Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne dawniej nerwica natręctw, ang. obsessive-compulsive disorder, OCD) - zaburzenie lękowe, w którym pojawiają się natrętne i obsesyjne myśli oraz przymusowe (kompulsyjne) ruchy i zachowania, niemal zawsze bardzo przykre dla osoby przeżywającej je. Zaburzenie utrudnia lub uniemożliwia normalne funkcjonowanie.
Myśli natrętne to idee, wyobrażenia czy impulsy do działania, które pojawiają się w świadomości w sposób stereotypowy. Czynności przymusowe (tzw. rytuały) to stereotypowe i wielokrotnie powtarzane zachowania, które mają zapobiegać mało prawdopodobnym wydarzeniom, które, w mniemaniu osoby dotkniętej zaburzeniem, mogłyby nastąpić, w razie zaniechania wykonania danej czynności. Często te domniemane wydarzenia związane są z wyrządzeniem krzywdy sobie lub komuś. Zaburzenie to niemal zawsze łączy się z lękiem, który nasila się przy próbach zaniechania czynności przymusowej oraz nierzadko depresją i depersonalizacją.
Przykładem zachowań kompulsyjnych może być dotykanie przedmiotów określoną ilość razy w celu zapobiegnięcia określonym wydarzeniom lub mycie swojego ciała kilka razy w ciągu godziny w obawie przed zakażeniem bakteryjnym. Osoby cierpiące na to zaburzenie najczęściej zdają sobie sprawę z absurdalności czynności, które wykonują oraz z ich dezorganizującej roli. Czują jednak przymus psychiczny ich dokonywania.
Przykładem myśli obsesyjnych mogą być niekończące się rozważania dotyczące dokonywania jakiegoś wyboru uniemożliwiające podejmowanie najprostszych decyzji niezbędnych w życiu codziennym.
W ICD-10 zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne klasyfikuje się jako F42, oznaczenie jako F42.0 oznacza ZOK z przewagą myśli obsesyjnych, a F42.1 z przewagą czynności natrętnych (rytuałów).
Rozpoznanie nerwicy natręctw należy preferować w przypadku, gdy objawy zaburzenia powstają lub utrzymują się poza epizodem depresyjnym; natrętne czynności i myśli są sprzeczne z cechami osobowości, tzn. egodystoniczne; jeśli objawy te stanowią cechy i zachowanie będące integralną częścią osobowości pacjenta, tzn. są egosyntoniczne, to rozpoznać należy osobowość anankastyczną.
W koncepcji psychoanalitycznej zaburzenie to łączone jest z fiksacją edypalną lub masochistyczną. Powtarzanie pewnych czynności jest początkowo obroną psychiki przed lękiem, następnie przeradza się w czynność przymusową.
Teoria uczenia się zakłada, że obsesje i kompulsje są próbą obniżenia poziomu lęku, a sposób neutralizacji lęku, jako skuteczny, ulega utrwaleniu. Zwrócono uwagę na specyficzne cechy wczesnodziecięcego przywiązania dzieci (typ lękowo-unikający), które jako dorośli cierpią na ZOK. Określone zachowania, polegające na dużej kontroli i emocje rodziców ujawniane podczas procesu wychowywania powodują, że dziecko dąży do wyzbycia się własnych emocji, fantazji i impulsów a polega przede wszystkim na intelekcie i kontroli.
Zgodnie z charakterystyką schematów poznawczych, osoby z ZOK cechuje dążenie do bycia kompetentną, osiągającą sukces, by unikać dezaprobaty własnej i otoczenia oraz podnosić zaniżone poczucie własnej wartości. Nieuniknione błędy i niepowodzenia w osiąganiu ideałów prowadzą do samokarania i potępienia. Objawy rytuał-obsesja dają złudzenie zapobiegania niekorzystnym wydarzeniom.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne opisano po raz pierwszy w 1838 r. Wyniki badania populacyjnego wykazały, że rozpowszechnienie tej nerwicy w ciągu życia wynosi 1,9%-2,5% a prawie 2/3 dorosłych z tym zaburzeniem miało pierwsze symptomy choroby przed 15 rokiem życia. Występuje nieznacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn.
Osoby z tym zaburzeniem mają często słabszą pamięć wzrokową. W przeciwieństwie do innych zaburzeń nerwicowych, źródłem lęku często jest pojawianie się objawów, które nie są metodą jego redukcji, lecz źródłem. W ZOK mogą wystąpić niektóre zaburzenia myślenia (np. perseweracja). Prawdopodobnie jest ono dziedziczne, a jego przyczyną są zmiany w funkcjonowaniu mózgu. W najbardziej skrajnych przypadkach zaburzenie bywa leczone operacyjnie.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne lub ich objawy często występują ze spektrum autyzmu i zespołem Aspergera (pewne objawy przypominające ZOK zostały umieszczone w kryteriach diagnostycznych).