Rozdział 9: od myślenia do działania

1. teoria modelu oczekiwania - wartości → zgodnie z nią wybieramy takie działania, które

w naszej ocenie najbardziej się nam opłaca.

• Opłacalność jest pochodną wartości, jaką ma dla nas cel działania , oraz prawdopodobieństwa jego osiągnięcia

• Relacja między prawdopodobieństwem osiągnięcia celu a wartościami ma charakter multiplikatywny, stąd sformułowanie :

model oczekiwań x wartości

2. Racjonalne podejmowanie decyzji: model oczekiwania - wartości

1. MODEL CELOWEGO ZACHOWANIA - TOLMAN

• Tolman był jednym z pierwszych, którzy zajmowali się modelem oczekiwania-wartości

• Przykładał dużą wagę do celowego charakteru ludzkich zachowań ( celowe zachowanie według niego cechuje też szczury)

• Podkreślał znaczenie czynników poznawczych w uczeniu się. Uważał, że zwierzęta nie uczą się po prostu mechanicznych połączeń między bodźcem a reakcją, lecz budują mapę poznawczą

• Uznawał znaczenie motywacji oraz wartości w działaniu.

• U podstaw sformułowanej przez niego teorii oczekiwania-wartości leżały cele oraz oczekiwania mające subiektywną wartość - to właśnie one zdaniem Tolmana nadają zachowaniom charakter celowy

• Krytyka:

• krytykowano go za zostawienie ludzi czy zwierząt „zagubionych w

myślach” ponieważ nad popędy przedkładał czynniki poznawcze takie jak oczekiwania

B. BADANIA LEWINA NAD POZIOMEM ASPIRACJI

• Wartościowości - pozytywne i negatywne wartości związane z celem w modelu

poziomu aspiracji

• Badania nad poziomem aspiracji dotyczą sposobów ustanawiania przez człowieka celów i norm wytyczających jego przyszłe zachowanie, włączając w to ocenę trudności zadania oraz własnych możliwości zrealizowania go

• Relacje między poziomem aspiracji (celem) a rzeczywistymi osiągnięciami decydują :

→o poczuciu sukcesu - które wzrasta wraz z osiągnięciem wyższego poziomu aspiracji czyli osiągnięciu celów trudniejszych („patrz jaki jestem dobry”)

→porażki - które jest tym dotkliwsze, im niższy był poziom aspiracji, czyli przy celach łatwych, których nie udało się osiągnąć („ nawet tego nie potrafiłem zrobić”

3. MODEL OCZEKIWANIA-WARTOŚCI ROTTERA

• Na koncepcje Rottera wpłynęły koncepcje TOLMANA i HULLA oraz teoria społ. uczenia się

• Zdaniem Rottera potencjał zachowania (czyli prawdopodobieństwo wystąpienia określonego zachowania w danej sytuacji) jest funkcją oczekiwanej nagrody oraz wartości przypisywanej celowi. (potencjał zachowania = oczekiwania X wartości)

• Wartości oraz oczekiwania mają charakter subiektywny

• konsekwencji, jakie dany człowiek wiąże ze swoim zachowaniem

• Dwie sytuacje podobne są do siebie, jeżeli ich przewidywane następstwa są oceniane jako równie prawdopodobne i wartościowe - można zakładać, że 1-stka zachowuje się podobnie w podobnych sytuacjach, przy czym podobieństwo to definiuje się w kategoriach subiektywnie oczekiwanych rezultatów.

• Oczekiwania konkretne - związek między zachowaniem a jego konsekwencjami w danej sytuacji

Uogólnione oczekiwania - człowiek w wyniku swoich doświadczeń życiowych nabiera pewnych ogólnych przeświadczeń na temat siebie i otaczającej go rzeczywistości

2. INNE TEORIE ZAWIERAJĄCE MODEL OCZEKIWANIA-WARTOŚCI

• Oddziałały one głównie na badania nad sferą motywacji, a także na praktyczne rozwiązania w dziedzinie organizacji i przemysłu

• Choć panuje ogólna zgoda co do tego, że oczekiwania i wartości zależą od uprzednich doświadczeń, to poszczególne koncepcje różnią się pod względem wagi przykładanej do konkretnych procesów związanych z ich powsaniem

• Wszystkie modele oczekiwania-wartości nie były usytuowane w pełnym, wzorcowym kontekście zachowania celowego

3. Stałość i zmienność zachowań: w stronę teorii celów

• Chodzi o uchwycenie istoty kontrowersji między podejściem poznawczym, podkreślającym zmienność zachowań z sytuacji na sytuację, a teorią cech osobowości, kładąc nacisk na stabilność zachowania w różnych sytuacjach

• Badania prowadzone przez Pervina, w którym os. badane przez wiele dni rejestrowały swoje zachowania, wykazały, że zachowanie człowieka bywa zarówno stałe, jak i zmienne, przejawiając zarówno pewne cechy powtarzalne, jak i takie, które wynikają z konkretnych potrzeb i okoliczności - Pervin nazwał to zjawiskiem stałości i zmienności zachowań

• Obserwacja codziennych zachowań prowadzi ponadto do wniosku, że działania większości ludzi mają charakter uporządkowany i zmierzający do jakiegoś celu

Osobowość człowieka jest wypadkową współoddziaływania stałości i różnorodności; jednostka zachowuje spójność i realizuje wyznaczone przez siebie cele, ale jednocześnie musi reagować na wymogi konkretnych sytuacji

• Zachowanie człowieka wynika zarówno z potrzeby ciągłości i spójności, jak i z konieczności elastycznego dostosowywania się do sytuacji:

1. Uporządkowany charakter ludzkich zachowań wskazuje, że są one ukierunkowane na cel - przy czym niezbędne jest rozróżnienie między celami (czyli pożądanymi punktami końcowymi) a planami (czyli drogami dochodzenia do celu)

2. Cele mają określone właściwości poznawcze, afektywne, oraz behawioralne

• poznawczym składnikiem celu jest mentalna reprezentacja lub wyobrażenie, ALE nie wynika z tego, że wszystkie cele są świadome; wiąże się z tym także wprowadzenie rozróżnienia między powodami (wskazują, jak ludzie sami objaśniają swoje zachowanie świadomie lub nieświadomie błędnie uzasadniając swoje postępowanie) przyczynami (są to rzeczywiste determinanty);

• afektywny składnik celów stanowi o ich sile motywacyjnej; człowiek tak dobiera cele, że szuka przyjemności i unika bólu

• plany behawioralne - zawierają one poznawcze reprezentacje działań niezbędnych do osiągnięcia celu oraz ocenę własnej zdolności podjęcia tych działań

c) Cele danej osoby są zorganizowane w hierarchiczną strukturę, która umożliwia płynne i dynamiczne funkcjonowanie :

• cele tworzą pewną hierarchie gdzie jedne cele stoją wyżej od drugich, jednak niekiedy ich struktura może ulegać zmianie i cel nadrzędny zostaje podporządkowany celowi, który wcześniej miał mniejszą wagę

• poszczególne cele składające się na system mogą być zintegrowane lub skonfliktowane. O konflikcie mówimy, gdy realizacja jednego celu przeszkadza w realizacji drugiego celu

d) Dynamiczne funkcjonowanie systemu celów polega na powtarzaniu

sekwencji aktywizacja - utrzymanie - zakończenie

• rolę pobudzającą może pełnić bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny, jak głód, myśli

• kiedy pojawia się cel, mechanizmy poznawcze analizują możliwość jego osiągnięcia

• wytrwałe zmierzanie do celu możliwe jest dzięki utrzymywaniu w centrum uwagi jego mentalnej reprezentacji, dzięki osiąganiu celów cząstkowych oraz wzmocnieniom emocjonalnym takim jak duma albo wstyd

• dużą rolę spełniają emocje związane ze sprostaniem Ja idealnemu i powinnościowemu w rozumieniu Higginsa

• zasada multideterminacji - wiele celów w tym samym czasie

• ekwipotencjalność - istnienie wielu potencjalnych zachowań służących realizacji tego samego celu

• ekwifinalność - wiele różnych celów można osiągnąć za pomocą tego samego zachowania

e) Rozwój prowadzi do coraz większej złożoności poznawczych,

emocjonalnych i behawioralnych aspektów systemu celów

• siła motywacyjna celów wynika z ich uwarunkowania afektywnego

• związek emocji z jakąś osobą albo rzeczą może opierać się na bezpośrednim doświadczeniu, jak przy warunkowaniu klasycznym, albo na obserwacji innych, jak przy warunkowaniu zastępczym

• związki emocji z ludźmi i rzeczami są szczególnie intensywne w pierwszych latach życia. W tym okresie bierze początek wiele naszych najsilniejszych preferencji i awersji

• zarazem jednak skojarzenia emocjonalne ulegają zmianom w procesie rozwoju, dlatego pojawiają się nowe cele, a niektóre ze starych zostają odrzucone.

• Allportowska koncepcja autonomii funkcjonalnej. Allport twierdził, że działalność służąca zaspokojeniu popędu lub potrzeby może stać się przyjemna i być celem samym w sobie. Czynność może stać się funkcjonalnie autonomiczna, niezależna od swoich korzeni

• Rozwojowi ulegają poznawcze właściwości człowieka. Dzięki temu organizacja celów oraz plany ich realizacji stają się coraz bardziej złożone

• Rozwój oznacza również coraz większe umiejętności behawioralne, ułatwiające osiąganie celów

f) Zaburzenia psychiczne można ujmować w kategoriach nieobecności

celów, ich konfliktu (np. między pragnieniem a lękiem) albo trudności z

ich osiąganiem. Terapia polega na reorganizacji systemu celów albo

sposobów ich osiągania

• u progu wczesnej dorosłości i po przejściu na emeryturę zdarza się brak celów

• częściej jednak ludzie cierpią z powodu konfliktu celów(np. potrzeba bliskości i lęk przed zranieniem własnej dumy)

• w przypadkach jak tego powyżej terapia polega na zintegrowaniu sprzecznych celów, czyli znalezienie sposobu pogodzenia ich ze sobą

• terapia może też dotyczyć reorganizacji całego systemu ; chodzi o ustanowienie nowych związków między celami oraz zapewnienie większej integracji systemu

4. Cel, samoregulacja i działanie : programy badawcze

1. MODEL CELÓW I STANDARDÓW ORAZ SAMOREGULACJI BANDURY

• Bandura procesy afektywne i motywacyjne spostrzegał przez pryzmat podejścia poznawczego: „umiejętność motywowania siebie i celowego działania jest zakorzeniona w aktywności poznawczej. Przyszłe wydarzenia nie mogą być przyczyną bieżącego działania. Jednak dzięki reprezentacjom poznawczym przyszłe wydarzenia zamieniają się w czynniki motywujące i regulujące bieżące zachowania”

• Standardy wewnętrzne- reprezentują cele, które zamierzamy osiągnąć, oraz naturę wzmocnień oczekiwanych od siebie i od innych. U źródeł działania leży cel albo standard, ocena wysiłku niezbędnego do sprostania standardowi oraz przewidywane konsekwencje powodzenia i niepowodzenia

• Samowzmocnienia - wew. siły samoregulujące, to dzięki nim potrafimy wytrwale dążyć do celu

• Według Bandury siła motywacji nie wynika z samych celów, ale z faktu, że ludzie mają skłonność do ciągłego oceniania własnych zachowań. Wynika z tego, że cele wyznaczają standardy dla pozytywnego lub negatywnego oceniania siebie w zależności od postępów czynionych na drodze do ich osiągnięcia

• Bandura wykazał, że ludzie niewyznaczający sobie celów mniej pracują i gorzej wypadają niż ci, którzy wyznaczają sobie cele łatwe. Ci ostatni z kolei wypadają gorzej niż ci, którzy określają sobie bardziej ambitne cele

• Po osiągnięciu jakiegoś celu stawiamy sobie wyżej poprzeczkę.

• Wyznaczając sobie cel, układamy najlepszy plan osiągnięcia go oraz oceniamy ilość niezbędnej do tego pracy. Zmierzając do celu polegamy na informacjach zwrotnych dotyczących naszych postępów

• Osoby wykazujące najsilniejszą motywację miały jasno wyznaczony cel oraz otrzymywały informacje zwrotne dotyczące jakości swoich działań

• Ważną rolę w procesach samoregulacji odgrywa poczucie własnej skuteczności. Cele stanowią znaczącą siłę motywującą, oddziałującą wspólnie z ocenami własnych poczynań oraz poczuciem własnej skuteczności

• Poczucie własnej skuteczności ma wieloraki wpływ na motywację:

• kształtuje poziom zaangażowania w wyznaczony sobie cel i wybór jego stopnia trudności (im b. czujemy się skuteczni tym trudniejszych zadań się podejmujemy)

• poczucie własnej skuteczności wpływa na emocjonalne reakcje na zadanie oraz skuteczność naszych wysiłków (ludzie z wysokim poczuciem wiary w możliwość wykonania zadania przeżywają w jego obliczu mniej stresów

• wpływa na ustanawianie kolejnych standardów. Według Bandury określanie nowych, wyższych standardów jest konieczne do zwieńczenia procesu samoregulacji

• cele konkretne, realistyczne, ambitne, krótkoterminowe są b. mobilizujące niż im przeciwne

• najbardziej mobilizują nas seria bliskich w czasie pośrednich celów, które prowadzą do celu nadrzędnego . takie rozbicie celu nadrzędnego na kilka innych łatwiejszych celów sprawia że łatwiej go osiągnąć

• według Bandury ludzie często kierują się z góry podjętym nastawieniem lub mają niepełne informacje. Jeżeli więc błędnie ocenią prawdopodobieństwo wystąpienia określonych skutków swoich zachowań, to z powodu błędów poznawczych oraz ograniczonych zdolności przetwarzania informacji. Jeżeli ktoś chce przy tym poprawić swoją zdolność przewidywania, musi umieć oddzielać wyobrażenia dotyczące skutków swoich poczynań od wiary we własną skuteczność

• ocena wyników działania zmienia się w zależności od tego, czy są one spostrzegane jako skutki własnych umiejętności czy też nie.

• Człowieka motywują nie tyle same cele ile oczekiwana korzystna samoocena (nie chodzi o to by złapać króliczka, ale by go gonić)

• Krytyka

• chociaż wspiera tezę, że wielką siłę motywacyjną posiadają informacje oraz niezadowolenie z siebie, to nie wyklucza roli przyjemności wynikającej z samego celu (czy przyjaźń, książka, seks nie bywają „wystarczająco dobre” aby nie trzeba było wyznaczać sobie kolejnych celów???)

• Bandura twierdzi, że cele pojawiają się na skutek bezpośredniego wzmocnienia pochodzącego od innych ludzi albo na skutek obserwowania innych ludzi, którzy je sobie wyznaczają - wynikałoby z tego, że to same cele są związane z emocjami a nie tylko proces dochodzenia do nich lub ich unikania

2. PROJEKTY I DĄŻENIA OSOBISTE

• KONCEPCJA PROJEKTÓW OSOBISTYCH LITTLE'A

• projekty osobiste - seria działań zmierzających do osiągnięcia celu. Obejmują one wiele zadań : od trywialnych czynności życia codziennego (jak robienie prania) do życiowych obsesji (jak wyzwolenie narodu)

• „projekty osobiste są naturalnymi jednostkami analizy dla psychologa osobowości, który zastanawia się, jak ludzie przebijają się przez plątaninę życiowych problemów”

• Analiza Projektów Osobistych (APO) - opiera się ona głównie na samoopisach. Osoby badane sporządzają listę ważnych dla siebie projektów. Ich liczba jest nieograniczona. Następnie prosi się osobę badaną o ocenę każdego z nich pod wieloma względami, takimi jak jego znaczenie, stopień trudności, związany z nim stopień przyjemności, postępy w realizacji, pozytywne i negatywne skutki

• Metoda APO daje osobom badanym dużą swobodę wyrażania swoich spostrzeżeń i doświadczeń, zapewnia również elastyczność badaczom.

• Według Little'a projekty można uporządkować hierarchicznie , ale dla ich zrozumienia lepsza jest struktura sieciowa, obrazująca liczne wzajemne powiązania

• Analiza współoddziaływania różnych projektów, pokazująca, kiedy wspomagają się nawzajem, kiedy sobie przeszkadzają, a kiedy nie mają ze sobą żadnego związku, pozwala uchwycić poziom systemowej spójności lub konfliktu

• Little odnotowuje związek między dużym zadowoleniem z życia a niskim poziomem stresów obecnych w projektach osobistych oraz wysokim poziomem realizacji projektów i panowania nad nimi

• „wiara w umiejętność doprowadzenia swoich projektów do końca wydaje się decydować o tym, czy rozkwitamy emocjonalnie, czy też pogrążamy się w rozpaczy”

• podobnie jak Bandura Little uważa, że projekty krótkoterminowe, sprawiające przyjemność, o średnim poziomie trudności, przynoszą więcej satysfakcji niż projekty długoterminowe, nie dające natychmiastowego zadowolenia

• wykorzystanie przez Little'a NEO-PI w badaniach cech osobowości przyniosło następujące wyniki: związek między neurotyzmem a wysokimi wskaźnikami stresu, trudnościami, negatywnymi skutkami , braku kontroli, braku postępów oraz oczekiwaniach złych efektów w zakresie realizacji projektów osobistych. Natomiast wysokie wskaźniki sumienności korelowały z przyjemnością, poczuciem kontroli, robieniem postępów podczas realizacji projektów osobistych

• BADANIA EMMONSA NAD DĄŻENIAMI OSOBISTYMI

• dążenia osobiste - spójny wzór celów, które dana osoba a nadzieję osiągnąć w różnych sytuacjach. Obejmują zarówno cele, ku którym osoba dąży, jak i te których unika

• dążenia osobiste są idiograficzne i wyjątkowe dla każdej jednostki (chociaż można też wyodrębnić pewne kategorie nomotetyczne)

• składniki poznawcze, afektywne i behawioralne mogą działać albo razem albo niezależnie od siebie (np. bycie dobrym - wszystkie 3 składniki; chęć duchowego zespolenia z Bogiem - bez beawioralnych)

• dążenia osobiste są względnie stałe, ale nie są niezmienne - odzwierciedlają życiowy rozwój człowieka

• zrealizowanie określonych dążeń nie oznacza, że przestają one na nas oddziaływać

• dążenia są zazwyczaj i mogą być wyrażane za pomocą autocharakterystyk. Emmons dopuszcza możliwość, że ludzie nie są świadomi swoich dążeń, a nawet, że dążenia te są nieświadome, podstawowym założeniem jest jednak, że ludzie potrafią realistycznie przedstawiać swoje dążenia

• Emmons ujmuje dążenia w sposób hierarchiczny; mogą być one połączone lub niezależne od siebie; zbieżne lub sprzeczne

• Zasady ekwipotencjalności, ekwifinalności, multideterminacji

• Analiza przy badaniu dążeń powinna być rozłożona na 4 etapy: sporządzanie listy wszystkich dążeń, określonych jako „rzeczy, które zazwyczaj starasz się robić w codziennym życiu”; opis sposobów realizacji; wybranie 15 swoich dążeń i ocenienia ich wartości (dodatniej/ujemnej), stopnia ambiwalencji, stopnia ważności, prawdopodobieństwo sukcesu, stopień trudności; odnoszenie każdego dążenia do innych dążeń i odpowiadają na pytanie „czy skuteczna realizacja jednego pomaga w realizacji drugiego, przeszkadza czy nie ma żadnego wpływu”

• Dobrostan psychiczny - badania nad dobrostanem dotyczą uczuć dodatnich ujemnych i zadowolenia z życia. bada się poprzez REJESTROWANIE PRÓBEK NASTROJU - os. badane przez 21 dni odnotowywały swoje nastroje 4x dziennie; dążeniu do ważnych celów i osiągnięciu ich towarzyszą emocje pozytywne; emocje negatywne towarzyszą ambiwalencji, konfliktom wew. , brakowi wiary w osiągnięcie sukcesu

• Konflikt i ambiwalencja - konflikt - sprzeczność między dwoma lub więcej dążeniami; ambiwalencja - mieszane uczucia dotyczące ewentualnej realizacji któregoś z celów; towarzyszą im negatywne emocje; stwierdzono bezpośredni związek między sprzecznymi celami i ambiwalentnym podejściem do nich, a wysokim poziomem niepokoju, depresji, zaburzeń psychosomatycznych; KWESTIONARIUSZ AMBIWALENCJI w WYRAŻANIU EMOCJI - bada związek między strukturą celów a stanem zdrowia

• Dążenia a cechy - narcyz- osoby o wysokim nasileniu tej cechy dążą do dominowania nad innymi, manipulowaniu, modnego ubioru; osoby o niskim natężeniu tej cechy chcą by ich rodzice byli z nich dumni, chcą uczucia innych ludzi, sprawiać im przyjemność

• BADANIA ZADAŃ ŻYCIOWYCH PROWADZONE PRZEZ NANCY CANTOR

• Jej prace trzeba rozpatrywać w perspektywie poznawczej lub społeczno-poznawczej

• Zwraca uwagę na adaptacyjne aspekty funkcjonowania osobowości

• Szczególny nacisk na INTELIGENCJE SPOŁECZNĄ, czyli umiejętności poznawcze i wiedzę służącą rozwiązywaniu codziennych problemów

• Jej badania wiążą się z dokonaniami : Kelly'ego, Rottera, Bandury, Mischela

• Analizuje takie czynniki jak: umiejętność rozróżniania sytuacji, przedstawianie sobie celów oraz układanie planów służących ich realizacji, przedstawienie sobie własnego JA oraz swojej przeszłości i przyszłych możliwości JA, rozwój strategii oraz mechanizmów samoregulujących

• W tej teorii należy wyszczególnić 3 pojęcia: schematy, zadania życiowe, strategie poznawcze

• Schematy - dotyczą sposobów porządkowania informacji; dotyczą skryptów obejmujących przewidywane sekwencje wydarzeń w określonej sytuacji jak również hipotez o strukturze „jeśli - to”

• Zadania życiowe - przekład celów na konkretne zadania, które wyznaczają kierunek działania na określonym etapie życia i w danej sytuacji; zadania życiowe są idiograficzne, i różnią się między sobą nie tylko treścią, ale i zakresem oraz tym, czy są wyznaczane samodzielnie czy też są narzucane przez innych; większość zadań życiowych jest dostępna świadomości, choć człowiek niekoniecznie się nad nimi zastanawia

• Strategie poznawcze - to środki realizowania zadań życiowych; obejmują rozpoznanie sytuacji, zaplanowanie działań, pamięć o wydarzeniach z przeszłości, zabiegi samoregulacyjne

• Funkcjonowanie zadań życiowych oraz strategii poznawczych najlepiej badać w okresach przejściowych, kiedy następują zasadnicze zmiany w naszym życiu osobistym lub zawodowym

• Badania wyróżniły wśród studentów rozróżnienie między optymistami a defensywnymi pesymistami -optymiści nie boją się zadań związanych z osiągnięciami i mają duże oczekiwania; z kolei defensywni pesymiści nastawiają się na najgorsze, mają niewielkie

oczekiwania i podejmują konkretne starania w celu przygotowania się

do egzaminu - przy czym obie gr. uzyskiwały porównywalne oceny

• Zarówno optymizm jak i defensywny pesymizm są strategiami adaptacyjnymi stosowanymi przy zadaniach związanych z osiągnięciami

• Poziom skrępowania - wiąże się z niepokojem w sytuacjach interpersonalnych; os. z wysokim poziomem skrępowania boją się kontaktów z innymi

• 3 aspekty tego podejścia: charakter idiograficzny, przedmiotem zainteresowań jest proces adaptacji, zwraca uwagę na umiejętność rozróżnienia sytuacji, elastyczność i dopasowanie człowieka do konkretnych zdarzeń

5. Załamanie się samoregulacji i problem wolnej woli

• James: interesował się kwestiami woli oraz celowego działania; był zwolennikiem działania idiograficznego, czyli poglądu zgodnie z którym czysta idea efektu danego ruchu wystarczy, aby go pobudzić

• Odkładanie spraw na później jest przykładem tego co James nazywał sabotażem woli (hamowanie), natomiast objadanie się - eksplozją woli (przymus)

---