35. Kategorie estetyczne: groteska (2)
Bachtin M.: Twórczość Franciszka Rabelais`go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, s. 78-92, 118-119; przedr. w: Bachtin. Red. E. Czaplejewicz, E. Kasperski, s. 184-198.
Żywioł materialno-cielesny:
Związany jest z obrazami ciała, jedzenia, rozkładu, rozrodu, picia, życia płciowego, wydalania. Takie obrazy cechuje wyolbrzymienie. Dla pisarzy renesansowych jest to dziedzictwo ludowej kultury śmiechu, prezentującej estetyczną koncepcję istnienia, którą można nazwać koncepcją realizmu groteskowego. Pierwiastek materialno-cielesny w realizmie groteskowym występuje w aspekcie ludowej powszechności, w aspekcie świątecznym i utopijnym. Jest pierwiastkiem na wskroś pozytywnym, nie jest w postaci wyizolowanej, egoistycznej, prywatnej, w oderwaniu od pozostałych sfer życia. Nie można go oderwać od materialno-cielesnych korzeni świata, jest powszechny i uniwersalny. Zatem ciało i życie ludzkie posiada charakter kosmiczny, powszechny, publiczny, nie chodzi tu jednak o ciało i fizjologię w wąskim, współczesnym znaczeniu. Nosicielem pierwiastka materialno-cielesnego nie jest indywidualny stwór biologiczny, ale lud który rozwija się i odnawia. Przy czym przewodnim motywem wszystkich obrazów życia materialno-cielesnego jest: płodność, wzrost, obfitość. Pierwiastek materialno-cielesny ma charakter biesiadny, świąteczny.
Wiodącą cecha realizmu groteskowego jest degradacja- czyli transpozycja tego co wysokie, duchowe, idealne na plan ziemi oraz ciała. Wszystkie formy realizmu groteskowego organizuje ludowy śmiech. Degradacja w śmiechu oznacza sprowadzanie na ziemię i oddawanie jej na własność, ziemia jest pochłaniająca, ale też i rodząca, to także włączenie w sferę życia dolnej części ciała, brzucha, narządów płciowych. Ma znaczenie nie tylko niszczycielskie, negatywne, ale i pozytywne, odrodzicielskie. Jej cechami jest ambiwalencja i stawanie się. Ambiwalencja: jednocześnie neguje i utwierdza. W grotesce pojawia się jednocześnie dwoistość i sprzeczność. Stawanie się: nie ma bytów gotowych, wszystko jest w ruchu, umiera i rodzi się, czas ma charakter cykliczny.
W renesansowym realizmie krzyżują się 2 typy obrazowej koncepcji świata:
- nawiązująca do ludowej koncepcji śmiechu,
- burżuazyjna koncepcja bytu gotowego i zatomizowanego.
2) obraz groteskowy, a kanon klasyczny:
Obraz groteskowy przedstawia zjawisko w trakcie zmiany, w stanie nie ukończonej metamorfozy, w stadium śmierci i narodzin, wzrostu i stawania się. Ważna jest tu świadomość czasu, którego koncepcja ulega zmianie. Na początku czas był dany jako pewna równoległość dwóch faz rozwoju: początkowej i końcowej. Potem w koncepcji czasu zaczęto uwzględniać nie tylko cykliczność, ale i historyczne zmiany. Jedna z podstawowych tendencji groteskowego obrazu ciała polega na ukazywaniu dwóch ciał w jednym: jednego, które rodzi i obumiera, drugie w chwili poczęcia, ciąży i porodu.
Z punktu widzenia estetyki klasycznej, która była estetyką gotowego, skończonego istnienia, obrazy groteskowe są potworne, pokraczne, szkaradne.
W odróżnieniu od kanonów nowożytnych groteskowe ciało nie jest wyodrębnione z reszty świata, jest nie zamknięte, nie ukończone. Podkreślone są te części ciała, które są otwarte na świat zewnętrzny.
Koncepcja obrazu groteskowego leży u podstaw przekleństw, klątw i zaklęć.
Kanon- może być używany w wąskim znaczeniu na określenie danego zespołu świadomie ustalonych prawideł, norm, proporcji w przedstawianiu ciała ludzkiego. Obraz groteskowy nie posiada takiego kanonu, jest z natury niekanoniczny. Kanon w szerszym znaczeniu- to określona, ale dynamiczna i rozwijająca się tendencja przedstawiająca ciało i życie. W odniesieniu do tego możemy mówić o kanonie klasycznym i kanonie groteskowym.
Obrazowość groteski renesansowej związana była bezpośrednio z kulturą ludową karnawału, wpłynęła na literaturę realistyczną.
2