2. Tradycja chrześcijańska - Nowy Testament. Patrologia grecka i łacińska. Hagiografia. Hymn ambrozjański. Sekwencja.

Średniowieczna liryka religijna w kulturze polskiej (łacińsko- i polskojęzyczna).

Tradycja chrześcijańska od chwili swego powstania prowadziła dialog z innymi kulturami (z judaizmem i „poganami”)- oparty głównie na gatunku retorycznym zw. mową, prowadzony w konwencji obrony (APOLOGIA), później w dyskursie mowy doradczej lub oskarżycielskiej.

O stosunku chrześcijaństwa do kultury pogańskiej mówił św. Bernard z Clairvaux: starożytni są „olbrzymami, którzy na swych ramionach dźwigają nas, karłów- dlatego tylko widzimy więcej i dalej.”

Apologia - (obrona, mowa obrończa) - gatunek literacki wywodzący się ze sztuki oratorskiej. Tekst mówiony lub pisany, poświęcony obronie jakiejś osoby, idei, sprawy lub dzieła, zawierający jawną lub ukrytą ich pochwałę oraz odparcie zarzutów przeciwników.

Twórczość najstarszych pisarzy chrześcijańskich greckiego Wschodu i łacińskiego Zachodu to PATROLOGIA.

Patrologia - (gr. patres + logos), nauka Ojców Kościoła, którą zajmują się specjaliści zwani patrologami. Termin pojawił się dopiero w XVII wieku, najpierw w kręgu teologii luterańskiej. Nowsze studia nad literaturą patrystyczną zapoczątkował Jacques Paul Migne (XIX w.) Pojęcie patrologia odnosi się zazwyczaj do dzieł teologicznych (teologia patristica), stąd inna nazwa: PATRYSTYKA (dyscyplina wiedzy historyczno-religijnej, edytorstwo i krytyka tych tekstów). Wiek IV określa się mianem złotego wieku patrologii.

Ojcowie Kościoła (Patres) byli to pisarze i teologowie we wczesnym chrześcijaństwie (do VIII wieku). Spośród wielu pisarzy wczesnochrześcijańskich tylko niektórym nadano tytuł Ojca Kościoła. W wyniku selekcji wybrano po ośmiu pisarzy z obu kręgów kultury: zachodniego i wschodniego. Co drugiemu z tej listy nadano przydomek wielki; są nimi: Ambroży, Augustyn, Hieronim, Grzegorz Wielki oraz Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu i Jan Chryzostom.

Patrologia obejmuje dwa wielkie obszary zagadnień, którymi zajmowali się Ojcowie:

1. O Bogu - pojęcie Boga, Jego stosunek do świata, ogniwa pośrednie między Bogiem a światem;

2. O człowieku - pojęcie człowieka, jego relacje z Bogiem, dusza nieśmiertelna i jej powrót do Boga.

Wszyscy myśliciele ówcześni skłaniali się do twierdzenia, że Bóg naturalnym sposobem nie jest poznawalny; ustaliło się przekonanie, że Bóg daje się poznać, ale tylko na drodze objawienia, przekonanie o transcendencji Boga: jest nie tylko pozarozumowy, ale i pozaświatowy. Przez hellenistycznych filozofów był pojęty jako byt absolutny; u chrześcijan zaś z pojmowaniem Boga jako bytu łączyło się pojmowanie go jako sędziego.

Ojcowie Kościoła doszli do twierdzenia, że Bóg stworzony był z niczego, że ma początek i będzie mieć koniec. Uznawano powszechnie ogniwa pośrednie między Bogiem a światem. Pochodzenie zła- filozofowie hellenistyczni wywodzili je na ogół z materii, chrześcijańscy - przeważnie z wolności. Chrześcijanie bronili doskonałości świata, wskazując na negatywność zła, na jego celowość jako środka oczyszczającego i na znaczenie moralne okupionej przezeń wolności człowieka. O człowieku- istotą jego jest dusza, losem - upadek, celem - połączenie z bóstwem. Powrót duszy do Boga był dla wszystkich myślicieli tej epoki właściwym celem czynności ludzkich, poznania, działania, twórczości. Było to naturalne zamknięcie teocentrycznych systemów: wedle nich wszystko poczęło się z Boga i wszystko musi do Boga powrócić.

Twórczość teologiczna, filozoficzna i artystyczna Ojców Kościoła (zwłaszcza okres od II do VI wieku) stanowi łącznik pomiędzy starożytnością biblijną i „pogańską” a średniowieczem i kulturą nowożytnej Europy. Dla chrześcijan była komentarzem Objawienia i idei religijnych zawartych w Nowym Testamencie.

Do uprawianych przez wczesnochrześcijańskich pisarzy gatunków literackich zaliczyć należy kazanie oparte na tradycji retorycznej (gr.diatribe, łac. sermo) i apokalipsę. Twórczość składała się także z (oprócz prozy artystycznej) poezji

W patrologii możemy wyróżnić grupy tematyczne:

- piśmiennictwo historyczne, wyrosłe wokół Nowego Testamentu

• Acta Martyrum- Gesta martyrum, pisma relacjonujące przebieg procesów i egzekucje chrześcijan w pierwszych wiekach n.e. W postaci pierwotnej miały formę protokołów sądowych, składających się z pytań sędziego i odpowiedzi podsądnych, kończyła je formuła wyroku i stwierdzenie faktu jego wykonania. Dały początek powstającym w późniejszych czasach tzw. legendom męczeńskim.

- nurt apologetyczny (patrz-> apologia)- Najwybitniejszym apologetą był Tertulian (II/III)

- nurt dialogu z kulturami (Ojcowie Kościoła nie odcięli się od dzieł twórców antycznych, ale posługując się ideami platońskimi, arystotelesowskimi, stoickimi, cynickimi, potem i neoplatońskimi, formowali filozofię chrześcijan. Wcześni myśliciele chrześcijańscy przejęli greckie definicje filozofii, jednakże dali im zwrot odrębny- inkulturacja, czyli wnikanie w lokalne kultury).

Ramy chronologiczne trzech okresów rozwoju patrystyki zamykały się w latach:

1. Powstanie - okres pierwszy (do 325 r.)

2. Rozkwit - okres drugi (325-451). Tworzą Św. Augustyn, św. Hieronim, św. Ambroży, Jan Chryzostom oraz Euzebiusz z Cezarei

Euzebiusz z Cezarei jest uważany za twórcę dziejopisarstwa chrześcijańskiego. Autor Historii Kościoła (Historia Ecclesiastica, wyd. polskie, 1924) - pierwszej próby przedstawienia dziejów Kościoła od jego założenia do czasów zwycięstwa Konstantyna Wielkiego nad Licyniuszem.

3. Schyłek - okres trzeci (451-636). Tworzą m.in. św. Grzegorz Wielki, Boecjusz, Grzegorz z Tours, Izydor z Sewilli).

PATROLOGIA GRECKA

• Św. Jan Chryzostom- ("Złotousty"),ok. 350-407, biskup Konstantynopola, uznawany za największego kaznodzieję kościoła Wschodu.Twórca liturgii Eucharystii odprawianej w cerkwi prawosławnej przez prawie cały rok. Autor „Traktatu o kapłaństwie”.

• Orygenes (ok. 185-254)- Dążył do wyrażenia myśli chrześcijańskiej pojęciami filozofii greckiej, największy wpływ na niego wywarły pisma Platona. Autor komentarzy do Pieśni nad Pieśniami. Do objaśnienia tego arcydzieła literatury hebrajskiej stosował pojęcia wypracowane przez filozofię „pogańską”- posługiwał się metodą ALEGOREZY.

• Klemens Aleksandryjski- Nauczał filozofii greckiej, traktując ją jako wprowadzenie do chrześcijaństwa. Autor zachowanych dzieł: „Słowo zachęty dla pogan”, „Wychowawcy” i „Kobierców”. Jego dzieło skierowane do Greków, było pierwszym pismem wczesnochrześcijańskim, które nie wyśmiewało kultury greckiej.

Alegoreza- dwustopniowa metoda interpretacji przekazów znakowych (słownych i ikonograficznych). Najpierw odczytuje się znaczenie dosłowne, bezpośrednie, następnie szuka się ukrytego znaczenia głównego.

PATROLOGIA ŁACIŃSKA

• Św. Hieronim ze Strydonu- autor przekładu Biblii zwanego Wulgatą.

• Św. Augustyn z Hippony- „Wyznania”, Dialogi i pisma filozoficzne, „O Trójcy Świętej…”. „Wyznania” stały się pierwowzorem później pamiętników życia duchowego i pamiętników intymnych („Wyznania” Rousseau, „Księgi życia” św.Teresy z Avila). Jego styl charakteryzuje „niedościgniona subtelność i aforystyczność”, to „jakby dialog z tekstami ST i NT”. [A.B] Ponadto dzieła: „O państwie Bożym”- rozważa dlaczego upadł Rzym (Bóg chce zastąpić państwo ziemskie bożym), „De doctrina Christiana”, „Komentarze do psalmów”- definicja hymnu według Augustyna: „chwalenie Boga ze śpiewem”, „Listy”, „Traktat o muzyce”.

• Św. Ambroży- IV wiek, biskup Mediolanu, ojciec i doktor Kościoła. Napisał wiele traktatów teologicznych i przyczynił się do reformy liturgii. Przypisuje mu się dzisiaj 8 hymnów, w których łączy różne języki i rozmaite stylistyki. To z jego rąk św. Augustyn przyjął chrzest.

HYMN AMBROZJAŃSKI- dostosowane do melodii wschodnich, charakteryzujące się specyficznym metrum (dymetr jambiczny- 2 pary dymetrów jambicznych to wers ambrozjański) oraz strofiką (4 wersy tworzyły treściowo zamkniętą strofę, 8 strof -> 1 hymn); schemat wersyfikacyjny, będący kontynuacją klasycznej poezji rzymskiej, znalazł wielu naśladowców (np. św. Wenancjusz Fortunat- hymny: „Idą królewskie proporce..”, „Krzyżu wierny i wyborny…”). Później schemat ten przyjął postać regularnego 8-zgłoskowaca o 4-wersowych strofach z rymem abab (8a 8b 8a 8b). Ostatnia zwrotka każdego utworu zawierała tzw. doksologię- pochwałę osób Trójcy świętej. Do hymnów ambrozjańskich należy także „Te Deum laudamus”.

U _ U _ // U _ U _ DYMETR JAMBICZNY (sylaby parzyste są akcentowane)

W V i VI wieku hymny ambrozjańskie uznano za stały składnik officium divinum (nabożeństwo pozamszalne)

• Grzegorz Wielki (+ 604)- zaczął nazywać się servus servorum Dei (sługa sług Bożych). We wszystkich dziełach Grzegorza dominuje problematyka pastoralna oraz moralno-ascetyczna.

• Boecjusz (+ 524)- Dorobek piśmienniczy Boecjusza składa się z pism filozoficznych, przekładów i komentarzy pism filozoficznych oraz traktatów teologicznych.

O pocieszeniu jakie, daje filozofia (Philosophiae consolatio), dialog w 5 księgach, napisany w więziennej samotności przed straceniem w formie prosimetrium (proza przeplatana poezją), główne dzieło Boecjusza, zaliczane do najsłynniejszych dzieł filozoficznych średniowiecza. W księdze I - uwięzionemu autorowi jawi się Filozofia - Mistrzyni, w postaci dostojnej matrony, która wysłuchuje jego skarg na zmienność fortuny i wyrządzone mu krzywdy. Pod wpływem rozmowy z Filozofią, wyraża jednak przekonanie, że Bóg jako Stwórca ustawicznie opiekuje się swoimi dziełami. W księdze II - Filozofia występuje niejako w obronie fortuny; wylicza dobrodziejstwa, które Boecjusz od niej otrzymał; ani bogactwo, ani władza, ani sława nie są własnością człowieka; prawdziwego szczęścia należy szukać w duszy ludzkiej; jedynie miłość jest prawem rządzącym we wszechświecie. Księga III - traktuje o prawdziwym szczęściu, które w pełni można znaleźć tylko w Bogu. W księdze IV - wyjaśnia działanie Opatrzności Bożej; szczęście złych jest tylko pozorne; nieszczęścia, które spotykają sprawiedliwych - uszlachetniają ich; każdy los jaki spotyka ludzi, będąc zależnym od Opatrzności, musi być uznany za dobry. Księga V omawia problem Opatrzności i wolnej woli. Wszechwiedza Boga nie znosi wolnej woli.

• Bazyli Wielki -„Mowa/List do młodzieży”- prośba o studiowanie pisarzy pogańskich.

• Hilary z Poitiers (+ 367)- Hilary jest pierwszym pisarzem łacińskim, którego twórczość hymnograficzna jest potwierdzona (Księga hymnów). Ponieważ w sporze ariańskim odmówił potępienia św. Atanazego, który bronił prawdy o bóstwie Chrystusa, cesarz Konstancjusz skazał go na wygnanie do Azji Mniejszej. Kilka lat pobytu na wygnaniu wykorzystał na dokładne zapoznanie się z teologią Wschodu, której bogactwo, subtelność i precyzję pojęć starał się po powrocie z wygnania rozpowszechnić w Kościele łacińskim. Czerpiąc ze wschodnich inspiracji wzbogacał też zachodnią liturgię.

• Izydor z Sewilli (+636)- Napisał Chronica Maiora, książkę o cudach natury, której treścią są wydarzenia od stworzenia świata, największym wszakże dziełem, jakie zostawił, to Codex etimologiarum (Etymologie)- próba pierwszej naukowej encyklopedii, ogólnej syntezy wiedzy, jaką za jego czasów posiadano.

GŁÓWNE FORMY GATUNKOWE ŚREDNIOWIECZNEJ PIEŚNI RELIGIJNEJ

1. TROPY- gr. tropos, łac. modulus, drobne pieśni liryczne powstające w wyniku tropowania (np. tropy do Kyrie, Gloria, Sanctus…). Tropowanie to podkładanie tekstu słownego pod melodię hebrajskiej aklamacji Alleluja, popularne od VIII do IX wieku, apogeum przypadło na wiek XI, wygasło w XVI. Treści pieśni tropowych, opatrzone nutami, zbierano w kolekcje - troparia.

2. SEKWENCJE- łac. sequentia- idę za…, następuję po…(odśpiewywane przez 2 chóry), liryczne pieśni liturgiczne, samodzielne pod względem treściowym, odśpiewywane w obrębie oficjum mszalnego; wyodrębniona formalnie odmiana tropów. Rozwój sekwencji przypada na wiek XI do połowy XVI. Za twórcę gatunku uważano mnicha z St.Gallen, Notkera Jąkałę. Prawie wszystkie sekwencje są pieśniami pochwalnymi na cześć danego święta. Rozpoczynają się wezwaniem do uczczenia uroczystości pieśnią, a kończą modlitwą. Sobór trydencki niemal zupełnie usunął sekwencje z liturgii. Wyróżniamy sekwencje:

-„starego stylu”- wersy asylabiczne, luźna budowa, brak rymów

-„średniego stylu”, od końca X wieku (Jacopone da Todi -„Stabat Mater”, Tomasz z Celano - „Dies irae”, Tomasz z Akwinu)

-„nowego stylu”- parzystość zwrotek, rygorystyczne przestrzeganie zasad rymowania i sylabizmu.

Przykłady sekwencji hymnicznych: Mittit od Virginem (Posłał do Dziewicy), Veni, Sancte Spiritus. I utwór rodzimy: „Hac festa die tota” (Tego dnia świątecznego…) ku czci św. Wojciecha, XI wiek. Prawdziwy rozwój sekwencji łac. w Polsce zaczął się w wieku XIII (sekwencje ku czci św. Stanisława, Jadwigi). Zachowany polski przekład sekwencji pochodzi z XV wieku.

Bardzo popularnym schematem sekwencji była tzw. strofa „Stabat Mater” lub „Lauda, Sion” :

8a 8a 7b + 8c 8c 7b

HAGIOGRAFIA

(gr. hagiographía od hágios `święty' + gráphein `pisać')- utwory piśmiennicze traktujące o świętych, dział piśmiennictwa obejmujący biografie świętych i zbiory legend na ich temat, zapoczątkowany przez gr. i łac. autorów chrześcijańskich z III-V w.

Za pierwsze dzieło hagiograficzne uznaje się Vita Antonii napisane przez św. Atanazego (IV w.). Z V w. pochodzi Historia Lausiaca opracowana przez Paladiusza, obejmująca kilkadziesiąt biografii pustelników egipskich i syryjskich, Vitae Patrum, zbiór żywotów pustelników, przełożonych z oryginału greckiego na łacinę przez św. Hieronima, niezmiernie popularny przez szereg stuleci, oraz Żywot św. Marcina Sulpicjusza Sewera, uważany długo za wzór formalny biografii świętego. Liczne zbiory żywotów świętych powstały i znajdowały się w powszechnym obiegu w średniowieczu, wśród nich najsłynniejszy - Złota Legenda Jakuba de Voragine (XIII w.)- należy do typu tzw. legend skróconych, 180 żywotów ułożonych w porządku kalendarzowym. Hagiografia średniowieczna korzystała nie tylko ze źródeł tego rodzaju, jak acta martyrum, acta proconsularia- spisy osobowe i urzędowe protokoły sądowe, biografie świętych spisywane w klasztorach, bulle kanonizacyjne, ale też z legend żyjących w tradycji ustnej, pełnych fantastyki i cudowności, z opowieści apokryficznych, z obiegowych wątków mitologicznych, baśniowych, romansowych i nowelistycznych. Epoką rozkwitu h. była kontrreformacja, powstało wtedy m.in. najwybitniejsze polskie dzieło tego gatunku - Żywoty świętych P. Skargi (1578). Hagiografia stałą się osnową kaznodziejstwa i źródłem tematów ikonograficznych.

Bohater: święty, osoba wcielająca w życie cnoty chrześcijańskie, obdarzona charyzmą- szczególną łaską, służącą za wzór zbiorowości wiernych, otaczana kultem za życia bądź po śmierci.

Do głównych form hagiograficznych należały:

• Passio - opisy męczeństwa

• Vita - żywoty

• Miracula - opisy cudów działanych przez świętego za życia i po śmierci

Zbory cudów pisane na Wschodzie odznaczały się fantastyką, pogańską cudownością i humorem, pisane na Zachodzie były, z inicjatywy św. Augustyna, układane w kolekcje zwane libella („Osiem ksiąg cudów” Grzegorza z Tours).

Schemat legendy hagiograficznej:

• Etymologia imienia świętego

• Prezentacja rodziców

• Cudowne fakty poprzedzające narodziny

• Dowody niezwykłości bohatera w dzieciństwie i wczesnej młodości

• Heroiczne czyny

• Cuda

• Męczeńska śmierć i translacja (przeniesienie ciała lub relikwii świętego z miejsca pierwotnego spoczynku na inne).

Z czasem kolekcje żywotów zaczęto układać w porządku zgodnym z kalendarzem kościelnym. Dużą rolę w procesie przenoszenia nurtu hagiografii na grunt piśmiennictwa polskiego odegrały zakony żebrzące (franciszkanie i dominikanie, zwłaszcza XIII wiek).

Przykłady:

1. Żywot pierwszy świętego Wojciecha (pierwsza osoba wyniesiona w Polsce na ołtarze!), tzw. Vita priori (998-999, Rzym). Autorem był Jan Kanapariusz, benedyktyn, który połączył 2 odmienne wizerunki świętego: pokornego męczennika i ułomnego, tchórzliwego, uwikłanego w intrygi i zdarzenia polityczne człowieka. Kompozycja addytywna - uporządkowane chronologicznie fragmenty.

2. Vita altera ( Żywot drugi z pocz. XI wieku) Brunona z Kwerfurtu- dynamiczne ujęcie postaci, mniejsza idealizacja niż w Vita priori(współistnienie cnót i wad)- model świętości oparty na heroizmie. Połączenie gatunków typowych dla vita i passio; styl kwiecisty, ozdobny.

Brunon z Kwerfurtu jest także autorem „Żywotu Pięciu Braci Męczenników” i „Pasji świętego Wojciecha”.

Hagiograficzne utwory rękopiśmienne powstające w końcu XV i w XVI wieku traciły cechy literatury religijno-budującej. Opowiadania hagiograficzne były przesycone elementami cudowności jak: motyw nadzwyczajnego ocalenia poddanego torturom ciała (Legenda o św. Stanisławie), motyw odporności ciała na męki, głos rozbrzmiewający z nieba (Legenda o św. Aleksym), motyw interwencji aniołów (Legenda o św. Aleksym).

Polskie pieśni o świętych:

• „Pieśń o św. Dorocie męczennicy” zapisana w języku polsko-czeskim. Wpisuje się w tradycję literacką utworów o męczeństwie chrześcijanek broniących cnoty, wiary i ojczyzny.

• „Pieśń o św. Stanisławie”

• „Legenda o św. Aleksym” - wzór świętości w duchu ascezy. Na fabułę składają się 3 wątki: dzieje Aleksego, historia rodziców Aleksego- Eufamijana i Aglijas, losy porzuconej w noc poślubną żony Aleksego. Utwór otwiera wstęp z apostrofą do „krola wielikiego”, inwokacja do Jezusa o wsparcie intelektu o łaskę boskiego natchnienia. Narracja składa się z 5 części:

• prezentacja rodziców przyszłego świętego

• krótka opowieść o narodzinach, dzieciństwie i młodości Aleksego, relacja o małżeństwie, scena w komnacie małżeńskiej Aleksego i Famijany, wzmianka o potajemnym odejściu Aleksego z domu

• opis żebraczego życia w Jelidocni (przekręcona nazwa Laodycei), poszukiwania prowadzone przez Eufamijana, opieka MB z obrazu w Jelidocni

• losy A. po opuszczeniu Jelidocni, próba dotarcia do Tarsu pokrzyżowana przez wiatr, przybycie do Rzymu, życie żebracze pod schodami rodzinnego domu przez 16 lat, śmierć A. po spisaniu listu

• niedokończony opis zdarzeń po śmierci Aleksego.

Imię bohatera gr. alexis- obrona, opieka, pojawiło się w VIII/IX wieku w grecko-bizantyńskich wersjach opowieści. Sama legenda powstała w na podłożu wątków fabularnych wywodzących się z Indii. Łacińskie ujęcia legendy pojawiły się w Gesta Romanorum i w „Złotej legendzie”. Istniały również łacińskie opracowania wierszowane Pt. Vita sancti Alexii. Polskie wersje żywota łączyły się z uznaną przez kościół wersją kościelną, ale na anonimową legendę wpłynęła także wersja niekanoniczna, „małżeńska” (motyw przejęcia z rąk zmarłego karty ze spisanym żywotem przez jego żonę)

Polski tekst, w przeciwieństwie do wersji kanonicznej, pogłębia charakterystykę bohaterów drugoplanowych.

1

---