeczne na ogół istnieją nie ze względu na użyteczne skutki, jakie wywołują. Trzeba ustalić, czy istnieje odpowiedniość między rozważanym faktem i ogólnymi potrzebami organizmu społecznego, oraz, na czym ta odpowiedniość polega, nie zajmując się tym, czy ma ona charakter intencjonalny. Określenie funkcji zjawiska społecznego jest konieczne dla pełnego wyjaśnienia zjawiska. Nie użyteczność wprawdzie powołuje je do życia, ale musi być ono użyteczne, aby móc się utrzymać.”

Socjologia jako społeczna wszechnauka

Nie jest istotne, aby socjolog zajmował się czymś innym niż historyk, ekonomista, etnograf czy językoznawca. Chodziło o to, aby tymi samymi w wielu wypadkach faktami zajmował się inaczej, tj. stosował socjologiczną metodę, dostrzegając, że fakty te należą do szerszej kategorii faktów społecznych.

Etnografia, ekonomia polityczna, językoznawstwo nie miały być podporządkowane socjologii. Socjologia potrzebuje faktów, których one mogą dostarczyć.

Skoro człowiek uczy się myśleć od społeczeństwa, socjologia powołana jest również do tego, aby odkrywać prawa myślenia ludzkiego. Miała otworzyć także perspektywy naukowej polityki i moralności.

(4) Szkoła durkheimowska

Durkheim był jednym z nielicznych w dziejach socjologii twórców szkoły naukowej.

Inaczej francuska szkoła socjologiczna (tak jak chicagowska szkoła Parka).

Powstanie tej szkoły było możliwe dzięki paru okolicznościom:

1. Socjologia Durkheima nie tworzyła zamkniętego systemu, stwarzała przed adeptami nowe możliwości.

2. Sytuacja Francji - sytuacja kryzysu sprawiła, że program Durkheima okazał się atrakcyjny dla grupy młodych ludzi, którzy byli zainteresowani szukaniem nowej formuły społecznej reformy i nie znajdowali dla siebie miejsca w istniejących strukturach politycznych.

3. Uczniowie Durkheima zyskali szansę kariery w szkolnictwie wyższym i znakomity ośrodek informacji, współpracy i wzajemnej kontroli uzyskiwanych wyników, jakim był „L'annee sociologique”

„L'annee sociologique”

Wokół tego czasopisma wytworzyła się grupa ludzi pod patronatem Durkheima, która była dobrze uformowana zarówno pod względem zarówno intelektualnym, jak i duchowym. Wymiana myśli w tym środowisku była tak żywa, że czasem trudno ustalić, kto był rzeczywistym autorem danej teorii. Wiele dzieł było wspólnych.

Za Durkheima był duży stopień jednomyślności, ale po jego śmierci zaczął się ujawniać indywidualizm Maussa i Halbwachsa.

Różnice między Durkheimistami nie dotyczyły spraw fundamentalnych, ale zainteresowań i kompetencji umożliwiających weryfikację ogólnych hipotez na materiałach z różnych dziedzin życia społecznego lub różnych kręgów kulturowych. Podziały były na gruncie specjalizacji.

Szkoła Durkheimowska nie łączyła tylko socjologów, ale i innych naukowców widzących w socjologii szansę na modernizację własnego warsztatu naukowego, np. ekonomista Francois Simiand.

Prowadzone w niej studia szczegółowe nie były nigdy celem samym w sobie. Durkheimiści bronili jedności socjologii. Chodziło im o zachowanie ideału socjologii jako nauki teoretycznej, wyjaśnianie funkcjonowanie społeczeństwa jako całości, której żadnej części nie da się zrozumieć w oderwaniu od innych. Części tworzą system.

Strategia „L'annee sociologique” polegała na tworzeniu solidnej socjologii ogólnej opartej na wynikach badań szczegółowych, prowadzonych według jednolitego planu zarówno przez socjologów, jak i przedstawicieli innych nauk społecznych, którzy opanowali socjologiczną metodę i przestali widzieć wszystko oddzielnie. Czerpali z całego dorobku nauk społecznych, ale ze słabym zrozumieniem odnosili się do „obcych” koncepcji teoretycznych.

Do „L'annee” należeli:

Antoine Meillet, Celestin Bougle, Marcel Mauss, Francois Simiand, Paul Fauconneta, Maurice Halbwachsa, Robert Hertz, Georges Davy, Marcel Granet, Henri Hubert a także Polak Stefan Czarnowski. Niekiedy są zaliczani: Lucien Levy-Bruhl, Ferdynand de Saussure, Lucien Febvre, Marc Bloch.

Kontynuatorka działalność Halbwachsa

Prace Halbwachsa są „ascetyczne”. Miał silna orientację empiryczną przejawiającą się w kontynuacji klasycznego dzieła Durkheima, w badaniach budżetów rodzinnych, w sposobie podchodzenia do zagadnień morfologii społecznej i wykorzystaniu danych i technik statystycznych. Dwa najważniejsze tematy Halbwachsa to pamięć zbiorowa i klasy społeczne. Nawiązuje tu do Durkheimowskiej koncepcji świadomości zbiorowej., ale wyszedł też poza jego ramy. W ujęciu pierwszego tematu chciał przebudować psychologię indywidualną dla potrzeb socjologii. Do drugiego tematu wprowadził problemy nowoczesnego społeczeństwa nieuwzględnione przez Durkheima.

Zagadnienie pamięci zbiorowej było przyczynkiem do psychologicznych badań nad pamięcią i socjologicznych badań nad tradycją. Chciał wykazać, że pamięć nie jest mechaniczna zdolnością rejestrowania obserwowanych zjawisk, lecz polega raczej na nieustannym rekonstruowaniu przeszłości przez pamiętający podmiot. Ta rekonstrukcja jest możliwa dzięki temu, że ów podmiot jest członkiem grupy społecznej, która dostarcza mu „ram”, w których umieszcza zapamiętane fakty. Jednostka pamięta dzięki swej przynależności do rodziny, kościoła, klasy itd.

Ważna jest także Halbwachsowska problematyka klas społecznych. Pokazał, że kryzys społeczny polega nie tylko na zbyt daleko posuniętym ujednostkowienia, ale i na wyobcowaniu się ze społeczeństwa wielkich grup ludzkich, a mianowicie klas upośledzonych, przede wszystkim klasy robotniczej. Społeczeństwo to wciąż ognisko życia moralnego, ale klasy społeczne uczestniczą w tym życiu w niejednakowym stopniu. Durkheim zajmował się natomiast bardziej tym, co społeczeństwo łączy a nie dzieli.

Klasy społeczne to zjawisko ze sfery świadomości społecznej, tworzące porządek hierarchiczny, mają świadomość klasową. Świadomość klasowa - w każdym społeczeństwie istnieje pewien zespół ogólnie uznanych wartości, ale dostęp do tych wartości nie dla wszystkich jest jednakowo otwarty i są wielkie grupy ludzkie zmuszone „okresowo opuszczać społeczeństwo” - grupy, które pozbawione możliwości życia zgodnie z jego wartościami przestają je akceptować. W społeczeństwie współczesnym wyobcowana w ten sposób jest klasa robotnicza.

Zasadnicze znaczenie w koncepcji klas społecznych miało pojęcie potrzeby. Badać w danym społeczeństwie hierarchię klas to badać rodzaje występujących potrzeb i stopień ich zaspokojenia. Problem zróżnicowania społecznego przeszedł do sfery konsumpcji.

Chciał mierzyć potrzeby i stopień ich zaspokojenia za pomocą udoskonalonych metod badania budżetów rodzinnych.

Zmodyfikowany durkheimizm Maussa

Najbliższy współpracownik Durkheima. Pierwszy przewodniczący Francuskiego Instytutu Socjologicznego, który powstał w 1925r. i wznowił po 10 latach przerwy „L'annee sociologique”. Interesowały go głównie problemy antropologiczne. Postulował badanie całościowych faktów społecznych. Była to reakcja na postępującą specjalizację i dezintegrację nauk społecznych. Był w znacznej mierze reformatorem a nie kontynuatorem Durkheima. Chciał dotrzeć do społecznego konkretu. Chciał skierować uwagę na takie zjawiska społeczne, w których wyrażają się równocześnie i za jednym razem wszelkiego rodzaju instytucje: religijne, prawne i moralne, które są zarazem rodzinne i polityczne; gospodarcze, które zakładają szczególne formy wytwarzania i spożycia, a raczej świadczenia i podziału; nie licząc zjawisk estetycznych, które wieńczą owe fakty, i zjawisk morfologicznych, które przejawiają się w tych instytucjach. Przedmiotem zainteresowania socjologii powinny być nie poszczególne zachowania się ludzkie, nie wydarzenia, nie instytucje nawet, lecz ich określone „systemy”. Chodzi o to, po drugie, aby uczestnika życia społecznego rozpatrywać jako „człowieka pełnego”, tj. istotę, która jest równocześnie społeczna, psychiczna i biologiczna.

Postulował badanie kulturowego zróżnicowania reakcji fizjologicznych. To wprowadzenie jednostki w obręb zainteresowania socjologii było źródłem nieprawomyślności Maussa względem Durkheima. Antydurkheimowskie było zniesienie prymatu wyobrażeń zbiorowych i wprowadzenie do socjologii rozległej problematyki doznań i działań indywidualnych, które są integralną częścią „całościowych faktów społecznych”.

Oddziaływanie Durkheimizmu

Durkheimizm miał ogromne znaczenie we Francji, ale nie był początkowo tak dobrze znany za granicą (Weber w ogóle go nie zauważył). Przyczyny:

- był mocno zakorzeniony w francuskiej tradycji intelektualnej sięgającej Saint-Simona i Comte'a

- Amerykanów raził antyindywidualizmu a Niemców pozytywizm

- był odpowiedzią na pytania francuskiej praktyki społecznej, która się różniła od praktyki Amerykanów, Niemców, czy Anglików

- był doktryną socjologii usamodzielnionej i zinstytucjonalizowanej, jakiej nie było za życia Durkheima poza Chicago.

Swoją światową karierę zawdzięcza funkcjonalizmowi. Durkheim został uznany za współtwórcę nowoczesnej teorii poznania (razem z Paretem i Weberem) oraz poprzednika współczesnej socjologii empirycznej.

1

---