MITOLOGIA IRAŃSKA
Ludy irańskie - wywodzą się z Azji środkowej; najbliżsi krewni indoeuropejskich mieszkańców Indii:
Persowie (dominujący szczep ludów irańskich)
Medowie
Partowie
Kurdowie
Tadżycy
Osetyjczycy
Iran - nazwa wywodzi się od przetworzonego miana „Ariana” (`kraj Ariów'); świadectwo wspólnego pochodzenia I. i Hindusów; nazwa pojawia się już w Aweście, ale przez długi czas funkcjonuje „Persja” - 1935r. - przemianowanie Persji na Iran.
Historia
III tys. p. n. e. - Ariowie (trudne warunki życia) - z Azji Środkowej przenoszą się na stepy na południu (gł. koczownicy) - rozdzielenie ludu na cz. indyjską i perską
Medowie - pokonanie Asyrii - VII wpne
Persowie - państwo na bazie państwa nowobabilońskiego (Azja Mniejsza, Morze Kaspijskie, Zat. Perska, prawie po Indus); prowincja Fars i stolica w Persepolis; walki wewn. między stronnictwami kapłanów (bóg Sin i Marduk) - panowanie pers. Achemenidów (550 - 330pne) - Cyrus - okres staroperski
państwo wielonarodowe - tolerancja w stosunku do lokalnych bóstw - uniwersalizm achemenidzki (np. kult Marduka formą kultu Ahuramazdy); spuścizna kulturowa w dużej części po Elamitach - Elam szlakiem handlowym - matematyka, astronomia; mazdeizm achemenidzki
Kryzys państwa - wysokie podatki, rozległy obszar - koniec imperium Achemenidów wraz z najazdem Aleksandra Macedońskiego - kon. IV wpne
Rządy spadkobierców Aleksandra - Seleucydów - w rozdrobnionej Persji
Jednoczenie P. przez Partów (III wpne - III wne) - federacja wielu pomniejszych plemion; partyjski/ scytyjski pluralizm - luźna struktura państwa, w której arystokracja w niewielkim stopniu podlegała władcom przeciwieństwo bliskowschodnich imperiów teokratycznych, np. kult mitraistyczny (Mitra - opiekun ognia, gwarant sojuszów, słowiański `mir'; wyznawcami mężczyźni)
Sasanidzi (III - VIIwne) - nowa dynastia, z kręgów kapłańskich; władza oparta na „prawie i religii”; początkowo tolerancyjni, potem fanatyczni wyznawcy zoroastryzmu (prześladowania heretyków i innowierców - buddyści, chrześcijanie, manichejczycy
Źródła do poznania mitycznej tradycji perskiej
Awesta - powst. VI wpne, red. w IV wne; święta księga Persów, mazdaizm i zoroastryzm, najstarsze części w jęz. staroirańskim, autorstwo fragmentów przypisywane Zaratustrze; zniszczona w okresie islamizacji
Chudainamak - zaginęła, tylko fragm.
Szahname - X - XI wne, `Księga Królewska', nowa wersja Chudainamak, epopeja, popularne wątki legendarne
* Dzieje Herodota
* badania radzieckie w Azji Środkowej
Koncepcje religijne
MAZDAIZM/ MAZDEIZM - kult Ahura Mazdy (`Pan Przemądry'), walczącego z Arymanem — walka Dobra ze Złem; dualizm; pocz. VIII wpne. Mazdeizm jako religia pasterskich plemion medyjsko-perskich wyprzedził wystąpienie Zaratusztry. Między Ahura Mazdą a jego wyznawcami - ludem pośredniczyła nie osoba proroka, lecz króla.
- koncepcja naturalistyczna, powiązanie z działalnością rolniczą, np. Spandarmat (Posłuszeństwo); bogini ziemi i opiekunka rolników - jedna wśród 7. bogów należących do Amszaspandów (Dobroczyńców); spirytualizm
- Amszaspandowie (mieli orszak pomocników) - zastępy niebieskie - gwiazdozbiory (astrologia):
Bahman - geniusz zwycięstwa, opiekun zwierząt, szczególnie bydła
Ardibeheszt - opiekun ognia, *Chor - słońce
Szahriwar - opiekun metali i wojska, *Mitra
Spandarmat
Chordad - zdrowie, kalendarz, wody deszczowe
Mordad - `Nieśmiertelność', opiekun roślin, na końcu czasów przyrządzi napój nieśmiertelności z homy
Sraosza - boski poseł,
- równoległe tworzenie się świata demonów - dewów
- świat duchowy wzorcem - następnie powstawanie materii (Platon czerpał stąd)
- II strącenie Arymana w mrok - zawieszenie broni na III tys. lat *(bliskość zurwanizmu)
- stworzenie świata odpowiada koncepcji naturalistycznej:
niebo - 30 dni
woda - 60
ziemia- 75
rośliny - 30 = 365 dni; gahanbary - okresy stworzenia
zwierzęta - 80
człowiek (na początku stworzony tylko jeden - prototypowy) - 75 dni
Pierwsza roślina, krowa (Gawa Ewodata), człowiek (Gajomaratan/ Kajomars) jednakowa szerokość, grubość, barwa prototypy wzory, nieuwolniona idea
- rozwój związany z walką - kreacja wywołana napaścią Arymana; ruch - koczownicy
- popędy, odrzucona asceza
ZOROASTRYZM - religia państwowa w państwie Sasanidów; podstawą z. był mazdaizm uzupełniony o działalność i naukę proroka Zaratustry; istotnym bogiem Mitra - Słońce Niezwyciężone - utożsamiany z Ahuramazdą
Zaratustra - prawdopodobnie VII wpne; zbieżności z historią Jezusa - anioł mówi matce o nadzwyczajności jej dziecka; śmiech po narodzeniu; próby zgładzenia przez kapłanów („próba nafty”, włożenie do gniazda wilczycy; dyskusja z kapłanami w wieku 12 lat; podróże, poznawanie różnych filozofii; nawrócony jedynie kuzyn; anioł bierze go do nieba - spożycie homy (roślina nieśmiertelności), opowieść boga o kolejach świata, przejście przez ogień; szach - pozwolenie na głoszenie prawd wiary po uzdrowieniu konia
- wprowadził kult ognia - o. gwarantem wyższej kultury materialnej; Atar - bóg ognia przejaw siły, energii, typy o.:
płonący przed tronem Mazdy
niebieski (astronomia staroż.)
domowy, użytkowy
ukryte życie istot żywych
błyskawica
świątynie - ogień wieczny - gaz ziemny, obowiązek ochrony o. przed skalaniem - niepalenie zwłok
- odtąd prorok pośrednikiem z niebem
- „str” - rdzeń jęz. indoeur. oznaczający gwiazdę; astrologia; wieszczenie
- odejście od koncepcji naturalistycznych - drogą do szczęścia osiadły tryb życia, cywilizacja, stałość i stabilność
ZURWANIZM - opozycja do zoroastryzmu; skupienie na rozważaniu związków między zjawiskami materialnymi a zmianami czasu
Zurwan - Nieskończony Czas, ojciec i matka, obojnaki, dwuzasadowy, pragnienie syna, ofiara - wyłonienie i drugiego na bazie przeciwieństwa; Ormuzd (Ahurmazda) i Aryman; psychologizm i biologizm, dialektyczne sprzężenie uczuć przeciwstawnych
- Aryman strącony na III tys. lat w mrok - okres stwarzania demonów
- kolejna epoka: atak Artymana na świat boski (duchowy i materialny); 7 walk z częściami świata, na koniec spustoszenie ogniem w czasie walki wyłonienie konkretnych, postaciowych bytów, np.
Śmierć I krowy - z jej nasienia oczyszczonego przez księżyc zwierzęta pożyteczne; (żeńskie)
Śmierć człowieka - z niego metale oczyszczone przez słońce (męskie) - złoto - zakopane w ziemi przez Spandarmat rabarbar - z jednej łodygi mężczyzna (Maszja) i kobieta (Maszjana)
* WIZJA KOŃCA ŚWIATA
Nadejście bogów, gdy zło sięgnie granic; zjednoczenie rozproszonych istnień - jeden wąż, wilk, człowiek (kobieta + mężczyzna - nie będą już mieć dzieci koniec czasu, cykliczności; mleko - ochrona, gorący metal - śmierć, oczyszczenie.
* pochówek w wodzie - oznaka kultu lunarnego (kultu księżyca)
1