Alina Brodzka, Maria Konopnicka, Warszawa 1961.
.
Urodzona 23 maja 1842 w Suwałkach. 1849 Kalisz, ojciec studia prawnicze, rodzice: Józef Wasiłowski i Scholastyka z Turskich, Maria: trzy siostry i brat. Warunki życia trudne. 1854 śmierć matki. Samotność, atmosfera egzaltacji i powagi, żarliwego patriotyzmu i surowych nauk moralnych. 1855 na pensji w Warszawie, przyjaźń z Elizą Pawłowską, później Orzeszkową. 1862 ślub z Jarosławem Konopnickim (12 lat starszy). Szczęście. 1863 powstanie. Schronienie i pomoc walczącym. Aresztowanie Jarosława. Dziecko. Emigracja. Śmierć ukochanego brata Marii. 1865 powrót do kraju po amnestii. Utrata majątku. 1872 dzierżawa Gusina. 6 z 8 dzieci. Bieda. 1875 pod pseudonimem wiersz Zimowy poranek. Wiersze w „Tygodniku Ilustrowanym” i „Bluszczu”. 1876 przenosiny z dziećmi do Warszawy. Pomoc finansowa ojca, jego śmierć. Odnowiona przyjaźń z Orzeszkową. Uznanie Sienkiewicza. Bieda. 1878-1880 czynny udział w życiu literackim. 1881 pierwsze zbiory Poezji i Obrazków. Fragmenty - książka, ostre przyjęcie krytyki (książka zbyt liberalna). Druk w wydawnictwie Orzeszkowej w 1880. Ataki kół zachowawczych i konserwatystów. Przekłady Heine'go, Paula Heyse. Niemiecki, francuski, angielski, rosyjski, czeski, włoski - tłumaczenia dla zarobku. Tomik w 1881 - milczenie prasy, pochwała Kraszewskiego. Kolejne zbiorki: 1881, 1883, 1886. Zjawisko oryginalne na tle poezji krajowej; zależność od poezji romantycznej, reakcja na starcia ideowe i klasowe; wzór Słowackiego; dramat wewnętrznego rozdarcia społeczeństwa; problem niewoli narodu, wybór między godnością a kompromisem, między oporem a rezygnacją.
.
W Poezjach 1883, 1886 zebrane liryki bliskie pieśniom ludowym. Sięgnięcie do folkloru jako źródła motywów, porównań, symboli, korzystanie z wzorów pieśni, ballad i epiki, podejmowanie ludowych ocen moralno-obyczajowych. Charakter przeżyć wewnętrznych podmiotu lirycznego, chłopa. Refleksje nad zastygłym bezprawiem (równość ludzka!), rytm życia poddanego pracy, wątki patriotyczne. Subtelne cieniowanie nastroju, śpiewność muzycznego tematu wynikające z giętkości rytmu, płynnej modulacji akcentów, zmiennej gry refrenów - charakterystyczne cechy liryków ludowych Konopnickiej.
Poemat Imagina - w całości wydany dopiero w 1912, wzór poematu dygresyjnego, biografia duchowa bohatera, Lucyla. Liczne aluzje obyczajowe i polityczne, oskarżenie Watykanu o skrajne zmaterializowanie i współpracę z wrogami wolności narodów. Od patosu do groteski, od fantazji do pamfletu, w aluzjach, apostrofach i karykaturalnych wizerunkach autorka przeprowadza metaforyczny obrachunek z tradycją i współczesnością.
.
Sława poetki, pierwsze próby prozaiczne minęły bez echa. Obrazki. Artykuły krytyczne z 1881 w „Kłosach”. Ten sam punkt widzenia, co w poezji, na dramat antagonizmów społecznych; aluzje patriotyczne, potępienie kompromisów z zaborcami, protest przeciw niewoli. Recenzja pierwszego zbioru opowiadań Prusa (inne zrozumienie niż Sienkiewicz). Opinie wypowiedziane przez Konopnicką o Pismach Prusa, są nie tylko wyrazem życzliwego uznanie dla osiągnięć narracyjnych i fabularnych. Są także próbą własnego wyboru, w głównych zarysach zgodną z postawą pisarską Prusa, z jego sferą zainteresowań, z przyjazną i mądrą penetracją psychologa w myśli istot pozornie tylko jednakowych i bezbarwnych. Ważny stosunek Konopnickiej do obowiązujących norm obyczajowych i etycznych. Artykuły dotyczące roli tendencji w literaturze: polemizuje w nich pisarka ze zniekształceniem wizerunków psychologicznych, narzucaniem ustalonych sytuacji, wyosobnianiem komentarzy, które miałaby potwierdzać założoną tezę utworu. W latach następnych tematyka studiów krytycznych Konopnickiej skoncentruje się wokół paru zagadnień: problemy związane ze spuścizną romantyków i twórczością kilku wybitnych pisarzy współczesnych, m.in. Orzeszkowej, Sienkiewicza, Prusa, Dygasińskiego oraz pisarzy obcych.
Pierwsza próba samodzielnej prozy narracyjnej: Wrażenia z podróży po Austrii i Włoszech, publikowane w 1883 na łamach warszawskich „Kłosów” i „Tygodnika Powszechnego”. Brak uznania krytyki. Fabuła mniej atrakcyjna, próby. Sygietyński: nieoryginalność obserwacji, zbytnia wzniosłość stylu, banalność opisów.
Prace nowelistyczne + praca redaktorska i publicystyczna w tygodniku „Świt” 1884-1886. Pierwsze cykle reportaży: dzień powszedni warszawskich zaułków, tajemnice przeżyć ludzi na dnie, szkice z więzień i szpitali dla biedoty, wrażenia z domów dla ociemniałych i głuchoniemych, refleksje o pracy dzieci; sytuacja ekonomiczna i obyczajowa kobiet skazanych na samotne utrzymywanie rodziny, los opuszczonych matek. Praca w „Świcie”: umiejętność zapisu konkretnych obserwacji w postaci przedmiotowej relacji o faktach, ludziach, problemach.
.
Schyłek lat 80. Warszawa, nieliczne wyjazdy: u przyjaciół na wsi, Ischl i Włochy, Słowacja i Czechy. Okres stabilizacji finansowej - praca w „Świcie”. Potem lekcje, przekłady, recenzje. Dzieci dorastały, trudno o pracę. Wykształcenie rolnicze dla synów, Tadeusza i Jana. Korepetycje córki, Zofia i Helena. Dłużej na pensji w Warszawie najmłodsza, w przyszłości wybitna aktorka - Laura Pytlińska. Stanisław na praktykę handlową do Rosji. W Gusinie gośćmi, majątek sprzedany, Jarosław w 1887 dzierżawa majątku Góra w Sieradzkiem, z synami, też ruina. Pisarka pomagała dzieciom, nawet po ich ślubach, i z mężem. Uznanie w Warszawie. Pseudonimy: Jan Waręża, Piotr Surma, Jan Sawa. Męka podlaskich chłopów w Przez głębinę, we Wstępie do nieukończonego poematu Unici, w Panu Balcerze. Choroba nerwowa Heleny, prowadząca do niepoczytalności (kleptomania, obłędny zamach na życie matki) - opuszczenie Warszawy. Z ciężkim sercem na tułaczkę 1890. Kraków, odczyt o Odzie do młodości - wielkie uznanie, żywa gościnność. Sucha na Podkarpaciu (nowele), Kraków - sprowadzenie prochów Mickiewicza. Węgry do Admontu - spotkanie malarki Marii Dulębianki, wiernej towarzyszki kolejnych wędrówek. Monachium, Zurych, Wiedeń, Mediolan, południe Włoch, Francja, wybrzeże dalmatyńskie, Istria, Czechy… Wędrówka - brak osobistego paszportu (zgodę na zamieszkanie musiał wyrazić mąż), niepokój, potrzeba nowych wrażeń. Śmierć ukochanego syna, Tadeusza, 1891 - wiersz Tu się droga załamała. Kontakt osobisty i literacki w krajem. 1901 jedna z czołowych organizatorek światowej akcji protestu przeciw okrucieństwom Niemców we Wrześni, gdzie stłumili strajk dzieci polskich. Współpraca z Polonią Amerykańską, emigrantami z Francji, Niemiec, Włoch… Powodzenie akcji zwłaszcza we Włoszech. Akcja pomocy dla strajkujących w rewolucyjnej Warszawie. 1908-1910 Rota, szereg odezw i wierszy.
U kresu lat 80. nowe dziedziny, tematy, rodzaje. Liczne zbiorki poezji oryginalnych, publikowanych coraz częściej poza Królestwem (cenzura), pod pseudonimem: Kwiaty i pieśni 1897, Poezje seria IV 1896, Linie i dźwięki 1897, Damnata 1900, Italia 1901, Śpiewnik historyczny 1904, Ludziom i chwilom 1905, Nowe pieśni 1905, Głos ciszy 1906. Tłumaczenia poetyckie i prozaiczne. Zbiory nowel, szkiców i obrazków: Cztery nowele 1888, Moi znajomi 1890, Na drodze 1893, Nowele 1897, Ludzie i rzeczy 1898, Na normandzkim brzegu 1904. Utwory dla dzieci. Wielostronna praca krytycznoliteracka. Studia nad Mickiewiczem. Studia o ulubionym twórcy - Słowackim. Odkrywczość spostrzeżeń, duża kultura literacka, wiele odważnych wystąpień polemicznych w kwestiach społecznych i narodowych ujętych z demokratyzmem, żarliwością patriotyczną.
Intensywne zaangażowanie społeczne - charakter wolontariuszowski, brak powiązań z partiami, stronnictwami. Emocjonalna i racjonalna solidarność z klasami ujarzmionymi w społeczeństwie burżuazyjnym. Obawa przed gwałtownością walki klasowej. Demokratyczna koncepcja narodu. Perspektywa niepodległości - perspektywą społecznego wyzwolenia. Artykuł O „Tłumie” słów kilka - próba teoretycznego uzasadnienia motywów dążeń rewolucyjnych. Dramat symboliczny Prometeusz i Syzyf 1892 - niezwykle przenikliwie wskazując źródła nieufności mas do współczesnych inteligenckich Prometeuszów-budzicieli, z obawą przewidywała, że rozbudzone masy mogą jeszcze okazać się siłą niszczycielską, a zarazem bezradną wobec własnych cierpień. W tomikach poezji: realia życia społecznego i martyrologii narodowej, problematyka historii narodowej; motyw surowego osądu groźby nieuchronnej zapłaty. Osobiste doświadczenia (listy i notatki) rzadko przenikały do jej twórczości poetyckiej. Wrażenia wyniesione z podróży i spotkań - często w poezji, nowelach, szkicach prozą: zbiorki Italia 1901 i francusko-włoskie Drobiazgi z podróżnej teki 1903. Piękne.
.
Pierwszy zbiór opowiadań: Cztery nowele (pisane 1883-1887, druk 1888). 1890-1905 przeważająca część utworów beletrystycznych wydana została w zbiorkach Moi znajomi 1890, Na drodze 1893, Nowele 1897, Ludzie i rzeczy 1898, Na normandzkim brzegu 1904. Część nowel i szkiców ukryta w czasopismach, doczekała się edycji książkowej dopiero po śmierci autorki. Dla krytyków marginesowe miejsce w jej twórczości.
Cztery nowele: Michał Duniak, Ultimus, Wojciech Zapała, Pod prawem. Debiut. Wojciech Zapała - motyw Starego sługi Sienkiewicza. Pod Prawem - utwór ambitny i odważny.
Najbardziej surowe, reporterskie są szkice ze „Świtu”. Obrazki więzienne - znakomite studia obyczajów, charakterów i postaw psychicznych, nowelistyczność. Swoboda operowania zmiennymi nastrojami, rzeczowość przedstawienia sytuacji, wypowiedzi i gestów + nastrój groteskowego komizmu lub ironiczny komentarz. Historia Hanki Blacharzówny (osadzona w więzieniu za przewinienia swego kochanka): ujawnienie procesów myślowych warunkujących postawę dziewczyny. Jedyna i swoista gatunkowo (połączenie baśni, liryki i gawędy) opowieść O krasnoludkach i sierotce Marysi, tłumaczenia powieści obcych i przeróbki - brak prac powieściowych. Zarysy opowiadań i nowelistycznych miniatur - utwory pisane 1887-1891, głównie w zbiorach Moi znajomi i Na drodze. Działalnośc publicystyczna: studia literackie, eseje krytyczne i recenzje, opisy dzieł sztuki, wrażenia z wystaw i widowisk, reportaże o „ludziach i rzeczach”. Dążność do zachowania proporcji między znaczeniową i ekspresywną funkcją słowa - styl starannie wypracowany, niezauważalny dla czytelnika, o rytmie sugestywnym a nienatrętnym, spajanie i wtapianie nowych zasobów leksykalnych i powiązań składniowych w fundament języka literackiego.
Nowela Martwa natura: ironiczny komentarz, ironia obnażająca odczłowieczenie nędzarza, atakująca, agresywna; anonimowy, niemal alegoryczny nędzarz okazuje się istotą dla kogoś niezastąpioną. Banasiowa: także kontrast i paradoks, dyskretny opowiadacz wydobywa na jaw wewnętrzny komentarz zawarty w prostych słowach starej kobiety; matka przybyła na „umieranie” do córki i zięcia, niecierpliwe wyczekiwanie na zgon osoby bliskiej, obciążającej swą wegetacją otoczenie. Urbanowa i Anusia: perspektywa wspomnień, podwójna, „dystans” do opowiadanych wydarzeń.
Maryśka, Ksawery, Józik Srokacz: wspomnienia z pobytu w Bronowie, studia postaci chłopskich, charakterystyka Maryśki poprzez jej postępki, gesty, odruchy. Ksawery: porzucony nieślubny syn ziemianki, zagadkowa postać dziwaka. Obrazek Na drodze: zamiast rozbudowanej metafory zwięzła pointa anegdotyczna. O Sienkiewiczu: nie maluje przeszłości, ale ją wskrzesza, nie stawia żadnej tezy, żadnej doktryny nie broni, „dzieła nie są polemiką, lecz pięknością urosły i stoją”, zwróciła uwagę na warstewkę sceptycznej, głęboko ukrytej ironii. Głębokie przeżycie Szkiców Szymańskiego (Sybiracy). Na werendzie: nieświadomi niczego goście-ziemianie, dramatyczne spotkanie braci: tułacza pozbawionego ojczyzny i możnego zdrajcy.
Dym 1893: śmierć syna w 1891 po zbyt późno przeprowadzonej operacji, młodego, zdolnego, szczęśliwego w niedawno zawartym małżeństwie, zakończenie nowelki: „postać jej drogiego chłopca”. Miniaturowe studium rozpaczy matki. Dym - nieubłagana płynność spraw ludzkich, złudność pocieszenia.
Nasza szkapa: dziecko narratorem i uczestnikiem wydarzeń. Dramat nędzy i śmierci. „Monografia ciemnej doli”.
Mendel Gdański: 1890, z inicjatywy Orzeszkowej, klęska człowieka odartego przez bezmyślny tłum z uczuć, którym pozostawał wierny całe życie. Wspomnienia: smutki rodzinne, strata najbliższych, gorące przywiązanie do wnuka, małego Jakuba. Przeciwnicy: żadnych argumentów intelektualnych, żadnej racji etycznej, jedynie brutalny, naśladowczy odruch. Żądanie tożsamości praw i możliwości życiowych dla ludzi różnych ras i wyznań. Pomoc studenta i życzliwych sąsiadek. Porażka Mendla: umarło mu serca dla tego miasta.
Jakton: znakomita analiza zagadki psychicznej żydowskiego plebejusza, który w obronie znieważonego przez współwyznawców ciała samobójcy zdobywa się na gest bohaterski. Motłoch, bezmyślny i okrutny, wiedziony fanatyzmem.
Cykl Powieści Sawy - opowiadania powstańcze. Z 1835 roku: stylizowanie na pamiętnikarskie zapiski, martyrologia zesłańców polskich na Syberii. Pełna dojrzałość pisarska: Nowele 1897 i Miłosierdzie gminy z tomu Ludzie i rzeczy 1898. Panna Florentyna: matka-szlachcianka, biedna, żyje z biedotą, panna Florentyna: chce za każdą cenę bronić honoru-wyobcowania z biedoty, ukrywa biedę, tragiczna duma.
Nadanie pełnych praw przeżycia tragicznego postaciom, które dotychczas spełniały rolę biernego motywu sytuacji o znamionach tragizmu. Krysta: 1895, napięcie: zainteresowanie rozwojem intrygi i zagadkowym stanem psychicznym bohaterki. Mąż chłopki, uważany za zmarłego, wraca nagle z armii. W międzyczasie próbowano ją wyswatać z innym parobkiem, Pawłem. Obaj spotykają się po jej śmierci.
Stach Szafarczyk: 1891, uniknięcie upiększania surowego dramatu rodziny chłopskiej.
Z włamaniem: sceneria sądowa, sprawa głodnych dzieci, które ukradły odrobinę żywności, obrońca z inteligencji chłopskiej, mowa: potępienie automatyzmu prawa, które chroni posiadaczy, które jest „wykładnikiem siły”, oraz wyzwanie ze strony przedstawiciela tych, którym odebrano prawo do bycia człowiekiem. Dzieci zostaną skazane. Ale postać oskarżającego chłopa pozostała sygnałem i groźbą.
Miłosierdzie gminy: ironia ostra, niemal szydercza. Starego tragarza, Kuntza Wunderli „nabywa” na licytacji Probst.
„Obrazki normandzkie”, Na normandzkim brzegu: sugestia ciągłości rytmu życia, charakterystyczne portrety ludzkie. Na węgorki: nowe motywy fabularne i psychologiczne, odpływy morza.
Rezygnacja z form noweli o „zwikłanej” intrydze, atrakcyjnej i zaskakującej fabule. Odsłonięcie wnętrza psychicznego pozornie monotonnych, jednolitych ludzi gminu. Narrator słuchaczem, świadkiem i rozmówcą. Zmienna tonacja nastrojów. Dramatyzm i subtelny urok.
Utwory dla dzieci: miejsce ważne w literaturze polskiej i obcej, brak moralizatorstwa i dydaktyzmu. Wielokrotnie tłumaczona na inne języki.
.
1902, obchody 25-lecia twórczości Konopnickiej w Krakowie i we Lwowie. Zakupiony dworek w Żarnowcu jako dar narodowy. Żywiołowa manifestacja, ożywienie w pismach literackich. 1903 wręczenie daru. 1905 za granicą w czasie rewolucji (podróż dla ratowania zdrowia). W początkowej fazie: optymizm. Spięcie starć klasowych - zaskoczenie i przerażenie Konopnickiej (gwałtowność walk, ilość ofiar). Zbliżenie (literackie, myślenia i postaw) z Żeromskim. Wbrew zaleceniom lekarzy wróciła do Polski. Notatki Z wędrówek po więzieniach, fortach i nędzy warszawskiej. Poemat Z ksiąg Sybilli: 1907, wzorowany na wizyjnych proroctwach Beniowskiego, nadzieja, że walczący lud zdoła pociągnąć za sobą wszystkie warstwy społeczne. Widok ludzi, tworzących historię, -> optymistyczny finał poematu Pan Balcer w Brazylii. Entuzjazm krytyków (dziś niezrozumiały). Pisała go prawie 20 lat.
1909 Włochy, słabnące zdrowie. Żarnowiec, sanatorium we Lwowie. Śmierć 8 października.
Twórczość Konopnickiej, odważna, aktualna, a zarazem mocno zrośnięta z postępową tradycją romantyczną, budziła wśród współczesnych wiele dyskusji, ale nawet przeciwnicy ideowi nie kwestionowali jej wybitnej rangi. Główną uwagę skupiła jej poezja. Recepcja wśród współczesnych prawie jednomyślna. Odsunięta - kolejne przewroty XX wieku. Funkcja kulturalna trwa nadal.
3