Kolonializm w początkach XIX wieku
1. Kierunki i charakter brytyjskiej ekspansji kolonialnej.
W pierwszej połowie XIX stulecia ekspansja kolonialna Wielkiej Brytanii skierowana była w zasadniczej mierze na ugruntowanie swoich wpływów w Indiach. Dla realizacji swoich celów kolonialnych już w wieku XVII powstała Kompania Wschodnio Indyjska. Początkowo była to organizacja handlowa mająca prowadzić zakup i sprzedaż surowców, oraz dostarczać na rynek indyjski gotowe wyroby przemysłu angielskiego. Jednak pod koniec osiemnastego wieku instytucja ta zaczęła tracić czysto handlowy charakter przekształcając się w organizację o charakterze paramilitarnym, której nadrzędnym celem było poszukiwanie nowych terytoriów i administrowanie nimi.
Dużym ułatwieniem w realizacji celów kolonialnych było rozbicie Indii na szereg samodzielnych państw, bardzo często zwaśnionych z sobą. Wielka Brytania zawierała z tymi państwami tak zwane umowy subsydialne, które ograniczały ich suwerenność. W mniej lub bardziej świadomy sposób państewka te stawały się narzędziem realizacji kolonialnej polityki brytyjskie, umowy subsydialne zostały podpisane między innymi z Hajdarabadem i Marathu.
W listopadzie 1803 wojska angielskie wkroczyły do Delhi, a następnie zdobyły Cejlon. Jednym z najbardziej spektakularnych osiągnięć pierwszej połowy XIX wieku był zakup w roku 1819 przez przedstawiciela Kompanii Wschodnioindyjskiej Thomasa Stanforda Raffelsa wyspy Singapur. Zbywcą tej ziemi był sułtan Dżohoru.
Realizując politykę ekspansji kolonialnej Brytyjczycy prowadzili wojny z państwami, których władcy nie zamierzali poddawać się koronie. Ustanowienie protektoratu nad Napalem nastąpiło dopiero po przegranej wojnie w roku 1824. Czterdzieści lat trwało podporządkowanie emiratu Sindu. Walki o tę prowincję rozpoczął gen Arthur Wellesley już w 1803 roku, pomimo zwycięstw nad armią emiratu nie zdołał opanować stolicy kraju, nastąpiło to dopiero w roku 1838. Na prowincji walki trwały do roku 1843, zakończyło je dopiero rozbicie trzydziesto tysięcznej armii emiratu przez barona Roberta Cornelis Napier. Równie trudne do opanowania okazało się państwo Sikhów Pendżab. Rądzący pod koniec osiemnastego stulecia Pendżabem maharadża Randżit Sing najpierw doprowadził do zjednoczenia kraju, a następnie prowadził politykę poszerzania swoich posiadłości. Po jego śmierci doszło do dyfuzji kraju, liczne walki wewnętrzne ułatwiły Brytyjczykom podbój. Siły militarne Kompanii Wschodnioindyjskiej w roku 1845 pokonały armię Pendżabu, utworzono marionetkową Radę Regencyjną, właściwą władzę sprawowali dowódcy angielskich sił okupacyjnych. Ostatecznie Pendżab został całkowicie opanowany w roku 1849, wtedy to posiadłości brytyjskie zaczęły graniczyć z Afganistanem.
Do roku 1870 posiadłości brytyjskie w Indiach wynosiły 4 860 000 km2, zamieszkiwało je około 160 mln. mieszkańców, 3/5 tego olbrzymiego terytorium zajmowały posiadłości angielskie, na pozostałej części istniało szereg formalnie niezależnych państw de' facto powiązanych różnymi zależnościami politycznymi. Zarządzanie zorganizowano w sposób następujący: na czele Indii stał wicekról otoczony angielskimi urzędnikami, w prowincjach dopuszczano do stanowisk także hindusów. Powyższy sposób zarządzania Indiami wprowadzony został w roku 1850.
Dużym ułatwieniem w sprawowaniu władzy były bardzo duże różnice językowe i kulturalne wśród Hindusów, czynniki te w myśl rzymskiej zasady divide et impera były skutecznie wykorzystywana.
Drugim po Indiach krajem kontynentu Azjatyckiego na który, ukierunkowana była ekspansja kolonialna były Chiny. Kraj ten w początkach dziewiętnastego stulecia znajdował się w głębokich strukturach feudalnych. Władzę sprawowała dynastia Ts'ing (Qing). Penetracja handlowa była bardzo utrudniona ze względu na to, że od roku 1757 cesarz wydzielił tylko jedno miasto, które posiadał koncesje na handel z zachodem. Był nim Kanton. Monopolizacja była posunięta do tego stopnia, że tylko jedna organizacja kupiecka o nazwie Ko-Hong posiadała cesarską licencje na handel z krajami zachodnimi. Angielskie organizacje kupiecki wywierały silny nacisk na rząd, by prowadził w taki sposób swoją politykę w Chinach, która doprowadziłaby do jak najdalej idącej liberalizacji handlu.
Jednym z towarów importowanych w dużych ilościach na rynek chiński było opium. Handel tym narkotykiem był zakazany od 1725 roku, co jednak nie przeszkadzało najpierw Kompanii Wschodnioindyjskiej a następnie innym przedstawicielstwom handlowym czerpać z tego procederu olbrzymie zyski. Ponieważ nielegalny handel opium dezorganizował i tak słabą gospodarkę Chin, komisarz kantonu Lin -Tse-sü wydał zdecydowaną walkę kontrabandzie. W marcu 1839 rok skonfiskowano i spalono 20 skrzyń opium należących do obywateli angielskich. Pomimo gotowości władz chińskich do uregulowania strat wynikających ze zniszczenia narkotyku władze angielskie w listopadzie 1839 wydały rozkaz zaatakowania floty wojennej Chin w pobliżu Kantonu przez okręty brytyjskiej marynarki wojennej. Był to początek wojny, która nazwana została pierwszą wojną opiumową. Rząd brytyjski rozkazał wojskom brytyjskim stacjonującym w Indiach wykonać uderzenie lądowe. Ostatecznie działania wojenne zakończyły się wiosną 1842 roku. W miejscowości Nankin przystąpiono do rozmów pokojowych. Strona brytyjska uzyskała bardzo istotne korzyści, wołdze Chin zobowiązały się do poszerzenie strefy handlu o miasta Amoj, Fuczou, Ning-po, i Szanghaj. Hongkong stał się własnością korony brytyjskiej. Zliberalizowany został handel, kupcy chińscy otrzymali nieograniczone prawo wymiany handlowej, Chiny zobowiązały się również do zapłacenia 21 mln $ odszkodowań. W kwocie tej ujęto koszty wojny, a także starty powstały wskutek skonfiskowania opium. Wynegocjowany tekst traktatu z Nankin podpisano na pokładzie brytyjskiego okrętu wojennego „Cornwallis” w dniu 29 sierpnia 1842 roku.
Pierwsza wojna opiumowa kończyła się wielkim sukcesem korony brytyjskiej. Nie tylko zdołano pogłębić proces rozkładu cesarstwa chińskiego, ale uzyskać znaczne korzyści w stosunku do pozostałych mocarstw, których interesy ścierały się na terenie Chin.
Penetracja Afryki przez Wielką Brytanię rozpoczęła się w roku 1806, kiedy to zdobyto od Holandii Kraj Przylądkowy. Panowanie brytyjskie w Afryce Południowej wzmocnił kongres wiedeńskie, którego postanowieniem Anglia przejęła pełną kontrole nad Krajem Przylądkowym. Po holendrach Anglicy odziedziczyli fort Kapsztad oraz licznych potomków kolonistów holenderskich zwanych Burami. Zasadniczym źródłem utrzymania Burów było w owym czasie rolnictwo, gdzie produkcja oparta była na pracy niewolniczej Afrykanów - głównie plemion Bantu. Konflikt białych osadników z władzami angielskimi zaistniał w roku 1833, to jest w chwili zniesienia niewolnictwa. Trzy lata później społeczność burska przystąpiła do penetracji kontynentu w kierunku północnym, a ściślej pomiędzy rzekami: Pomarańczową i Vall. Zamieszkujące te tereny plemiona Basuto i Matable zostały wyparte, a na tych ziemiach zorganizowano nową kolonie Burską Oranię. Następnie ekspansje skierowano na Natal i Transwal tocząc ciężkie walki z Zulusami. Na terenach tych powstała kolejna kolonia Burska Transwall.
Oprócz Afryki południowej Brytyjczycy zajęli również niewielki obszar w rejonie Gambii i Złotego Wybrzeża. Posiadłości te leżały w sąsiedztwie państwa Ashanti (teren obecnej Ghany), niechętnemu obcej obecności. Powodowało to wieloletnie walki, dopiero w roku 1817 Kompania Kupiecka zawarła pierwsze porozumienie z Ashanti. Ten kierunek polityczny kontynuował przedstawiciel rządu angielskiego Joseph Dupuis prowadząc negocjacje w stolicy kraju Kumasi. W tym czasie gubernator Charles MacCarthy sprawujący władzę w Sierra Leone prowadził intensywny rozwój kolonii. W 1822 roku zamieszkiwało tam już 22 tyś osadników. Szybki wzrost osadnictwa spowodował, że państwo Ashanti zaczęło prowadzić działania wojenne przeciwko osadnikom. W bitwie pod Bonsaso (1824r) niewielkie siły angielskie zostały rozbite a gubernator MacCarthy poległ. Choć wojska Ashanti zostały rozbite w rok później, to rząd brytyjski podjął decyzję o wstrzymaniu poszerzania posiadłości skupiając się na umocnieniu dotychczasowego stanu posiadania.
Zwiększenie stanu posiadanie na Złotym Wybrzeżu osiągnięto po odkupieniu od Danii Johannesburga, co nastąpiło w roku 1850.
Rozrost terytorialny posiadłości brytyjskich powodował kolejne zbrojne wystąpienia państwa Ashanti. Zmierzch tego silnego i wojowniczego państwa afrykańskiego nastąpił dopiero w latach 1873-1874. Z metropolii przysłano gen. Garneta Wolseleya wraz z bardzo dobrze wyszkoloną i wyposażoną brygadą liczącą ok. 2500 żołnierz, którą wspomagały afrykańskie siły pomocnicze liczące ok. 5000. Wolseleley szybko zdobył Kumasi i rozpoczął pertraktacje pokojowe. Traktat podpisano w miejscowości Fomena, nakładał on na Ashanti odszkodowania, które okazały się większe niż możliwości kraju. Ponadto Brytyjczycy uzyskali duże przywileje handlowe.
2. Kierunki kolonizacji francuskiej.
Po roku 1815 politykę kolonialna Francji zapoczątkował Karol X. Celem agresji była Algieria. Algieria była państwem niepodległym, już w XVII w usamodzielniła się od Turcji. Podczas rewolucji Francja zakupiła w Algierii zboże, za które nie zapłaciła. Oficjalnym pretekstem do rozpoczęcia działań wojennych było spoliczkowanie konsula francuskiego, przez deja Husseina Paszę, co Karol X uznał za wystarczający pretekst do rozpoczęcia wojny.
Jej właściwe przyczyny leżały jednak w sytuacji wewnętrznej Francji, szybkie sukcesy kolonialne mogły być elementem wzmacniającym pozycję Króla. Już w
w maju 1830 roku rozpoczęła się wojna, a w lipcu tegoż roku zdobyto stolice kraju Algier. Był to sukces, aczkolwiek nie oznaczający końca podboju kraju. Dalszy, bardzo intensywny podbój Algierii rozpoczyna się po roku 1840, kiedy na tron francuski wstępuje Ludwik Filip. Za jego panowania głównym architektem polityki kolonialnej staje się Guizot. Polityk ten będący ministrem spraw zagranicznych a następnie premierem preferował wysiłki zmierzające do całkowitego opanowania Algierii. W tym samym czasie rozpoczęto umacniać swoją obecność w Gabonie, objęto także w posiadanie archipelag Markizów i ogłoszono protektorat nad wyspą Thaiti leżąca w Polinezji.
Po wycofaniu się Napoleona Bonapartego z Egiptu, na mocy traktatu zawartego w roku 1801, państwo to wracało pod zwierzchnia władzę Turcji. Zasada ta została utrzymana w traktacie pokojowym miedzy Francją a Anglią. Nie mniej jednak Francja cały czas zainteresowana była utrzymaniem swoich wpływów w tym kraju.
Bardzo istotnym wydarzeniem w dziewiętnastowiecznej historii Egiptu miał przyjazd Muhammada Alego. Był to dowódca wojskowy, który zdobył sławę dowodząc albańskim pospolity ruszeniem, do Egiptu ściągnął go Sułtan jeszcze w okresie walki z Francją. Równie skutecznie prowadził działania przeciwko Anglii w roku 1807. Dwa desanty brytyjskie, które lądowały w rejonie Aleksandrii i Rosety zostały przez jego wojska rozbite. W roku 1811 Muhammad Ali po zdławieniu powstania bejów mameluckich został niepodzielnym władcą Egiptu. Pod jego panowaniem przeprowadzono w Egipcie wiele reform administracyjnych, ekonomicznych i wojskowych. Tym samym wyprowadzono kraj z przeżytków feudalizmu. Mecenatem państwa objęta była edukacja, początkowo kładziono nacisk na rozwój szkolnictwa średniego, kształcenie młodzieży egipskiej na poziomie akademickim odbywał się w renomowanych uczelniach francuskich. Zreformowano zostały siły zbrojne. Początkowo Muhammad zatrudniał instruktorów francuskich, następnie otworzono własną szkołę oficerską. Sprzęt i uzbrojenie zakupywano poza granicami. W dość szybkim czasie stworzona została silna i sprawnie dowodzona armia. Ali w latach trzydziestych prowadził bardzo ekspansjonistyczną politykę. Pierwszy jego celem był podbój leżącego na dzisiejszych terenach Arabii Saudyjskiej państwa Wohanbitów. Do roku 1831 Egipt podbił Syrie, Liban i Palestynę. Wzrost potęgi Egiptu wywołał rekcję ze strony Turcji, pretekstem do wojny z Egiptem było odmówienie przez to państwo uznania traktatu handlowego Turcji z Anglią. Brytyjczycy, którzy nie życzyli sobie silnego i sprzymierzonego z Francja Egiptu udzielili Turcji wsparcia politycznego i militarnego. Efektem koalicji angielsko-tureckiej była utrata zdobyczy na Bliskim Wschodzie i powrót do granic z początku lat trzydziestych. Całkowita utrata przyłączonych przez Alego państw nastąpiła w roku 1841. Po śmierci Muhammada władzę w Egipcie objął probrytyjsko nastawiony Abbas Pasza, wtedy to Anglicy zbudowali połączenie kolejowe Aleksandria-Kair i uzyskali dość korzystne koncesje handlowe. W roku 1854 namiestnikiem Egiptu zostaje nastawiony profrancusko Said. W kilka miesięcy po objęciu rządów wydał daleko idąca w skutkach decyzję, na podstawie której, jego przyjaciel francuz Ferdynand de Lessepes rozpoczął budowę kanału sueskiego zakończoną 16 listopada 1869 roku. W tym okresie czasu Anglicy zdali sobie doskonale sprawę ze znaczenia strategicznego i ekonomicznego nowego szlaku wodnego. Od tej pory rozpoczyna się ostra rywalizacja brytyjsko-francuska o wpływy w Egipcie.
W wielkim wyścigu o dominacje nad Indiami Francuzi zostali wyeliminowani przez Brytyjczyków. W związku z tym gubernator Kompanii Indii Wschodnich Joseph Francis Dupleix już w 1749 roku wysłał delegację handlową do Wietnamu z zadaniem przeprowadzenia oceny politycznej i handlowej. Wsparcie dla działań politycznych stanowiły liczne misje katolickie, istniejące już od końca osiemnastego stulecia.
Francuska działalność kolonizacyjna w tej strefie świata nasila się dopiero w okresie panowania Ludwika Filipa. Sprowadza się ona jednak do ochrony misji katolickich w Wietnamie. Między innymi w roku 1847 francuska marynarka wojenna w odwet za aresztowanie francuskich misjonarzy ostrzelała Da Nang. Imperialna polityka Francji nasila się za panowania Napoleona III. Cesarz powołał do życia komisję kochinchińską, która na podstawie ważnego jeszcze traktatu zawartego 1787 z Wietnamem miała określić priorytety polityki francuskiej w Indochinach. W tym samym czasie doszło do zabicia hiszpańskiego biskupa katolickiego Jose Mari Diaza. Zarówno Francja jak i Hiszpania zdecydowały się na wysłanie do Wietnamu ekspedycji karnej. We wrześniu 1858 roku francuski korpus ekspedycyjny rozpoczął działania wojenne zdobywając dość szybko Da Nang, po czym rozpoczęto kontynuować marsz w kierunku Hue. Trudne warunki klimatyczne spowodowały dużą zachorowalność żołnierzy francuskich na choroby tropikalne. Dopiero w lutym 1859 udał się opanować Sajgon. Pokój pomiędzy stronami konfliktu podpisany został dopiero 5 czerwca 1862 roku. Na jego mocy Francja otrzymałam wschodnie prowincje Kochinchiny wraz z Sajgonem, Wietnam zobowiązał się do zapewnienia swobody wyznawcą religii katolickiej, zapłacenia kontrybucji, a co najważniejsze do nie odstępowania żadnej cześć kraju innemu państwu bez zgody Paryża. W tym samym czasie wzrosła zainteresowanie Francji Kambodża. Sprawujący władzę król Norodom obawiał się w równym stopniu ekspansji Wietnamu i bardzo silnie powiązanego z Wielką Brytanią Syjamu. Dla tego też, wynegocjowanie francuzom układu, który ustanawiał ich protekcje nad Kambodżą nie nastręczało zbyt wielu trudności. Traktat ten został oprotestowany przez Wielką Brytanię i Syjam.
3. Kierunki rosyjskiej ekspansji kolonialnej.
Rosyjska ekspansja kolonialna w pierwszej połowie XIX stulecia ukierunkowana była na całkowite podporządkowanie sobie Transkaukazji, oraz powiększania swego posiadania w Azji Środkowej i na dalekim wschodzie. W końcu XVIII wieku pomiędzy Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim znajdowały się następujące państwa: Królestwo Gruzji Wschodniej, Królestwo Imeretii, Księstwa: Gurii, Megrelii, Swanetii i Abchazji. Królestwo Wschodniej Gruzji od wybrzeży Morza Kaspijskiego oddzielały Chanaty Azerbejdżańskie zależne od Persji. O swoją dominację w tym rejonie świata Rosja rywalizował z Persją i Turcją.
Zagrożenie tureckie i perskie skłoniło władców gruzińskich do szukania politycznej i militarnej pomocy Petersburga. W okresie panowania Katarzyny II Gruzja Zachodnia choć formalnie była państwem niepodległym, to znajdowała się pod silnym wpływem Konstantynopola, Gruzja Wschodnia, która również zachowała elementy niezawisłości, coraz bardziej uzależniała się od Petersburga. Choć w ostatnim ćwierćwieczu osiemnastego stulecia w rejonie Transkaukazji panował pokój to sytuacji polityczna i militarna nie należał do stabilnych. Dodatkowym czynnikiem osłabiającym państwa gruzińskie były ustawiczne napady górali dagestańskich. Sprawujący władzę król Herakliusz II nadal zabiegał o współpracę z Rosją, która obawiając się wybuchu konfliktu na bliskim wschodzie odmówiła współpracy militarnej i politycznej z Gruzja. Stan obojętności rosyjskiej wobec Wschodniej Gruzji nie trwał jednak długo. Traktat o protektoracie podpisany został 24 lipca 1783 r, w imieniu Katarzyny II podpisał go książę Paweł Potiomkin, natomiast w imieniu Herakliusz II książę Iwan Bagrationi i książę Garsewane Czawczawadze. Rosja zobowiązywała się utrzymywać na terenie Gruzji stały kontyngent wojskowy w sile 2000 tysięcy żołnierzy, w zamian władca Gruzji zobowiązał się, że każdy jego potomek ubiegający się o tron będzie musiał uzyskać specjalną inwestyturę z Petersburga, oraz złożyć przysięgę na wierność carowi. Gruzja zrzekała się również prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej, nie było jej bowiem wolno zawierać umów i traktatów z państwami trzecimi bez zgody Rosji.
Politykę zagraniczną Gruzji próbował przeorientować król Jerzy XII. Wbrew traktatowi z roku 1783 rozpoczął on pertraktacje z Turcją i Persją, obydwa te państwa zainteresowane były ustanowieniem protektoratu. Zaniepokojony tym Petersburg zgodnie z obowiązującym traktatem skierował do Gruzji swoje wojska, nad którymi dowództwo objął gen. Łazariew. Zaznaczyć należy, że polityka Jerzego XII nie była spójna. Z jednej strony prowadził rozmowy z Persją i Turcją , z drugiej natomiast czynił zabiegi by Petersburg zaaprobował kandydaturę jago syna Dawida jako następcę tronu. W zamian za utrzymanie na tronie gruzińskim dynastii Bagratydów Jerzy XII proponował włączenie kraju do Rosji na zasadach autonomii, którą miał zapewniać oddzielny rząd, domagał się również autokefalii dla prawosławnego Kościoła Gruzińskiego. Działania króla spotkały się z oporem części społeczeństwa. Opozycją antyrosyjską kierował Salomon Leonidzie, jego program zakładał natychmiastową koronacje królewicza Dawida bez zgody Rosji, co w praktyce oznaczało wypowiedzenie traktatu z roku 1783 r. Reakcja rządzonej przez Pawła I Rosji był szybka, 16 lutego 1801 roku odczytano w katedrze w Tbilisi manifest carski o aneksji Gruzji Wschodniej w skład państwa carów. Decyzja ta została utrzymana w mocy przez wstępującego na tron Aleksandra I. Fakt aneksji państwa, a zwłaszcza forma wykonania tej decyzji, stanowił podstawę do kształtowania się nastrojów antyrosyjskich nawet u tej części arystokracji gruzińskiej, która zaliczała się do zwolenników orientacji prorosyjskiej. Niechęć do Rosjan pogłębiał nieudolna i typowo kolonialna polityka realizowana przez namiestnika Petersburga gen. Knoringa i jego zastępcy do spraw cywilnych Kowalewskiego. Nastroje poprawił nieco fakt mianowania na miejsce gen. Knoringa gen. Pawła Cyjanowa (Ciciszwili) wywodzącego się z arystokratycznej rodziny kaukaskiej choć już zrusyfikowanej. Do pierwszego powstania antyrosyjskiego doszło we wrześniu 1802, kiedy to grupa składająca się głownie ze szlachty i arystokracji próbowała opanować Tbilisi. Poczynania patriotów wschodnio gruzińskich popierane było przez niezależną Imeretię rządzoną przez Solomona II. Do kolejnych zrywów powstańczych doszło w roku 1804 w Kartlii, oraz w latach 1812-1813 w Kachetii. Rok wcześniej władze Rosji postanowiły zlikwidować autokefalie kościoła gruzińskiego i ściśle połączyć go z cerkwią rosyjską. Proces ten zakończył się w roku 1817, kiedy to egzarchą Gruzji został rodowity Rosjanin.
Kolejnym krokiem Rosji na drodze do opanowania Gruzji było uznanie protektoratu Aleksandra I przez władcę Imeretii Salomona II w roku 1804. Do podjęcia takiej decyzji skłonił Salomona II fakt podporządkowanie się Rosji księstwa Megrelii. Ze wszystkich księstw gruzińskich najpóźniej w posiadanie imperium carskiego weszło maleńkie księstwo Swanetii. Inkorporacje tego położonego w górach państewka nastąpiła w roku 1859. Ta długa, w porównaniu z innymi państwami gruzińskimi samodzielność miała swoje podłoże w braku zainteresowania administracji carskiej tym skrawkiem Kaukazu.
W opanowaniu całej Transkaukazji duże znaczenie dla Rosji miał podział religijny, oraz polityka wewnętrzna jaka prezentował namiestnik Kaukazu i jednocześnie dowódca wojsk rosyjskich w tym rejonie książę Michał Woroncow. Ludność zamieszkująca Dagestan w zdecydowanej większość wyznawał islam. W początkach dziewiętnastego wieku wśród sunnitów coraz bardziej popularny stawał się miurydyzm głoszący dżihad. Dżihad skierowany był przeciwko wszystkim katolikom, więc i tym Gruzinom którzy wyznawali prawosławie. Największe natężenie walk prowadzonych przez dagestańczyków miało miejsce w latach 1834-1850, kiedy miurydami kierował przywódca o nazwisku Szamil. Dżihad, jak każda wojna religijna prowadzona była z niebywałym okrucieństwem. Wojownicy dagestańscy oprócz działań skierowanych przeciwko armii rosyjskiej dopuszczali się licznych gwałtów z mordami włącznie na chrześcijanach gruzińskich, co powodowało, że wojska carskie traktowane były jak obrońcy.
Wspomniana polityka Woroncowa polegała na zjednaniu dla imperium szlachty i arystokracji gruzińskiej poprzez nadawanie im stanowisk w wojsku i administracji, oraz hojnym rozdawnictwie ziemi. Dla przedstawicieli rodów mniej zamożnych sposobem na życie był kariera urzędnicza lub wojskowa. To prorosyjskie nastawienie potęgowała wdzięczność za obronę przeciw Turcji.
Szczególnie intensywną politykę kolonizacyjną prowadził Aleksander II. Nowo powstałe na początku XIX stulecia państwa: Buchara, Kokanda i Chiwa były celem ekspansji rosyjskiej. Oficjalnym pretekstem do interwencji zbrojnej były napady na karawany kupieckie. W rzeczywistości ekspansja rosyjska a Azji Środkowej miała bardziej globalny wymiar. Polityka rosyjska dla tego rejonu świata wypracowywana była w Departamencie Azjatyckim Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W gestii departamentu znajdowały się Bałkany, Azja i Daleki Wschód. Również wiele do powiedzenia w tej materii miało Ministerstwo Wojny. Po klęsce w wojnie krymskiej polityka na ternie Azji nabrała innego wymiaru, w latach 1859-1861 odbyto kilka istotnych narad państwowych nad kierunkami polityki azjatyckiej. Dla przesunięcia punktu ciężkości z południa Europy na Azję duży wpływ miało wyznaczenie na stanowisko szefa Departamentu Azjatyckiego MSZ gen. Nikołaja Ignatiewa. Ignatiew w roku 1856 został mianowany attache wojskowym w Londynie. Pobyt na placówce utwierdził go w przekonaniu, że głównym przeciwnikiem Rosji jest Wielka Brytania. Osłabienie wpływów brytyjskich można uzyskać li tylko poprzez zadanie jej ciosów w koloniach, co jest kluczem do dominacji Rosji na Bałkanach. Powrócono więc do planów opracowanych jeszcze w osiemnastym stuleciu. Zakładały one podjęcie ofensywy przeciwko Bucharze i Samarkandzie. Planom Ignatiewa sprzyjało Ministerstwo Wojny oraz gubernatorzy Orenburga i Syberii Wschodniej. Jedyną przeszkodą w urzeczywistnieniu tych planów był Aleksander II, który opowiedział się za politykę ministra sprawa zagranicznych Gorczakowa, preferującego utrzymywanie poprawnych stosunków z Londynem. Dopiero pod wpływem poparcie dyplomatycznego udzielonego przez Londyn powstaniu styczniowemu, Car podpisał w roku 1863 plan inwazji w Azji Środkowej opracowany w MSZ i MWoj.
Armia Kokandu została rozbita w trwającej od lipca do września 1864 roku kampanii. Przewaga w sprzęcie i uzbrojeniu była zbyt duża by Kokand mógł samodzielnie obronić swoją niepodległość. W czerwcu 1865 zdobyto Taszkient, rok później rozbita została armia emira Buchary. Widząc klęskę sąsiadów Chiwa poddała się pod protektorat Rosji. Nie oznaczało to jednak końca walk Rosji o panowanie w Azji Środkowej. Przewagę rosyjską niwelował do pewnego stopnia klimat i choroby. Do końca lat siedemdziesiątych XIX wieku Rosja objęła w swoje posiadanie dwie najważniejsze rzeki tego rejonu Azji - Amu-darię i Syr-darie, kraje, o których mowa była powyżej weszły w skład imperium jako prowincje lub posiadały quasi niezależność. Zbliżanie się Rosji do granic z Indiami wywołało zaniepokojenie Londynu. W roku 1875 podpisany został traktat graniczny z Japonią, na mocy którego Sachalin został uznany za nie podzielony.
4. Ścieranie się interesów mocarstw n terenie Chin i Japonii.
Około połowy osiemnastego wieku w handlu z Chinami dominowali Anglicy, wyprzedzając zdecydowanie Portugalie i Hiszpanie. Stosunkowo duża była obecność na rynku państwa środka kupców rosyjskich. Choć między obydwoma państwami dochodziło do dość licznych konfliktów zbrojnych, to Rosja jako pierwsza podpisała traktat handlowy z Chinami, miał to miejsce już w roku 1689 w Nerczyńsku. Pod koniec osiemnastego stulecia penetrację gospodarczą Chin rozpoczęły Stany Zjednoczone.
W początkach dziewiętnastego stulecia cesarstwo Chińskie zorganizowane było jeszcze w sposób typowy dla państw feudalnych, również na poziomie feudalnym funkcjonowałam gospodarka. O ile na wytwarzane tam produkty jak herbata, jedwab, porcelana popyt na rynkach europejskich i amerykańskich był duży, to sprzedaż wyrobów produkowanych w krajach europejskich był niewielki. Wymianę handlową utrudniały obostrzenia w jej prowadzeniu. Statki zachodnie mogły przypływać jedynie do Kantonu, a jedyną organizacją kupiecką posiadającą cesarską koncesje na handel z zagranicą był korporacja o nazwie Ko-Hong.
Pomimo tych wszystkich niedogodnie, kiedy to w roku 1833 parlament angielski zniósł monopol Kompanii Wschodnio-Indyjskiej na handel z Chinami coraz mocniejsze były naciski na rząd, by kierunkować politykę angielską na liberalizacje władz chińskich w tym zakresie.
Jedynym produktem bardzo dobrze sprzedającym się na rynku chińskim było opium. Choć handel tym narkotykiem był zakazany od roku 1729, to przynosił on Kompanii Wschodnio-Indyjskiej tak duże zyski, że nie zamierzano z niego rezygnować, tym bardziej, iż aprobował go rząd. Kiedy w marcu 1839 komisarz Kantonu Lin Tse-sü nakazał konfiskatę należących do kupców angielskich 20 tyś skrzyń opium i zniszczenie ich, rząd brytyjski wydał w dniu 3 listopada 1839 r., rozkaz swojej marynarce wojennej zaatakowania w rejonie Kantonu okrętów wojennych Chin. Były to początek pierwszej wojny opiumowej. Wiosną roku następnego do działań przeciwko Chinom przygotowano wojska lądowe stacjonujące w Indiach. W Anglii zwyciężył kierunek twardej polityki wobec państwa środka preferowany przez lorda H. Palmerstona, choć w styczniu 1841 podpisano rozejm, to wojna nie została zakończona. Wiosną 1842 roku na kontynent azjatycki kolejny angielski korpus ekspedycyjny. Szybkie zwiększania przez anglików wielkości swoich sił zbrojnych, oraz fiasko rozmów w sprawie zawiązania koalicji francusko-chińskiej, spowodowało, iż cesarz zgodził się na negocjację. Prowadzono je w miejscowości Nankin, a traktat został podpisany na pokładzie okrętu „Cornwallis” 29 sierpnia 1842 roku.
W traktacie nankińskim strona chińska zobowiązywała się do otwarcia oprócz Kantonu jeszcze czterech innych portów- to jest: Amoj, Fuczou, Ning-po i Szanghaju; znieść korporacje Ko-Hong, co dawało możliwość nieograniczonego zawierania umów handlowych kupcom angielskim. Cesarz odsprzedał Koronie wyspę Hongkong. Rząd Chiński miał ustalić i podać do publicznej wiadomości wysokość ceł i innych opłat przewozowych. Ponadto osiągnięto porozumienie w sprawie odszkodowań wojennych i rekompensat za zniszczone w roku 1839 opium. Traktat nankiński został poszerzony w roku 1843, kiedy to w dniu 8 października podpisano w Humenczai porozumienie w sprawie przyznania Wielkiej Brytanii Klauzuli najwyższego uprzywilejowania.
Po zakończeniu pierwszej wojny opiumowej również i Francja postanowiła zintensyfikować swoją politykę na ternie Chin. Jak już wspomniałem, pierwsze kontakty Paryż z administracją cesarską, reprezentowanego przez admirała Jena Baptysty Cecilla spełzły na niczym. Druga próba oficjalnego nawiązania stosunków gospodarczych miała miejsce w roku 1844. Ty razem Francje reprezentował Theodor de Legrenn, a jego misja zakończyła się powodzeniem. 21 października 1844 roku podpisano w miejscowości Whampoa traktat chinsko-francuski wzorowany na traktacie nankińskim, co dawało handlowcom francuskim takie same uprawnienia jakie posiadali Anglicy.
W tym samym okresie co Francja, swoją politykę wobec Chin zaktywizowały również Stany Zjednoczone. Na początku lat czterdziestych dziewiętnastego stulecia prezydenta USA John Tyler wysłał do Pekinu delegacje z Clebem Cushingiem na czele. Cushing, choć nie spotkał się bezpośrednio z cesarzem, zdołał wynegocjować bardzo wiele. Amerykanie nie tylko otrzymali te same przywileje, które posiadała Wielka Brytania i Francja, lecz poszli jeszcze dalej. Obywatele USA mogli na terenie Chin budować domy, szpitale, kościoły i zakładać cmentarze, oraz zatrudniać obywateli chińskich do nauki język. Amerykanów wyjęto spod jurysdykcji chińskiej, nawet w przypadku popełnienia zbrodni lub przestępstw pospolitych. Podejrzenia o popełnienie czynów przestępnych kierować miano do amerykańskich przedstawicielstw konsularnych. Tego typu przywilejów nie mieli ani Anglicy ani Francuzi.
Na osłabienie wewnętrzne Chin miało niebagatelny wpływ trwajże w altach 1850-1864 powstanie Tajpingów. Był to ruch polityczny skierowany przeciwko panującej dynastii Ts'ingów. Program polityczny Tajpingów był dość mglisty, nie mniej jednak zawierał on ograniczenia przywilejów państw obcych. Generalnie tak Wielka Brytania jak i Francja oraz USA wspierały rząd w Pekinie, Francuzi nawet czynnie, kiedy to w lutym 1855 roku wsparli wojska rządowe w walce o Szanghaj.
Generalnie wszystkie mocarstwa prowadzące politykę na terenie Chin zainteresowane były li tylko swoim interesem. W chwili, kiedy w roku 1856 władze chińskie aresztowały i straciły pod zarzutem nielegalnie prowadzonej działalności francuskiego misjonarza Augusta Chapdelaine, stosunki polityczne uległy zaostrzeniu. W tym samym czasie władze chińskie zatrzymały statek „Arrow” będący własnością armatora chińskiego, lecz pływającego pod banderą Honkongu. Powodem do zatrzymania było podejrzenia o uprawianie piractwa. Zdarzenie to zostało uznane przez konsula brytyjskiego jako zniewaga. Ogłoszono casus belli. Podobnie jak podczas pierwszej wojny opiumowej, tak i teraz, brytyjska flot wojenna ostrzelała Kanton. Ty razem Francja nie pozostała neutralna. Podpisane zostało porozumienie, na mocy którego, Francja i Anglia zobowiązywały się do wzajemnej pomocy militarnej.
W wyniku drugiej wojny opiumowej Wielka Brytania uzyskała dość istotną poprawę położenia politycznego. 26 czerwca 1858 podpisano traktat pokojowy w Tientsinie, (Tinjanie). Było to bardzo obszerne rozszerzenie traktatu z Nankin. Najistotniejszym osiągnięciem traktatu w Tiensinie było wymuszenie na Chinach możliwości nawiązania stosunków dyplomatycznych. Następnego dnia podpisano podobny traktat z Francja. Różnica polegała ta tym, że Francuskie przedstawicielstwa dyplomatyczne i konsularne miały w przeciwieństwie do angielskich status czasowy.
Na długotrwałych pertraktacjach chińsko- angielsko-francuskich skorzystały Stany Zjednoczone, podpisując swój traktat już 18 czerwca.
Podpisanie traktatów tiensińskich bynajmniej nie zakończyło drugiej wojny opiumowej. Jesienią 1860 roku działania wojenne zostały wznowione, po wkroczeniu sił angielsko-francuskich do Pekinu w październiku 1860 roku ponownie przystąpiono do rokowań podpisując w dnia24 i 25 października konwencje do obowiązujących już traktatów z lat poprzednich. Nowymi przywilejami wynikającymi z konwencji pekińskiej była wieczysta dzierżawa części półwyspu Cziulung przez Anglię i możliwość handlu tanimi pracownikami chińskimi, tak zwanymi kulisami.
Podpisanie konwencji pekińskiej ostatecznie zakończyło trwającą cztery lata drugą wojnę opiumową. Osłabione i rozbite wewnętrznie Chiny stały się zależne od mocarstw zachodnich. USA choć nie wspierały militarnie poczynań Anglii i Francji, nie jednokrotnie dystansując się od nich w sposób oficjalny, to potrafiły jednak idealnie dyskontować efekty wojny opiumowej dla swoich potrzeb. Najlepszym przykładem jest kariera Burlingama, pierwszego posła USA w Pekinie, który zdobył sobie tak wielkie uznanie cesarza, że po zakończeniu swojej misji przyjął propozycje reprezentowania Chin w rokowaniach z zachodem. W roku 28 lipca 1868 Burlingam w imieniu Chin podpisał traktat z ówczesnym sekretarzem stanu Stewardem, w którym to USA zagwarantowały suwerenność i integralność terytorialną państwa środka.
W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych 1815-1945, Warszawa 2003, s. 111.
Ibidem, s. 112.
J. Pajewski, Historia powszechna 1871-1918, Warszawa 1971, s. 248.
Historia nowożytnych krajów Azji i Afryki (dalej Historia…), Warszawa 1989, s. 346.
Historia …, op. cit., s. 331-338.
Ibidem, s. 338-339.
W. Dobrzycki, op. cit., s. 125.
8