KOMPENSACJA - czynność biologiczna, psychiczna bądź działanie społeczne prowadzące do wyrównania (zrównoważenia) jakiegoś braku, niedoboru, straty, niepowodzenia czy porażki. Kompensacja ma dwie postacie:
Naturalną, niezamierzoną, gdy pojawia się bez świadomego wysiłku człowieka, i celową.
zamierzoną, gdy człowiek lub grupa społeczna na świadomie podejmuje czynności i działania kompensacyjne.
Zjawisko kompensacji występuje w świecie przyrody i społeczeństwa. Istotę kompensacji można ujmować w kilku znaczeniach:
1) Znaczenie biologiczne: przyjęcie funkcji chorego lub utraconego organu przez nieuszkodzoną część tego organu lub przez inne organy. W przypadku uszkodzenia jednego receptora zmysłowego doskonali się odbiór bodźców przez receptory pozostałych zmysłów, które funkcjonują jako zastępczy, dynamiczny układ, np. u osób niewidomych zespół dotykowo-słuchowo-kinestetyczno-węchowy. Tego rodzaju kompensacja dokonuje się nie tylko dzięki doskonaleniu wrażliwości nieuszkodzonych receptorów, ale także dzięki współdziałaniu mózgowych ośrodków analizatorów zmysłowych oraz ośrodków drugiego układu sygnałowego w tworzeniu wyobrażeń i pojęć. rzeczy i zjawisk (wykorzystanie ich opisów słownych). Kompensacja naturalna, występująca w organizmie osoby dotkniętej uszkodzeniem jakiegoś organu, jest celowo wzmacniana w procesie rehabilitacji za pomocą specjalnych metod (np. uczenia osoby głuchej wzrokowego odczytywania mowy z ruchów warg drugiej osoby, uczenie jej mówienia z wykorzystaniem wrażeń wzrokowo-dotykowo-wibracyjnych, usprawnianie tułowia i kończyn górnych osoby po amputacji lub z porażeniem kończyn dolnych).
2) Znaczenie psychologiczne' wyrównanie rzeczywistego u subiektywnie odczuwanego przez jednostkę stanu niezaspokojenia jej potrzeb psychicznych czy niezrealizowania dążeń (marzeń) przez poszukiwanie nowych form aktywności, sposobów i środków wyrównujących ten stan. Kompensacja psychiczna może pojawiać się także z powodu subiektywnie odczuwanej słabości fizycznej (poczucie braku urody, zbyt niskiego wzrostu) czy psychicznej (brak uzdolnień) i przejawiać się dążeniem do osiągnięcia doskonałości czy sukcesów w tych dziedzinach, w których jednostka dostrzega szanse swego powodzenia. Kompensacja może także dokonywać się przez ucieczkę w marzenia, w których jednostka wyobraża sobie spełnienie jej rzeczywistych dążeń. osiągnięcie tego, czego nie udało się jej osiągnąć w realnym życiu, Kompensację pragnień przez ucieczkę w marzenia często praktykują dzieci, zwłaszcza w okresie przedszkolnym, gdy nie różnicują jeszcze wyraźnie świata rzeczywistego i fantastycznego. Kompensacja psychiczna pełni dużą rolę w zachowaniu zdrowia psychicznego mimo doznawanych porażek, strat, frustracji czy nawet deprywacji potrzeb i dążeń. Stanowi ona ważny mechanizm obronny, umożliwiający jednostce wychodzenie z sytuacji kryzysowych, zachowanie homeostazy i odzyskiwanie sił psychicznych.
3) Znaczenie pedagogiczne: wyrównanie braków opiekuńczo-wychowawczych i kulturowych środowiska dziecka w celu poprawy stanu jego rozwoju, np. wyrównanie w procesie wychowania dziecka w specjalnym ośrodku, nabytych przez niego w niewydolnej wychowawczo rodzinie opóźnień i zaburzeń rozwojowych, wyrównanie dziecku osieroconemu niezaspokojonej potrzeby akceptacji i miłości w rodzinie zastępczej bądź adopcyjnej, wyrównanie dziecku z rodziny patologicznej zaniedbań zdrowotnych, wychowawczych, kulturowych i edukacyjnych.
Kompensacja jest stosowana także w różnych dziedzinach życia społecznego wobec jednostek i grup, np. w ekonomii, w opiece i pomocy społecznej, w uregulowaniach prawnych, decyzjach politycznych, w systemie'
zdrowia, oświaty i kultury. W społeczeństwach są podejmowane różne działania kompensacyjne wobec osób i grup społecznych np. poszkodowanych w wyniku kataklizmów, niepełnosprawnych czy żyjących w ubóstwie.
KOMPENSACJA SPOŁECZNA oznacza wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny przebieg życia jednostki lub grupy.
Przykłady:
a). Rodzina zastępcza lub opiekuńcza, w której umieszczone zostało osierocone dziecko.
b). Klub młodzieży, stający się „drugim domem” młodego człowieka.
c). Kurator sądowy sprawujący opiekę nad wykolejającym się nieletnim, którego rodzice nie mogą zapewnić właściwej opieki wychowawczej.
d). Dom rencistów dla osamotnionych osób starszych.