„Dziecko przedszkolne wobec obowiązku szkolnego”
Edukacja szkolna jest wielkim dobrodziejstwem pod warunkiem, że dzieci potrafią korzystać z procesu nauczania organizowanego na sposób szkolny i mogą sprostać stawianym im przez szkołę wymaganiom. Jeśli jednak dzieci nie są gotowe do podjęcia nauki, źle im się wiedzie od pierwszego dnia pobytu w szkole.
Edukacja szkolna jest organizowana wg opisanych dalej reguł. Przyjmuje się, że dzieci urodzone w danym roku kalendarzowym maja podobne możliwości umysłowe. Dzieci można podzielić na grupy rówieśnicze, a ich edukacje powierzyć jednemu lub kilku nauczycielom. W ten sposób wszystkie dzieci w grupie rówieśniczej (w klasie):
uczą się tego samego. Określają to podstawy programowe i program autorski wybrany przez nauczyciela.
korzystają z tych samych podręczników i zeszytów ćwiczeń, a więc rozwiązują te same zadania, analizują te same teksty itp.;
wykonują te same polecenia w tym samym czasie. Wynika to z organizacji kształcenia w systemie kasowo-lekcyjnym.
Tak organizowany proces nauczania i uczenia się jest dopasowany do przeciętnych możliwości umysłowych siedmiolatków, ośmiolatków, dziewięciolatków itd.
W naszym kraju (obecnie) - siódmy rok życia jest właściwym czasem na rozpoczęcie nauki w szkole. Obowiązek szkolny został określony następująco: wszystkie dzieci, które w danym roku kalendarzowym ukończyły siedem lat, rozpoczynają naukę w szkole. Dlatego we wrześniu, w każdej klasie pierwszej są dzieci, które mają 7;9 miesięcy (urodziły się w styczniu), i są dzieci, które mają 6;9 miesięcy (urodziły się w grudniu). Jeden rok w życiu siedmiolatka to 1/7 jego doświadczeń życiowych.
Na to nakładają się jeszcze różnice indywidualne w tempie rozwoju umysłowego. W grupie siedmiolatków różnice w rozwoju umysłowym wynoszą w przeliczeniu cztery lata rozwojowe. Oznacza to, że w każdej grupie dzieci siedmioletnich kilku funkcjonuje w sposób zbliżony do przeciętnych pięciolatków i tyle samo na poziomie dziewięciolatków.
Z tego powodu dla uczniów zbyt dziecinnych wszystko jest za trudne i dzieje się za szybko. Dla dzieci o znakomitych możliwościach umysłowych nauka szkolna jest mało interesująca, gdyż uczą się tego, co już potrafią.
Skutki sprzeczności między opisanymi wcześniej założeniami systemu klasowo-lekcyjnego, a różnicami indywidualnymi w rozwoju umysłowym dzieci pogłębia ich silna motywacja do rozpoczęcia nauki w szkole - chcą być dobrymi uczniami i sprawić radość rodzicom. Motywacja ta obraca się przeciwko uczniom zbyt dziecinnym i nieco wolniej rozwijającym się. Każdego dnia doświadczają, że dosłownie wszystko przerasta ich możliwości. Zachowują się więc tak:
gdy nauczyciel pyta, milczą lub powtarzają bezmyślnie to, co powiedziały inne dzieci, bo nie rozumieją ani pytań, ani wyjaśnień nauczyciela
nie próbują samodzielnie rozwiązywać zadań. Kopiują więc to, co zrobiły inne dzieci, żeby uniknąć napomnień i karcących uwag
Gdy w domu skarżą się: Trudne…, Nie umiem…, rodzice zaglądaja do ich zeszytu ćwiczeń i nie widzą problemu, gdyż dla nich zadania typu 5+3=… lub 7-4=… są łatwe. Denerwują się i stwierdzają: To dlatego, że nie uważasz… nie słuchasz… nie starasz się… itp. Tymczasem ich dziecko funkcjonuje w szkole na granicy swej wydolności.
Przygotowanie do rozpoczęcia nauki w szkole misi obejmować:
ustalenie zakresu oczekiwań ze strony szkoły, a więc listę kompetencji jakimi musi dysponować dziecko rozpoczynające naukę w klasie pierwszej. Co powinno umieć i wiedzieć, aby z powodzeniem pełnić rolę ucznia i przyswoić sobie treści kształcenia realizowane w edukacji wczesnoszkolnej;
dbałość o należyte przygotowanie dzieci do nauki w szkole. Oprócz kształtowania wiadomości i umiejętności, trzeba zająć się także budowaniem pozytywnego obrazu szkoły i przekonania, że każde dziecko może sprostać czekającym je zadaniom;
pedagogizacje rodziców. Trzeba im przedstawić oczekiwania jakim musi sprostać ich dziecko, i sprawić aby pomogli w kształtowaniu jego dojrzałości szkolnej (oczywiście w miarę ich możliwości). Taka współpraca jest szczególnie potrzebna w przypadku dzieci rozwijających się wolniej;
Zacznijmy od listy kompetencji, jakimi musi dysponować dziecko, które niebawem rozpocznie naukę w szkole. Sporządziłam ją na podstawie dokumentu Podstawa programowa wychowania przedszkolnego. Opisane są tam zakresy wychowania i kształcenia w pierwszym ogniwie systemu oświaty, w przedszkolu.
Dodać tu trzeba, że założenia Podstawy programowej wychowania przedszkolnego maja być realizowane w każdej placówce, niezależnie od jej formy organizacyjnej. Znajduję się tam wykazy wiadomości i umiejętności, które nauczyciel musi ukształtować w dziecięcym umyśle. Oczekuje się, że dziecko się nimi wykaże, kończąc edukację przedszkolną niezależnie od tego, gdzie będzie ona realizowana. Wychowanie przedszkolne jest bowiem traktowane jako podstawa pierwszego etapu edukacji szkolnej. Cele i treści kształcenia realizowane w edukacji wczesnoszkolnej są kontynuacja tego, czego dziecko nauczyło się w przedszkolu.
Zakres kompetencji, jakimi musi dysponować dziecko, które niebawem rozpocznie naukę w szkole;
Umiejętności i wiadomości społeczne dzieci:
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole:
obdarza uwagą dzieci i dorosłych, aby rozumieć to, co mówią i czego oczekują; grzecznie zwraca się do innych (nawyk mówienia proszę, przepraszam, dziękuję, dzień dobry, do widzenia, smacznego itp.);
przestrzega reguł obowiązujących w społeczności dziecięcej (stara się współdziałać w zabawach i w sytuacjach zadaniowych, a także szlachetnie rywalizować) i w świecie dorosłych (ustępuje starszym miejsca w autobusie, podaje upuszczony przedmiot, itp.);
w miarę samodzielnie radzi sobie w sytuacjach życiowych i próbuje przewidywać skutki swoich zachowań;
wie, że nie należy chełpić się bogactwem i dokuczać dzieciom, które wychowują się w trudniejszych warunkach, a także wyszydzać i szykanować innych;
umie się przedstawić, podaje swoje imię i nazwisko, adres zamieszkania, wymienia swych bliskich i wie, czym się zajmują, co lubią i czego nie lubią.
Zdrowie i sprawność ruchowa:
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole:
dba o swoje zdrowie; zaczyna orientować się w zasadach zdrowego żywienia, np. nie upiera się przy nadmiernym jedzeniu słodyczy, chipsów;
dostrzega związek pomiędzy chorobą a leczeniem: poddaje się leczeniu, wie, że zastrzyki są konieczne, itp.;
jest sprawne ruchowo według norm dla sześciolatków (lub sprawne na swoje możliwości, jeżeli jest dzieckiem z zaburzeniami ruchowymi);
jest na tyle zahartowane, aby uczestniczyć w zajęciach, zabawach i grach w ogrodzie, parku, na boisku.
Dbałość o bezpieczeństwo własne i innych:
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole:
wie, jak trzeba zachować się w sytuacji zagrożenia i gdzie można otrzymać pomoc, umie o nią poprosić;
orientuje się w bezpiecznym poruszaniu się po drogach i korzystaniu ze środków transportu;
zna zagrożenia płynące ze świata ludzi, roślin oraz zwierząt i unika ich;
wie, że nie można samemu zażywać lekarstw i stosować środków chemicznych (np. środków czystości) niezgodnie z ich przeznaczeniem;
próbuje samodzielnie i bezpiecznie organizować sobie czas wolny w przedszkolu, w domu i w ogrodzie; ma rozeznanie, gdzie można się bezpiecznie bawić, a gdzie nie.
Czynności samoobsługowe, nawyki higieniczne oraz utrzymywanie ładu i porządku:
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole:
umie poprawnie umyć i wytrzeć się, a także myć zęby;
właściwie zachowuje się przy stole podczas posiłków, nakrywa do stołu i sprząta po sobie;
w przyjęty sposób korzysta z toalety;
samodzielnie ubiera i rozbiera się, dba o osobiste rzeczy i nie naraża ich na zgubienie i kradzież;
utrzymuje porządek tam, gdzie przebywa: nie śmieci, nie bałagani w domu, na podwórku, w przedszkolu, itd.
Poziom rozwoju czynności intelektualnych potrzebnych do rozumienia otoczenia i do nauki szkolnej:
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole:
przewiduje na miarę swych możliwości, jakie będą skutki czynności manipulacyjnych na przedmiotach (wnioskowanie o wprowadzanych i obserwowanych zmianach);
grupuje obiekty w sensowny sposób (klasyfikacja) i formułuje uogólnienia typu: to do tego pasuje, te obiekty są podobne, a te są inne, itp.;
stara się łączyć przyczynę ze skutkiem i próbuje przewidywać, co się może zdarzyć.
Rozwój mowy:
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole:
zwraca się bezpośrednio do rozmówcy, stara się mówić poprawnie pod względem artykulacyjnym, gramatycznym, fleksyjnym i składniowym;
mówi płynnie, niezbyt głośno, dostosowując ton głosu do sytuacji;
uważnie słucha, pyta o niezrozumiałe fakty i formułuje dłuższe wypowiedzi o ważnych sprawach;
w zrozumiały sposób mówi o swoich potrzebach i decyzjach; słucha i stara się zrozumieć innych, gdy opowiadają o tym, czego pragną i do czego dążą
Gotowość do nauki czytania i pisania:
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole:
potrafi określić kierunki oraz miejsca na kartce papieru, rozumie sens poleceń typu: Narysuj kółeczko w lewym górnym rogu kartki, Rysuj szlaczek, zaczynając od lewej strony kartki;
potrafi uważnie patrzeć (organizuje pole spostrzeżeniowe), aby rozpoznać i zapamiętać to, co jest przedstawione na obrazkach;
ma sprawność rąk oraz współpracę ręki i oka, która jest potrzebna do rysowania, wycinania, itp.;
interesuje się czytaniem i pisaniem; oraz jest gotowe do nauki czytania i pisania;
słucha opowiadań, baśni itp. i rozmawia o nich, interesuje się książkami;
układa krótkie zdania, dzieli je na wyrazy, wyrazy na sylaby oraz wyodrębnia głoski w słowach o prostej budowie fonetycznej;
rozumie sens informacji podanych w formie uproszczonych rysunków oraz innych symboli, a także odczytuje krótkie podpisy pod obrazkami, napisy na szyldach itp.
Edukacja matematyczna:
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole:
liczy obiekty i rozróżnia błędne liczenie od poprawnego;
wyznacza wynik dodawania i odejmowania pomagając sobie liczeniem na palcach lub na innych zbiorach zastępczych;
ustala równoliczność dwóch zbiorów, a także posługuje się liczebnikami porządkowymi;
różnicuje stronę lewą i prawą, określa kierunki i ustala położenie obiektów w stosunku do własnej osoby, a także w odniesieniu do innych obiektów;
wie na czym polega pomiar długości i zna proste sposoby mierzenia: krokami, stopa za stopą, itp.;
zna stałe następstwo dni i nocy, pór roku, dni tygodnia, miesięcy w roku.
Rozumienie istoty zjawisk atmosferycznych i znajomość świata roślin i zwierząt:
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole:
rozpoznaje i nazywa zjawiska atmosferyczne charakterystyczne dla pór roku;
podejmuje rozsądne decyzje, aby nie narażać się na niebezpieczeństwo, np. nie stoi pod drzewem w czasie burzy, nie zdejmuje czapki w mroźną pogodę;
wie o czym mówi osoba zapowiadająca pogodę w radiu i w telewizji, np. będzie padał deszcz, śnieg, wiał wiatr; stosuje się do podawanych informacji na miarę swych możliwości.
wymienia rośliny i zwierzęta żyjące w różnych środowiskach przyrodniczych, np. na polu, na łące, w lesie;
wie, jakie warunki są potrzebne do rozwoju zwierząt (przestrzeń życiowa, bezpieczeństwo, pokarm, itp.) i wzrostu roślin (światło, temperatura, wilgotność, itp.);
potrafi wymienić zmiany zachodzące w życiu roślin i zwierząt w kolejnych porach roku i wie w jaki sposób człowiek może im pomóc i je chronić.
Wychowanie przez sztukę i rozwijanie zainteresowań technicznych:
Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole:
wie, jak należy się zachować na uroczystościach: np. na koncercie, festynie, przedstawieniu w przedszkolu, w teatrze, w kinie, itp.;
odgrywa role w zabawach parateatralnych posługując się mową, mimiką, gestem i ruchem oraz umie posługiwać się rekwizytami (np. maski i czapki).
śpiewa piosenki z dziecięcego repertuaru oraz łatwe piosenki ludowe;
dostrzega zmiany dynamiki, tempa i wysokości dźwięku utworu muzycznego, wyraża je pląsając i tańcząc;
tworzy muzykę korzystając z instrumentów perkusyjnych (oraz innych przedmiotów), a także improwizuje jà ruchem;
w skupieniu słucha muzyki, także poważnej.
umie swobodnie wypowiadać się w różnych technikach plastycznych;
zna sztukę ludową, na miarę swoich możliwości (np. swojego regionu): stroje, obrzędy i tradycje ludowe, przedmioty artystyczne, itp.;
przejawia zainteresowanie malarstwem, rzeźbą i architekturą (także architekturą zieloną i architekturà wnętrz), rozmawia o tym, co ogląda.
wznosi konstrukcje z klocków i tworzy kompozycje z różnorodnych materiałów (np. przyrodniczych), ma poczucie sprawstwa - Potrafię to zrobić - i odczuwa radość z wykonanej pracy;
używa sensownie prostych narzędzi podczas majsterkowania;
interesuje się urządzeniami technicznymi (np. w gospodarstwie domowym), próbuje rozumieć, jak one działają i zachowuje ostrożność przy korzystaniu z nich.
Aby sprostać tym oczekiwaniom należy organizować proces uczenia się w specjalny sposób:
Proces uczenia się trzeba korzystnie dopasować do rzeczywistych potrzeb i możliwości rozwojowych dziecka. Powinien on mieścić się w strefie najbliższego rozwoju. Oznacza to, że dorosły zajmujący się wspomaganiem rozwoju rozpoznaje i określa poziom rozwoju psychoruchowego każdego dziecka (diagnoza) oraz odpowiednio dopasowuje proces uczenia się do jego rzeczywistych możliwości umysłowych.
Organizując proces uczenia się, trzeba bezwzględnie przestrzegać prawidłowości rozwojowych. Wymaga to dobrej znajomości modeli rozwoju psychoruchowego dziecka i umiejętności ustalania, jaka drogę już przebyło w danym zakresie rozumowania i co znajduje się przed nim, jakie następne szczeble rozwojowe musi osiągnąć.
Procesem uczenia się trzeba objąć możliwie szeroki zakres funkcjonowania dziecka, a to wymaga dłuższego czasu oraz systematyczności w prowadzeniu zajęć dydaktyczno-wyrównawczych. Wspomaganie rozwoju w wąskim zakresie, na przykład tylko w zakresie rozumowania przyczynowo-skutkowego, nie przynosi większych korzyści.
Proces uczenia się wspomagający rozwój dziecka z konieczności musi być intensywny, a to oznacza, że wymagać będzie niebywałego wysiłku ze strony dziecka i dorosłego. Mimo to, ma być przyjemny i dla dziecka i dla dorosłego.
Operacyjne rozumowanie
w rozwoju dziecka
Szwajcarski psycholog Jean Piaget wykazał w swoich doświadczeniach nad rozwojem myślenia, że zdolności do wykonywania czynności odwrotnych w myśli, czyli operacji, rozwija się stopniowo.
Piaget daje następującą definicję operacji: jest to czynność umysłowa wewnętrzna, umożliwiająca łączenie przeciwstawnych czynności w jedną całość.
Czynność wewnętrzna - wykonywana jest w umyśle dziecka i może dotyczyć uprzednich spostrzeżeń (wyobrażeń), słów (sądów), symboli.
Odwracalność łączy wzajemnie odwrotne czynności w jedną czynność umysłową (możemy złożyć dwa zbiory klocków, a następnie rozłożyć je).
J. Piaget ustalił okresy i stadia rozwojowe, przez które każdy człowiek musi przejść. Ważna jest kolejność, bo nie można pominąć żadnej fazy rozwojowej. Tempo przechodzenia na poziomy wyższe jest zróżnicowane : może trwać dłużej (wolniejszy rozwój), może trwać krócej i oznacza to rozwój przyspieszony.
1. Okres kształtowanie inteligencji praktycznej ( od urodzenia do drugiego roku życia). Dziecko poznaje swoimi zmysłami przestrzeń i uczy się poruszać w niej i panować nad przedmiotami.
2. Okres kształtowania operacji konkretnych (od drugiego do dwunastego roku życia). Tu także najważniejszą sprawą jest poznawanie świata rzeczy. Dzieli się na dwa podokresy:
- pierwszy podokres przedoperacyjny (kończy się około siódmego roku życia), w umyśle dziecka tworzą się i dojrzewają pierwsze operacje konkretne, które dotyczą pojęć liczbowych,
- drugi podokres operacji konkretnych (zaczyna się około siódmego roku życia) operacyjne rozumowanie rozszerza się i obejmuje przestrzeń i czas.
3. Okres rozumowania operacyjnego na poziomie formalnym zależności ujmowane są na podstawie sądów, wyprowadzane wnioski są ogólne, już bez konieczności odwoływania się do konkretów.
Momentem przełomowym jest siódmy rok życia dziecka. Dziecko zaczyna posługiwać się logiką zbliżoną do tej, której używają dorośli. Pojawiają się w rozumowaniu dziecka pierwsze operacje konkretne. Każdy nauczyciel musi jednak pamiętać, że w rozwoju umysłowym dziecka występują duże różnice indywidualne. Tymczasem, szkolne nauczanie matematyki od dzieci wymaga operacyjnego rozumowania na poziomie konkretnym. Dzieci, które nie osiągnęły poziomu operacji konkretnych poniosą porażkę, bo nie będą rozumiały tego, co się dzieje na lekcjach matematyki.
Jak rozpoznać pojawiające się pierwsze operacje konkretne?
Pierwsze operacje konkretne dotyczą pojęć liczbowych. Dla kształtowania pojęcia liczby ważne są dwa zakresy myślenia:
a) Operacyjne rozumowanie potrzebne przy ustalaniu stałości liczebności porównywanych zbiorów - dziecko potrafi ustalić równoliczność przez tworzenie par i jest pewne co do stałości liczby elementów w zbiorze, chociaż widzi, że są one przemieszczane, zakrywane itp.
b) Operacyjne ustawianie po kolei - dziecko określa miejsce wybranej liczby w szeregu liczb, a potem wskazuje liczby następne i liczby poprzednie
Gruszczyk - Kolczyńska Edyta, Zielińska Ewa. Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze dla dzieci, które rozpoczną naukę w szkole. Edukacja Polska. Warszawa 2009.
Ustaliła to L.Wołoszynowa (Problemy szkolnego „startu” w polskim zreformowanym systemie oświaty w Psychologia Wychowawcza 1/1977 oraz O umysłowej i społecznej gotowości dzieci do rozpoczęcia nauki w Badania Oświatowe 3/1979) fakt ten potwierdza także E. Gruszczyk-Kolczyńska w Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki. Przyczyny. Diagnoza. Zajęcia korekcyjno-wyrównawcze. WSiP. Warszawa 2008.
Gruszczyk - Kolczyńska Edyta, Zielińska Ewa. Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze dla dzieci, które rozpoczną naukę w szkole. Edukacja Polska. Warszawa 2009. (str. 16)
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół - Załączniki do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. (Dziennik Ustaw z dnia 15 stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17)
8