Gatunek mowy i tekst jako przedmiot badań diachronicznych
Język naturalny (czyli zbiór znaków służący do komunikacji) dopuszcza nieskończoną ilość operacji. Dlatego można formułować nieskończenie wiele różnych komunikatów. To stanowi o doskonałości języka jako narzędzia komunikacji.
W zależności od potrzeb użytkowników dopuszcza on powstanie nowych komunikatów. Może mieć to związek np. ze zmianami kulturowymi, obyczajowymi, które prowokują nowe sytuacje komunikacyjne, a co za tym idzie - użycie nowych gatunków mowy (z których większość to efekt przetworzenia dawnego wzorca).
Wiek XX (skok cywilizacyjny, zmniejszenie analfabetyzmu, środki masowej komunikacji) przyczynił się do uaktywniania kolejnych gatunków mowy. Przeplatają się więc najnowsze gatunki wypowiedzi powstałe w XX wieku i uwarunkowane rozwojem środków masowego przekazu oraz te już dobrze zakorzenione w tradycji kulturowo-społecznej.
Badania dotyczące gatunków mowy i ich ewolucji (nie rozwoju, bo to brzydko ) pozwalają przedstawić ewolucję języka polskiego w szerszej perspektywie. Uwypuklają komunikacyjny charakter języka co pozwala inaczej spojrzeć na ewolucję już istniejących lub też nowopowstałych form wypowiedzi. Obserwacja kolejnych etapów ewolucji języka dostarcza nie tylko informacji o funkcjach języka, ale także ukazuje zmiany kulturowe odzwierciedlone w języku (pole badawcze lingwistyki kulturowej, językoznawstwa kognitywnego).
EWOLUCJA JĘZYKA ROZUMIANA JAKO EWOLUCJA TYPÓW WYPOWIEDZI:
Do badań języka w tej perspektywie można użyć dwóch propozycji metodologicznych, wypływających z dwu teorii naukowych:
teorii gatunków mowy;
lingwistyki tekstu.
Obie propozycje wzajemnie się uzupełniają, gdyż w centrum uwagi tych teorii pozostaje język o nadrzędnej funkcji komunikacyjnej:
GATUNKOWY WYMIAR KOMUNIKATU JĘZYKOWEGO
Badania gatunkowego aspektu języka powstały jako odpowiedź na strukturalizm. Wyróżnienie lang i parole, czyli abstrakcyjnego systemu i sfery jego realizacji; także to, że ostatnim poziomem badań był poziom zdania, otwarło drogę do dalszych poszukiwań, gdyż komunikat nie zawsze zamyka się w ramach zdania. Muszą istnieć wyższe poziomy języka.
Skonkretyzowana wypowiedź językowa użyta w danej sytuacji komunikacyjnej zorganizowana jest na trzech podstawowych poziomach: tematycznym, stylistycznym i kompozycyjnym.
W ten sposób powstaje pojęcie gatunku mowy wraz z jego podstawowymi wyznacznikami. Twórcą tej teorii (teorii gatunków mowy, inaczej genrów mowy) jest Michaił Bachtin, który zwrócił uwagę na kluczową rolę aspektu komunikacyjnego w badaniach nad jezykiem. Człowiek nie tylko wykorzystuje możliwości zawarte w języku, ale posługuje się gotowymi wzorcami tekstowymi, których użycie zależy od konkretnej sytuacji komunikacyjnej. Użytkownik automatycznie wybiera gatunek adekwatny do danej sytuacji, jak i też rozpoznaje komunikaty współużytkowników. „Uczymy się nadawać naszym wypowiedziom formę gatunkową, a słysząc cudzą mowę, już od pierwszych słów identyfikujemy jej gatunek, odgadujemy właściwy jej rozmiar, określoną budowę kompozycyjną, przewidujemy koniec. (...) Gdyby nie istniały gatunki mowy lub gdybyśmy nie opanowali umiejętności posługiwania się nimi, jeśli trzeba by było powoływać je do istnienia dopiero w mówieniu, zaś każdą wypowiedź tworzyć swobodnie, jako pierwszą, to obcowanie językowe byłoby prawie niemożliwe”
Ewolucja kultury pociąga za sobą zmianę komunikacji językowej, co prowadzi do wyodrębnienia się nowych (wtórnych, złożonych, sekundarnych) gatunków mowy i możliwości zaniku istniejących wcześniej (pierwotnych, prostych, prymarnych). Nowe gatunki nie powstają więc w zupełnej izolacji od form wcześniejszych. Dlatego badania powinny uwzględniać ich ewolucję, by określić walory pragmatyczne, proweniencję i wyznaczniki genologiczne danego typu komunikatu (elementy realtywne gatunku).
Gatunki pierwotne i wtórne - wg Bachtina proste i złożone. Jednak Teresa Dobrzyńska czerpiąc z Bachtina zwróciła uwagę, iż gatunek pierwotny ma dwa znaczenia: bądź prastarej formy komunikacji, bądź to pojecie relacyjne wobec wtórnego, gdzie staje się pierwotnym gatunek będący podstawą przetworzenia.
„Gatunek mowy” i „akt mowy”. Mimo, że pojęcia są te pokrewne, różnią się pod względem analizy języka. Teoria aktów mowy stała się jedną z podstaw założeń nowoczesnej pragmatyki Zwróciła uwagę na oddziaływanie komunikacji na odbiorcę (perlokucję). Jednak badacze podejmujący te zagadnienia nie wyszli poza obszar komunikatów krótkich, o nieskomplikowanej strukturze formalnej.
Dlatego Wierzbicka zaproponowała zmianę perspektywy obserwacji z „aktu mowy” na „genre mowy”. Pozwoliłoby to na doprecyzowanie metodologii ułatwiającej syntetyczne badania nad zagadnieniem wzorców wypowiedzi uwarunkowanych sytuacją komunikacyjną. Sama jednak pozostała przy badaniu genrów niewielkiej objętości, definiując je przy pomocy założeń semantyki elementarnych cząstek znaczeniowych. Trudno w ten sposób opisać bardziej złożone gatunki. Dlatego popularność zyskuje typologia tekstów.
Typologia tekstów zakłada obserwację komunikatu zarówno jako gatunku mowy, jak i struktury tekstu. Mogą to być „gatunki mowy”, mogą to być struktury tekstowe mające względnie samodzielny charakter (np. formy podawcze - opis, opowiadanie, wywód). Gatunki tekstu są zróżnicowane funkcjonalnie i strukturalnie. Pozwala to opisać teksty stricte artystyczne uwzględniając komunikacyjny aspekt wypowiedzi.
W ostatnich dziesięcioleciach coraz popularniejsze stają się badania nad tekstem. W badaniach tych całkowicie odróżnia się gatunek od aktu mowy. Umożliwia to analizę tekstów złożonych pod względem formalnym oraz niejednorodnych w warstwie stylistycznej i pragmatycznej, np. wielotomowej powieści.
Elementy wspólne aktom i gatunkom mowy: konwencjonalność zachowań językowych uwarunkowanych kontekstem wypowiedzi oraz konieczność badania aspektu komunikacyjności jako podstawowej funkcji języka.
GATUNEK MOWY JAKO TEKST
Obserwacja gatunku mowy zakłada traktowanie przykładów danego typu wypowiedzi jako teksów. Dlatego abstrakcyjny reprezentant gatunku, stanowiący jego wzorzec, również należałoby nazwać tekstem. Wzorzec nazywamy PROTOTYPEM gatunku, czyli modelowym przykładem, skupiającym w sobie wszystkie cechy definicyjne danego bytu językowego.
Niedawno powstała lingwistyka tekstu sytuuje się na pograniczu innych nauk. Obserwacja poziomu tekstu wymaga połączenie wysiłków językoznawców i literaturoznawców.
W lingwistyce tekstu analizuje się procesy spójnościowe także na płaszczyźnie ponadzdaniowej, odwołując się do metod logiczno-syntaktycznych. [gramatyka tekstu]
Tekst bada się również jako twór o naturze pragmatycznej - teoria tekstu traktuje tekst jako zamknięty twór językowy nie ograniczając się tylko do analizy wyznaczników powierzchniowych.
Wg Anny Duszak tekst rozumiany jako zdarzenie komunikacyjne stał się przedmiotem świadomych dociekań od lat 60. XX w. Najnowsze zainteresowania teorii tekstu to kulturowe uwarunkowania komunikatu językowego (dyskursu). Badania skupiają się na analizie (kontrastowaniu i znajdowaniu pararel) tworów językowych powstałych w różnych kręgach kulturowych czy społecznych.
Tekst jest komunikatem całościowym, skończonym w odniesieniu do procesu przekazywania informacji, o możliwych do rozpoznania „granicach”. Jest to twór spójny (treściowo), co gwarantuje jego precyzję komunikacyjną. Warto rozróżnić w tym miejscu pojęcie kohezji i koherencji. Kohezja wiąże się ze sferą semantyczną tekstu, spójnością linearną. Natomiast koherencja wiąże się pragmatyczną sferą tekstu, spójnością treściową, gdzie treść kolejnych wypowiedzeń traktowana jest jako rozwinięcie informacji przekazanej w wypowiedzi.
Podstawowym elementem stanowiącym o spójności tekstu jest koherencja. Wypowiedź osadza się w określonej sytuacji komunikacyjnej. Każdy tekst funkcjonuje w pewnych kontekstach, które pozwalają go zrozumieć, prawidłowo opisać i zaliczyć do grupy reprezentantów danego gatunku mowy.
Wyróżnia się trzy konteksty: sytuacyjny, kulturowy, literacki. Kontekst sytuacyjny to zawarte w tekście instancje nadawczo-odbiorcze; kontekst kulturowy stanowią typy konwencji i kodów komunikacyjnych, charakterystycznych dla danej kultury; kontekst literacki natomiast wyznacza przestań intertekstualną analizowanego tekstu. W obserwacji procesu kształtowania się danego gatunku mowy powinno się wziąć pod uwagę wszystkie konteksty.
M. Bachtin: Problem gatunków mowy. W: Idem: Estetyka twórczości słownej. Tłum. D. Ulicka. W-wa 1986, s. 374.
1
2