ANTRPOLOGIA KULTUROWA - dział nauk społecznych zajmująca się człowiekiem jako twórcą kultury i istotą społeczną. Zakres przedmiotowy antropologii kulturowej ujmowany jest w zależności od sposobu rozumienia pojęcia kultury. AK dąży do skonstruowania ogólnej teorii kultury. Do podstawowych zadań AK należy: 1. analizowanie podobieństw i różnic kulturowych umożliwiających identyfikację elementów uniwersalnych i specyficznych; 2. analizowanie logicznej organizacji kultury traktowanej jako symboliczny system poznawczy określający wizje świata, a poprzez nią normy, wartości, wartości, instytucje i artefakty, celem modelowej rekonstrukcji badanej kultury i jego rozumienia na gruncie typowych dla niej kategorii.

W skład AK wchodzą trzy dyscypliny: etnologia ogólna, archeologia i antropologia lingwistyczna.

RÓŻNICE MIĘDZY ANTROPOLOGIĄ KULTUROWĄ A SPOŁECZNĄ obejmują w praktyce nieco odmienne pola badawcze, perspektywy oglądu rzeczywistości i podejścia interpretatorskie. Jeśli AK koncentruje uwagę na kulturowym wymiarze rzeczywistości ludzkiej, to antropologia społeczna skupia się na społecznym wymiarze rzeczywistości, dąży do ustalenia zasad budowy struktury społecznej, praw regulujących jej funkcjonowanie i roli podstawowych jednostek życia społecznego. Podział ten nie ma jednak głębszego uzasadnienia teoretycznego, ponieważ kultura i społeczeństwo tworzą nierozerwalną całość, która należy badać holistycznie, we wszystkich jej wewnętrznych i zewnętrznych powiązaniach. Obecnie traktuje się raczej wszystko jako interdyscyplinarną antropologię społeczno-kulturową.

* Kultura - ma wielostronny związek z człowiekiem; człowiek jest stwórcą kultury i jest przez nią kształtowany; jesteśmy użytkownikami kultury; za pośrednictwem kultury możemy wyrażać swoje obserwacje o świecie

* Kultura - jest zjawiskiem społecznym, ponadjednostkowym, ponieważ jest związana z człowiekiem jako członkiem różnych społeczności.

* Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych, świadomie lub też nie.

* Kultura ma wymiar czasowy, jest efektem nagromadzenia doświadczeń wielopokoleniowych, można ją rozpatrywać w długich okresach czasu.

* Kultura ma wymiar przestrzenny, kultury adaptują się do warunków środowiskowych.

* Kultura jest systemem - wszystkie zjawiska kulturowe istniejące w obrębie danej kultury są ze sobą powiązane.

* Kultura jest zmienna - dynamiczna (obyczajowość) żadna kultura nie jest statyczna ani inercyjna.

* Kultura jest zorganizowana - prawidłowa czyli można ją nie tylko opisywać, ale także dążyć do poznania zasad jej organizacji. Kultura to uporządkowany system.

Płaszczyzny wyrażania się zjawisk kulturowych:

- płaszczyzna materialna - (czyli to co ludzie wytworzyli; efekt ludzkich rąk i myśli) narzędzia, obiekty,

- płaszczyzna behawioralna - zachowaniowa.

WZÓR KULTUROWY - ustalony w danej grupie sposób zachowania (może mieć charakter normatywny).

Człowiek widzi tyle na ile pozwala mu na to jego kultura.

ETNOKULTURACJA - nazywana czasami ukulturanieniem lub kulturalizacją 1. proces nabywania kompetencji kulturowej, uczenia się kultury; 2. proces wrastania w kulturę w kulturę danego społeczeństwa. E to proces warunkowany świadomie lub nie, realizowany w granicach sankcjonowanych przez dany system zwyczajów. Poprzez ten proces osiąga się nie tylko wszelkie przystosowanie do życia społecznego, ale także wszystkie satysfakcje, które są wprawdzie częścią społecznego doświadczenia, lecz pochodzą raczej z jednostkowego doznania niż w związku z innymi w grupie. E charakteryzuje się tym, że: 1. jest wyłącznie własnością gatunku ludzkiego, istotnym czynnikiem rozwoju jego zdeterminowanej genetycznie potencjalnej zdolności do wyuczenia się kultury; 2. przebiega w toku biologicznego dojrzewania jednostki; 3. jest konieczna - ma charakter adaptacyjny, jest instrumentem przystosowania jednostki do życia w danym społeczeństwie, kształtowania jej osobowości, przeobrażania jej zachowań w naukowe i zgodne z kulturą; 4. jest mechanizmem transmisji kultury, w której obrębie dokonuje się przekaz dziedzictwa kulturowego; 5. jest gruntowna i złożona - obejmuje naukę wszystkich aspektów kultury - od języka po kulturowo określone sposoby wyrażania uczuć; 6. jest selektywna - nigdy nie prowadzi do poznania przez jednostkę całości kultury, a jedynie jej niektórych subkultur; 7. jest stopniowa - wyróżnia się dwa etapy: E jednostki w wieku dziecięcym i dorastania oraz E dorosłych; 8. dokonuje się zarówno w różnych typach grup społecznych, jak i przy udziale różnych instytucji społecznych; 9. jest procesem zarówno uświadamianym, jak i nieuświadamianym. Dokonuje się przez bezpośrednie i świadome wskazówki - wychowanie i nauczanie oraz nieświadomie - przez mimowolne naśladownictwo; 10. jest relatywna - odnosi się do danegosystemu kulturowego

FUZJA KULTUROWA - rodzaj przystosowania kulturowego, w którym przybliżenie dwóch autonomicznych systemów kulturowych jest na ogół wzajemne, choć prawdopodobnie nigdy nie dokładnie wzajemne. Rezultatem może być trzeci system, który wyłania się w wyniku zaniknięcia dwóch pierwotnych systemów. Fuzja zaciera główne kontury obu zanikających się kultur, a nie wytwarza żadnej trzeciej kultury, która miałaby kontury wystarczająco wyraźne by trwać autonomicznie. Jeśli więc fuzja określa taką sytuację, to jest to pojęcie, które bardziej odpowiada uniformizacji czy homogenizacji kultury. Stosowanie terminu FK jest związane z przekonaniem, że przemiany, zwłaszcza cywilizacyjne, mogą doprowadzić w ostatecznym efekcie do całkowitego zaniku odrębności kulturowych.

REGRESJA KULTUROWA - proces regresywnych zmian kulturowych polegających na odwrocie od bardziej zaawansowanych i złożonych postaci życia społeczno-kulturowego do warunków typowych dla wcześniejszych stadiów rozwojowych danego systemu, cechujących się zwykle większą prostotą. W zależności od warunków może obejmować wszystkie sfery egzystencji grupy lub tylko niektóre dziedziny.

ETNOCYD - etnobójstwo, ludobójstwo kulturowe - kompleksowy proces zaplanowanej lub spontanicznej i przyspieszonej destrukcji kulturowej odrębności etnicznej i właściwego dla niej sposobu życia. zachodzi w sytuacji bezpośredniego, nierównoprawnego, konfliktowego i narzuconego kontaktu owej grupy ze społeczeństwem dominującym, który uniemożliwiając jej własny rozwój kulturowy i kontynuację dziedzictwa łamie prawa człowieka w imię interesów politycznych, ideologicznych lub ekonomicznych. W rezultacie prowadzi to do całkowitej likwidacji grupy etnicznej, czyli do jej etnicznej zagłady przez jej deetnizację, dekulturację, dezintegrację kultury społecznej i włączenie pozbawionej w niej oparcia członków w obręb społeczeństwa dominującego, misceginacje (rasowe wykrzyżowanie) i utratę odrębności językowej. Zjawiskom tym towarzyszy zwykle depopulacja, często także w postaci stymulowanej i sterowanej, a więc klasyczne ludobójstwo (genocyd) i wówczas proces ten określany jest jako genoetnocyd.

ETNOCENTRYZM - cecha stała każdej grupy ludzkiej. Objawia się - pogląd na rzeczywistość zgodnie, z którym własna grupa jest centrum, punktem odniesienia wobec grupy, które nie są naszą grupą. Wyraża się tym, że posiada afirmatywny stosunek wobec własnej grupy, deprecjonujący inne grupy - pokazujemy własną kulturę i siebie jako tych, którzy mają słuszne wzory - inni mają złe lub śmieszne. Jedność postaw pozytywnych względem własnej, a negatywnych wobec obcej grupy i kultury. Jedne i drugie postawy pełnia ważne funkcje społeczne wzmacniając identyfikacje jednostki z własną grupą, pogłębiają solidarność wewnątrzgrupową, integruje wszystkich wokół wspólnych wartości uznanych za cenne i godne kontynuowania. Wzmacnia odporność grupy na oddziaływania zewnętrzne. Postawy etnocentryczne można podzielić na trzy podstawowe kategorie: ETNOCENTRYZM FUNDAMENTALNY - ma charakter naturalny, powszechny i wynika z psychologicznego procesu integracji wzorów kultury z osobowością jednostki na poziomie podświadomości i świadomości; 2 ETNOCENTRYZM UMIARKOWANY - afirmatywna postawa względem własnych wartości, świadomie przedkłada się świat własnej kultury ponad inne systemy; wynika często z refleksji nad dystansem kulturowym dzielącym kontaktujące się grupy, z wiary w wyższość lub większą funkcjonalność własnych wzorów, z braku wiedzy o odmiennych kultach uniemożliwiającej ich zrozumienie, a także z klimatu epoki; 3. ETNOCENTRYZM AGRESYWNY - najbardziej niebezpieczny, prowadzi zwykle do wykształcenia się ruchu ideologicznego propagującego absolutna hegemonię własnych wartości i głoszącego nietolerancję wobec innych norm. Może się przejawiać w postaci natywizmu skrzyżowanego z ksenofobią, w formie dyskryminacji czy segregacji rasowej oraz w fanatyzmie religijnym - w skrajnych przypadkach może prowadzić do świętych wojen, sankcjonowania niewolnictwa, etnocydu i ludobójstwa.

DEZINTEGRACJA KULTUROWA - zanik ustrukturowania elementów składających się na daną kulturę. Wśród przyczyn wymienia się: 1. impakt kultury państw kolonialnych powodujący załamywanie się, rozkład i upadek kultur pierwotnych. Stopień rozkładu własnych tradycyjnych struktur może wahać się od mniej poważnych wypadków dysforii (stanu napięcia, przygnębienia wywołanego przez niepokój), która może wystąpić w zakresie kultury, aż do powstania całkowitej dezintegracji kulturowej; 2. industrializację i urbanizację; 3. każdy rodzaj migracji. Powoduje że w danym społeczeństwie zanika proces enkulturyzacji do rozkładającej się kultury, a pojawia się enkulturyzacja bądź do innej kultury, bądź do kultury ustrukturyzowującej się na nowo.

PROKSEMIKA termin stworzony przez Edwarda T. Halla - studia nad postrzeganiem i posługiwaniem się przez człowieka przestrzenią jako szczególnym wytworem kultury.

Żeby zrozumieć jakąś kulturę trzeba zrozumieć jej przestrzeń i zachowania niewerbalne.

Dystans publiczny - np. na sali wykładowej, Dystans społeczny, Dystans indywidualny; Dystans intymny - blisko twarzą w twarz naprzeciwko - zachowanie-niepokój, zdenerwowanie. Każdy z tych dystansów ma fazę bliższą i dalszą. Dystanse te zmieniają się wraz ze zmianą czynników osobowościowych i środowiskowych (np. skąpe oświetlenie lub duży hałas skłaniają ludzi zazwyczaj do skupiania się). Hall - Obszar przestrzeni indywidualnej Niemców jest znacznie większy niż Amerykanów, Niemcy okazują się być bardziej wytrąceni z równowagi naruszeniem ich obyczajów przestrzennych niż Amerykanie; Arabowie, Francuzi, Latynosi wydają się bardziej tolerancyjni na tłok niźli Amerykanie; natomiast w obrębie tej samej kultury użytkowanie przestrzeni we wzajemnych kontaktach społecznych zmienia się w zależności od wielu czynników społeczno-osobistych.

UNIWERSALNE PRZESTRZENIE W KAŻDEJ KULTURZE

Przestrzeń trwała - obejmuje budynki, rozplanowanie miast - determinuje sposób funkcjonowania grupy. Obejmuje także miejsca niewidzialne i takie, na które wstęp jest ograniczony - np. ścieżki przodków.

przestrzeń półtrwała - od czasu do czasu np. dworzec PKP, szpital, pub, dyskoteka, Rozróżniamy przestrzenie odspołeczne - najszybciej się oddalić (dworzec kolejowy, szpital) i dospołeczne (pub, dyskoteka)

przestrzeń nieformalna (prywatna) - organizowana przez nas na potrzeby funkcjonowania niesformalizowanego

KINEZYKA - to studia nad systemem komunikowania się niewerbalnego, czyli takiego, który posługuje się ruchami ciała, gestykulacje

CZAS - postrzeganie przez człowieka zależne w jakiej obcuje kulturze. Dla Europejczyka czas jest wartością, czymś dotykalnym „np. „czas to pieniądz”, „czas nie czeka na nikogo”. Oprócz innego odbierania czasu przez różne kultury występuje także inne odbieranie czasu przez różne grupy (kobiety, mężczyźni) czy regiony. Inaczej odbiera się czas w religii, micie, pamięci zbiorowej niż w jednostce danej kultury.

ŚWIAT GRUP ETNICZNYCH

Grupa etniczna to historycznie powstała zbiorowość ludzka, wyposażona w cechy:

- trwała swoistą strukturę kultury (język, ideologia, działalność artystyczna, kultura materialna)

- Świadomość przynależności do własnej grupy i towarzyszące temu poczucie obcości do grupy zewnętrznej

- Etnonim - czyli nazwa grupy. Z reguły są to dwie różne nazwy: samookreślenie i nazwa nadana przez inne grupy - enzoetnonizm.

Mogą pojawić się także - ale nie muszą: Język odrębny dla danej grupy; Wyznanie; Endogamia małżeńska; Grupa etniczna posiada terytorium

CHARAKTER ETNICZNY - zespół psychicznych, postaw, poglądów, który uwidacznia się w postępowaniu (przejawia się w statystycznie częściej występujących postępowaniach niż poza grupą)

EWOLUCJONIZM - pierwsza szkoła naukowa antropologii społeczne. Pojawiła się w drugiej połowie XIX wieku i funkcjonowała do początków XX w.. Informacje zbierano nie ruszając się z miejsca - od misjonarzy i podróżników - uprawiano naukę gabinetową. Pojawił się w chwili konstruowania teorii ewolucji biologicznej. Ewolucjoniści uważali, że postęp jest głównym elementem ewolucji, a kultura podlega takim samym zmianom jakim podlegają organizmy żywe.

Ewolucjoniści uważali, że ludzkość przechodzi przez kolejne stadia rozwoju, a najwyższym jest cywilizacja europejska. Ludzie z obecnego trzeciego świata to dla nich „żyjący przodkowie” - relikt tego czym kiedyś byliśmy

DYFUZJONIZM podstawowa krytyka ewolucjonizmu- nurt badawczy w  zapoczątkowany pod koniec XVIII w., upatrujący w procesie dyfuzji kulturowej czynnik wyjaśniający istnienie podobieństw w obserwowanych zachowaniach i wierzeniach oraz elementach kultury materialnej, spotykanych pośród przedstawicieli często znacznie oddalonych od siebie przestrzennie tzw. społeczeństw pierwotnych. W tym ujęciu dyfuzja kulturowa stanowić miałaby podstawowy czynnik rozwoju kultury i jej przekształceń. Dyfuzjonizm ostro krytykował koncepcje typowe dla nurtu ewolucjonistycznego.

Szkoła kulturowo-historyczna - szkoła wiedeńska - jedna z odmian dyfuzjonizmu, która za naczelny problem uznała analizę przemian kultury pod wpływem kontaktów grup społecznych, w wyniku których dochodzi do rozprzestrzeniania się poszczególnych elementów kulturowych przez wzajemne zapożyczenia. Celem dociekań była rekonstrukcja przeszłości różnych kultur świata przy założeniu monogenezy całej ludzkości, która miała wywodzić się z jednego miejsca na ziemi. Sama kulturę traktowano w sposób atomizujący, rozbijając ją na poszczególne elementy kulturowe uznawane za luźne, logicznie ze soba nie powiązane.

Akulturacja - proces zmian spowodowanych międzykulturową wymianą lub przepływem treści. termin pojawił się już u schyłku XIX w. w USA jako określenie zapożyczeń kulturowych. W Europie stosowali go niektórzy dyfuzjoniści traktując A jako synonim lub odmianę procesu dyfuzji.

Dyfuzja kulturowa - termin wprowadzony przez E. B. Tylora (1871) proces bezpośredniego lub pośredniego przenikania elementów jednej kultury do drugiej, równolegle z migracją, lub niezależnie od niej. Dyfuzja jest formą kulturowego zapożyczenia, a jej przedmiot jest zawsze innowacją w kulturze, która go przejmuje.

FUNKCJONALIZM - pojawił się w Wielkiej Brytanii w latach 20 ub. Wieku, stanowił reakcję na koncepcje ewolucjonizmu i szkoły naukowo-historycznej. Postulatem funkcjonalizmu jest badanie związków i współzależności zachodzących pomiędzy elementami pojedynczej kultury. Jednym z najbardziej istotnych rysów tej teorii jest holistyczne, całościowe spojrzenie na kulturę. Teoretyczne podstawy funkcjonalizmu koncentrują się na trzech pojęciach: funkcji, potrzeby i instytucji. Wokół tych trzech pojęć zbudowana jest zasadnicza dla funkcjonalizmu Malinowskiego teoria kultury.

Dzisiaj funkcjonalizm to kierunek historyczny.

Podstawowym problemem antropologii powinno być odkrycie jak poszczególne elementy kultury są ze sobą powiązane i jak funkcjonują, to znaczy: 1. jaką rolę spełniają; 2. jakie potrzeby zaspokajają; 3. jaki wpływ wywierają. Zasadnicze określenia funkcji wg Malinowskiego: 1. - funkcja jako rola, jaką pełni dany element w całokształcie kultury; 2. funkcja zorientowana na cel, tzn. rozumiana jako sposób zaspokajania ludzkich potzreb; 3. funkcja jako całościowy wynik zorganizowanej działalności instytucji. W 1 i 2 przypadku funkcja oznacza współzależność pomiędzy elementami, w drugim - relację odpowiedniości pomiędzy wytworami i działaniami kulturowymi a potzrebami biologicznymi i społecznymi ludzi.

MALINOWSKI uważał, że antropologia jest nauką empiryczną opisującą i wyjaśniającą całości kulturowe a następnie formującą generalizację. Malinowski traktował kulturę jako system, każde wydzielone pole badawcze jest częścią wielkiego obszaru kultury.

Teoriotwórcza rola terenu - nawet najlepiej przygotowany badacz w terenie znajdzie się w obliczu zjawisk, których nie był sobie w stanie wcześniej przedstawić. Hipotezy powinien etnografowi posuwać sam teren. Podkreślał ściśły związek teorii i metody - założenia teaoretycznego modelu powinny być łatwe do przełozenia na język operacyjnych badań.

Traktował kulturę jako system. Każde pole badawcze jest częścią wielkiego obszaru kultury, w którym wszystkie pozostałe się zazębiają - zawsze jakiś aspekt trzeba badać w powiązaniu z innymi, nawet z pozoru oderwanymi. Kultura jest układem, w którym nie ma elementów zbędnych, wszystko czemuś służy; nic nie jest abstrakcyjne.

MALINOWSKI (1884-1942),:

Zewolucjonizował technikę badania innej kultury -każde zjawisko kulturowe musi być badane w oparciu o jak najszersze przykłady ; poznawanie kultury musi być poznaniem jej wszystkich części składowych: szkielet plemienia - jak często i gdzie występuje dane zjawisko, kto jest liderem danej grupy - obserwacja obrzędów; jednak istnieje wiele zachowań, których nie można rozpoznać w czasie tego etapu - to imponderabilia życia codziennego stanowiące niejako „ciało i krew” tubylczej kultury - szczegóły życia codziennego, zwykły codzienny przenieg wydarzeń, nastroje związane z rodzinną praktyką życia codziennego; na koniec zostaje uchwycenie ducha badanej społeczności - zarejestrowanie tubylczych poglądów, reakcji uczuciowych i opinii, co wymaga wczucia się w „ducha” życia plemiennego. Dopiero po przejściu tych trzech etapów można spróbować uchwycić zjawisko kultury „od środka” - oczami jej uczestników.

POTRZEBY
PIERWOTNE (podstawowe lub biologiczne) nie są w żadnym społeczeństwie zaspokajane bezpośrednio, zawsze istnieje wypracowany aparat kulturowy służący ich zaspokajaniu	WTÓRNE (wynikają z faktu, że człowiek jest osobą społeczną) i ich reakcje kulturowe	INTEGRATYWNE związane ze specyficznie kulturową stroną egzystencji ludzkiej
- metabolizm, reakcją jest zaopatrzenie, - reprodukcja, (rozmnażanie), pokrewieństwo, - wymogi organizmu, reakcją jest osłona, - bezpieczeństwo, reakcją jest ochrona, - ruchu, reakcją jest zachowanie, - rozwoju, reakcją jest szkolenie, uczenie się, - bycia zdrowym, reakcją jest higiena.	- produkcja narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, reakcja jest system ekonomiczny, - potrzeba regulacji i kontroli zachowań ludzkich, reakcja są sankcje prawa i zwyczaju - potrzeba transmisji kultury, reakcją jest system edukacyjny. - potrzeba organizacji kolektywnego działania, reakcją jest organizacja polityczna obejmująca różne formy przywództwa i władzy oraz tradycyjnie określone systemy współdziałania - potrzeba porozumiewania się - reakcja - język i inne formy symbolizmu językowego	Nie wymieniał ich szczegółowo, ale reakcjami na te potrzeby są systemy myślenia i wiara oraz związane z nimi działania i instytucje: - religia - magia - sztuka - etyka - moralność - wiedza - gry i sport

Pojęcie instytucji w kulurze - to zorganizowany system czynności ludzkich, posiadających pewien stopień trwałości, powszechności i niezależności.

INSTYTUCJA - to jednostka składowa kultury

Praktycznie instytucja to grupa ludzi podejmujących wspólne działania. Cechy tej grupy to:

- personel - muszą być jej członkowie wraz z podziałem ról, obowiązków i przywilejów

- musi posiadać kartę (zasada naczelna tj. zespół wartości określających po co ludzie organizują grupę),

- musi posiadać określone normy (trzeba mieć określone umiejętności, legitymować się pewną postawą etyczną)

Te trzy powyższe elementy strukturalne instytucji składają się na tzw. kartę instytucji, czyli jej status (zbiór przepisów dotyczących działalnosci grupy)

- substrat materialny, czyli narzędzia i urządzenia, którymi członkowie instytucji się posługują - pomieszczenia, sprzęt, narzędzia oraz zyski wynikające ze wspólnej dizłalności grupy.

- musi być instytucją aktywną czyli ludzie muszą w niej działać;

- funkcję istytucji należy wyraźnie odróżniać od jej zamiarów i celów określonych w zasadzie naczelnej istytucji. Funkcja to całościowy wynik zorganizowanej działalnosci instytucji, który może obejmować cały szereg niezamierzonych i często nieuświadamianych skutków tej działalności

POKREWIEŃSTWO

Malinowski twierdził, że pokrewieństwo jest kluczem do zrozumienia jakiegokolwiek społeczeństwa plemiennego. Rozszerzając to możemy przyjąć, że do zrozumienia każdej zbiorowości ludzkiej. Niewiele jest zjawisk kulturowych uniwersalnych. Takim zjawiskiem na kuli ziemskiej jest rodzina, a zakaz kazirodztwa świadczy o randze, jaką trzeba nadać pokrewieństwu. Kazirodztwo jest zabronione w każdej kulturze.

RODZINA - jest podstawową i uniwersalną instytucją społeczną, z rodzina mamy do czynienia, kiedy 1 lub kilku mężczyzn żyje z jedną lub kilkoma kobietami, pozostając w stosunkach seksualnych społecznie usankcjonowanych (uznawanych) mniej lub bardziej trwałych, z którymi związane są społecznie uznane prawa i obowiązki. Ze związków tych rodzi się potomstwo.

MAŁŻEŃSTWO - 1. akt sankcjonujący nawiązanie związku powinowactwa, rozpoczęcie etapu życia rodzinnego lub społecznie mu równoważnego, legalizujący prokreację albo też uznający przynajmniej jeden z tych faktów; 2. ceremonialnie zawarty związek osób uprawnionych do współżycia płciowego, organizujący pełnienie ról i funkcji uznanych w danym społeczeństwie za niezbędne w życiu rodzinnym.

MONOGAMIA - (z greckiego), jednożeństwo, najbardziej rozpowszechniona forma małżeństwa, polegająca na związku jednego mężczyzny z jedną kobietą.

POLIGYNICZNA rodzina, - w której mamy jednego mężczyznę i kilka kobiet, wielożeństwo, forma małżeństwa, w której jeden mężczyzna ma jednocześnie kilka żon. Przyczyny: dążenie do zwiększenia produktywności gospodarstwa rodzinnego, podniesienia prestiżu społecznego męża oraz gratyfikację seksualną. Poligynia jest bardzo rozpowszechniona. Stosunkowo często przybiera postać sororalną, w której żony są dla sienie siostrami.

POLIANDRYCZNA rodzina - związek jednej kobiety z kilkoma mężczyznami (nie odnotowano takiego przypadku - występują u Todów w pół. Indiach i wśród grup ludności tybetańskiej).

WIELOMAŁŻEŃSTWO - rola kobiety jako producenta.

Rodzina - wdraża dziecko w pierwsze wzory kodu kulturowego danej grupy.

TYPY RODZIN:

RODZINA PODSTAWOWA - matka, ojciec i dzieci (kadencja 25-30 lat).

RODZINA POSZERZONA - rodzice, dzieci wraz z małżonkami, wnuki, prawnuki (współżyje wiele pokoleń).

RÓD - kiedy pojawi się duża liczba osób powstaje ród - instytucja społeczna, wszyscy członkowie mają przeświadczenie o silnym poczuciu więzi krwi, organizują się w solidarną wspólnotę, celebrują, różne uroczystości, obrzędy, święta - wszystko obchodzą razem.

LEWIRA - brat męża poślubia wdowę po bracie(szwagier) urodzone dzieci uznane są za dzieci zmarłego brata.

SORORAT - prawo zwyczajowe przestrzegane przez niektóre ludy pierwotne w Afryce, Ameryce Południowej i Azji, zezwalające żonatemu mężczyźnie na utrzymywanie stosunków seksualnych z niezamężnymi siostrami żony, obligujące go także do poślubienia siostry żony w przypadku jej śmierci.

Biologiczne rozumienie pokrewieństwa a społeczne rozumienie pokrewieństwa to dwie różne rzeczy, w wielu kulturach pojawiły się zróżnicowane sposoby pojmowania kazirodztwa.(nie uznawano kazirodztwa).

EGZOGAMIA - (z greck.) egzo -na, gamos - małżeństwo, obyczaj nakazujący zawieranie małżeństw po za własną grupą krewniaczą ( np. rodową) lub zespołem ludzi spokrewnionych. Ten nakaz jest związany ze sposobem zabezpieczenia się przez kazirodztwem.

ENDOGAMIA- obyczaj nakazujący zawierania małżeństwa z własnej grupy . Bardzo częsta była w społecznościach plemiennych, kastach, klanach. Członkowie określonej grupy wyznaniowej w taki też sposób bronili się przed wstępowaniem obcych osób do grupy.

ENDOGAMIA REGIONALNA - w obrębie danego regionu też rzadko dochodziło do związków z różnych regionów .

Liczenie pokrewieństwa w Polsce obustronnie ze strony matki i ojca to liczenie bilateralne.

patrylinarne - liczenie pokrewieństwa od strony ojca.

Matrylinarne - liczenie pokrewieństwa od strony matki.

AWUNKULANT - łac. awunkulus - wuj, ojciec chrzestny, (wuj brat matki) uczestniczył w życiu dziecka, we wszystkich częściach dorastania młodego chłopca ciążył na nim obowiązek przejęcia części albo większości obowiązków ojca biologicznego w wypadku jego śmierć - dziecko po nim dziedziczyło

oznacza specyficzne stosunki łączące brata matki z jego siostrzeńcami i realizujące się w 2 formach: 1. klasycznej - sytuacji gdy wuj wykonuje wobec siostrzeńców prawa w zakresie kontroli i wychowania oraz pełni wobec nich obowiązki opiekuńcze i zabezpieczające, z przekazem majątku i pozycji włącznie; 2 - wtórnej - sytuacji, gdy wuj sprawuje opiekę w zakresie uzupełniającym i usuwającym napięcia psychiczne oraz zobowiązany jest do podejmowania pewnych działań obrzędowych czy magicznych wobec siostrzeńców, którzy z kolei mają wobec niego obowiązek udzielania różnorodnej pomocy oraz prawo do wyróżniającego traktowania w sferach inncyh niż dziedziczenie, sukcesja i enkulturacja.

AMITAT - amite - ciotka (siostra matki) jw. przekazywała szereg ważnych spraw , swoje dobra, była przewodnikiem dla dziecka. Ważniejsza od siostry ojca.

Oprócz pokrewieństwa biologicznego w wielu kulturach pozaeuropejskich występuje pokrewieństwo fikcyjne (tzw. bracia krwi) Akt pobratymstwa to akt symboliczny - sprawia, że dany człowiek zostaje włączony do danej grupy - nabywa pełne prawa i powinności. Zaczynają go obowiązywać wszelkie ograniczenia dotyczące związków kazirodczych. dzięki niemu dochodziło do łączenia obcych osób, plemion, kultur. Pobraterstwo wspomagało łączeniu wysiłków w stopniu gospodarczym.

ADOPCJA - przyjęcie do własnej linii pokoleniowej lub grupy krewniaczej, z wszelkimi wynikającymi stąd prawami, osoby, albo zespołu osób uprzednio do niej nie należących; albo zmiana statusu krewniaczego na bliższy. Tworzy pełne więzi pokrewieństwa społecznego. Może być indywidualna lub zbiorowa.

Przyczyny adopcji w plemionach - jednym ze składników jest kult przodków. Adopcja niekiedy miała równoważyć niektóre niedogodności pewnych rodów np. ród miał niedobór chłopców w wyniku czego, ród się zmniejszał więc zwracano się z prośbą do sąsiedniego rodu o adopcję chłopca. Było to naturalne, odbywało się bardzo normalnie beż zbędnych ceremonii. W społeczeństwach pozaeuropejskich adopcja obejmowała nie tylko dzieci, ale i osoby dorosłe.Adopcja - jest integralnym elementem pokrewieństwa.

Pokrewieństwo europejskie - opisowe (deskryptywne) dla każdego osobnika, który jest z nami spokrewniony mamy daną nazwę np. mamy ojca więc nazywamy tylko jedną osobę ojcem.

W pokrewieństwach pozaeuropejskich pokrewieństwo nazywane jest pokrewieństwem klasyfikacyjnym - wspólnym terminem nazywa się osoby będące w tej samej linii pokoleniowej np. ojca brata nazywa się tez ojcem i podobnie jest z matką.

Etnopsychologia - psychologia ludów, nauka zajmująca się psychologiczną charakterystyką ludów, badaniem wytworów życia społecznego przejawiających się w mowie, religii, prawie, sztuce, polityce, a także poszukiwaniem skutków oddziaływania na siebie kultur różnych ludów lub narodów. Twórcą etnopsychologii był w 2. połowie XX w. niemiecki psycholog W. Wundt, który prowadził badania nad psychologią ludów.

Entopsychologizm - kierunek kultury i osobowości; uformował się w latach 20. i 30. w USA - badali kulturę w trakcie intensywnych badań terenowych; uważali, że kultura jest systemem; chcieli wyjaśnić jak przebiega proces wchodzenia w kulturę jednostek oraz jaka jest relacja między pojedynczym człowiekiem a daną społecznością. Widział społeczeństwo jako funkcjonującą całość, ale raczej nie jako organizm, którego elementy pracują dla wspólnego dobra, lecz jako mechanizm socjalizujący jednostki, przekształcający nowo narodzone niemowlę w pełnosprawnego i pełnowartościowego członka społeczeństwa. Klasyczna i pierwotna wersja kierunku kultury i osobowości nazywana była konfiguracjonizmem. Związany z dwoma kobietami:

RUTH FULTON BENEDICT (ur. 1887r.) We „Wzorach kultury” (1934r.) wyłożyła swoją koncepcję kultury jako konfiguracji wzorów. Poszukiwała świadectw zintegrowania systemu społecznego, argumentów świadczących za tym, że kultura stanowi konkretną całość. Była niezmiernie czuła na wszystko co mogło wskazywać na zwartość systemu kulturowego. Przyjmowała założenie, że każda kultura stanowi rezultat szeregu wyborów spośród rozmaitych alternatywnych sposobów działania w różnych sytuacjach.. Wg niej oczywiste, że kultura nie jest przypadkowym zlepkiem różnych sposobów zachowania, lecz zintegrowaną, harmonijną całością. Jej zdaniem dzięki wiedzy o wzorach kultury możemy zrozumieć człowieka, jego osobowość i jego zachowanie, możemy pojąć dlaczego w danej sytuacji zachowuje się w taki, a nie inny sposób, dlaczego dokonuje określonych wyborów spośród całego bogactwa możliwych reakcji. Kultura jest całością, która składa się ze wzorów zachowań, z których każdy stanowi kulturową reakcję na określoną sytuację. Kultura nie stanowi jednak zbioru wzorów kulturowych, lecz ich systematyczną, zintegrowaną konfigurację, swoisty układ o wyraźnym, jednolitym charakterze. Kultura jest niepowtarzalną, swoistą jakością ponadjednostkowego rzędu. W wyniku ewolucji i kontaktu kulturowego dokonuje się selekcja wzorów, ich przystosowanie i włączenie do systemu kultury według kryterium zgodności z zasadniczym, charakterystycznym dla tej kultury wątkiem, który Benedict nazywa podstawowym wzorem kultury. Jednostka jest zarówno produktem kultury, rezultatem procesu socjalizacji, jak i jej aktywnym współtwórcą. W procesie historycznego kształtowania systemu kulturowego jednostki występują z nowymi propozycjami, wersjami zachowań, z których część zostaje zaadaptowana do systemu. Jednostki te nie działają dowolnie, lecz zgodnie z tym, jak zostały przez kulturę poprzedniego pokolenia ukształtowane. Ta determinacja kulturowa dokonuje się w toku socjalizacji, mozolnego wpajania wzorów, które dziecko, a potem młody człowiek internalizuje drogą naśladownictwa i metody kar i nagród. W rezultacie powstaje osobowość członka społeczeństwa, której zasadnicze zręby są identyczne u wszystkich uczestników danej kultury, dzięki temu, że wszyscy przeszli przez podobne procesy uspołeczniania

MARGARET MEAD (ur. 1901r) - uczennica Benedict. „Trzy studia”, „Kultura i tożsamość”. Każda transmisja kultury jest możliwa tylko przez wychowanie człowieka. Dla MM kultura jest konfiguracją harmonijnie ze sobą powiązanych wzorów zachowania. Jest całością podobnie zbudowaną jak system indywidualnej osobowości, nie mnie wyraźnie wyodrębnioną, wyższego, ponadjednostkowego rzędu. Jednostka jest zdeterminowana przez kulturę, jej osobowość stanowi rezultat procesu socjalizacji w danej kulturze i w danej epoce. Głównym przedmiotem zainteresowań MM był proces wzrastania człowieka, przechodzenia przez kolejne pozycje i role w społeczności, uczenie się wzorów i ich wypełnianie. Każda jednostka ludzka ma swoje indywidualne cechy, które sprzyjają bądź przeszkadzają przyjęciu określonych wzorów zachowania. Sposób, a jaki jednostki są przystosowane do życia w swojej społeczności, z uwagi na podstawowe cele i motywy kultury, a także ze względu na indywidualne, osobnicze cechy, jest dla Mead ulubionym przedmiotem badań. Zajmuje się samym procesem wychowania - większość późniejszego dorobku naukowego i publicystycznego Mead poświęcona jest zagadnieniom dojrzewania młodego pokolenia, formowania kulturowych zrębów osobowości, a po części także roli kobiet w różnych kulturach. Socjalizacja polega na przekazywaniu młodemu pokoleniu treści kultury dominującej w społeczeństwie. Transmisja kultury możliwa jest dzięki wychowaniu. Konkretne analizy Mead gubią często proporcje różnych faktów kulturowych w opisie całych systemów, co pozostaje w sprzeczności z deklaracjami teoretycznymi autorki. Twierdzi ona bowiem, że proces wychowawczy: formowanie pożądanego kształtu osobowości to tylko jeden z aspektów całego systemu społecznego. Żaden fakt dotyczący zachowania członków danej grupy kulturowej nie ma znaczenia bez uwzględnienia jego kulturowego kontekstu, jego powiązania w ramach struktury społecznej czy systemu wartości, indywidualnych motywacji i celów, norm społecznych itd. Konieczne jest badanie każdej kultury jako całości, umieszczając każdy fakt w jego względnym stosunku do innych. Kulturę trzeba traktować jako system społeczno-kulturowy, który zawiera: 1. określoną liczbę jednostek z ich wewnętrzną, psychofizyczną naturą będącą rezultatem dziedziczenia oraz ich kulturą wynikającą z ich środowiska społecznego; 2. wzajemne relacje między tymi jednostkami, które zależą od: a) aktualnego układu grup ze względu na płeć, wiek, rozmieszczenie zdolności i sił itd.; b) przepisanej kulturowo struktury społecznej; 3) pozaludzkie przedmioty materialne związane z ludzkimi interesami i działalnością; 4) relacje ludzi do przedmiotów materialnych.

Systemowy, konfiguracyjny charakter ma też osobowość członka danej kultury. Aby ją zrozumieć, konieczna jest analiza procesu wychowawczego. Należy ustalić, jaki mechanizm prowadzi do przemiany nowo narodzonego dziecka w bardziej lub mniej reprezentatywnego dla danej społeczności dorosłego człowieka. Propagowanie i rozpowszechnianie odpowiednich metod wychowawczych może doprowadzić do rozwoju jednych a zaniku innych a zaniku innych cech osobowości całych pokoleń młodzieży, a w konsekwencji do zbudowania nowych, lepszych społeczeństw przyszłości. W ogólnej typologii kultur MM starała się przedstawić swój pogląd na kierunek rozwoju ludzkości lub czegoś, co można nazwać kulturą w ogóle. Typologia ta składa się z trzech elementów: 1) kultura postfiguratywna - model kultury chłopskiej, tradycyjnej. Młoda generacja kształtuje się bez zakłóceń na wzór i podobieństwo rodziców; 2) kultura konfiguratywna - model typowy dla współczesnych społeczeństw przemysłowych. Zachodzi tu współistnienie młodej i starej generacji jako równorzędnych partnerów. Przyjmują one za naturalny fakt to, że warunkiem współistnienia jest tolerancja; 3) kultura prefiguratywna - ma to być model kultury przyszłości. Starsze generacje będą zmuszane nie tylko do uznania niezależności młodych, ale w większym stopniu uczyć się będą od nich nowych postaw i zachowań, jakie narzucać będzie przyspieszony rytm życia społecznego.

Badaczom tym zarzuca się, że taki model kultury jest modelem idealnym, bez zakłóceń.

Wszyscy ludzie mają identyczną budowę fizyczną i psychiczną a drobne różnice między nimi nie mają wpływu na zdolność do tworzenia kultury. Natura ludzka jest bardzo plastyczna, różne potrzeby mogą być różnie zaspokajane, niektóre rozwijane, inne tłumione. Kultura, wśród której człowiek się urodził ma wpływ na osobowość człowieka. Każda kultura ma decydujący wpływ na osobowość. Identyczność potrzeb, ich zaspokajania, typów osobowości wyników z identycznego wychowania, wprowadzania w kulturę.

OSOBOWOŚĆ PODSTAWOWA - to taka, która obejmuje wspólne ludziom dyspozycje do zachowań, które mają podstawowe znaczenie społeczne. Czyli organizują komunikację wewnątrz grupy i koordynują działania jednostki zgodnie z przyjętymi zasadami.

Osobowość podstawowa kształtuje się pod wpływem pierwotnych instytucji kultury, czyli metod wychowawczych.

Instytucje wtórne kultury: religia, ideologia, obrzędy i rytuały, legendy, sposoby myślenia są stosowane przez osobowość podstawową wykształconą przez instytucje pierwotne.

Abraham Karbiner - autor pojęcia „podstawowa struktura osobowości”

OSOBOWOŚĆ STATUSOWA - zakładamy, że wszyscy członkowie danej kultury posiadają taka samą osobowość podstawową, nie mniej każdy członek kultury zmienia swoje grupy (np. wiekowe), każde społeczeństwo organizowane jest tak, że po przejściu z grupy każdy uczy się osobowości statusowych obowiązujących w danej podgrupie społecznej.

R. Linton - „ Kulturowe podstawy osobowości”

OSOBOWOŚĆ MODALNA - powtarzające się doświadczenia, wartości, wzorce - w danej kulturze są niektóre z nich częściej występują, próbowano wyliczyć to statystycznie - narzędzie do mierzenia częstotliwości ludzkich zachowań.

Szkoła kultury i osobowości:

wychwytywanie kształtowania się kultury.

porównywanie ze sobą różnych kultur.

autonomiczne analizowanie charakterów etnicznych, narodowych poszczególnych kultur.

Badacze tej szkoły umiejętnie połączyli wysiłki psychologów, psychoanalityków i badaczy kultury.

JĘZYK A KULTURA

1. ETNOLINGWISTYKA

2. STRUKTURALIZM

3. SOCJOLINGWISTYKA

4. FUNKCJONALIZM

1 i 3 Podstawowy przedmiot zainteresowań to badania języka jako nadrzędnego wobec kultury. Wzory językowe mają wpływ na kształtowanie wzorców kultury język i kultura nie były traktowane jako monolit, język był nadrzędny wobec kultury organizował ją. Człowiek jako twórca kultury - to zdolność do myślenia symbolicznego i nie używanie symboli w komunikowaniu się z innymi ludźmi.

SYMBOLIZM - ujawnia się w mowie, piśmie, sygnałach, formułach matematycznych - system znaków komunikacyjnych, które nie mają znaczenia w sobie istnieją tylko wtedy, gdy istnieje oprócz ich twórcy inna osoba, która potrafi je odczytać zgodnie z intencja twórcy. Najdoskonalszą formą systemu komunikacyjnego jest język - system doskonały, bo zbudowany na jednorodnym materiale. Każda treść kulturowa da się wyrazić w języku. Język tworzy dla każdego z nas cos w rodzaju ponadindywidualnego świata.

Poznajemy świat nadając dzieciom nazwy, których nas uczą rodzice.

Język uczy nas kultury, jest naszym przewodnikiem po rzeczywistości.

Doświadczenie uczestników kultury jest zapożyczone językowo.

Ludzie mówiący różnymi językami żyją w różnych światach. Każdy język różniąc się swoimi regułami pokazuje nam inną rzeczywistość.

W każdym języku zawarty jest sekret myślowy danej kultury, każda grupa językowa posiada własne klasy kulturowe.

Język jest zespołem wzorów ukierunkowujących ludzkie myślenie.

Najważniejsi etnolingwiści:

Edward Sapir

Benjamin Wohorof (uczeń Sapira) - autorzy tezy relatywizmu językowego:

- Jednostki nie bytują w świecie obiektywnym w sposób bezpośredni - zawsze jest to życie kształtowane przez język.

- „Realny świat” jest funkcją wzorów językowych, a język jest prowadzeniem po rzeczywistości społecznej. Symbolizm językowy ma podstawowe znaczenie dla kultury i staje się ona

- Modelem dla wszystkich innych zachowań, które podlegają podobnym uwzorcowaniom.

Wohrf chcąc zbadać czy tak jest, porównał ze sobą kilkanaście języków indoeuropejskich z językiem Indian Hopi, przyjął ze gramatyki języków mają ścisły związek z kulturą. Badał znaczenie pojęć czasu, przestrzeni, ustalił czy można w takich badaniach wychwycić rodzaje języka - kultur. Język Indian Hopi i indoeuropejski różnią się w pojmowaniu ilości cyklu zjawisk, pojmowanie czasu, czasowników. Wszystkie różnice łączył z tezą, że struktura języka kształtuje kulturę.

Teza najbardziej radykalna: wobec tak różnych gramatyk języka istnieje całkowita niemożność porozumiewania się osób, które się nimi posługują.

2. STRUKTURALIZM - bardzo ważna współczesna orientacja antropologii kulturowej.

CLAUDE LEVI - STRAUSS: 1.Język jest środkiem transmisji kultury. 2. Wszystkie inne dziedziny kultury nadbudowują się na języku i posiadają w związku z tym antropologiczną budowę.

Język jest zawsze częścią kultury i jednocześnie jej nadrzędnym regulatorem.Chcąc zrozumieć, czym jest np. sztuka, prawo trzeba badać ich kody językowe. Język i kultura są przejawami ludzkiego myślenia. Odrzucił tezę Wohrfa, twierdził, że wszyscy ludzie, mimo, że używają różnych języków myślą identycznie. Postrzegamy świat patrząc przez kontrast - muszą istnieć biegunowo odmienne zjawiska byśmy mogli skoncentrować naszą uwagę na zjawisku, które zauważamy.

4. FUNKCJONALIZM

Malinowski uważał, że język jest naszym sposobem działania, jest narzędziem wykorzystywanym do komunikacji, jest podporządkowany kulturze.

Języka nie uczy się przez refleksję a przez działanie.

STRUKTURALIZM

Znak - podstawowe narzędzie opisu świata przez strukturalistów - antropologów.

ZNAK

ZNACZĄCE ZNACZONE

Każdy znak musi zawierać dwa zespolone elementy w jednym znaku krzyżują się 2 przesłania integralnie połączone.

1. najpierw trzeba odkryć znaczenie symboliczne np. orzeł

• znaczący - ptak

• znaczony - polskość, patriotyzm

• żeby zrozumieć całość komunikacji znak trzeba rozpatrywać na tle innych znaków jak się łączą w serie komunikacyjne.

INWARIANTY - znaki typowe dla danego zjawiska, obrzędu

REDUNDANTY - znaki przypadkowe w danym zjawisku obrzęd.

Rekonstrukcja obrzędu następuje poprzez łączenie znaków w serie wiązek znaków - MITEMY.

Jak się łączy ze sobą znaki i serie znaków - sedno zainteresowania strukturalisty.

Budując model strukturalny danego zjawiska trzeba posiadać szeroka wiedzę o znakach.

STRUKTURALIZM:

- kultura ma charakter konwencjonalny - jest zestawem sygnałów społecznie zaakceptowanych i zobiektywizowanych.

- kultura jest systemem i tylko jako system może być badana, nie można analizować żadnych faktów oderwaniu od kontekstu.

- kultura jest systemem znaków opartych na opozycjach (przeciwnościach) podstawowa opozycja - obecność i nieobecność czegoś.

- zasady rządzące kulturą nie musza i nie są w większości przypadków uświadamiane przez ludzi.

- ewolucja w kulturze, a jej stan obecny, to zupełnie inne zjawiska i w związku z tym nie można badać kultury współczesnej w odniesieniu do jej przeszłości.

TABU termin pochodzenia polinezyjskiego, dostrzegł kapitan James Cook i jego towarzysze podróży w czasie wyprawy do antropologii wprowadził je John F. McLennan. Kapitan w XVIII wieku odbył trzy wielkie podróże poszukując Ziemi Południowej Nieznanej. Stwierdził, że występuje tam zjawisko określane mianem tabu, które jest wszechobecne jako sposób myślenia o świecie, jako pewna reguła dotycząca ludzkiego zachowania. Cook przywiózł ten termin do Europy, termin tabu stał się terminem popularnym oznaczającym zakaz, najczęściej kojarzymy ten termin właśnie ze sferą zakazu i używali tego terminu w swych koncepcjach naukowych tacy wielcy uczeni jak Zygfryd Freud.

TABU oznacza rytualne ograniczenie, lub zakaz. Zakaz ograniczenie łączy ze sobą dwa zjawiska: z jednej strony zakazuje się czegoś, bo jest nieczyste, bo jest formą skalania np. tabu kazirodztwa, z drugiej strony tabu występowało w tej postaci iż było zakazem związanym z nie zbliżaniem się do pewnej doskonałości, czystości, boskości. Zakazy tabu wyłączały z użytkowania nie tylko ludzi, kontakty między ludźmi, ale wyłączały różne przedmioty, miejsca, zwierzęta i kontakty między ludzkie. Tabu mogło dotyczyć najróżniejszych dziedzin nie musiało się wiązać z tym, że dany człowiek nie mógł się wiązać z innym człowiekiem. Tabu mogło dotyczyć osoby wysoko usytuowanej w społeczeństwie, np. wodza. Nie można było zająć miejsca, które znajdowało się powyżej jego głowy, nie można było dotykać naczyń, które on używał, nie wolno było dotykać owłosienia, które on obcinał itp. Na to wszystko było ustanowione tabu. Tabu pełniło funkcję zabezpieczania osób stojących najwyżej na drabinie społecznej. Tabu odnosiło się do pewnej świętości. Naczelnik, wódz był osobą boską, był osobą uznaną, mediatorem między światem żywych, a światem nadprzyrodzonym.

Wiele zakazów dotyczyło kobiet, związanych było z podziałami ról i obowiązków dwóch płci, np. kobiety jadały osobno, zwykle po posiłku spożywanym przez mężczyzn, w związku z tym obowiązywało tabu zbliżania się do mężczyzn podczas posiłku, obowiązywało tabu gotowania na tym samym ogniu, który rozpalił mężczyzna. Wiele tabu dotyczyło kobiet znajdujących się w stanie szczególnej nieczystości, w czasie menstruacji. Te kobiety nie mogły przygotowywać w tym czasie posiłków dla nikogo. Istniały zakazy pojawiania się w pewnych miejscach. Np. syn wodza był tatuowany, budowano specjalny budynek na uboczu, do którego prowadziła ścieżka na którą nakładano tabu. Tą ścieżką mógł poruszać się tylko wódz, syn oraz mistrz ceremonii tatuażu. Inne osoby miały bezwarunkowy zakaz znajdowania się na tej ścieżce. Świętymi zakazanymi objętymi tabu stawały się często przedmioty, zwierzęta dotknięte przez kapłana podczas jakiegoś obrzędu rytualnego. Np. kiedy kura, która miała być poświęcona podczas jakiegoś obrzędu rytualnego, uciekła i wbiegła do jakieś przypadkowej chaty, to następną czynnością było spalenie tej chaty, ponieważ to zwierzę było tabu i w tym momencie, kiedy zwierzę znalazło się w tym miejscu kapłan natychmiast nakładał na tą chatę również tabu. Istniały zakazy np. tabu koloru, zakazy spożywania mięsa o np. kolorze czerwonym. Nie do końca wiadomo dlaczego, ale zdarzały się takie przypadki.

Wielokrotnie despotyczni, boscy naczelnicy, władcy nakładali tabu na dziedziny życia, sprawiając, że byt człowieka z pospólstwa był niezwykle uciążliwy. Co chwila zderzał się, stykał z jakimś zakazem, czasem racjonalnym (np. dla utrzymania kontroli), w innych sytuacjach zakazem, który był fanaberią wodza. Np. wodzowie ustalali tabu na komunikowanie się za pomocą rdzennego języka, tworząc swój własny język. Po jakimś czasie okazywało się to niewypałem i wódz musiał cofnąć zakaz.

Patrząc na funkcjonowanie tabu w grupach krewniaczych czy rodzinnych, na Samoa brat z siostrą praktycznie od 6 roku życia, aż do późnej starości nie mogli przebywać w jednym pomieszczeniu, nie mogli się kontaktować. Istotą tego tabu była chęć zapobiegania ewentualnym kontaktom seksualnym, czyli zapobiegano w ten sposób kazirodztwu.

Jeśli chodzi o krewnych różnej płci, którzy osiągnęli dojrzałość płciową około 9-10 roku życia, to przejawiał się taki moment od którego kuzyni, kuzynki, którzy dotychczas wspólnie jadali, bawili się, zostawali rozdzieleni i nie wolno im było siadać w pobliżu, jeść razem, zwracać się do siebie. Było tak aż do momentu zamążpójścia.

Istniały zakazy np. na Hawajach istniało takie miejsce do którego mogli schronić się przestępcy, to miejsce było objęte zakazem wymierzania kary. Był to swoisty azyl dla przestępców. Mieli swój półwysep, na który uciekali, tam nie dosięgała ich kara, mieli swoje miejsce, z którego jednocześnie nigdy nie mogli odejść. Żyli jakby w więzieniu na otwartej przestrzeni.

Istniały też inne zakazy jak np. zakaz informowania obcych o treściach mitu, podań. Istniało tabu na pokazywanie obcym insygniów królewskich.

Z kolei przyglądając się zakazowi, jak pojmują go psychoanalitycy, czy psychiatrzy (np. Freud), twierdzą oni, że tabu to zestaw reguł społecznych, który służy do powstrzymywania jednostek przed wykonywaniem pewnych czynności, do których mają skłonności, ale sami o tym nie wiedzą. Człowiek w swej podświadomości posiada pewne instynkty, potrzeby robienia czegoś co społecznie nie jest akceptowane, w związku z tym tabu to system kontroli społecznej.

Pojęcie tabu funkcjonuje w nierozerwalnym związku z całym systemem wyobrażeń ludzi o świecie, z całym systemem wierzeń, które umownie nazywamy religijnymi.

Animizm - pojęcie wprowadzone przez Edwarda B. Taylora i zdefiniowane przez niego jako wiara w istoty duchowe. Pochodzenie odłacińskie - anima - dusza, duch. Jego zdaniem religia społeczeństw pierwotnych zasadza się właśnie na animizmie. Element duchowy może być upostaciowiony w osobnych istotach, ale też może przenikać przedmioty materialne. Możliwe jest istnienie kilku postaci duchowej - kilku rodzajów dusz. Okres życia cielesnego nie wyczerpuje całego życia istoty ludzkiej, a czasem stanowi jej tylko niewielką część. Dusza jest bardzo ważna dla życia człowieka: jest traktowana jako źródło ożywienia ciała. Podczas snu dusza odchodzi na wędrówkę i wówczas ciało pozostaje w spoczynku. Chorobę także interpretuje się jako wędrówkę duszy lub jej utratę. Niektóre elementy animizmu są obecne we wszystkich znanych religiach.

MANA- pojecie to pochodzi z Melanezji - do nauki wprowadzone przez Roberta R. Maretta. Mana to wyobrażenie siły związanej ze skutecznym działaniem, którego realizacja wymaga czegoś więcej niż zwykłych działań człowieka. Sam wyraz mana jest jednocześnie rzeczownikiem - siła, moc, ciężar, wpływ, władza, majestat, bóstwo, rozum; czasownikiem - czcić, wielbić i przymiotnikiem - niezwykły, silny, skuteczny, zdolny.

Mana to rodzaj energii niewidzialnej, niezniszczalnej, zdolnej przenosić się w kontaktach między ludźmi, między przedmiotami. Mana zapewnia osobom i rzeczom moc działania obejmującego fakty doniosłe dla człowieka i zwykłe zdolności, powodzenie, szczęście, honor czy bogactwo. Jako mana wyobrażane są także myśli, czyny i zamiary człowieka, które będąc skumulowane są źródłem mocy działającej na korzyść własną, innych ludzi lub jako narzędzie zła. Mana jest siłą bezosobową, ambiwalentną i nie ma wartości moralnej - wszystko bowiem co może się stać jej źródłem, jest też zbiornikiem mocy, które źle użyte są groźne i szkodliwe. Idea mana służy do wyjaśnienia wszystkiego co niezwykłe i nadprzyrodzone; jest synonimem tego co straszne i niebezpieczne, a jednocześnie wszelkiej korzystnej i dobroczynnej siły, jeśli jej działanie wykracza poza doświadczenia człowieka. Nosiciele mana posiadają wartość sami dla siebie. Są nimi duchy przyrody z samej swojej istoty wyposażone w mana, duchy tych przodków, których mana ujawniła się za ich życia lub po ich śmierci, a także ludzie, czasami zwierzęta, wyróżniające się ponad przeciętność jakimiś szczególnymi cechami. Wszystko, co jest siedliskiem mana może ją przekazywać świadomie lub przez przypadkowy kontakt; można ją tez nieświadomie utracić lub zdobyć, ponieważ jest ona siła niezależną od człowieka i sprawującą nad nim władzę. Mana nadaje rzeczom i ludziom nie tylko wartość magiczną i religijną, ale także społeczną, bowiem pozycja społeczna człowieka jest uzależniona bezpośrednio od ilości, a tym samym i ważności jego mana skomasowanej w nim, jak i w posiadanych przez niego rzeczach.

Mana jest wszędzie w ludziach, przedmiotach, ale nie w równych ilościach wszędzie. Jedni posiadają jej więcej, inni mniej, przez to nie osiągają sukcesów, nie zajmują żadnych poważnych stanowisk. Mana może dotyczyć przedmiotów. Jeśli łódź nie posiada mana, to w żaden sposób nie utrzyma się na wodzie, po prostu utonie. Najwięcej mana mieści się w głowie człowieka, stąd w wielu kulturach Indonezji, Oceanii, polowanie na głowy było bardzo ważnym, niekiedy wręcz podstawowym zajęciem wojowników. Wierzyli, że w momencie kiedy zetną głowę przeciwnikowi, a następnie odpowiednio ją spreparują, to mana zabitego wroga przejdzie na ich domostwo. Często haczyki na ryby wykonywano z ludzkich kości, wierząc, że mana człowieka, z którego kości był wykonany, dopomoże w złowieniu lepszych okazów ryb. System cały mana, cały cykl wierzeń mana był pewną z jednej strony siłą napędową dla ludzi, z drugiej strony był pewnym wyjaśnieniem istnienia pewnych podziałów społecznych. Np. czarownicy aborygeńscy posiadali wiele mana, dzięki czemu zabijali wrogów na odległość (w rzeczywistości smarowali ścieżki trucizną).

MANIZM - kult przodków. Jest to forma wierzeń polegająca na oddawaniu czci religijnej zmarłym przodkom, której podstawę stanowi wiara w ich pośmiertną siłę duchową. Manizm jest wynikiem specyficznego stosunku jego wyznawców do życia, do śmierci i życia pozagrobowego. Uważają oni, że śmierć to przejście do innego stanu istnienia. Tutaj nie widzimy jeszcze różnicy między chrześcijańskim pojmowaniem tego, natomiast w manizmie życie pozagrobowe jest kontynuacją życia doczesnego. Zmarli przodkowie zachowują imiona, status społeczny, zachowują pewne cechy społeczne, które np. u nas nie mają już znaczenia. Np. tytuły, godności, zaszczyty.

Jest izba rytualna, są w niej stołki, wszyscy siadają na ziemi przy stołkach, na pytanie dlaczego nie siadają na tych stołkach, odpowiadają, że są to stołki zmarłych wodzów. Zmarli pośredniczą między światem żywych, a światem bogów i mogą im pomagać, lub szkodzić. W związku z tym, chcąc ich zjednać sobie zachowuje się ich zaszczyty stanowiska, trzeba składać im dary, modlić się do nich. Im większa grupa krewniacza, im większa społeczność rodowa składa dary, modli się, tym większa szansa, że ci przodkowie będą lepiej usposobieni do ludzi, zapewnią im lepsze plony, lepsze życie.

Istnieją różne kategorie duchów będących przedmiotem, elementem kultu przodków. Takie najbliższe codzienne to duchy rodzinne - duchy opiekuńcze, które dbają o to aby ród zachowywał tradycje, pracowitość, moralność, aby wszystko działo się zgodnie z tym, co kultura wyreżyserowała w danej grupie. Im składa się dary z pożywienia, jest to wyraz jedności rodzinnej. (u nas kiedyś też był dzień zaduszny, kiedy gospodarze przychodzili na cmentarz z pożywieniem). Druga kategoria duchów, to duchy rodowe, które mają właściwości przywódcze, dbają o dobro wspólnoty, o dobro krewniacze. Trzecia to duchy terytorialne, plemienne, które są duchami osób najbardziej zasłużonych dla danej społeczności (duchy wodzów, naczelników, założycieli nowego plemienia). Dbają o dobro całej wspólnoty.

Każda z tych trzech instytucji: mana, tabu, manizm, to są aspekty tego samego zjawiska, tego samego systemu, który składa się na całość widzenia świata.

Kult przodków jest formą wierzeń społeczeństw niepiśmiennych. U nas też mamy kulty świętych, bohaterów i to jest pewien odpowiednik tego co w kulturze polinezyjskiej nazwalibyśmy manizmem. Niezależnie od tego, że funkcjonuje kult przodków, można mówić jeszcze w niektórych społecznościach, zwłaszcza bardzo zróżnicowanych społecznie o kulcie wodzów. Wodzów albo naczelników. Oczywiście nie trzeba mówić, że czczono tylko wodzów nieżyjących, ale również czczono tych, którzy żyli, którzy egzystowali na szczycie drabiny, którzy przodowali w danej społeczności. I już za życia byli traktowani jako osoby mogące z racji swej boskości mediować ze światem duchów zmarłych, decydować o losach wspólnoty. Tu nie chodziło o to, że to była władza świecka, ci ludzie łączyli w jednym ręku władzę świecką z władzą sakralną. To dawało im absolutną władzę nad swymi poddanymi i to bardzo często wykorzystywali. W wielu kulturach to, że istnieje kult przodków, wodzów, mana czy tabu nie wyklucza pewnego panteonu bogów, bóstw czy innych kategorii duchów (wiara w wiele bóstw nazywa się politeizm). W wielu kulturach plemiennych występują całe panteony bóstw, gdzie każde bóstwo jest odpowiedzialne za jakąś część aktywności ludzkiej, do nich ludzie zwracają się z modłami.

TOTEMIZM specyficzny rodzaj praktyk religijnych - teoria i praktyka dotycząca związków między światem ludzi i przyrody. Totemizm polega na oznaczeniu grupy rodowej, klanu nazwą (emblematem) zwierzęcia, rośliny, lub jakiegoś obiektu materialnego, nieożywionego (także ciał niebieskich). Czyli np. totemiczny klan rekina, klan węża, klany jaszczurki. Jeśli chodzi o rośliny i zwierzęta to na spożywanie roślin i zwierząt będących nazwami klanu obowiązywało tabu. Nikt nie mógł spożywać tych roślin, czy zwierząt.

Trudno wyjaśnić funkcje i znaczenie totemizmu, jako formy wierzeń, istnieje 41 teorii wyjaśniających to zjawisko. Poza tym to co nazywamy totemizmem w Ameryce różni się od tego samego w Australii czy Afryce, tak dalece, że wielu antropologów twierdzi, że używanie do tych praktyk tej samej nazwy jest błędem. Niewątpliwie trzeba stwierdzić, że totemizm jest metodą, sposobem myślenia i porządkowania zjawisk przez ludzi będących uczestnikami grupy totemicznej. Widać tutaj korespondencję: człowiek, kultura, a natura. Członkowie grupy totemicznej poszukują pewnych analogii między światem ludzi, a zwierząt. Usiłują w swych działaniach imitować, naśladować zwierzęta i rośliny będące emblematami klanu, czasami modelują relacje społeczne na wzór relacji społecznych obowiązujących w grupie zwierząt będących przedmiotem czci totemicznej. Nie ulega wątpliwości, iż totemizm jest specyficznym wyrazem stosunku człowieka plemiennego do Natury. Totemizm pełni rolę poznawczą i integracyjną.

SZAMANIZM - rodzaj praktyk i przekonań światopoglądowych, w których specjalnie predystynowany przedstawiciel grupy - szaman, za pomocą odpowiednich technik nawiązuje bezpośredni kontakt ze światem nadprzyrodzonym w celu zaspokojenia szeroko rozumianych interesów społeczności i jednostek. Brak jest zgodności co do faktu, czy jest to jedynie zespół specyficznych fenomenów czy też oddzielna forma religii. Pozycja szamana w grupie jest zależna od społeczności, w której on funkcjonuje, niemniej prawie zawsze należy do uprzywilejowanych. Rozpoznaje się dwa zasadnicze sposoby uzyskiwania daru szamańskiego: aktywny - gdy szamanem może zostać każdy członek społeczności, który przez posty, samotortury itd. zostaje nawiedzony przez swe duchy opiekuńcze i powołany do roli szamana oraz sposób pasywny - kiedy urząd ten jest przekazywany dziedzicznie lub przez uprzywilejowany wybór. Szaman kontaktuje się bezpośrednio ze swoimi duchami opiekuńczymi lub pomocniczymi. By to osiągnąć przez specjalne zabiegi i obrzędy w oprawie pełnej symbolicznych nawiązań wprowadza się w odmienne stany świadomości - od kontrolowanych po całkowitą ekstazę. Kontakt z duchami ma zapewnić szamanowi uzyskanie pomocy i wskazówek dotyczących postępowania grupy i jej losów; jest więc on pośrednikiem między własną społecznością i światem nadprzyrodzonym. Szaman może pełnić następujące funkcje: 1. lekarza; 2. wróżbity; 3. przewodnika duszy zmarłego w zaświaty; 4. specjalisty od magii łowieckiej; 5. kapłana przewodniczącego innym obrzędom w grupie.

RELIGIA - MAGIA.

Według jednych religia jest autonomiczną wobec innych dziedzin kultury, a wg drugich - wypadkową tych dziedzin. W światopoglądzie człowieka pierwotnego każde działanie jest uważane za nieskuteczne, jeśli nie jest związane z pewnymi zabiegami o charakterze religijnym lub magicznym, to znaczy biorącymi pod uwagę działanie sił nadprzyrodzonych.

Religia to system wyobrażeń, w którym centralną rolę pełnią wyobrażenia bytów i sił nadprzyrodzonych. W myśleniu religijnym poważne znaczenie mają cechy światopoglądu mitycznego. Są to absolutna niepodważalność i pozaempiryczny charakter twierdzeń. We wszystkich znanych nam kulturach rozróżnia się sfery sacrum i profanum. Sfera profanum obejmuje działania rutynowe, codzienne, oczywiste, towarzyszą jej postawy akceptacji, bliskiej znajomości, poufałości, a nawet znudzenia. Sfera sacrum kojarzy się z niezwykłością, z czymś nieznanym i niezwiązanym z tym światem, wiąże się z postawami lęku, niepokoju, tajemniczości i poczuciem dziwności. W systemie myślenia człowieka pierwotnego trudno jest wydzielić sferę religii. Jest to cecha charakterystyczna całego światopoglądu pierwotnego. Religia przenika tu wszystkie sfery myślenia i działania: wkracza w koncepcję struktury społecznej i w poczynania gospodarcze, w podział dóbr i sposób ich konsumpcji.

Czym się działanie religijne różni od magii?

Światopogląd człowieka pierwotnego bywa określany jako magiczno-religijny. Jednym z kryteriów wyodrębnienia, a nawet przeciwstawienia ich sobie są postawy wobec sił i istot nadprzyrodzonych obecne w sferach myślenia i działania.

Postawa religijna jest postawą pełną szacunku, podległości, czci wobec tego co jest święte, wobec tego co jest sacrum. Zachowaniami charakterystycznymi dla religii są błaganie i prośba, z których początek bierze modlitwa. Patrząc na zachowania które określamy mianem religijnych to są zachowania które opierają się na postawie pogodzenia się z losem, pragnienia przebłagania czegoś, a nic poza tym. Wśród czynności religijnych pojawia się ofiara , której istota jest pragnienie przebłagania istot nadprzyrodzonych. W religii istoty te mają postać mniej lub bardziej wyraźnie osobową, ale zawsze kontakt człowieka z nimi ma charakter ludzki, podobny do kontaktu z innym człowiekiem. Istoty te kierują się takimi samymi jak człowiek emocjami i motywami. Odprawiając magię człowiek działa zupełnie inaczej. Mamy tu do czynienia z bezosobowym kontaktem z siłami nadprzyrodzonymi, w celu wykorzystania tych sił do jakiś doraźnych potrzeb (np. czarownik wykonuje szereg czynności magicznych w celu sprowadzenia deszczu). Celem człowieka, który przejednuje ofiarami istoty nadprzyrodzone, jest skłonienie ich do bezpośredniego działania. Magia polega na manipulowaniu siłami, które stanowią bezosobowy arsenał sił i środków, wśród których można sobie dobrać najbardziej odpowiednie w danym momencie. Skuteczność magii zależy od trafności doboru zaklęć i czynności magicznych.

Magia ma wymiar praktyczny i w związku z tym pełni nieco inne funkcje niż religia.

Pamiętajmy, że w myśleniu magicznym rola psychologiczna, rola poznawcza tego działania jest chyba najważniejszą sprawą z jednej strony, dzięki temu iż ludzie wierzą, że czarownik może sprowadzić deszcz, że czarownik ma tyle mana, że może kogoś zabić na odległość, to w ten sposób jakby kontroluje on, otrzymuje on wyjaśnienia jak przewidywalne jest coś co wydawałoby się jest dla człowieka nieprzewidywalne. Magia dostarcza pewnych rozwiązań, które wyjaśniają ludziom, że wszystko jest możliwe, wszystko jest określone. Z drugiej strony redukuje się lęk. Jeśli wiemy, że istnieje jakiś mediator, czarownik, to nie trzeba się bać, można być spokojnym o plony o bezpieczeństwo grupy. Wierzenia magiczne są źródłem etyki co jest dobre, co jest złe, co wolno, czego nie. Magia rozwiązuje te problemy pokazując ludziom przy pomocy systemu mana i tabu to, jak jest uporządkowany, ułożony świat.

Z drugiej strony myślenie i działanie magiczne pełni funkcję bardzo integrującą grupę. Współuczestnictwo we wszystkich rytuałach. Kooperacja grupowa na rzecz pewnych wspólnych rzeczy, choćby wspólna modlitwa do duchów przodków integruje członków grupy. Rola praktyczna: uczenie się pewnych reguł magicznych, zasad, mitów, legend sprawia, że członkowie grupy odczuwają wzmożoną solidarność. Czyli to jest rola ideologiczna.

MIT - pojęcie wieloznaczne. Mit to uniwersalna forma myślenia, która pojawia się we wszystkich typach społeczeństw i we wszystkich kulturach. Mit jest pewnym elementem sposobem na widzenie świata. Im bardziej mit zakorzeniony jest w naszych głowach, w naszym sposobie myślenia, tym mniej sobie zdajemy sprawę, że on w ogóle istnieje, jest obecny.

Mit - jest opowieścią narracyjną posługującą się obrazami i symbolami, ignorującą zasadę logiki formalnej, absolutnie prawdziwą i dosłowną dla jego odbiorców, operującą specyficznym poczuciem czasu i przestrzeni, mówiącą o sprawach wielkiej wagi dla jednostki i zbiorowości, ignorującą problemy kultur obcych. Tak jak postrzega się w naszej kulturze czas w formie linearnej, to w micie ma postać cykliczną, czyli rzeczy które się już wydarzyły mogą wystąpić ponownie. Brak tu jest bezpowrotnego upływu zdarzeń, brak postępu. Mit zawsze dotyczy pewnych zdarzeń, a nie procesów. Patrząc na przestrzeń, to panuje tam ład kosmiczny, wszystko jest uporządkowane, nie ma miejsca na bałagan jeśli chodzi o przestrzeń. Mit mówi jak jest, a nie jak będzie, czy może być. To stan rzeczy dla odbiorcy, którego nie można zmienić. Mit to forma przedstawienia czegoś co jest stanem kulturowym i przedstawienia tego jako stan naturalny. W micie obracane są zasady logiki formalnej.

Wszyscy jesteśmy skazani na myślenie mityczne.

Mit podnosi problemy absolutnie podstawowe dla człowieka, problemy zarówno egzystencjalne (tajemnica narodzin i śmierci, geneza wszystkich rzeczy i świata, działanie mechanizmów zdarzeń, przypadku i przyczynowości, los człowieka itd.), jak i codzienne, ale zawsze istotne. Jest to cecha wyróżniająca mit spośród innych opowieści: baśni, legend, zabawnych historyjek i anegdot. Mit pomaga jednostce przetrwać trudne stany psychiczne i okresy kryzysowe. Jest niezwykle istotny dla integracji całej zbiorowości, nadaje sens poszczególnym czynnościom, przydając znaczenia istnieniu zbiorowości jak zintegrowanej całości. Absolutna prawdziwość mitu. Opowieść tak ważna dla zbiorowości musi być absolutnie prawdziwa i nie do podważenia przez doświadczenie. Dlatego mit jest dla jednostki znacznie lepszym oparciem niż światopogląd naukowy czy racjonalny, który z zasady opiera się na podważalności twierdzeń. Prawdziwość mitów wiąże zdaniem Malinowskiego się z tym, że są one zazwyczaj przekazywane młodemu pokoleniu przez ludzi starych, cieszących się autorytetem. Są oni uznawanymi nosicielami wiedzy i tradycji w społeczeństwach bez pisma. Ponadto istnieją różne empiryczne dowody prawdziwości mitu - skały o dziwnych kształtach, otwory w ziemi interpretowane jako sceneria mitycznej scenerii. Dosłowność mitu. Mit wyróżnia się dosłownością w traktowaniu wszelkich szczegółów opowiadanych treści. W micie nie ma konwencji czy poczucia dystansu. Zgadnie z tą zasadą odbywa się na przykład przejście podczas obrzędu religijnego w pradawny czas i porządek przestrzenny. Głos wydobywający się z ust szamana jest naprawdę głosem istot nadprzyrodzonych, a on sam naprawdę odbywa podróż w zaświaty, by po chwili powrócić do swoich współplemieńców. Słup namiotu, w którym odbywa się obrzęd szamański naprawdę staje się osią świata, a miejsce u jego podstawy - centrum całego kosmosu.

Mit można traktować jako zasadniczą formę myślenia pierwotnego, które przenika całe życie zbiorowości pierwotnych.

ZWYCZAJ to przyjęty w danej grupie sposób zachowania się jej członków w określonych sytuacjach, od którego odchylenie się nie budzi sprzeciwu i nie spotyka się z negatywnymi reakcjami otoczenia.

Zachowanie zwyczajowe nie ma charakteru normatywnego. Nie ma istotnego znaczenia społecznego dla grupy, w której się pojawia. Można dokonać wyboru zwyczaju, nie jest jednoznacznie określone. Np. sposób przywitania się z osobami może się różnić.

Geneza - zwyczaj jako zachowanie społeczne może mieć swą genezę w nawyku indywidualnym, jednostkowym, przyzwyczajeniu np. jogging, który przeszedł w zwyczaj.

Czasem odwrotnie- istniało jakieś ważne, zbiorowe zachowanie w kulturze, które przestało pełnić swą rolę i pozostało we fragmentarycznej postaci np. topienie marzanny, które zatraciło obrzędowy charakter; pozostał tylko zwyczaj.

OBYCZAJ jest to charakterystyczny, typowy w danej grupie sposób zachowań, często norma, reguła zachowania. Zachowanie obyczajowe to zestandaryzowane zachowanie, które przez kulturę jest narzucane członkom danego społeczeństwa, a z niezachowaniem go wiążą się sankcje społeczne. W niektórych społecznościach niestosowanie się do obyczajów powoduje wykluczenie z danej społeczności. Np. w środowisku małomiasteczkowym mycie okien przed świętami. Zachowanie obyczajowe jest ważniejszą formą zachowania dla funkcjonowania grupy. Reguły społeczne, kulturowe stoją na straży aby ludzie wypełniali pewne zachowania oczekiwane. Obyczaj jest ważnym elementem systemu komunikowania się, integracji w grupie.

OBRZĘD to jednostkowe i zbiorowe działania podejmowane publicznie i uroczyście, głównie w celu mobilizacji, integracji, ekspresji grupy, mniej dla celów praktycznych. Mają często podłoże wyłącznie wierzeniowe. To, w co człowiek wierzy jest kryterium, wyznacznikiem postępowania, które musi realizować w chwilach uroczystych w miejscach publicznych. Obrzędy mają znaczenie pozytywne np. uczestnictwo katolika w Mszy św.- integruje go to z grupą; mogą mieć także konsekwencje negatywne np. w kulturze pozaeuropejskiej- zakaz kontaktowania się brata i siostry ze sobą po osiągnięciu po okresie dojrzewania. Występują także obrzędy świeckie np. mistrz ceremonii pogrzebowej.

CEREMONIA to rodzaj obrzędu świeckiego, to zawsze obrzęd o pozytywnym wydźwięku, ma zawsze uroczysty charakter. Obrzęd i ceremonia to działania głęboko symboliczne, są pochodną od mitów, tradycji, systemu wierzeń, wzorów kultury. Zachowania obrzędowe można rozpoznać, zrozumieć w szerokim kontekście funkcjonowania kultury.

Podkategorią obrzędu są:

RYTUAŁY to rodzaje obrzędów dotyczących dziedzin uznawanych za szczególnie ważne w danej społeczności i realizowane w ściśle określony sposób. Rytuały to swoisty rodzaj przepisów warunkujących niektóre dziedziny życia większość to rytuały związane z działaniem religijnym. Rytuały mają zawsze charakter publiczny, uroczysty, dotyczący tego co najważniejsze w danej społeczności. Np. -w czasie Mszy św. dokładnie określone zachowania, czynności, wypowiadane słowa; -rytualne obrzezanie kobiet w Kenii; -świniobicie - obrzęd rozpisany na poszczególne zachowania

OBRZĘD PRZEJŚCIA twórcą tego terminu jest francuski antropolog Arnold van Gennep.

We wszystkich społeczeństwach większość uroczystości stanowią obrzędy przejścia, które zaznaczają przekroczenie granicy między dwoma kategoriami społecznymi (obrzęd inicjacji, weselny, pogrzebowy). Za każdym razem w czasie takiego obrzędu jednostka symbolicznie opuszcza grupę, kategorię społeczną, do której należy i przenosi się do innej kategorii.

Każdy człowiek w czasie swojego życia wielokrotnie zmienia przynależność społeczną i w związku z tym uczy się, opanowuje repertuar zachowań. Do grupy, z której się wyszło nie wraca się ponownie. Każde przejście do kolejnej grupy wiąże się z obrzędami, ceremoniami, które umożliwiają, sankcjonują ten moment zmiany kategorii społecznej.

Założenia Arnolda van Gennep'a: 1. Świat społeczny dzieli się na: świecki i sakralny. Są one autonomiczne względem siebie. Każdy obrzęd przejścia jest takim momentem, kiedy dochodzi do spotkania tych dwóch światów, po zakończeniu obrzędu światy te znów się rozdzielają. Światy sakralny i świecki są rozdzielone, nie można być jednocześnie w nich obu, poza samym momentem uczestnictwa w obrzędzie przejścia. 2. Życie jednostki nie stanowi continuum, ale jest serią symbolicznie naznaczonych „skoków” czy „przejść”. 3. Wszechświat podlega rytmom znajdującym swoje pełne odzwierciedlenie w życiu społecznym.

Każdy obrzęd przejścia składa się z 3 etapów, faz umownych:

1. Faza wyłączenia lub separacji wyrażać się może na wiele sposobów - izolowanie od społeczności, zmiana miejsca pobytu, zmiana stroju, postrzyżyny, obrzędowe ablucje itp. W wyniku separacji podmioty obrzędu uznaje się za będące poza czasem, poza społeczeństwem, za pozbawione statusu, odizolowane.

2. Faza marginalna lub marginalizacji np. pokonanie umownych barier przez pana młodego (wykupienie się), aby dostać się na ślub, wesele - to faza, w której jednostka nie należy już do grupy, w której była, a jeszcze nie należy do drugiej grupy

3. Faza łączenia lub agregacji np. po ślubie połączenie, integracja młodych do nowej grupy

W każdym obrzędzie przejścia (wesele, pogrzeb, inne) można posługując się pewnym schematem van Gennep'a przeanalizować znaczenie poszczególnych zachowań i odkryć sens oraz symbole nadawane określonym zachowaniom i obrzędom.

Np tradycyjne wiejskie wesele chłopskie zawiera wiele obrzędów separacji i agregacji oraz faz marginalnych - choćby przenosiny czy oczepiny. Każdy z tych subobrzedów stanowi część całościowego obrzedu przejścia. Wesele można traktować zarazem jako fragment jeszcze większej całości - obejmującej swaty, narzeczeństwo, wesele - również stanowiącej w swej istocie rodzaj obrzędu przejścia.

Możemy w tych obrzędach dostrzec także odwrócenie ról (maskarada) np. „juwenalia”- studenci zamieniają się rolą z prezydentem miasta, co symbolizuje zmianę pozycji społecznej.

Występują także obrzędy przejścia służące podwyższeniu statusu społecznego, w wyniku którego osoba osiąga wyższy, nowy status np. obrzęd chrztu, podczas którego dziecko zostaje przywrócone społeczności katolickiej, obrzęd ślubu- zmiana stanu cywilnego.

Istnieją też obrzędy przejścia służące „zmianom”- kalendarzowe - ob. topienia marzanny (przejście z zimy do wiosny- grupa zmienia swój status, zakres czynności); - cykliczne

Wszelkie obrzędy są to działania głęboko symboliczne, które uwydatniają specyficzne zachowania komunikacyjne: śpiew, taniec, rekwizyty.

W każdej kulturze obrzędy są ucieczką od rutyny, codzienności. Obrzęd to kluczowe zachowanie mobilizujące ludzi, poprzez które wyrażają swoją odmienność, odrębność.

Antropologia ekonomiczna

Działalność gospodarcza społeczeństw ludzkich w kontekście tego, co nazywamy kulturą.

U zarania antropologii, w czasach ewolucjonistów i dyfuzjonistów problem czym zajmują się ludzie, jak produkują dobra nie interesował antropologów, co najwyżej w kontekście swych teorii. Antropologią ekonomiczną, rolą działalności produkcyjnej człowieka zainteresował się funkcjonalista- Bronisław Malinowski („Argonauci Pacyfiku”). Zajmował się on wymianą handlową o podłożu ceremonialnym. Zastanawiał się nad zagadnieniami: czy wszyscy ludzie dążą do osiągnięcia maksymalnej korzyści ekonomicznej? czy to, co ustalili ekonomiści w odniesieniu do działań gospodarczych człowieka w kulturze zachodu jest przydatne w rozpoznawaniu działań ekonomicznych uczestników innych kultur? czy działalność gospodarcza polega na zainteresowaniu działalnością materialną człowieka, czy też trzeba ją rozpatrywać w szerszym zakresie kultury

Czym się różni kultura gospodarcza kultury zachodu od innych kultur pozaeuropejskich?

W naszej kulturze: żyjemy z zindywidualizowanej pracy własnej; za wykonaną pracę otrzymujemy honorarium w formie pieniądza; za pieniądze kupujemy towar i dobra w formie zindywidualizowanych preferencji (nadwyżka jest inwestowana, oszczędzana)

W kulturze pozaeuropejskiej: praca, produkcja jest zespołowa (rodzina jest jednostką produkcyjną, uczestnicy potrafią się zastępować); gospodarka jest nierynkowa, wymiana towarowa, pieniądz występuje marginalnie; nadwyżka produkcyjna przeznaczona jest na dary, a nie na inwestycje

W społeczeństwie industrialnym: procesy technologiczne bardzo złożone; dystrybucja dość prosta (producent-hurtownik-klient)

W społeczeństwie nieprzemysłowym: procesy technologiczne bardzo proste; proces dystrybucji dóbr skomplikowany, trudny do zrozumienia bez zrozumienia kultury

Wniosek. W społecznościach tych istnieje prymat stosunków społecznych nad stosunkami gospodarczymi.

POTLACZ to obrzędowa wymiana dóbr i osiągania prestiżu społecznego przez jednostki i grupy polegająca na demonstracyjnym obdarowywaniu się (pewnej rywalizacji) a nawet niszczeniu dóbr. Termin zapożyczony z języka Indian Chinook z Kolumbii Brytyjskiej i znaczył „karmić” i „spozywać”. Wódz zbiera nadwyżki dóbr, rozdaje je współplemieńcom przez co zyskuje prestiż społeczny. Nadwyżki produkcyjne „wracają” do niego w formie zaszczytów, podniesienia prestiżu.. Są one wykorzystywane w celach społecznych a nie ekonomicznych. Nie ma tam dominacji pieniądza, chęci zysku, redystrybucji dóbr.

Potlacz jest specyficznym rodzajem szerszej kategorii systemu świadczeń całościowych o typie agonistycznym - uczestniczą w nich nie jednostki, ale zawsze całe zbiorowości oraz że przedmiotem wymiany nie są wyłącznie dobra i bogactwa, ale również kobiety, usługi, obrzędy, festyny, święta, „dobra duchowe” itp. Potlacz cechują obowiązki dawania, przyjmowania i odzwajemniania świadczeń. Implikuje on pojęcia kredytu (ponieważ odwzajemnienie następuje po jakimś czasie) i honoru (konsumpcja, niszczenie i dawanie są miernikiem godności i prestiżu); u jego podstaw tkwi zasada rywalizacji i antagonizmu. Posiadany autorytet o bogactwie zostaje utracony, jeśli dar nie jest z nadwyżką odwzajemniony.

Pojęcie daru jest czymś fundamentalnym dla myślenia człowieka spoza społeczności przemysłowej, myślenia o tym, jak funkcjonować. Darowanie komuś czegoś jest także inicjowaniem więzi społecznej. Jest podstawową regułą komunikacji społecznej. Dar występuje w zachowaniach zwyczajowych, obrzędowych, rytualnych każdych realizowanych na płaszczyźnie społecznej.

ZASADA WZAJEMNOŚCI - norma postępowania przewidująca obustronność świadczeń okazywanych sobie przez jednostki lub grupy. Zasada funkcjonuje w systemach wartości przypuszczalnie w systemach wszystkich kultur zakładając odwzajemnianie świadczeń w podobny sposób - także dotyczy to działań negatywnych. Zakłada ona niestosowność odrzucenia oferowanego świadczenia lub wprost uchyla taką możliwość. Obowiązek odwzajemniania nie wymaga natychmiastowości ani identyczności świadczeń, jednakże zakłada dążenie obu stron do równowagi jako warunku utrzymania łączącego je związku społecznego. Durkheim (1893) uznał „restytucję dary” za główny warunek równowagi społecznej, zaś wymianę dóbr i usług za podstawę organizacji społeczeństw opartych na solidarności organicznej. M. Mauss (1923/24) cofnął tę zasadę do etapu wcześniejszego - określił ją jako leżącą u podstaw pierwotnej wymiany dóbr i usług. Zgodnie z nią obowiązek odwzajemniania wieńczy dwa inne - dawania i przyjmowania. Dawanie dostarcza prestiżu, dlatego często towarzyszą mu ceremoniał i ostentacja lub pokaz samego daru. Dawca daru lub usługi szczególnej wartości nabywa prawa do odpowiednio wysokiego statusu wobec biorcy, a jeśli przekaz ma charakter publiczny, może także podnieść status publiczny.

Antropologia ekonomiczna posługuje się terminem wzajemność jako nazwą jednego z trzech podstawowych sposobów podziału dóbr materialnych. Pozostałymi są redystrybucja (przez centralny ośrodek władzy) oraz wymiana rynkowa.

Typ gospodarowania danej społeczności decyduje o tym, jak wyglądają inne cechy nieekonomiczne np. zbieracze i łowcy: typ gospodarowania narzuca liczebność grupie, wpływa na ich dużą mobilność, na wielkość dobytku własnego (ubogi), nie mogą posiadać zbyt wielkiej liczby narzędzi, mają lekkie, przenośne gospodarstwa domowe; za to pasterze- także ruchliwi przestrzennie, ale w mniejszym stopniu, mają ograniczony dobytek w stosuku do rolników; ich cykl pracy i odpoczynku wpłynął na rozwinięcie się folkloru (muzyczny, taneczny, słowny).

Systemy gospodarcze, typy gospodarowania należy rozpatrywać w kontekście przyrodniczym, kontekście oddziaływania środowiska na strukturę społeczną, na system wierzeniowy.

Antropologia korporacyjna (zarządzania) zajmuje się tym jak funkcjonuje grupa społeczna pracowników.

Clifford Geertz - przedstawiciel nowej generacji antropologów.

Rozróżnił dwa podsystemy świata społecznego: podsystem społeczny i podsystem kulturowy. Społeczny rządzi się według zasady przyczynowo-funkcjonalnej integracji, podobny do tej, która wiąże ze sobą części organizmu, gdzie wszystkie elementy powiązane są w jedną sieć przyczynową. Podsystem kulturowy cechuje się integracją logiczno-znaczeniową typową na przykład dla muzyki, dogmatu religijnego czy jedności stylu artystycznego. Jest to właściwie jedność stylu, znaczenia i wartości, które można i należy zrozumieć i opisać, ale próżno by szukać jednoznacznych relacji przyczynowo-skutkowych czy funkcjonalnych.

Wyróżnił termin „opis rozrzedzony”. Prowadził badania na wyspie Bali. Obserwował walki kogutów, które są wielką namiętnościa Balijczyków. Zaczął od opisu rozrzedzonego - gdzie walki się odbywają, kto się na nich pojawia, o jakiej porze się zaczynają, w jaki sposób przygotowywane są koguty, jaka jest wielkość audytorium, obecność bukmachera etc.

Ten opis jest tylko punktem wyjścia. Potem zaczął zagęszczać opis by wychwycić kontekst kulturowy. Sięgnął do źródeł zastanych, czyli przepisów prawnych. Walki kogutów są na Bali zabronione. Grozi za nie grzywna i więzienie. Podobnie za uprawianie bukmacherstwa. Mimo to walki są organizowane. Wynika z tego, że nie są one zwykłym sportem, a czymś bardzo ważnym, skoro wszyscy ryzykują. Badając walki odkrył, że wszystko w nich było wyreżyserowane przez kulturę - były identyczne, miały charakter rytuałów. Zaczął interesować się mentalnością Balijczyków. Stwierdził, że są ludem bardzo pacyfistycznym. Balijczycy są społeczeństwem bardzo zhierarchizowanym i zantagonizowanym społecznie, dzielą się na wiele klanów. Jedną z konstatacji było to, że są czymś takim, jak odtworzenie podziału społecznego wśród ludzi i z drugiej strony pokazywał, że walki kogutów sa swoistym wentylem bezpieczeństwa. Jednocześnie w trakcie zagęszczania opisu pokazuje, że cały czas był przy tym wszystkim, uczestniczył w walkach. Swoje widzenie kultury balijskiej widzi jako widzenie subiektywne.

Swoimi badaniami nakreślił nowy wzorzec antropologa w procesie badania kultury.

Ideał obiektywnego poznania rzeczywistości jest niemożliwy na gruncie badań społecznych. Antropolog nie może być sędzią, może tylko próbować zrozumieć zjawiska. Geertz wskazywał na ograniczenia poznawcze. Zauważał rolę badacza. Wg niego warunki społeczne rządzą się innymi prawami. Tradycje rodzinne, pochodzenie społeczne badacza wpływają na to, jak opisuje rzeczywistość, ponieważ wszyscy jesteśmy uwikłani w znaczenia kulturowe.

Interesowała go również wiedza potoczna ludzi, jako bardzo ważna dziedzina kultury symbolicznej - ponieważ wertykalnie przenika wszystkie dziedziny kultury symbolicznej.

Inne zagadnienia współczesne antropologii

Pojawiają się nowe typy społeczeństw. W dobie kultury popularnej - masowej, pozaetnicznej, zmienia się pas transmisyjny kultury - staje się nim nie rodzina, a jakiś idol. Obserwujemy zaczątek, a w niektórych kulturach już silnie zaawansowaną erozję kultury społecznej.

Pojawiło się autonomizowanie różnych form działalności człowieka - żadna kultura nie jest już zabezpieczona przed różnymi wpływami.

Człowiek współczesny nabywa kompetencje kulturowe w zupełnie inny sposób - nie jest ukształtowany raz na zawsze, może zmieniać swoje życie.

Kultura popularna przydusza kulturę etniczną. To ona zaczyna kreować wśród ludzi wyobrażenia patriotyzmu etc. Ikonizuje pewne autorytety.

W czasach współczesnych antropologia bardzo się wyspecjalizowała. Rzowiązywanie problemów współczesności wymaga współpracy interdyscyplinarnej różnych nauk społecznych.

ANTROPOGEOGRAFIA (ETNOGEOGRAFIA) - połączenie doświadczeń kartografów i antropologów. Zajmuje się analizą przestrzennego zróżnicowania zjawisk kulturowych związanych z danym obszarem.

ANTROPOLOGIA ZARZĄDZANIA - połączenie zjawisk kultury i sfery zjawisk gospodarczych.

Najlepiej rozwijają się koncerny, które powstały na gruncie określonej kultury etnicznej. Kultura etniczna jest nadrzędna wobec kultury organizacji. Antropologia zarządzania zajmuje się rozwiązywaniem praktycznych problemów styku różnych kultur etnicznych - jak wpływa na efekt gospodarczy organizacja kontaktów międzykulturowych w zarządzaniu i ekonomii.

ANTROPOLOGIA STOSOWANA - zajmuje się działaniami praktycznymi korzystając z dorobku teoretycznego. - Głównie - sterowanie zmianami społecznymi i kulturowymi; pomoc instytucjom w rozwiązywaniu problemów związanych ze zmianami funkcjonowania różnych kultur.

ANTROPOLOGIA RATOWNICZA (NAGLĄCA) - archiwizowanie, zachowanie dorobku ludzkości, który za chwilę przestanie istnieć (np. budowa autostrad)

ETNOHISTORIA - zajmuje się badaniem przeszłości kulturowej stosując antropologiczne techniki i metody badań rzeczywistości kulturowej.

ANTROPOLOGIA MIASTA - główne zainteresowania - slumsy i getta na obrzeżach wielkich miast, badania kultury społeczeństwa miejskiego, w tym kulturowych aspektów urbanizmu pojmowanego jako zespół typowych dla środowiska miejskiego form i stylów życia wzorów społecznej organizacji.

AM nie jest subdyscypliną antropologii społecznej czy kulturowej, a tylko dość luźnym zbiorem różnorodnych kierunków i orientacji dostosowanych do specyfiki badań mieszkańców miast.

JĘZYK A KULTURA

Dar mowy i systematyczny język są właściwe wszystkim znanym społecznościom ludzkim - język jest w istocie doskonałym narzędziem ekspresji i komunikacji we wszystkich społecznościach. Język jest przede wszystkim systemem symboli fonetycznych, który służy wyrażaniu dających się przekazać myśli i uczuć. Język jest zjawiskiem szczególnie ważnym dla badacza w dziedzinie nauk społecznych - jest w ogólnym odczuciu doskonałym systemem symbolicznym, o idealnie jednorodnym materiale, jako narzędzie wszelkich odniesień i znaczeń dostępnych w danej kulturze zarówno w formie zaktualizowanej komunikacji, jak i w formie takich idealnych substytutów komunikacji, jak myślenie. Zawartość treściowa każdej kultury daje się wyrazić w jej języku i nie ma takiego materiału językowego, zarówno co do treści, jak i co do formy, która by dla użytkowników danego języka nie symbolizował rzeczywistych znaczeń, niezależnie od poglądów przedstawicieli innych kultur. Nowe doświadczenia powodują często konieczność wzbogacania zasobów języka. Z chwilą, gdy forma języka zostaje ustalona, język ten może posuwać swoim użytkownikom znaczenia, których nie można wyśledzić w samych tylko danych doświadczenia, a tłumaczyć je trzeba w znacznej mierze jako projekcję potencjalnych znaczeń na surowiec doświadczenia. Język ma moc wyodrębniania w doświadczeniu teoretycznie wyizolowanych elementów i tworzenia z aktualnego świata owego potencjalnego świata, co bezpośrednio dane w indywidualnym doświadczeniu ludzkim i osiągać powszechne zrozumienie. Język pomaga i jednocześnie przeszkadza w zmaganiach poznawczych z doświadczeniem, a szczegóły tych procesów pomocy i utrudnienia zawarte są w pokładach subtelnych znaczeń różnych kultur.

W swym faktycznym funkcjonowaniu nie jest on niezależny ani równoległy wobec bezpośredniego doświadczenia, lecz całkowicie je przenika. Świadczy o tym powszechne odczucie identyczności lub bliskiej odpowiedniości słowa i rzeczy, będące źródłem magii zaklęć. Nie jest łatwo dokonać całkowitego oddzielenia obiektywnej rzeczywistości od symboli językowych, które się do niej odnoszą: rzeczy, właściwości i zdarzenia utożsamiany na ogół z ich nazwami. Bezustanne przenikanie się języka i doświadczenia sprawia, że język ma inny status niż czysto symboliczne systemy. To przenikanie nie polega tylko na faktach osobistych, ale ma również charakter kontekstowy. Język może nie tylko odnosić się do doświadczenia - formować je, interpretować czy odkrywać, lecz może być także substytutem doświadczenia. Jezyk jest nośnikiem nieskończenie zróżnicowanej ekspresji. Niemal każde słowo lub fraza może być wyposażone w nieskończenie wiele znaczeń.

Jezyk jest siłą konsolidującą - sam fakt wspólnoty mowy służy jako szczególnie ważny symbol solidarności społecznej ludzi mówiących danym językiem. Język jest czynnikiem socjalizacji - służy ustalaniu dobrych stosunków między członkami grupy fizycznej. Istotnej wówczas jest nie to co się mówi, lecz to, że się w ogóle mówi. Rola języka w akumulacji kultury i przekazie historycznym jest oczywista i doniosła. Język jest najpotężniejszym spośród znanych czynników rozwoju indywidualności. Podstawowe cechy głosu, fonetyka wymowy, szybkość i płynność artykulacji, długość i budowa zdań, charakter i bogactwo słownictwa, spójność wypowiedzi, gotowość do reakcji słownej odpowiadającej wymaganiom środowiska społecznego, a zwłaszcza zgodność mówienia ze zwyczajami językowymi odbiorców wypowiedzi - wszystko to są skomplikowane wskaźniki osobowości mówiącego. Jedną z doniosłych funkcji języka jest stałe powiadamianie społeczeństwa o psychologicznym statusie każdego z jego członków.

Kulturowa doniosłość form językowych przejawia się na poziomie znacznie głębszym niż poziom jawnych wzorów kulturowych. Zmiany językowe dokonują się w innym tempie niż zmiany kulturowe, które są na ogół gwałtowniejsze.

Słownictwo jest bardzo czułym wskaźnikiem kultury, a zmiany znaczenia, zanikanie starych słów oraz tworzenie i zapożyczanie nowych zależą od historii kultury.

6

---