DEFINIOWANIE

1. Części definicji

Definicja wyrażenie W jest to zdanie, które stwierdza, co jest sensem wyrażenia W.

Definicja składa się z trzech zasadniczych części: definiendum (czyli wyrażenia, które jest definiowane), definiensa (czyli wyrażenia definiującego) i łącznika definicyjnego.

Fortepian jest to chordofon uderzany klawiszowy.

definiendum łącznik definicyjny definiens

Wyrażenie, które za pomocą definicji ma być zdefiniowane - to inaczej glosa.

2. Rodzaje definicji

2.1. Definicje analityczne, regulujące i arbitralne

Definicje służą albo do zdawania sprawy z tego, jaki jest zastany sens wyrażenia, albo do modyfikacji sensu, albo - do wprowadzenia do danego języka nowego wyrażenia.

Definicja analityczna (resp. referująca) wyrażenia W jest to definicja, która w intencji definitora zdaje sprawę z zastanego sensu wyrażenia W.

Definicja regulująca (resp. modyfikująca) wyrażenia W jest to definicja, która w intencji definitora zmienia zastany sens wyrażenia W.

Definicja arbitralna jest to definicja, która w intencji definitora nadaje sens nowemu (w danej terminologii) wyrażeniu bądź zmienia całkowicie sens zastany.

Definicja:

„Fortepian jest to chordofon uderzany, klawiszowy.”

jest analityczna. Z kolei definicja:

„Fortepian jest to chordofon uderzany klawiszowy produkcji niemieckiej lub francuskiej”

to definicja modyfikująca - definiens wskazuje inny sens wyrażenia „fortepian” niż sens zastany.

W języku polskim nie ma wyrażenia:„Pianofort”. Dlatego definicja:

„Pianofort jest to fortepian z plastikowymi strunami”

byłaby definicją arbitralną.

2.2. Definicje konotacyjne, denotacyjne i «mieszane»

Ze względu na rodzaj wskazywanego sensu, który z intencji definitora definicja ma wskazywać, definicje można podzielić na konotacyjne, i denotacyjne.

Definicja konotacyjna wyrażenia W jest to definicja, która wskazuje konotację wyrażenia W.

Definicja denotacyjna wyrażenia W jest to definicja, która wymienia elementy denotacji wyrażenia W.

Wszystkie podane wyżej definicje są konotacyjne. Denotacyjna jest np. następująca definicja terminu „kompozytor Młodej Polski”:

„Kompozytor Młodej Polski jest to: Grzegorz Fitelberg, Mieczysław Karłowicz, Ludomir Różycki, Apolinary Szeluto lub Karol Szymanowski.”

Zdarzają się definicje, które część sensu wskazują poprzez konotację, a część - poprzez denotację. Przykładem takiej definicji jest definicja indukcyjna. Definicja indukcyjna definiuje pewien zbiór. Czyni to tak, że wskazuje jeden wybrany element danego zbioru, a pozostałe elementy - definiuje poprzez wskazanie relacji, w jakiej powstają do innych elementów tego zbioru. Na przykład zbiór liczb naturalnych można zdefiniować, wskazując jeden element tego zbioru (tj. liczbę 1) oraz relację, w której dowolny przedmiot musi pozostawać w stosunku do pewnego elementu zbioru liczb naturalnych, aby także należeć do tego zbioru (jest to relacja bycia-więkscym-o-1). Mamy więc:

(i) 1∈N;

(ii) dla każdego x: Jeżeli x ∈N, to (x+1) ∈N

Specyficznym rodzajem definicji indukcyjnej jest definicja werbalno-ostensywna (zob. niżej).

2.3. Definicje realne i nominalne

Definicja nominalna wyrażenia W jest to definicja, w której wyrażenie W występuje w supozycji materialnej.

Definicja realna wyrażenia W jest to definicja, w której wyrażenie W występuje w supozycji normalnej.

Przypomnijmy wskazaną na początku definicję „fortepianu”:

„Fortepian jest to chordofon uderzany, klawiszowy”.

Jest to definicja realna. Definicją nominalną byłaby definicja następująca:

„Wyrażenie „fortepian” znaczy tyle, co wyrażenie „chordofon uderzany, klawiszowy””.

2.4. Definicje dystynktywne i kontekstowe

Te rodzaje definicji wyróżnia się ze względu na relację glosy do definiendum

Definicja dystynktywna wyrażenia W jest to definicja, w której wyrażenie W jest identyczne z definiendum.

Definicja kontekstowa wyrażenia W jest to definicja, w której wyrażenie W jest częścią właściwą (członem) definiendum.

Oto przykład definicji kontekstowej wyrażenia „kompozytor”:

„Osoba O jest kompozytorem, gdy osoba O jest autorem co najmniej jednego utworu muzycznego”

Wcześniej omawiane definicje - to definicje dystynktywne.

2.5. Definicje identycznościowe i ekwiwalencyjne

Definicja identycznościowa wyrażenia W jest to definicja wyrażenia W, w której funktorem głównym jest funktor dwuargumentowy „jest to” lub jakiś jego synonim, i która stwierdza, że desygnatami wyrażenia występującego w pierwszym argumencie funktora są wszystkie i tylko desygnaty wyrażenia drugiego argumentu funktora.

Definicją identycznościową jest definicja:

„Fortepian jest to chordofon uderzany, klawiszowy”.

Definicja ekwiwalencyjna wyrażenia W jest to definicja wyrażenia W, w której łącznikiem jest konektyw dwuargumentowy „gdy” (lub jakiś jego synonim), i która stwierdza, że coś jest desygnatem wyrażenia W zawsze i tylko, gdy spełnia warunek z następnika tej równoważności.

a definicją ekwiwalencyjną jest definicja:

„Osoba O jest kompozytorem, gdy osoba O jest autorem co najmniej uednego utworu muzycznego”.

2.6. Definicja werbalna i werbalno-ostensywna

Wszystkie omówione dotychczas definicje były definicjami werbalnymi, tj. wskazującymi sens wyłącznie za pomocą środków językowych. W naukach empirycznych występują jednak pewne terminy, których sensu nie da się wskazać bez odwołania się do środków pozajęzykowych - tylko sprzężenie ich z pewnymi czynnościami pozajęzykowymi zapewnia im, mówiąc ogólnikowo, kontakt z empirią.

Definicja werbalno-ostensywna jest zdaniem połączonym ze wskazaniem desygnatu danego terminu. (Za odmianę definicji werbalno-ostensywnej można też uznać zapisane zdanie wraz z umieszczonym obok obrazem przykładowego desygnatu.) W wypadku definiowania nazw ogólnych procedura definiowania powinna obejmować wskazanie wielu różnych przykładowych desygnatów definiowanego terminu, a także wskazanie przykładów negatywnych. Pozytywne przykłady powinny przy tym być od siebie maksymalnie różne, a przykłady negatywne - maksymalnie podobne do przykładów pozytywnych.

3. Kryteria poprawności definicji

Kryteria poprawności definicji pozwalają odróżnić dowolne zdanie wskazujące sens jakiegoś wyrażenia od zdania, które ów sens wskazuje prawidłowo. Kryteria, jakie definicja ma spełniać, zależą od intencji osoby definiującej: inne są dla definicji analitycznych (referujących), inne dla regulujących, inne - dla arbitralnych.

3.1. Wobec definicji analitycznych stawia się wymóg adekwatności.

Definicja analityczna konotacyjna wyrażenia W jest adekwatna, gdy denotacja jej definiensa pokrywa się z denotacją uniwersum (definiens i definiendum to nazwy zamienne).

Wymóg adekwatności jest złamany przez definicje zawężające, rozszerzające, zazębiające i rozsuwające. Definicja rozszerzająca - jest to definicja, w której denotacja definiendum zawiera się w denotacji definiensie. Definicja zawężająca - jest to definicja, której denotacja definiensa zawiera się w denotacji definiendum. W definicji zazębiającej - denotacje definiendum i definiens krzyżują się. Definicja rozsuwająca - to definicja, w której denotacja definiens nie ma żadnych elementów wspólnych z denotacją definiendum.

Załóżmy, że adekwatną definicją wyrażenia „batuta” jest definicja:

„Batuta jest to pałeczka dyrygenta”.

Względem tej definicji definicją zawężającą byłaby np. definicja:

„Batuta jest to pałeczka wybitnego dyrygenta”

Definicją rozszerzającą byłaby np. definicja:

„Batuta jest to pałeczka lub ręka dyrygenta ”

Definicją zazębiającą byłaby definicja:

„Pałeczka jest to coś, czym posługuje się wybitny dyrygent”

Definicją rozsuwającą byłaby np. definicja:

„Batuta jest dyrygowaniem pałeczką”.

3.2. Definicjom regulującvym stawia się wymóg kolokacyjności.

Definicjom regulującym stawia się wymóg kolokacyjności.

Wymóg kolokacyjności formułowany jest dla definicji (regulujących) wyrażeń nieostrych.

Definicja regulująca całkowita wyrażenia nieostrego W jest kolokacyjna, gdy wyznacza ostre granice denotacji w obrębie zakresu nieostrości wyrażenia W. Definicja regulująca wyrażenia nieostrego jest niekolokacyjna, gdy ustala granice sensu poza tym zakresem.

3.3. Definicjom stawia się wymóg inteligibilności

Zgodnie z wymogiem inteligibilności definicja (tj. wszystkie wyrażenia definiensa) powinna być zrozumiała dla użytkownika, do którego jest kierowana. Definicja jest nieinteligibilna, gdy nie spełnia tego warunku.

Nieinteligibilną definicją wyrażania „wiersz archilochijski” dla przeciętnego użytkownika języka polskiego byłaby np. definicja:

„Wiersz archilochijski jest to wiersz złożony z akalektycznej tetrapodii i ityfallika oddzielonych dierezą”

3.4. Definicjom stawia się wymóg komutacyjności

Wymóg komutacyjności jest spełniony, gdy ani w definiensie danej definicji, ani w żadnej z definicji członów definiensa (np.) nie występuje wyrażenie definiowane. Definicja niekumutacyjna - to definicja obarczona błędem błędnego koła.

Błędnym kołem (pośrednim) jest obarczony np. następujący zestaw definicji:

„Batuta jest to pałeczka dyrygenta”

„Dyrygent jest to ktoś posługujący się batutą”.

3.5. Przy definiowaniu należy ujawnić swoje intencje.

Gdy ktoś formułuje definicję, powinien zaznaczyć (za pomocą odpowiedniego wyrażenia), czy definicja jest analityczna, czy też regulująca, arbitralnaitp. Tylko pod tym warunkiem da się ocenić jej poprawność.

Są pewne konteksty pragmatyczne, które nie pozostawiają wątpliwości co do intencji definitora. Na przykład w słownikach i encyklopediach spodziewamy się zawsze definicji rerferujących.

Bywa jednak i tak, że nie potrafimy rozstrzygnąć intencji bez «podpowiedzi» ze strony osoby definiującej. Stąd postulat, aby typ definicji - ze względu na swój zamiar - osoba definiująca sygnalizowała odpowiednim wyrażeniem. Na przykład definicje arbitralne można by standardowo rozpoczynać od partykuły „Niech...”, a definicje regulujące - od zwrotu „Niech odtąd...”.

Glosa nie we wszystkich definicjach jest tożsama z definiendum - stąd wprowadzone rozróżnienie.

---