Język i komunikacja

• Język ludzki a system sygnalizacyjny u zwierząt

• Struktura języka

• Odmiany języka (socjolekty)

• Hipoteza relatywizmu językowego

• Nośniki i narzędzia komunikacji: mowa i pismo

• Język ludzki a systemy sygnalizacyjne u zwierząt

Język jest podstawowym i koniecznym składnikiem ludzkiej kultury. Posługiwanie się językiem odróżnia zdecydowanie nasz gatunek od innych zwierząt. Oczywiście wiele gatunków posługuje się systemami sygnalizacji. Różnią się one jednak zdecydowanie od języków ludzkich. Do specyficznych cech systemów sygnalizacyjnych wytworzonych przez zwierzęta zaliczamy: a. zależność między emisją sygnału a obecnością bodźca zewnętrznego (emitowanie sygnału ostrzeżenia w momencie dostrzeżenia drapieżnika); b. ograniczenie ilości emitowanych sygnałów; c. zróżnicowanie gatunkowe systemów sygnalizacyjnych (systemy sygnalizacji w ramach tego samego gatunku pozostają niezmienne). Nowsze badania eksperymentalne prowadzone nad małpami należącymi do człowiekowatych (głównie nad szympansami) dowodzą, że są one w stanie opanować ludzkie języki migowe. Dzięki opanowaniu zdolności posługiwania się językiem migowym, szympansy nauczyły się żartować, kłamać, próbowały również uczyć języka migowego inne osobniki! Jednak poza człowiekiem żaden inny gatunek nie wytworzył samodzielnie i w warunkach naturalnych umiejętności posługiwania się językiem. Niektórzy językoznawcy, miedzy innymi amerykański lingwista Naom Chomsky, uważają, że zdolność posługiwania się językiem ma charakter wrodzony. Dzieci zwyczajnie rodzą się z nią, przyswajając następnie, w toku socjalizacji, jakiś konkretny język. Możemy teraz przedstawić listę podstawowych cech języków ludzkich. Zaznaczmy, że omówione tu własności umożliwiają odróżnienie języków naturalnych od systemów sygnalizacyjnych zwierząt.

Podstawowe cechy języków ludzkich:

• Kreatywność (w oparciu o skończoną ilość reguł gramatycznych możemy tworzyć nieskończenie wiele zdań)

• Kombinatoryczność (budowanie wypowiedzi bardziej złożonych z wypowiedzi prostych)

• Operowanie abstrakcją (język pozwala mówić o rzeczach nieobecnych w chwili mówienia)

• Arbitralność (związek między znakiem językowym a znaczeniem jest najczęściej arbitralny)

• Zdolność tworzenia wypowiedzi nieprawdziwych lub bezsensownych

• Zróżnicowanie społeczne (język posiada wiele odmian; sposób mówienia, styl wypowiedzi zależy od położenia społecznego, pełnionych ról społecznych, wiedzy i wykształcenia itp.)

• Struktura języka

Język ludzki ma strukturę, z której złożoności nie zdajemy sobie najczęściej sprawy. Językoznawcy zwykli wyróżniać cztery poziomy struktury języków naturalnych:

1. system fonologiczny;

2. składnię;

3. morfologię;

4. semantykę;

5. słownik.

Każdy język wyróżnia określone brzmienie elementów mowy, w każdym istnieją również znaczące kontrasty dźwiękowe, zwane fonemami, użytkownicy przeważnie nie uświadamiają sobie systemu fonologicznego swego języka (czyli fonemów na których się opiera), choć to właśnie dzięki fonemom są w stanie odróżniać znaczenia słów i zdań a także odróżniać wypowiedzi językowe od zwykłego szumu dźwiękowego. Morfologia to struktura słów, czyli podstawowych nośników znaczenia. Składnia to organizacja ciągów słów w wyrażenia i zdania. Składnia danego języka opiera się na zestawie reguł, zgodnie z którymi buduje się wypowiedzi językowe - czyli gramatyce. Także składnia stanowi nieuświadomioną wiedzę użytkowników języka. Słowa i zdania są nośnikami znaczeń. Ten poziom języka nazywamy jego semantyką. Znaczenie zawarte w wypowiedzi w większym stopniu kontrolowane jest przez samych mówiących. Uzależnione jest więc od intencji mówiącego. W końcu słownik to zbiór słów należących do danego języka naturalnego. Poniżej przedstawiamy strukturę języka, odwołując się do prostego schematu.

FONOLOGIA Charakterystyka elementów dźwiękowych.	SKŁADNIA Uporządkowanie ciągów słów	SEMANTYKA znaczenie
MORFOLOGIA Budowa wyrazów
SŁOWNIK

• Odmiany języka (socjololekty)

Amerykański antropolog i językoznawca Edward Sapir stwierdził niegdyś, że język jest przewodnikiem po rzeczywistości społecznej. Pogląd Sapira rozwinął brytyjski socjolingwista Basil Bernstein, który sformułował tezę, że relacje, sytuacje społeczne i struktura społeczna wytwarzają odmienne formy i sposoby mówienia, zwane odmianami języka.

Język jest systemem dynamicznym i heterogenicznym (wewnętrznie zróżnicowanym). Oczywiście użytkownicy każdego języka naturalnego podzielają wiele jego podstawowych reguł gramatycznych. Szereg cech językowych zależy jednak od pozycji społecznej i grupy, do której mówca należy. Basil Bernstein wprowadza w związku z tym pojęcie kodu ograniczonego i kodu rozbudowanego. Kod ograniczony to sposób mówienia operujący względnie ubogą składnią, nie wyraża precyzyjnie intencji mówcy, kodami ograniczonymi operuje się podczas tak zwanych rytuałów interakcyjnych: konwencjonalnych powitań i pożegnań, zdawkowych rozmów „o pogodzie”. Jest to język wysoce odindywidualizowany. Z uwagi na ograniczoność środków wyrazu, użytkownik kodu ograniczonego ucieka się do ekspresji pozawerbalnej (intonacja, gesty). Użycie kodu ograniczonego oznacza, że intencje mówcy są z góry znane. Kod rozbudowany to sposób mówienia pozwalający wyrażać indywidualne doświadczenie jednostki, umożliwia budowanie wypowiedzi maksymalnie precyzyjnych w oparciu złożoną składnię i szerszy zasób słownictwa. Większość użytkowników języka posługuje się zarówno kodem ograniczonym, jak też rozbudowanym. Przejście od jednego kodu do drugiego uwarunkowane jest kontekstem społecznym. Nie wszyscy z równą łatwością przechodzą z kodu ograniczonego na kod rozbudowany. Kod ograniczony przyswaja się bez trudu i bez konieczności kształcenia formalnego. Opanowanie kodu rozbudowanego wymaga dłuższego czasu i formalnego treningu. Sytuacje, gdy mówca ma przed sobą dużą i nie znaną sobie publiczność, wymagają korzystania z kodu rozbudowanego; na co dzień używamy zarówno kodów rozbudowanych, jak też ograniczonych.

• Język a podziały społeczne

Na ogół istnieje zależność między określoną odmianą języka a cechami społecznymi jej użytkowników. Zauważmy, że poszczególne grupy zawodowe (lekarze, złodzieje, prawnicy itd.) wytwarzają specyficzne odmiany języka. Można również śledzić korelacje między odmianami języka a cechami statusu społecznego. Język ludzi młodych różni się przeważnie od języka ludzi starych. Ludzie kształcący się dłużej mówią inaczej niż ludzie pobierający naukę krócej. Wszystkie te przykłady świadczą o istnieniu tak zwanych socjolektów, czyli odmian języka występujących w pewnych grupach społecznych. Podobnie jak inne elementy kultury, socjolekty podlegają wartościowaniu. Niektóre z nich są cenione: chociażby język literacki; inne są deprecjonowane. Dotyczy to zwłaszcza odmian języka tych grup społecznych, które nie ciszą się wysokim prestiżem społecznym. Dobrym przykładem deprecjonowanego socjolektu jest tak zwany BEV (Black English Vernacular) lub „ebonics” odmiana angielszczyzny, którą posługują się młodzi czarnoskórzy Amerykanie. Wielu Afro-Amerykanów nie zna i nie rozumie literackiej amerykańskiej angielszczyzny, posługując się jedynie BEV. Socjolekt ten łączono zatem z niższym statusem społecznym grup, które się nim posługują. Sytuacja ta sprowokowała debatę publiczną w USA. Podniosły się głosy, że „ebonics” winien być traktowany jako osobny język, podobnie jak hiszpański czy japoński; inni twierdzili, że BEV to odmiana języka angielskiego. W centrum sporu wokół statusu języka Afro-Amerykanów sytuuje się kwestia nastawienia wobec tego socjolektu. Czy należy odnosić się doń z szacunkiem jako języka mniejszości, czy może raczej jest to dialekt, którego w szkole nie powinno się ani uczyć, ani w żaden sposób propagować? Czy program nauczania w szkołach winien przewidywać posługiwanie się BEV przez nauczycieli? Próbę uznania „ebonics” za osobny język należy za dążenie do zdjęcia zeń stygmatu socjolektu uboższej, słabiej wykształconej warstwy amerykańskiego społeczeństwa.

• Pidgin i języki kreolskie

Za sprawą kolonizacji przez Europejczyków różnych części świata powstała sytuacja, w której grupy mówiące początkowo różnymi językami, żyjące obok siebie, zmuszone do wzajemnej komunikacji tworzą języki typu „pidgin”. Charakter języka „pidgin” - mieszanki językowej łączącej często elementy struktury dwu odmiennych systemów językowych - przeważnie odzwierciedla sytuację społeczną, w której język taki powstaje. Jest to zwykle sytuacja dominacji politycznej i ekonomicznej jednej grupy nad drugą. Słownictwo przeważnie zostaje przejęte z języka grupy dominującej. Natomiast składnia i system fonologiczny może przypominać bardziej język grup zdominowanych. Język typu pidgin jest konieczny w komunikacji handlowej i administracyjnej. Pozostaje jednak językiem na szczególne okazje. Z czasem pidgin stopniowo komplikuje się i rozwija, dając początek językowi kreolskiemu będącemu w pełni językiem naturalnym.

• Hipoteza Sapira-Whorfa

Amerykański antropolog i językoznawca Edward Sapir a następnie jego uczeń Benjamin Lee Whorf wysunęli hipotezę, zgodnie z którą struktura danego języka naturalnego narzuca sposób widzenia i myślenia o rzeczywistości. Propozycje Sapira i Whorfa nie były pomysłami całkowicie nowymi. W XVIII i XIX wieku podobne idee głosili niemieccy filozofowie Johan von Herder i Wilhelm von Humboldt. Herder uważał, że nie można sprowadzać języka wyłącznie do roli narzędzia komunikacji. Język warunkuje nasze myślenie, myślenie określa charakter społecznego doświadczenia świata. Zatem: język warunkuje pojmowanie i doświadczenie rzeczywistości. Whorf dowodził słuszności hipotezy, studiując język północnoamerykańskich Indian z plemienia Hopi. Zauważył mianowicie, że języku Hopi brak wyraźnego rozróżnienia między czynnością dokonaną a niedokonaną. Stwierdził również, że w języku tym brak form gramatycznych, czy wyrażeń odnoszących się bezpośrednio do kategorii czasu. Dokładniej, w języku Hopi nie ma możliwości dokonania ścisłego rozróżnienia między czasem przeszłym, teraźniejszym i przyszłym. Ogólnie zdarzenia dzieli się na już ujawnione i wciąż ujawniające się. Kategoria obiektywności obejmuje w tym języku zdarzenia już ujawnione bez rozróżnienia przeszłości i teraźniejszości. Kategoria subiektywności obejmuje przyszłość a przede wszystkim to czego się oczekuje i pragnie. System gramatyczny Hopi łączy ściśle czas z określonym miejscem. Pojęcie czasu uniwersalnego jest temu językowi całkowicie obce. Na podstawie badań Whorf stwierdził, że język jest strukturą determinującą ludzkie doświadczenie i sposób postrzegania świata. Zwykle sądzimy ­- pisze Whorf - że język stanowi po prostu technikę wyrażania myśli i nie zdajemy sobie sprawy, że jednocześnie klasyfikuje on i porządkuje strumień doznań zmysłowych, wytwarzając tym samym pewien obraz świata. Hipoteza Sapira-Whorfa określana jest jako hipotezę relatywizmu językowego. Mimo że sformułowana wiele lat temu, hipoteza ta budzi nawet obecnie liczne kontrowersje. Jej zwolennicy twierdzą, że język istotnie narzuca nam siatkę pojęciową, dzięki której tak a nie inaczej kategoryzujemy rzeczywistość. „[…] ponieważ moim ojczystym językiem jest angielski - pisze antropolog Edmund Leach - wydaje mi się oczywiste, że bushes „krzewy” i trees „drzewa” to dwie różne rzeczy. Wcale bym tak nie pomyślał, gdyby mnie tego nie nauczono”. Wynika z tego, że kategorie językowe nie są odbiciem uporządkowania rzeczy w świecie, ale to uporządkowanie po prostu narzucają. Hipoteza relatywizmu językowego była również ostro krytykowana. Dowodzono, na przykład, że pewne kategorie pojęciowe - określające podstawowe kolory - występują we wszystkich językach naturalnych, mają zatem charakter uniwersalny i są podzielane przez cały gatunek ludzki.

• Nośniki i narzędzia komunikacji: mowa i pismo

Rozważania nad językiem prowadzą nas w końcu do krótkiego komentarza na temat zależności między nośnikami i narzędziami komunikacji językowej a kulturą i organizacją społeczną. Antropolog Jack Goody ustalił, że sposoby komunikacji językowej - przekaz ustny oraz pismo mają duży wpływ na poziom złożoności, różnicowanie instytucjonalne i podziały społeczne istniejące w danym społeczeństwie. Goody twierdzi, że społeczeństwa niepiśmienne wykazują mniejszą złożoność wewnętrzną niż społeczeństwa posiadające pismo. Wynalazek pisma przyczynił się do wyłonienia państw i wyspecjalizowanego aparatu państwowego w postaci biurokracji. Nie jest przypadkiem, że w wielu państwach starożytności pismo służyło do sporządzania rejestrów podatkowych! Piśmienność wpływa na systemy wierzeń religijnych. Goody spostrzegł na przykład, że oparte na przekazie ustnym dawne religie niektórych społeczeństw afrykańskich cechuje mniejsza wewnętrzna spoistość niż wielkie religie księgi, takie jak chrześcijaństwo, islam, czy buddyzm. Zdaniem Goody'ego tylko religie piśmienne odznaczają się prozelityzmem, czyli upowszechniają się na drodze konwersji i zyskują rzesze wyznawców. To pismo umożliwia kodyfikację i ujednolicenie wierzeń religijnych.

Lista terminów naukowych:

- język

- system sygnalizacyjny

- system fonologiczny

- składnia

- semantyka

- morfologia

- słownik

-odmiany języka

- język typu pidgin

- język kreolski

- przekaz ustny i pismo

Mini egzamin

1. Wskaż różnice między ludzkim językiem a systemem sygnalizacji u zwierząt

2. Przedstaw strukturę języka naturalnego

3. Wskaż różnice między kodem ograniczonym a kodem rozbudowanym

4. Wskaż na przykładzie zależności między odmianą języka a położeniem społecznym jej użytkowników

5. Omów hipotezę Sapira-Whorfa

Lektura

D'Andrade, R. Kulturowy aspekt poznania, (w:) M. Buchowski (red.) Amerykańska Antropologia postmodernistyczna, Warszawa 1993.

1

---